New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun...

185
xaneirodecembro 2011 ano VI, volume I, números 11-12

Transcript of New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun...

Page 1: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

xaneiro-­decembro 2011

ano V

I, volu

me I-

II, nú

mero

11-1

2

ano VI, volume I-II, números 11-12

ÍNDICE

5 Presentación do número

MARCO TEÓRICO

Community-­Nathália Hallack, Andrés

Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro. Centro de Desenvolvimento Sustentável -­

Universidade de Brasília (CDS/UnB). Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). Laboratório de

Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)

Trajectory Juliana Mariano Alves, Fred

Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini. Fundação Universidade do

Tocantins/UNITINS;; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM,

Universidade Federal de Santa Catarina/UFSC;; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação

Ambiental/NUMAVAM (Brasil)

TRAXECTORIAS E RETOS

Luis Vladimir

Velázquez Álvarez e José G. Vargas-­Hernández. Centro Universitario de Ciencias

Económico Administrativas-­Universidade de Guadalajara (México)

55 Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educação

Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environ-­mental education Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa

Kawahara. Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil)

75 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando

Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourism Joana M. Hancock. Associação

para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países Lusofonos (Cabo Verde

e São Tomé e Príncipe)

RECURSOS E INSTRUMENTOS

87 Manual 10 EUROPARC-­España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar el patrimonio

Handbook 10 EUROPARC-­España. Joining efforts and visions to integrate the intangible heritage in the planning and management of protected areas Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-­España (España)

101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico

Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustaina-­Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-­CEIDA (Galicia-­España)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

Responsible tourism in the Bom Bom Insland Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe)

Raimundo

Quintal. Centro de Estudos Geográficos-­Universidade de Lisboa (Portugal) The sea of Galicia

Isabel Fernández Domínguez e Mª

Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galiza-­España)

DOCUMENTOS

169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-­2020. Metas de Aichi

xaneiro-­‐decembro 2011ano VI, volume I, números 11-12

Page 2: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de
Page 3: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

1ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

xaneiro-decembro 2011ano VI, volume I, números 11-12

Turismo, conservación e educación ambiental

Page 4: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

2 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Edición impresa en papel reciclado

Consello de direcciónCarlos Vales Vázquez (CEIDA)

Araceli serantes Pazos Universidade da Coruña-CEIDA

Consello de redacciónAna Belén Pardo Cereijo (CEIDA)

EditaServizo de Publicacións da Universidade da Coruñae CEIDA

Consello científico asesorJavier Benayas del álamo Universidade Autónoma de Madrid (ES)

Aidil Borges Instituto Superior de Educación de Cabo Verde (CV)

Susana CalVo roy Ministerio de Medio Ambiente (ES)

José Antonio Caride gómez Universidade de Santiago (ES)

Oscar Cid FaVá Universidade Rovira i Virgili (ES)

José Mª de P. Corrales Vázquez Universidade de Estremadura (ES)

Isabel garCía-rodeja galloso Universidade de Santiago (ES)

Edgar gonzález gaudiano Universidade Veracruzana (MX)

Fernando gonzález laxe Universidade da Coruña (ES)

José gutiérrez Pérez Universidade de Granada (ES)

Enrique leFF simmerman Universidade Autónoma de México (MX)

Pablo A. meira Cartea Universidade de Santiago (ES)

Pedro memBiela iglesias Universidade de Vigo (ES)

Isabel C. de moura CarValho Universidade Luterana (BR)

Pablo ramil rego Universidade de Santiago (ES)

Marcos A. reigota Universidade de Sorocaba (BR)

Michéle sato Universidade Federal de Mato Grosso (BR)

Lucie sauVé Universidade de Quebec (CA)

Araceli serantes Pazos Universidade da Coruña (ES)

Marcos sorrentino Universidade de São Paulo (BR)

Emilio suárez Fernández Universidade de Vigo (ES)

Carlos Vales Vázquez CEIDA (ES)

Corrección lingüísticaGalego: Servizo de Normalización Lingüística da Universidade da Coruña)

ImprimeRodi Artes Gráficas

Deseño e maquetación do interiorAraceli serantes Pazos

Depósito Legal C-3317-2006ISSN 1887-2417

Fotografías do número 11-12Angola-Xosé Manuel Malheiro

Revista semestral, ano VI, vol. I, nº 11-12xaneiro-decembro 2011

ambientalMENTEsustentable é unha publicación semestral de ciencias sociais, ciencias da natureza, ciencias da saúde, ciencias químicas, enxeñaría civil e arquitectura, ciencias xurídicas, ciencias económicas, enxeñaría informática e ciencias físicas e matemáticas, editada polo Servizo de Publicacións da Universidade da Coruña e o Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia (CEIDA).

Os obxectivos da revista son: divulgar as achegas de carácter científico que desde as distintas áreas do coñece-mento se están a facer no ámbito da educación ambiental, abordar temas socioambientais de actualidade e presentar propostas anovadoras en que se una investigación e acción, reflexión teórica e xestión.

A revista admite colaboracións en calquera idioma, mais serán publicadas en galego ou portugués.

Catálogos en que está incluída a revista:Dialnet. Universidade da Rioxa http://dialnet.unirioja.es

Latindex. Sistema Rexional de Información en Liña para Revistas Científicas de América Latina, o Caribe, España e Portugal

http://www.latindex.unam.mx

REBIUN. Rede de Bibliotecas Universitarias http://rebiun.absysnet.com

SIAM. Base de datos de publicacións da Consellaría de Medio Ambiente e DS da Xunta de Galicia

http://www.siam-cma.orgDICE. Difusión y Calidad Editorial de las Revistas

Españolas de Humanidades y Ciencias Sociales y Jurídicas. http://dice.cindoc.csic.es/

SubscriciónsCentro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDACastelo de Santa Cruz, s/n15179 Liáns-Oleiros (A Coruña)Tel: 0034 981 630 [email protected]

Distribució[email protected]: 0034 981 15 39 82

Page 5: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

3ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ÍNDICE

5 Presentación do número

MARCO TEÓRICO

7 Turismo de base comunitaria: estado da arte e experiencias brasileiras

Community-based tourism: state of the art and Brazilian experiences

Nathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3 1 Centro de Desenvolvimen-

to Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos

de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)

27 Trajetória de uma mudança pela educação: deriva social de uma população

Trajectory of a change in education: social drift of a population

Juliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato D’Agostini2. 1 Fundação

Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universi-

dade Federal de Santa Catarina/UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil)

TRAXECTORIAS E RETOS

43 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento responsable e

competitivo

Sustainability as a model of responsible development and competitive

Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias Econó-

mico Administrativas-Universidade de Guadalajara (México)

55 Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da

educação ambiental

Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environmental

education

Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara. Universidade Federal de

Mato Grosso (Brasil)

75 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos:

procurando soluções no turismo

Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries:

searching for solutions in tourism

Joana M. Hancock. Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países

Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe))

Page 6: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

4 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Guiné-Bissau 2006/07 © Brigida Rocha Brito

RECURSOS E INSTRUMENTOS

87 Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar

el patrimonio inmaterial en la planificación y gestión de las áreas protegidas

Handbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the

intangible heritage in the planning and management of protected areas

Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-España (España)

101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemen-

to turístico sostible?

Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustainable tourism?

Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-CEIDA (Galicia-España)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

123 Turismo responssável no Bom Bom Island Resort

Responsible tourism in the Bom Bom Insland Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe)

137 Levadas da ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológico

Island Madeira’s irrigation channels. Of the epic water to the niche eco-tourism Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal)

157 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira

The sea of Galicia sustains a large part of the fishing economy

Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galiza-España)

DOCUMENTOS

169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-2020.

Metas de Aichi

173 Normas de publicación

174 Boletín de subscrición

175 Índice dos números publicados

Page 7: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

5ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Presentación do número

O turismo é un dos sectores económicos que máis ten crecido a nivel mundial; constitúe

unha verdadeira industria que atrae divisas e inversións nun curto período de tempo, o que

pode constituir unha oportunidade para o desenvolvemento sostible (mellora de infraestruc-

turas, oportunidades de formación e emprego, valorización do propio etc.), ou ben, pode

conlevar importantes desaxustes (impactos no medio natural, desculturización, movemen-

tos migratorios, os beneficios económicos fican deslocalizados etc.).

O turismo reproduce, e as veces afonda, as asimetrías existentes entre os países desenvol-

vidos (os que mandan viaxeiros polo mundo) e os que están en vías de selo (os que reciben

as demandas e aos visitantes). Trátase dunha industria baseada no consumo (consumismo),

que ten que lanzar ao mercado novos produtos, cada vez máis desexables e exóticos.

Moitos dos efectos negativos do turismo (especialmente do de masas) teñen moito que ver

coa actitude e comportamento das persoas que viaxan, razón pola que os programas de

sensibilización e educación ambiental son máis importantes que nunca, tanto para que a

cidadanía demande límites a un crecemento turístico depredador e globalizado, como para

favorecer modelos de turismo respectuosos co medio ambiente e coas culturas locais.

Neste número presentamos unha serie de reflexións de carácter xeral que serven para enca-

drar estratexias educativas e de xestión de cara a un turismo sustentable, e tamén estudos

e expericiencias que ilustran que é posible promover outras formas de turismo a pequena

escala, e baseado na singularidade do lugar, o que non quita que sexan necesarios cambios

estructurais dun modelo de turismo hexemónico mundial de carácter neo-colonial.

Consello de Dirección

Page 8: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

6 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-126 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Camiño do río en Kuito (Bie-Angola) © Xosé Manuel Malheiro

Angola (N’gola, título dos reis do Reino do Ndongo precolonial en idioma bantú,) é un estado da Africa

subsahariana, unha república de corte presidencialista que non difire substancialmente do modelo

sociopolítico e económico (pasado colonialista, inmensas riquezas naturais en mans de multinacionais

estranxeiras, élites corruptas que controlan todos os resortes do poder, férreo control político e ausen-

cia de liberdades fundamentais, fortes desigualdades sociais e febles espectativas de futuro para unha

inmensa parte da población…), doutras rexións do norte de África actualmente en conflito.

Estas imaxes, malia seren tomadas en contextos hostís de escaseza e penuria material nuns casos,

de desarraigo e marxinación noutros, de dificultades na meirande parte… reflicten a esperanza dunha

sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar

a ser… pese a coxuntura económica internacional, e ao xugo de organismos como o FMI ou o BM.

Page 9: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

7ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Turismo de base comunitária: estado da arte e experiências brasileiras Community-based tourism: state of the art and Brazilian experiencesNathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3. 1 Centro

de Desenvolvimento Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em

Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)

Resumo

O objetivo deste artigo é apresentar uma breve contextualização sobre o estado da arte do

turismo de base comunitária (TBC) no Brasil. O TBC é uma prática turística que busca conciliar

o desenvolvimento local e a conservação da natureza. Neste trabalho, realizamos, em um

primeiro momento, uma discussão sobre as bases, conceitos e princípios do TBC, bem como

evidenciamos alguns de seus desafios, ameaças e fragilidades. Em seguida, apresentamos

algumas iniciativas de TBC no contexto brasileiro: o Edital nº 01/2008 do Ministério do Turismo

do Brasil, a Rede Brasileira de Turismo Comunitário “TURISOL” e a caso da “Prainha do Canto

Verde - Turismo comunitário e sustentável”.

Abtract

This paper is aimed at presenting a brief overview on the state of the art of community-based

tourism (CBT) in Brazil. CBT is a tourism practice that seeks to reconcile local development

and nature conservation. At first, we carried out a discussion on the foundations, concepts and

principles of CBT, as well as bringing light to some of its challenges, threats and weaknesses.

Then, we present some initiatives in the Brazilian context of CBT: Call for Entries No. 01/2008

of the Ministry of Tourism of Brazil, the Brazilian Network of Community Tourism “TURISOL”

and the case of the “Prainha do Canto Verde - Sustainable and Community Tourism”.

Palabras chave

Turismo de base comunitária (TBC), sustentabilidade, participação, desenvolvimento local

Key-words

Community-based tourism (TBC), sustainability, participation, local development.

MARCO TEÓRICOISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 7-25

Page 10: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

8 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Introdução

O crescimento econômico, a valorização

do conhecimento científico e o advento de

tecnologias, principalmente a partir da Re-

volução Industrial iniciada na Inglaterra no

século XVIII, ofereceram uma nova divisão

do “tempo de vida”. Conseqüentemente,

com o surgimento do tempo livre (con-

quistado por meio de lutas trabalhistas

que ocorreram na época) e a criação de

máquinas de vapor, tais como locomotivas

e navios, desencadeou-se um desenvolvi-

mento bastante significativo da atividade

turística. Compreender o turismo a partir

de sua lógica econômica pressupõe, tam-

bém, valer-se do conhecimento do lazer,

já que esta é uma atividade que envolve

a experiência de práticas lúdicas, de des-

canso, de ócio e de evasão. Desse modo,

viajar para algum lugar com a finalidade de

contemplá-lo e aí permanecer por motivos

que, basicamente, não estejam vinculados

com o trabalho, constitui a característica

principal do turismo de massa nas socie-

dades modernas (Urry, 2001).

Porém, esse modelo de produção de ser-

viços turísticos, que caminha de mãos

dadas com o progresso, vai os poucos se

sufocando. Na atualidade, a demanda tu-

rística tornou-se mais exigente, variada e

variável, tendendo a focar cada vez mais

sobre a qualidade, e exprimindo as ne-

cessidades da cultura e do meio ambiente

(Zaoual, 2009).

Assim, a natureza e seus recursos são

atrativos turísticos cada vez mais comuns

em nossa sociedade. Ambientes naturais

e rurais constituem uma demanda cres-

cente (ABeta, 2010). Contudo, o rápido

crescimento do turismo em áreas naturais

e rurais pode provocar graves impactos

sobre o meio ambiente, além de altera-

ções sociais, culturais e econômicas nas

localidades receptoras, comprometendo

os recursos naturais e culturais que cons-

tituem em si mesmos o atrativo turístico.

Isto, sem dúvida, pode comprometer a so-

brevivência da própria atividade.

Entendido simples e equivocadamente

como uma indústria1 e oportunidade de

negócio, o turismo se desenvolve coorde-

nado e orientado pelo mercado e segundo

os interesses dos grandes capitais nacio-

nais e internacionais, sem considerar, de

maneira apropriada, os demais atores en-

volvidos no processo (Barreto, 2000). Não

respeitando a capacidade de suporte do

ambiente, a atividade turística se apropria

do espaço público, transformando os des-

tinos em “produtos étnicos”, frutos do mo-

dismo de consumo da natureza, mudando

os usos do lugar e provocando trocas cul-

turais, assim como distribuição desigual

1 Popularmente, fala-se em uma “indús-tria do turismo”, no entanto, a atividade turística pertence ao setor terciário, e não secundário, característico majoritariamente por uma produ-ção industrial. Na literatura estrangeira, quando se usa a expressão industry of tourism, a melhor tradução para a Língua portuguesa seria “setor do turismo” ou “setor turístico”.

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 11: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

9ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Turismo de base comunitaria

da renda. A mercantilização dos destinos

e bens de uso comum, assim como da

identidade das comunidades locais, se

traduz tanto em consequências negativas

no meio ambiente como em graves altera-

ções sociais, culturais e econômicas, além

do surgimento de conflitos e hostilidades

entre os protagonistas e atores turísticos.

Para IrVing (2002, p.19) a implantação

da atividade turística tem sido muito rá-

pida, principalmente em regiões menos

favorecidas sob a ótica socioeconômica.

Por outro lado, tais regiões contam com

grande potencial enquanto seu patrimônio

cultural e ambiental, destacando que “(...)

o avanço turístico, no entanto, nem sem-

pre ocorre a favor das populações locais

e, frequentemente, é responsável por fe-

nômenos significativos de exclusão social,

descaracterização cultural e degradação

ambiental”. Isto quer dizer que a tendên-

cia mundial de “turistificação” dos lugares

com potencial e atrativo turístico não se

traduz em oportunidades para as comu-

nidades receptoras, pois são poucos os

benefícios realmente comprometidos com

o desenvolvimento local.

Diante do exposto, pensar o fenômeno

turístico dentro do modelo de desenvol-

vimento vigente leva irremediavelmente

ao comprometimento de dois processos

que são essenciais para a vida humana:

i) a proteção e manutenção dos recursos

naturais e ii) o desenvolvimento das comu-

nidades locais. Esse modelo tem contribu-

ído para uma notável depredação dos re-

cursos naturais e culturais, surgindo então

a necessidade de se estudar novas formas

de uso racional dos locais potencialmente

turísticos, para, dessa maneira, ajudar a

construir e consolidar novos paradigmas

de desenvolvimento turístico.

Dentro de uma nova ordem mundial de de-

senvolvimento em busca da sustentabilida-

de econômica, ambiental e sociocultural,

é fundamental repensar como a atividade

turística vem sendo gerida, incorporando

a democratização de oportunidades e be-

nefícios por meio de um planejamento cui-

dadoso que estimule a participação efetiva

dos atores sociais no seu desenvolvimen-

to. Segundo a EMBRATUR/IEB (2001), es-

tratégias de planejamento turístico e/ou de

conservação ambiental que neguem direi-

tos e possibilidades às comunidades são

destrutivas e ilegais.

A minimização dos impactos negativos

das práticas turísticas passa por novos

modelos de implementação de projetos,

centrados em parcerias onde se valorem a

participação das comunidades, mediante

novas formas de construção da realidade

baseadas no saber compartilhado, nas

relações horizontais e na noção de em-

poderamento (IrVing, 2002). Acreditamos

que as práticas turísticas não devem estar

orientadas unicamente pelo espaço turís-

tico, como também pelo ator social, que

pode ser co-responsável e participativo no

processo de planejamento e gestão.

Page 12: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

10 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Neste sentido, diante do impacto do tu-

rismo tradicional, da “coisificação” do lu-

gar, da desumanização do sujeito e das

políticas hegemônicas de produção do

espaço turístico, o turismo de base co-

munitária (TBC) vem se tornando prática

comum em toda América Latina. No Brasil

o TBC surge como uma modalidade turís-

tica ascendente, sobretudo em Unidades

de Uso Sustentável2 e áreas de relevância

ambiental, que em sua maioria albergam

comunidades com poucas perspectivas

econômicas.

O TBC não é um segmento turístico, tal

como alguns autores3 consideram, e sim

uma prática turística que busca conciliar o

desenvolvimento local e a conservação da

natureza. Trata-se de uma resposta alter-

nativa que mantém vínculos não só com a

dimensão ambiental, como também com

a dimensão sociocultural, através do es-

tímulo de trocas culturais entre visitantes

e moradores, podendo igualmente apon-

2 As Unidades de Uso Sustentável, junto com as Unidades de Proteção Integral, compõem o Sistema Nacional de Unidades de Conservação da Natureza – SNUC e têm por objetivo básico compatibilizar a conservação da natureza com o uso sustentável dos seus recur-sos naturais (Brasil, 2004).

3 Vide o livro do MTur publicado em 2009 e intitulado “Turismo de Base Comunitária - diversidade de olhares e experiências brasilei-ras”, organizado por Roberto Bartholo, Davis Gruber sansolo e Ivan Bursztyn. [Acesso em 26 jun. 2012: http://www.turismo.gov.br/export/sites/default/turismo/o_ministerio/publicacoes/downloads_publicacoes/TURISMO_DE_BASE_COMUNITxRIA.pdf].

tar caminhos frutíferos para a melhoria da

qualidade de vida e do bem-estar da po-

pulação receptora.

Consideramos que o TBC está adquirindo

importância não apenas entre as comuni-

dades, organizações não governamentais

e movimentos sociais, mas também no

âmbito científico, como objeto de estudo

relacionado à mobilização e participação

social. Igualmente, esta tendência está

acompanhada pelo interesse do governo

federal, que a partir das diretrizes do Pla-

no Nacional do Turismo (PNT 2007-2010)

afiançou seu compromisso com o desen-

volvimento local e a inclusão social como

vetores do turismo, por meio da promoção

e fomento de projetos, programas e expe-

riências de turismo comunitário no Brasil.

Turismo de base comunitária: bases, conceitos e princípios norteadores

Atualmente presenciamos um significativo

avanço de atividades turísticas em comu-

nidades de diferentes conformações. Em-

bora estas iniciativas se apresentem de

inúmeras formas, considerando a diver-

sidade e a complexidade das realidades

locais, percebemos, como um elemento

comum, a interpretação da comunidade

como sujeito de seu próprio avanço, par-

ticipando da concepção, desenvolvimen-

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 13: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

11ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

to e gestão do turismo. Tais experiências

vêm sendo englobadas genericamente

sob o título de turismo de base comunitá-

ria - TBC (LTDS, 2011).

Embora não haja uma definição ampla-

mente aceita do conceito de TBC, as pers-

pectivas teóricas sobre o tema apresen-

tam similaridade de princípios e abrangem

dimensões antropológicas, sociológicas,

econômicas, políticas, históricas, psico-

lógicas e ambientais. Segundo o LTDS

(2011, p. 07), “a extensão geográfica e a

diversidade de experiências encontradas

no país também colaboram para a am-

plitude conceitual do TBC, uma vez que

este é usado para tratar de contextos tão

diversos e diferentes quanto comunidades

urbanas e rurais, podendo estar referido às

populações tradicionais ou a amálgamas

sociais compostas pelos movimentos mi-

gratórios e processos de exclusão socie-

conômicos, entre outros”.

Esta falta de consenso em termos con-

ceituais do turismo comunitário, de acor-

do com o Ministério do Turismo do Brasil

(mtur, 2010), resulta da heterogeneidade

das experiências, da origem do território e

da perspectiva política da organização não

governamental, responsável por organizar

e viabilizar a experiência. Não obstante

cada conceito apresentar suas especifici-

dades, o MTur traça como princípios co-

muns entre as diversas definições:

i) a autogestão; ii) o associativismo e coo-

perativismo; iii) a democratização de opor-

tunidades e benefícios; iv) a centralidade

da colaboração, parceria e participação;

v) a valorização da cultura local e, princi-

palmente, vi) o protagonismo das comu-

nidades locais na gestão da atividade e/

ou na oferta de bens e serviços turísticos,

visando a apropriação por parte destas

comunidades dos benefícios advindos do

desenvolvimento da atividade turística.

Na tentativa de ilustrar esta amplitude

conceitual, o Quadro 1, abaixo, reúne al-

gumas terminologias e suas respectivas

definições apresentadas por diferentes

segmentos, como projetos, experiências,

redes, governo e academia.

No entendimento de Hiwasaki (2006), o

turismo comunitário se traduz em quatro

objetivos:

(i) qualificação e posse, refere-se à par-

ticipação da comunidade no planeja-

mento e gestão do turismo;

(ii) conservação dos recursos, ou seja, o

turismo deve impactar positivamente

na conservação dos recursos naturais

e/ou culturais;

(iii) desenvolvimento econômico e social,

relacionado com a geração de benefí-

cios econômicos e sociais para a co-

munidade local e

(iv) qualidade na experiência do visitante,

focada no compromisso de assegurar

a ele uma experiência de qualidade e

comprometida com a responsabilida-

de social e ambiental.

Turismo de base comunitaria

Page 14: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

12 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Segmento Instituição/

iniciativa/autor

Terminologia Definição

Projetos

Projeto

Bagagem

Turismo

Comunitário

Atividade turística que apresenta gestão coletiva, transparência no uso e destinação dos recursos e na qual a principal atração turística é o modo de vida da população local.(http://www.projetobagagem.org)

Projeto Saúde

e Alegria

Ecoturismo de

Base

Comunitária

Baseada nos princípios da economia solidária, apresenta-se como oportunidade importante de atividade integrada à valori-zação de práticas sustentáveis de uso dos recursos naturais e da promoção da interculturalidade.(http://www.saudeealegria.org.br)

Experiências

Fazenda Mo-

delo Quilombo

D’Oiti

Turismo Étnico

de Base

Comunitária

Modelo de desenvolvimento alicerçado em princípios demo-cráticos cuja participação de membros da comunidade pre-domina em todo processo decisório e garante que a atividade turística seja um fortalecedor de ancestralidade.(http://www.turismoafro.com.br)

Prainha do

Canto Verde

Turismo

Comunitário

Oportunidade para aperfeiçoar a organização comunitária, o desenvolvimento local e a co-gestão para preservar o patrimô-nio natural, cultural e as formas de vida tradicionais das comu-nidades e do seu território. (http://prainhadocantoverde.org)

Redes

TUCUM -

Rede Cearen-

se de Turismo

Comunitário

Turismo de

Base

Comunitária

Baseado na gestão comunitária ou familiar das infraestruturas e serviços turísticos, no respeito ao meio ambiente, na valo-rização da cultura local e da economia solidária e controlado de maneira efetiva pelas populações locais (apud Sansolo & Bursztyn, 2009, p. 147).

TURISOL -

Rede Brasileira

de Turismo

Comunitário

Turismo

Comunitário

Forma de organização empresarial sustentada na propriedade do território, na autogestão dos recursos comunitários e parti-culares com práticas democráticas e solidárias no trabalho e na distribuição dos benefícios gerados do encontro cultural com os visitantes (apud sansolo & Bursztyn, 2009, p. 147).

Governo

Ministério do

Turismo (MTur-

-Brasil)

Turismo de

Base

Comunitária

Modelo alternativo de desenvolvimento turístico baseado na autogestão, no associativismo/cooperativismo, na valoriza-ção da cultura local e, principalmente, no protagonismo das comunidades locais, visando a apropriação por parte destas comunidades dos benefícios advindos do desenvolvimento da atividade turística (2008, p. 01).

Academia

MaldonadoTurismo

Comunitário

Forma de organização empresarial sustentada na propriedade e na autogestão sustentável dos recursos patrimoniais comuni-tários e de acordo com as práticas de cooperação e equidade no trabalho e na distribuição dos benefícios gerados pela prestação dos serviços turísticos (2009,p.31).

CoriolanoTurismo

Comunitário

Aquele em que as comunidades de forma associativa organi-zam arranjos produtivos locais, possuindo o controle efetivo das terras e das atividades econômicas associadas à explora-ção do turismo (2009, p.282).

saMpaio et al.

Turismo

comunitário,

solidário e

sustentável

Estratégia de sobrevivência e comunicação social de conser-vação de modos de vida e preservação da biodiversidade, organizado associativamente em territórios, como arranjos socioprodutivo e político de base comunitária, que se valem do consumo solidário de bens e serviços (2011, p.27)

Quadro1. Terminologias e respectivas definições do TBC. (FONTE: elaboração própria, 2012).

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 15: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

13ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Contrapondo o turismo massificado, o

TBC busca uma vinculação situada nos

ambientes naturais e culturais de cada lu-

gar, além de requerer uma menor depen-

dência e necessidade de infraestrutura e

serviços. Se comparado ao modelo he-

gemônico, este representa a promoção

de atividades turísticas enraizadas em um

modelo de desenvolvimento socialmente

mais justo e ambientalmente responsável.

O potencial da atividade vai além dos be-

nefícios econômicos, representando não

apenas mais um segmento de mercado, e

sim a possibilidade de um novo paradigma

para o turismo (Bursztyn et al., 2009; San-

solo, Bursztyn, 2009).

Neste sentido, os protagonistas dos desti-

nos são sujeitos e não objetos do proces-

so. IrVing (2009), na tentativa de se delinear

uma conceituação para o turismo comuni-

tário, apresenta algumas premissas que

emergem como elementos centrais desta

atividade:

− Base endógena da iniciativa e desen-

volvimento local. A atividade resulta

de uma demanda direta dos grupos

sociais que residem no lugar turístico

e que estabelecem com este território

uma relação cotidiana de dependência

material e simbólica. O protagonismo

social - resultante do sentimento de

pertencimento e do poder de influência

sobre o processo de decisão - assume

uma condição essencial para este tipo

de turismo.

− Participação e protagonismo social no

planejamento, implementação e avalia-

ção de projetos turísticos. Quanto maior

o envolvimento local e as estratégias de

participação social no planejamento e im-

plementação dos projetos, mais eviden-

tes são os níveis de protagonismo social

e a sustentabilidade das iniciativas.

− Escala limitada e impactos sociais e

ambientais controlados. Parte-se da

premissa que o turismo comunitário se

desenvolva em escala limitada, definida

a partir dos recursos locais. O processo

de planejamento deve assegurar a “qua-

lidade” ambiental e social do destino.

− Geração de benefícios diretos à popu-

lação local. Tais iniciativas devem as-

segurar que os recursos advindos do

turismo sejam reaplicados em projetos

de melhoria de qualidade de vida da

própria população.

− Afirmação cultural e interculturalidade.

A valorização da cultura assume impor-

tância não como à configuração de um

“produto”, mas com o objetivo de afir-

mação de identidade e pertencimento.

O intercâmbio de “quem está” e “quem

vem” propicia a relação local-global e a

prática da interculturalidade.

− O “encontro” como condição essencial.

O “encontro” entre identidades assu-

me o sentido de compartilhamento e

aprendizagem mútua. Atores locais e

Turismo de base comunitaria

Page 16: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

14 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

turistas são, simultaneamente, agentes,

sujeitos e objetos do processo, estabe-

lecendo uma relação de troca, intera-

ção, descoberta e retroalimentação.

O TBC integra atividades econômicas de

serviços de hospedagem, alimentação e

lazer que, a priori, não o diferencia dos

demais segmentos turísticos. Seu diferen-

cial recai justamente no entendimento da

atividade turística como um subsistema

interconectado com outros subsistemas,

como educação, saúde e meio ambiente.

Neste sentido, o turismo comunitário não

está centrado somente na atividade turísti-

ca, uma vez que representa uma proposta

de desenvolvimento territorial sustentável

que abrange diversas dimensões - políti-

ca, cultural, econômica, humana - da vida

em sociedade (SamPaio e Coriolano, 2009).

Desafios, ameaças e fragilidades

Refletindo sobre os processos de de-

senvolvimento turístico que ocorrem no

entorno de áreas naturais protegidas ou

em áreas de grande potencial cênico,

Mielke (2009) afirma que muitos deles não

avançam por duas razões. A primeira é

de ordem socioambiental. O processo

de desenvolvimento está condicionado à

existência de um ambiente politico-insti-

tucional favorável na comunidade e sua

ausência dificulta o estabelecimento de

relações de cooperação. A segunda razão

é de ordem metodológica, e refere-se à

falta de conhecimento do processo como

um todo, principalmente com relação à

dinâmica do mercado turístico nacional e

internacional.

A partir de sua experiência com comu-

nidades localizadas em regiões de forte

presença e/ou potencial turístico, mas que

se encontram desorganizadas e desestru-

turadas, Mielke (2009) aponta uma série

de necessidades e desafios inerentes ao

processo do desenvolvimento turístico de

base comunitária, dos quais destacamos:

− A complexidade. Trata-se de um com-

ponente inerente à atividade turística

e que envolve uma série de iniciati-

vas locais, instituições públicas e não

governamentais, entre outras. Como

consequência, a organização de uma

comunidade para o turismo requer o

estabelecimento de uma aliança entre

interesses econômicos locais e não

locais. Neste sentido, o processo de

alinhar pensamentos para que todos

tenham o mesmo foco é árduo e exige

experiência e profissionalismo por parte

dos envolvidos.

− O fator tempo. Muitos projetos têm

um tempo curto de execução e, por

isto, acabam não respeitando o ama-

durecimento das relações necessárias

para alinhar assuntos complexos e de

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 17: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

15ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

interesse coletivo. Os editais e termos

de referência para o financiamento de

projetos precisam ser estruturados e

concebidos sem impor uma série de to-

madas de decisões em curtos períodos

de tempo.

− O apoio externo. Aparece como ele-

mento fundamental no desenvolvimento

turístico de base local. Mesmo em co-

munidades organizadas, estes proces-

sos dependem da orientação efetiva de

entidades especializadas, como univer-

sidades e ONGs. Com relação à compo-

sição da equipe externa, o autor afirma

que este é um trabalho multidisciplinar e

deve integrar profissionais com conhe-

cimentos em três eixos temáticos prin-

cipais: desenvolvimento econômico,

turismo e trabalho comunitário.

No entendimento de SamPaio et al. (2011),

o turismo comunitário representa uma

estratégia que permite as comunidades

viabilizarem o seu modo de vida tradicio-

nal, oportunizando o contato e a troca de

experiência entre membros comunitários

e visitantes conscientes. Nesta perspec-

tiva, os autores interpretam o TBC como

uma proposta institucional que conserva

os modos de vida tradicionais e preserva a

biodiversidade local. Ressaltam, entretan-

to, que: “o grande desafio do Turismo co-

munitário, solidário e sustentável é como

promover modos de vida tradicionais

(tidos, sob a lógica desenvolvimentista,

como modos de vida absoletos), inseridos

em economias comunitárias, que se apre-

sentam ambientalmente mais sustentáveis

que, por sua vez, dialogam com a eco-

nomia de mercado, no entanto, que ain-

da conservam suas dinâmicas próprias?”

(SamPaio et al., 2011, p. 27).

Estas iniciativas enfrentam o desafio de se

inserirem no mercado e, ao mesmo tem-

po, conservarem suas dinâmicas próprias.

Ou seja, é preciso estabelecer uma rela-

ção entre o local e o global, se integrando

na economia hegemônica e mantendo o

modo de vida tradicional, pois este se tor-

na o principal atrativo e diferencial.

Os estudos de Maldonado (2009), com

cerca de trinta projetos de TBC na Amé-

rica Latina, evidenciaram graves restri-

ções enfrentadas por estas comunidades,

conduzindo-as a uma grande instabilidade

e fraca competitividade no mercado. As

deficiências mais notáveis foram sinteti-

zadas no Quadro 2 e resultam, em parte,

“da incursão das comunidades no turis-

mo em situações de improviso, ausência

de profissionalismo, desconhecimento do

mercado e dos instrumentos de gestão de

negócios” (Maldonado, 2010, p. 32).

Para BeneVides (2002), a proposta de um

desenvolvimento local “alavancável” por

meio do turismo enseja a equalização de

cinco objetivos, cuja compatibilização é

muito problemática: i) preservação/con-

servação ambiental; ii) identidade cultural;

iii) geração de ocupações produtivas e de

Turismo de base comunitaria

Page 18: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

16 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

renda; iv) desenvolvimento participativo e

v) qualidade de vida. Quanto à ideologia

do turismo de base local, o autor aponta

alguns equívocos, dos quais destacare-

mos dois. O primeiro refere-se à asso-

ciação da redução da escala como pos-

sibilidade de ampliação dos espaços de

participação democrática. Para o autor

(2002, p. 29), “o conteúdo demarcatório

do que seja democrático reporta-se fun-

damentalmente à dimensão do político

e não da espacialidade”. Relacionar “di-

minuição da escala espacial” com “au-

mento de participação” desconsidera a

significação dos micropoderes na cons-

tituição das relações sociais de domina-

ção (WeBer, 1964, apud BeneVides, 2002).

Desta desconsideração resulta o segundo

equívoco: em lugares onde persistem co-

munidades tradicionais, a identidade local,

muitas vezes, é interpretada como foco de

resistência aos projetos modernizadores

da expansão capitalista. Segundo LiPietz

(1987, p. 180, apud BeneVides, 2002), “ao

lutarem para “reiterar o unanismo do an-

tigo espaço”, movimentos dessa natureza

esquecem de considerar que as relações

sociais nestes lugares, por estarem sob a

“hegemonia de um bloco tradicional” não

são efetivamente “relações comunais””.

Deficiências da oferta de turismo comunitário

1. Oferta dispersa e fragmentada, carente de estruturas e mecanismos regulares de cooperação interna para organizá-la e externa para potencializá-la. Apesar das vantagens das parcerias serem percebidas, os esforços empreendidos ainda são incipientes e pouco sistemáticos.

2. Escassa diversificação dos produtos turísticos cujos componentes são baseados exclusivamente em fatores naturais e herdados. Existe potencial e vontade para empreender inovações que superem o mimetismo predominante.

3. Gestão profissional limitada, tanto operacional como gerencial dos negócios; as tendências e o funcionamento da indústria do turismo são desconhecidos. As aspirações das comunidades de acesso a serviços de informação e capacitação permanecem amplamente insatisfatórias.

4. Qualidade heterogênea dos serviços, com predominância de qualidade média e baixa. A compe-tência aguda com outras empresas tende a resolver-se somente em curto prazo e através da baixa de preços.

5. Posicionamento incerto e imagem pouco divulgada do turismo comunitário em mercados e seg-mentos dinâmicos: a promoção e comercialização são realizadas geralmente, por meios rudimenta-res, individuais e diretos.

6. Deficiência dos mecanismos de informação, comunicação e organização comercial: a fraca representação e capacidade para negociação com outros agentes da cadeia turística não permite a tomada de decisões estratégicas, além do horizonte diário.

7. Participação marginal ou subordinada de mulheres e suas associações na concepção e condução de projetos turísticos e, consequentemente, na captação de benefícios.

8. Déficit notável de serviços públicos: rodovias, eletricidade, água potável, saneamento ambiental e esgoto, comunicações e sinalização turística. As comunidades não são capazes de cobrir estes custos; isto é responsabilidade dos governos locais ou nacionais.

Quadro 2 – Deficiências da oferta de turismo comunitário. (FONTE: Maldonado, 2009, p. 32-33)

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 19: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

17ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Bursztyn et al. (2009), por sua vez, argu-

mentam que o reconhecimento no valor

das experiências do turismo comunitário

não deve ser confundido como uma sim-

ples apologia aos empreendimentos de

pequena escala. Na tentativa de não cair

na vala comum do reducionismo e super-

ficialidade analítica, os autores tecem al-

gumas considerações: (i) As experiências

de TBC bem sucedidas não podem ser

interpretadas como passíveis de reaplica-

ção em outras localidades e contextos. Tal

atitude faria do desenvolvimento situado

um objeto de reprodução seriada, ou seja,

uma contradição nos próprios termos da

questão; (ii) O TBC deve ser encarado em

uma perspectiva possibilista e não deter-

minista e prescritiva para o desenvolvi-

mento situado e o turismo. Não podemos

interpretá-lo como um modelo estanque,

com uma configuração fixa e capaz de

atender toda e qualquer realidade e (iii)

Deve-se, ainda, reconhecer que iniciativas

de TBC não estão isentas de influências

externas, divergências internas e conflitos

de interesse.

Turismo de Base Comunitária no contexto brasileiro

A reflexão sobre o turismo de base co-

munitária no Brasil, durante muitos anos,

trouxe consigo um sentido marginal, pe-

riférico, distante da realidade e das ten-

dências de políticas públicas nacionais

e internacionais. Neste período, poucos

profissionais mergulharam no campo de

investigação do TBC. Tal realidade per-

meou até meados da década de 1990,

quando um movimento de pesquisadores

de diferentes inserções do país levou essa

discussão para o Encontro Nacional de

Turismo de Base Local (ENTBL). Este en-

contro demonstrou a demanda por fóruns

dessa natureza e viabilizou a consolidação

de redes não formais de pesquisas. O en-

gajamento de pesquisadores em torno do

TBC possibilitou o desenvolvimento de

pesquisas, projetos e publicações sobre a

temática. No entanto, esta produção aca-

dêmica permaneceu nos “bastidores” até

recentemente (IrVing, 2009).

Para IrVing (2009), um novo olhar sob o TBC

ocorre a partir da convergência de uma sé-

rie de fatores surgidos em âmbito nacional

e internacional, a saber: (i) a interpretação

política do turismo como uma alternativa

para a inclusão social; (ii) o fortalecimen-

to de temas como a participação social e

a governança democrática; (iii) a existên-

cia do capital social e o compromisso de

stakeholder engagement como elementos

fundamentais nas ações empreendidas por

projetos internacionais; (iv) a inclusão do

turismo nas pautas de ONGs de alcance in-

ternacional, associada a temáticas sociais

e ambientais; (v) a mudança sutil no perfil

dos turistas, agora mais comprometidos

com a responsabilidade social e ambiental;

(vi) a exigência de novas demandas na se-

Turismo de base comunitaria

Page 20: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

18 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ara do planejamento, fruto da constatação

de que o desenvolvimento do turismo, por

vezes, não favorece as populações locais,

contribuindo para a exclusão social e (vii) a

emergência dos debates sobre o “turismo

e sustentabilidade”.

Percebemos que os fatores destacados por

IrVing (inclusão social, participação, gover-

nança, capital social, stakeholder engage-

ment, compromissos ambiental e social, sus-

tentabilidade, entre outros) constituem-se em

elementos sine qua non para o desenvolvi-

mento do TBC. Neste sentido, o turismo co-

munitário, orbitando em torno de tais princí-

pios e compromissos, migra da periferia para

o centro das discussões, rompendo as bar-

reiras acadêmicas e penetrando o universo

político e publicitário. O lançamento do Edital

01/2008 pelo MTur, voltado para o financia-

mento específico do turismo comunitário,

reflete as ações do poder público federal no

apoio de um outro modelo de turismo.

Uma pesquisa coordenada por Sansolo e

Bursztyn (2009) com 25 representantes de

iniciativas de turismo de base comunitária

brasileiras, realizada em maio de 2008, du-

rante o II Seminário Internacional de Turis-

mo Sustentável, possibilitou o levantamento

e sistematização de algumas informações

acerca do desenvolvimento do TBC no Bra-

sil. A maior parte das experiências localiza-

-se na região nordeste do Brasil, nos esta-

dos do Ceará, Rio Grande do Norte, Paraíba

e Pernambuco. Destacamos, a seguir, al-

guns resultados do universo pesquisado:

− O TBC ocorre em pequenas comunida-

des assentadas em povoados, aldeias

e vilas. Não há referência, nos casos

analisados, de experiências envolven-

do um município como um todo.

− 80% das iniciativas ocorrem nas pro-

ximidades, no interior ou contêm áreas

protegidas, seja em Unidades de Con-

servação de Proteção Integral ou de

Uso Sustentável e Áreas de Preserva-

ção Permanente (APP).

− As experiências apresentam uma di-

versidade de atrativos naturais, cultu-

rais e convivenciais. A água destaca-se

como um grande atrativo, muito em-

bora a balneabilidade de rios e praias

possa ser comprometida. Dados apon-

tam que, em 2003, apenas 62,9% da

população nordestina foi atendida por

abastecimento de água tratada, e so-

mente 34,6% do esgoto gerado na re-

gião é tratado. Tal realidade demonstra

que a necessidade de investimento em

infraestrutura básica é urgente.

− Ao contrário do turismo convencional,

e sua produção de espaços segrega-

dos para o turista e para os morado-

res, a essência do TBC se expressa no

território. No turismo comunitário não

há sobreposição de territorialidades:

turista e comunidade dividem o mes-

mo lugar, e este representa um espaço

de encontro e convivencialidade.

− Em grande parte das iniciativas, as

comunidades contaram com apoio

externo, normalmente de ONGs e uni-

versidades, para a realização do plane-

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 21: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

19ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

jamento, estruturação e operação do

turismo. Por meio de suporte técnico

e apoio financeiro, ONGs nacionais e

internacionais assumiram um papel

fundamental na inserção das comuni-

dades na prática do turismo.

− As formas de propriedade e modo de

gestão dos empreendimentos são va-

riadas. Incluem-se os empreendimen-

tos comunitários geridos por coopera-

tiva e a organização familiar.

− Todas as iniciativas apresentaram “ati-

vidades de planejamento” do turismo

de base comunitária. A frequência das

reuniões, entretanto, varia de encontros

semanais até anuais. O formato dos

encontros é diverso: em alguns casos

envolvem apenas as lideranças formais,

em outros, o processo é mais aberto,

contando com a participação de lideran-

ças informais, membros da comunidade

e até pessoas externas à localidade.

− Em nenhum dos casos o turismo é a

única atividade e, muitas vezes, nem

a mais importante enquanto ativida-

de econômica. No entanto, o turismo

tem representado um apoio ao fortale-

cimento da autoestima dessas comu-

nidades e um meio de apoio às suas

lutas.

No contexto das experiências brasileiras,

dois elementos comuns têm se destacado

como base nas iniciativas de relativo su-

cesso. Por um lado, o forte componente

de uma afirmação identidária de comuni-

dades enraizadas em sítios simbólicos de

pertencimento e, por outro, o movimento

de ativa resistência contra as mais usuais

formas de desenvolvimento do turismo

(Bursztyn et al., 2009). Outro elemento

marcante refere-se ao caráter da solidarie-

dade. A solidariedade está expressa não

apenas dentro da comunidade, por meio

da organização de empreendimentos co-

letivos, mas também entre diferentes ini-

ciativas, que se organizam em redes para

se ajudarem mutuamente (LTDS, 2011).

O comprometimento ativo de atores locais

também representa uma característica co-

mum nas iniciativas de base comunitária.

Em muitos casos, o TBC surge em um

contexto onde as comunidades já estão

mobilizadas em outras frentes de resistên-

cia, como na luta pela posse da terra e pelo

direito ao uso sustentável dos recursos

naturais. No litoral cearense, por exemplo,

a problemática do uso da terra é funda-

mental para se compreender o processo

de formação do TBC. A luta pelo território

é o ponto de partida para a organização

comunitária. Neste contexto, o turismo

comunitário acaba por representar “um

meio a mais”, dando voz, força e capaci-

dade articuladora, inclusive com agentes

externos, para estas lutas. É como ressal-

ta Bartholo (2009, p.51), “o turismo não

é afirmado como elemento identitário no

movimento de resistência das comunida-

des, e sim um meio para dar visibilidade

aos conflitos dos modos de vida tradicio-

nais com a chegada da modernidade”.

Turismo de base comunitaria

Page 22: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

20 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

A mobilização das comunidades, em torno

de um interesse comum, fornece a base

para uma coesão fortalecedora do sentido

de comunidade. Segundo JeFFrey weeks

(apud Bauman, 2003, p.91), “o mais forte

sentido de comunidade costuma vir dos

grupos que percebem as premissas de sua

existência coletiva ameaçadas e por isso

constroem uma comunidade de identida-

de que lhes dá uma sensação de resistên-

cia e poder (...)”.

Essa face ideológica e militante do TBC é

confirmada por Sansolo e Bursztyn (2009)

em suas averiguações empíricas. Segun-

do os autores, as iniciativas de turismo

comunitário, na realidade brasileira, têm

em comum as lutas sociais, como a con-

servação dos recursos naturais - base da

subsistência de diversas comunidades, a

luta pela terra, pelo direito à memória cul-

tural e por uma educação digna.

Os destinos de turismo de base comunitá-

ria “ainda não são considerados sucessos

de venda e consumo por turistas nacionais

e internacionais” (Mendoça e IrVing, 2004,

p. 20), no entanto, sua prática é válida e,

nas seções a seguir, destacaremos algu-

mas iniciativas no âmbito brasileiro.

Edital nº 01/2008

Os primeiros registros de experiências de

TBC no Brasil datam de meados da dé-

cada de 1990, e foram organizadas inde-

pendentes das ações do poder público.

Em 2003, com a criação do Ministério do

Turismo (MTur), tais iniciativas foram reco-

nhecidas por esse órgão como um fenô-

meno social e econômico. No início de sua

atuação, o MTur atendeu demandas iso-

ladas de experiências de TBC. Em 2006 e

2007, pesquisadores do tema e represen-

tantes de iniciativas pleitearam uma ação

mais articulada do poder público, que re-

sultou no Edital de Chamada Pública de

Projetos nº 01/2008.

Ressalta-se que o apoio do Ministério do

Turismo às iniciativas de TBC ocorre no

âmbito do Departamento de Qualificação,

de Certificação e de Produção Associada

ao Turismo (DCPAT), da Secretaria Nacio-

nal de Programas de Desenvolvimento do

Turismo (SNPDTur). O apoio está alicerça-

do no Plano Nacional de Turismo 2007-

2010: uma viagem de inclusão, baseado

na estratégia de associar crescimento de

mercado à distribuição de renda e redução

de desigualdades regionais e sociais.

O apoio financeiro do Edital nº 01/2008

ficou entre R$ 100 mil e R$ 150 mil por ini-

ciativa, com prazo de execução de até 18

meses. O edital atraiu a inscrição de mais

de 500 propostas de todo Brasil, das quais

50 foram selecionadas (vide Figura 1). A

maior parte das entidades proponentes

pertencia ao terceiro setor, abrangendo

associações locais, cooperativas, funda-

ções universitárias e ONGs. Os conteúdos

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 23: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

21ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

das propostas baseavam-se nas seguin-

tes ações:

(i) Planejamento da atividade turística:

ações de mobilização e sensibilização

da comunidade e planejamento parti-

cipativo.

(ii) Qualificação da gestão dos produtos e

dos serviços turísticos: cursos, semi-

nários, intercâmbios, consultoria para

assistência técnica especializada, visi-

tas in loco para troca de experiências.

(iii) Formação de redes: fortalecimento de

redes de TBC já constituídas, além da

formação de redes locais, principal-

mente de comercialização.

(iv) Apoio à comercialização: participação

em eventos de caráter nacional e em

eventos de cunho local. Além de ações

de interação entre os destinos, produ-

tos e serviços ofertados pela comuni-

dade e os seus consumidores.

(v) Promoção: participação em eventos,

produção de panfletos, banners, víde-

os, entre outros materiais promocio-

nais para divulgação nos eventos.

Segundo o MTur (2010), a decisão de

apoiar o TBC considerou, pelo lado da

oferta, a expansão da gestão da atividade

turística sob responsabilidade das comu-

nidades locais, aliado a indicadores que

Turismo de base comunitaria

Figura 1. Projetos selecionados no âmbito do edital de chamada pública MTur/n. 001/2008. FONTE: Bartholo, Sansolo e Bursztyn, 2009.

Page 24: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

22 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

apontam o sucesso de algumas destas ex-

periências. Do ponto de vista da demanda,

pesquisas nacionais e internacionais de-

monstram o interesse crescente dos turis-

tas pela vivência de experiências com cul-

turas diferentes e ambientes preservados,

revelando a potencialidade das iniciativas

de turismo comunitário no Brasil.

TURISOL - Rede Brasileira de Turismo Comunitário

Em fevereiro de 2003, a Embaixada da

França no Brasil, por meio de um progra-

ma de cooperação no setor de economia

solidária, reuniu diferentes atores com o

intuito de fomentar a discussão sobre o

turismo solidário no país. No decorrer des-

te ano, ocorreram outros encontros em

que se evidenciou o interesse do grupo

em permanecer em contato, estabelecen-

do trocas de experiências e promovendo

o debate do turismo solidário em âmbito

nacional. Neste contexto, nasce informal-

mente a Rede TURISOL.

Com a visão de “tornar o Brasil um país re-

ferência no Turismo Comunitário” e a mis-

são de “construir, fortalecer e disseminar

modelos economicamente viáveis, ambien-

talmente responsáveis e socialmente justos

por meio do turismo junto a comunidades

rurais, tradicionais e urbanas”, a Rede tem

por objetivo fortalecer as iniciativas já exis-

tentes e despertar outras comunidades

para a construção de um turismo diferente.

Os princípios da TURISOL foram reunidos

em 11 temáticas principais, a saber: o pro-

duto turístico ou atração turística é o modo

de vida; o turismo é instrumento para o

fortalecimento comunitário e associati-

vo; a comunidade é proprietária, gestora

e empreendedora dos empreendimentos

turísticos; o turismo é uma atividade com-

plementar a outras atividades econômicas

já praticadas; compromisso na distribui-

ção justa do dinheiro e na transparência

no uso dos recursos; valorização cultural

e afirmação da identidade; relação de par-

ceria e troca entre o turista e a comunida-

de; o turismo auxilia na luta pela posse da

terra pela comunidade; compromisso com

a conservação e sustentabilidade ambien-

tal; estabelecimento de uma cadeia de va-

lor focada no desenvolvimento da comu-

nidade e desenvolvimento de princípios

e critérios para organizar, normatizar e

regular os empreendimentos e processos

turísticos.

Em 2009, o Edital MTur 2008 aprovou as

propostas dos 06 membros da rede: Aco-

lhida na Colônia, Fundação Casa Grande,

Projeto Saúde e Alegria, Projeto Bagagem,

Instituto Mamirauá e Rede Tucum. Já em

2010, uma seleção para novos membros

ampliou de 06 para 22 destinos de TBC no

Brasil, representados pelas organizações a

seguir: Projeto Saúde e Alegria (PA), Aco-

lhida na Colônia (SC), Rede Tucum (CE),

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 25: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

23ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Fundação Casa Grande (CE), Pousada

Uacari – Reserva Mamirauá (AM), Pousa-

da Aldeia dos Lagos (AM), Associação de

Artesãs de Coqueiro do Campo (MG), Ins-

tituto Inhotim (MG), Associação Etnoam-

biental Beija Flor (AM), Associação Socio-

cultural Yawanawa (AC), Associação dos

Produtores Rurais do Assentamento Bela

Vista (BA), Associação Rede Cananéia

(SP), Instituto Floresta Viva (BA), Associa-

ção de Jovens da Juréia (SP), Associação

das Mulheres do Pesqueiro (PA), Instituto

Tapiaim (PA), Cooperativa de Produção

Agropecuária Canudos (MT), Centro Eco-

lógico Aroeira (CE), Centro de Pesquisa e

Promoção Cultural (MG), Instituto Forma-

ção (MA), Casa do Boneco de Itacaré (BA)

e Instituto Socioambiental com o projeto

Circuito Quilombola (SP).

Com o comprometimento de seus mem-

bros, parceiros e financiadores, a Rede

TURISOL tem atuado na promoção e es-

truturação do TBC no Brasil. A Série Turi-

sol de metodologia do turismo comunitá-

rio, lançada em 2010 e composta por 07

volumes, registra as histórias e experiên-

cias dos membros que mais têm se desta-

cado nos últimos dez anos.

Prainha do Canto Verde

Da Rede TURISOL, optamos por evidenciar

a experiência da “Prainha do Canto Verde

– Turismo comunitário e sustentável”, uma

comunidade pesqueira, situada no muni-

cípio de Beberibe, a 126 km da capital do

estado do Ceará, Fortaleza. A Prainha do

Canto Verde localiza-se em uma Reserva

Extrativista (Unidade de Uso Sustentável)

cuja presença registrada é de aproximada-

mente 200 famílias (Prahinhado Canto Verde,

2011). A escolha da Prainha do Canto Verde

se deve pelo fato de ser a experiência de

TBC brasileira de maior sucesso, reconheci-

da tanto nacional como internacionalmente.

Segundo estudos de Men doça e irVing

(2004), a origem da comunidade data de

1860, porém foi em 1979 que movimentos

de luta e resistência dos pescadores foram

desencadeados com o intuito de garantir o

direito e usufruto da terra.

O litoral cearense é marcado por diversos

atrativos turísticos e singular beleza cêni-

ca, mas, embora o turismo na região não

seja a principal fonte de renda, a atividade

é planejada e gerida pela comunidade a

partir de processos contínuos de partici-

pação. Apesar das dificuldades, a comu-

nidade da Prainha do Canto Verde, que

sobrevive da pesca artesanal da lagosta

e do turismo comunitário, se esforça para

manter a preservação da identidade cul-

tural de seus moradores, gerar benefícios

para a própria comunidade (não permitin-

do especulação imobiliária, por exemplo)

e incentivar engajamento e autonomia dos

moradores. No site da Prainha do Canto

Verde (2011), criado por nove jovens da

Associação de moradores da comunida-

Turismo de base comunitaria

Page 26: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

24 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

de, é possível verificar que o turismo co-

munitário é entendido como: “uma opor-

tunidade para aperfeiçoar a organização

comunitária, o desenvolvimento local e a

co-gestão para preservar o patrimônio na-

tural, cultural e as formas de vida tradicio-

nais das comunidades e do seu território”.

Conclusões

No turismo comunitário, as relações eco-

nômicas são enriquecidas por outras rela-

ções que transcendem a racionalidade do

lucro imediato. Não se trata de uma ativi-

dade constituída em sua essência de ato-

res econômicos, e sim de uma múltipla e

complexa rede socioeconômica articulada

entre si e com ações transversais focadas

em temas como a saúde, a educação, a

cultura e o meio ambiente.

Na literatura científica, debates políticos,

arcabouços institucionais e programas ofi-

ciais de fomento, o TBC tem se projetado

como uma proposta fortemente associada

ao turismo sustentável e ao desenvolvi-

mento local. Considera-se, entretanto, que

tamanha visibilidade requer um pouco mais

de cautela. É preciso instituir parâmetros,

sistematizar experiências e reconhecer os

limites desta proposta. A discussão do TBC

precisa romper o campo etéreo - apoiado

em bases ideológicas - e aterrissar em

questões mais concretas, como, por exem-

plo, a promoção de estudo em torno da

viabilidade econômica de tais iniciativas -

tema ainda pouco debatido no Brasil.

Reconhecemos que o TBC coaduna com

as perspectivas do turismo sustentável,

sendo sua construção baseada em prin-

cípios e valores éticos, aliado a uma crí-

tica ao modelo do turismo convencional.

No entanto, embora o turismo comunitá-

rio nasça de um ideário diferenciado de

desenvolvimento turístico, parte-se do

pressuposto que isto per si não o torna

sustentável. Comumente nos apropriamos

do discurso da sustentabilidade com base

em julgamentos subjetivos, sem referência

a padrões ou critérios específicos.

Clarke (1997) ressalta que o turismo sus-

tentável não é uma característica inerente

a qualquer forma ou situação já existente,

e sim um objetivo que todas as iniciativas

devem se esforçar para alcançar. O autor

combate o excesso de rótulos que, por

sua vez, estabelecem uma relação simbi-

ótica entre a sustentabilidade e algumas

práticas de turismo, associadas, muitas

vezes, a pequena escala - “small was sy-

nonymous with sustainable” (p.226). Neste

sentido, defendemos que o turismo sus-

tentável deve ser interpretado como uma

meta para realização e não uma caracte-

rística inerente a uma determinada prática.

Referências Biográficas

ABETA-assoCiação Brasileira das emPresas de eCo-turismo e turismo de aVentura. (2010): Ma-nual de boas práticas de acessibilidade em ecoturismo e turismo. Belo Horizonte.

Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro

Page 27: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

25ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

BARRETO, M. (2000): “As ciências sociais aplica-das ao turismo”, SERRANO, C.; BRUHNS, H.; LUCHIARI, M. (Org.). Olhares contem-porâneos sobre o turismo. Campinas: Pa-pirus, pp. 17-36.

BARTHOLO, R. (2009): “Sobre o sentido da pro-ximidade: implicações para um turismo si-tuado de base comunitária”, BARTHOLO, R., SANSOLO, D.G, BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro (RJ), Letra e Imagem, pp. 45-54.

BAUMAN, Z. (2003): Comunidade. Rio de Janeiro, Jorge Zahar.

BENEVIDES, I.P. (2002): “Para uma agenda de discussão do turismo como fator de de-senvolvimento local”, RODRIGUES, A. B. (Orgs.). Turismo Desenvolvimento Local. 3 ed. São Paulo, Hucitec, pp. 23 - 41.

BRASIL. Ministério do Meio Ambiente. (2004): SNUC - Sistema Nacional de Unidades de Conservação da Natureza, lei nº 9.985, de 18 de julho de 2000; decreto nº 4.340, de 22 de agosto de 2002. 5. ed. aum. Brasília: MMA/SBF.

BRASIL, Ministério do Turismo. (2010): Dinâmica e Diversidade do Turismo de Base Comuni-tária: desafio para a formulação de política pública. Brasília: Ministério do Turismo.

BURSZTYN, I.; BARTHOLO, R.; DELAMARO, M. (2009): “Turismo para quem? Sobre cami-nhos de desenvolvimento e alternativas para o turismo no Brasil”. in: BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e Imagem, pp. 76-91.

CLARKE, J. A. (1997): “Framework of Approaches to Sustainable Tourism”, Journal of Sustai-nable Tourism, v.5, n.3, pp. 224-233.

EMBRATUR-IEB. (2001): Pólos de ecoturismo: pla-nejamento e gestão. São Paulo: Terragraph.

HIWASAKI, L. (2006): “Comunity-based tourism: A pathway to sustainability for Japan`s pro-tected areas”, Society and Natural Resour-ces, vol. 19, pp. 133-143.

IRVING, M. A. (2002): “Participação: questão cen-tral na sustentabilidade de projetos de de-senvolvimento”, IRVING, M. A.; AZEVEDO, J. Turismo, o desafio da sustentabilidade. São Paulo: Futura. p. 35-45.

IRVING, M. A. (2009): “Reinventando a reflexão sobre turismo de base comunitária - inovar é possível?”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares

e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e Imagem, pp. 108-119.

LTDS-laBoratório de teCnologia e desenVolVimento soCial (2011): Relatório Técnico - Marco Re-ferencial Teórico para o Turismo de Base Co-munitária. Rio de Janeiro: PEP, COPPE/UFRJ.

MALDONADO, C. (2009): “O turismo rural co-munitário na América Latina: gênesis, ca-racterísticas e políticas”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I.; (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro (RJ): Letra e Imagem, pp. 25 - 44.

MENDONÇA, T. C. M.; IRVING, M. A. (2004). “Tu-rismo de base comunitária: a participação como prática no desenvolvimento de pro-jetos turísticos no Brasil - Prainha do Canto Verde, Beberibe (CE)”, in: Caderno Virtual de Turismo, vol. 4, nº. 4, p. 12 - 22.

MIELKE, E.J.C. (2009): Desenvolvimento Turístico de Base Comunitária. Campinas (SP): Alínea.

PRAINHA DO CANTO VERDE. (2011). Prainha do Canto Verde - Turismo comunitário e sustentável. Beberibe, CE. [Acesso em 26 jun. 2012: http://prainhadocantoverde.org/?category_name=geral].

SAMPAIO, C. A. C.; CORIOLANO, L. N. (2009): “Dialogando com experiências vivencia-das em Marraquech e America Latina para compreensão do turismo comunitário e so-lidário”, Revista Brasileira de Pesquisa em Turismo. Vol. 3, nº. 1, pp. 4-24.

SAMPAIO, C. A. C.; LESAMA, M. F.; ARAUJO, J. R.; MENDEZ, E. O. (2011): “Perspectiva do tu-rismo comunitário, solidário e sustentável”, SAMPAIO, C. A. C.; HENRIQUEZ, C.; MAN-SUR, C. (Orgs.). Turismo comunitário, solidário e sustentável: da crítica às ideias e das ideias à prática. Blumenau: Edifurb, pp. 23-30.

SANSOLO, D.; BURSZTYN, I. (2009): “Turismo de base comunitária: potencialidade no espaço rural brasileiro”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D. G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro, Letra e Imagem, pp. 142-161.

URRY, J. (2001): O olhar do turista: lazer e viagens nas sociedades contemporâneas. São Paulo: Studio Nobel.

ZAOUAL, H. (2009): “Do turismo de massa ao tu-rismo situado: quais as transições”, BAR-THOLO, R.; SANSOLO, D.; BURSZTYN, I. (Org.), Turismo de base comunitária: di-versidade de olhares e experiências brasi-leiras. Rio de Janeiro: Letra e imagem, pp. 55-75.

Turismo de base comunitaria

Page 28: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

26 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-1226 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Escola primaria Kikombo (Kuanza Sul-Angola) © Xosé Manuel Malheiro

Page 29: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

27ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ambientalMENTEsustentablexullo-decembro 2011, ano V,I vol. I, núm. 11-12, páxinas 27-41

ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

MARCO TEÓRICO

Trajetória de uma mudança pela educação: deriva social de uma populaçãoTrajectory of a change in education: social drift of a populationJuliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato

D’Agostini2. 1 Fundação Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento

e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universidade Federal de Santa Catarina/

UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil)

Resumo

A ideia de se poder tornar perene um novo saber, a possibilidade de consolidação de

melhores condições para se viver, promovidas através de Educação Ambiental, justifica

as ações desenvolvidas na área de influência do AHE Estreito. Em outras palavras, é

a ideia de promover condições para manutenção de conquistas sociais, o que muito

contribuiu para inspirar e definir a “trajetória de uma mudança”: um processo que nos

propomos a co-promover ao longo de três momentos que se superpõem temporal,

conceitual e operacionalmente.

Abstract

The idea of being able to make a new perennial namely the possibility of consolidation

of a better place to live, promoted through environmental education, justifies the

actions developed in the area of influence of the AHE Strait. In other words, the idea

is to promote conditions for maintaining social achievements, which greatly helped to

inspire and set the “trajectory of change”: a process that we propose to co-promote

over three times overlapping temporal conceptually and operationally.

Palabras chave

avaliação, indicadores, desempenho ambiental.

Key-words

evaluation indicators, environmental performance.

Page 30: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

28 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi

Introdução

As evidências empíricas têm apontado

que a preocupação com as questões só-

cio-ambientais traz um desafio: a expan-

são e operação do sistema elétrico-brasi-

leiro requerem amplo reconhecimento de

que a adoção de uma estratégia energé-

tica sempre incorrerá também na escolha

de uma estratégia ambiental.

O Licenciamento Ambiental é a base

estrutural do tratamento das questões

ambientais por uma entidade empresa-

rial. É através dele que o empreendedor

inicia seu contato com o órgão ambien-

tal e passa a conhecer suas obrigações

quanto ao adequado controle ambiental

de sua atividade. A despeito da especi-

ficidade de cada caso, deve-se reconhe-

cer que empreendimentos do porte do

Aproveitamento Hidrelétrico Estreito (AHE

Estreito) implicam movimentação de um

grande volume de capital e mão-de-obra.

Envolvem também interesses variados de

um número significativo de atores sociais,

dentre os quais se destacam as institui-

ções financeiras nacionais e internacio-

nais, a corporação consorciada respon-

sável pela execução do empreendimento,

as empresas de consultoria e a popula-

ção regional ou local, uma vez que essa

população precisa ser deslocada da área

diretamente afetada pelas obras e, assim,

ocupar novo e cada vez mais disputado

espaço. Tudo isso torna a questão da

preservação ambiental um complexo sis-

tema de interesses.

Num contexto em que os sistemas so-

ciais atuam na promoção da mudança

ambiental, a educação assume papel de

destaque. Somente com melhor educa-

ção se pode construir os fundamentos de

uma sociedade tecnologicamente mais

desenvolvida e justa. Assim, programas

de educação ambiental devem contribuir

para propiciar processos de evolução em

direção à instauração de uma ética eco-

lógica e de mudanças sociais promotoras

de emancipação efetiva dos indivíduos e

suas famílias, especialmente na conso-

lidação de grupos capazes de reverter

condições de vulnerabilidade face aos

desafios implicados nas mudanças.

O Programa de Educação Ambiental do

AHE Estreito tem como eixo orientador a

“participação para transformação social”.

Suas ações destinam-se a assegurar, no

âmbito educativo, a integração de aspec-

tos ambientais, sociais, éticos, culturais,

econômicos, espaciais e políticos – inte-

gração sem a qual é improvável que se

possa tratar adequadamente as ques-

tões envolvidas na implantação de uma

Usina Hidrelétrica. Somente percebendo

e tratando o ser humano em todas as

dimensões de sua indissociável multipli-

cidade – animal, social, racional, afetivo,

intelectual, psicológico... – é que se pro-

moverão as condições suficientes para a

adequação da nova realidade e melhoria

Page 31: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

29ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Trajetória de uma mudança pela educação

das condições de se viver da população

atingida.

Contextualizando a Ação

O Programa de Educação Ambiental dirigi-

do à População Urbana e Rural do AHE Es-

treito representa uma oportunidade institu-

cional de desenvolver ações de pesquisa e

desenvolvimento direcionadas às comuni-

dades da área de abrangência do empre-

endimento. A construção de uma relação

estreita entre pesquisadores, técnicos e os

diferentes atores sociais é necessária aos

propósitos de uma intervenção cujo princi-

pal objetivo é sensibilizar e instrumentalizar

de conhecimento todos os envolvidos – co-

nhecimento este que não pode se restringir

a informar, devendo constituir substrato da

mente para orientar condutas reflexivas a

respeito dos problemas ambientais, exis-

tentes ou iminentes, decorrentes do em-

preendimento. Assim, no planejamento

deste Programa de Educação Ambiental

primou-se por uma orientação estratégica

voltada às formas de inserção da equipe

no contexto da área de abrangência. Este

processo promoveu uma reflexão estrutu-

rada sobre o significado de participação

e de engajamento comunitário, entendido

como uma determinante para o desenvol-

vimento do programa.

Referencial de um modo de operar

Em favor da simplicidade, mas sem re-

duzir a complexidade das relações a tra-

tar neste capítulo, convém relatar que os

trabalhos já desenvolvidos, sejam aqueles

afetos à educação ambiental formal ou à

não-formal, permitem identificar três de-

mandas que inspiraram especial atenção

da equipe. Tais demandas tratam-se de

promover adequada compreensão:

• Do ambiente como estado consciente:

um fluxo de significados;

• Do meio como sede de meios em per-

manente transformação: fluxos de

transformações e oportunidades com

significados e dos quais emerge bom ou

mau ambiente; e

• Do desempenho ambiental como re-

lação passível de quantificação entre

resultado significante e extensão de

meios mobilizados à sua produção.

Nesta abordagem, bom desempenho am-

biental não se reduz à simples proteção de

partes do meio contra todas e quaisquer

possibilidades de humanos promoverem

transformações necessárias à sustenta-

ção ou melhoria das condições para se

viver. Mais que manter intocado o meio,

bom desempenho ambiental é mobilizar

meios necessários à promoção de satis-

fação em viver, reduzindo minimamente

as possibilidades de outros interessados

Page 32: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

30 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

também mobilizarem. Preservar as possi-

bilidades a partir de um rio não significa,

por exemplo, em nada mudar as condi-

ções que o rio encontra ao fluir, mas sim

mantê-lo fluindo de forma que possamos

melhor dele dispor na sustentação de um

modo humano e cada vez mais humaniza-

do de viver. Tudo isso requer construir e

disseminar noções, fundamentar concei-

tos e capacitar para o domínio de técnicas

e procedimentos. Nada difícil demais, mas

nem por isso fácil de expor e de compre-

ender em determinados meios. Acima de

tudo, impõe-se considerar a diversidade

de condições e a pluralidade cultural.

A fim de garantir efetividade às ações pre-

vistas no programa, buscou-se reconhe-

cer, em cada contexto de ação, a figura do

agente multiplicador, ou seja, identificar

pessoas com potencial para reproduzir

mensagens e ensinamentos veiculados

pelo programa na difícil promoção da pas-

sagem do “eu” para o “nós”, necessária à

compreensão e internalização de noções e

comportamentos socialmente desejáveis.

Enfim, para que tanto individual quanto

coletivamente se possa construir conheci-

mento, adquirir competências, internalizar

conceitos e incorporar comportamentos

socialmente desejáveis – conforme prevê-

em os propósitos do programa –, é neces-

sário educar de forma que a comunidade

caminhe para a auto-educação. Ainda

mais, independentemente de sua impor-

tância em categorizar especificidades de

processos de educação, eventuais espe-

cificidades das linhas de ação em educa-

ção ambiental formal e não-formal, que no

projeto foram rigorosamente observadas,

os esforços também são para que as mes-

mas possam convergir para uma mesma

e grande linha de ação: educação coletiva

por efetiva participação. A figura 1 sinteti-

za e assim facilita relacionar o escopo do

projeto, a idéia orientadora das ações e a

inserção das atividades associadas às in-

tervenções.

A idéia de se poder tornar perene um novo

saber, a possibilidade de consolidação de

melhores condições para se viver, promo-

vidas através de Educação Ambiental, jus-

tifica as ações desenvolvidas na área de

influência do AHE Estreito. Em outras pala-

vras, é a idéia de promover condições para

manutenção de conquistas sociais, o que

muito contribuiu para inspirar e definir a

“trajetória de uma mudança”: um processo

que nos propomos a co-promover ao lon-

go de três momentos que se superpõem

temporal, conceitual e operacionalmente.

O estado social desejável, possível de se

promover através de educação ambiental,

não pode (ou pelo menos não deveria) ser

mantido à custa de manutenção/repetição

de processos de se ensinar “mostrando”.

Faz-se necessário promover condições

que possibilitem à população local man-

ter-se aprendendo: auto-educação para

uma noção supõe noção de educar que

vai bem além daquela de repetidamente

JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi

Page 33: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

31ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

mostrar o que e como fazer. Há que se

promover a autonomia do educando que

pensa, e capacidade de sustentação do

pensar coletivo educado.

Sobre um operar referenciado

Desde o início do Século XX estão bem

compreendidas algumas importantes re-

lações entre a complexidade de siste-

mas e o operar de seus componentes: por

exemplo, a de que a autonomia dos com-

ponentes cresce com o crescimento da

complexidade do sistema. Ou seja, quan-

to mais complexo o sistema, mais os dife-

rentes componentes podem desempenhar

seu papel mesmo que outros não possam

(ou não queiram) desempenhar o seu.

Aos propósitos de uma intervenção pla-

nejada para promover melhorias às con-

dições do sistema - população urbana e

Figura 1. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacional-mente.

Trajetória de uma mudança pela educação

Page 34: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

32 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

rural - nos municípios diretamente afe-

tados pelo AHE Estreito, estas relações

levam a outra importante propriedade

sistêmica: sistemas complexos são alta-

mente determinados por sua estrutura.

Em outras palavras, sistemas complexos

são altamente auto-determinados e, as-

sim, muito dificilmente modificados atra-

vés de ações promovidas por partes de

seu meio.

O desafio é, assim, orientar ações e com-

portamentos que possam mudar sistemas

complexos, como são aqueles que podem

ser delimitados no numeroso conjunto de

interesses emergentes a partir do empre-

endimento AHE Estreito, quando se sabe

que sistemas com tal complexidade são

especialmente difíceis de manejar.

De fato, promover educação ambiental

junto a uma comunidade pode levar a uma

maior satisfação em viver, mas, a par-

tir dessa melhor/maior educação que as

ações possam vir a promover, não se pode

inferir em quanto o viver de cada um dos

componentes desse sistema-comunidade

vai melhorar.

Assim, a abordagem eleita para o desen-

volvimento dos trabalhos de educação

ambiental parte do seguinte pressuposto:

mesmo que não se possa instruir (mudar

diretamente) sistemas determinados por

sua estrutura, e sim apenas perturbá-los

(Marturana & Varella, 1995), não significa

que não se possa reconhecer a natureza

de perturbações (ações) que podem de-

sencadear a mudança desejada.

Então, e desde que os diferentes atores

sociais do sistema de interesse constitu-

am um sistema determinado por sua es-

trutura, programas de educação ambiental

não podem assegurar satisfação suficien-

te para todos os indivíduos-componentes,

mas podem implementar ações adequa-

das para potencialmente melhorar as con-

dições para a população-sistema se satis-

fazer, e assim aumentar as possibilidades

de a maioria desses indivíduos-compo-

nentes se revelarem mais satisfeitos. Por

isso, mais importante do que reconhecer

que as condições para uma boa qualidade

de vida variam de indivíduo para indivíduo,

é promover as condições que, na per-

cepção coletiva, são reconhecidas como

importantes para aumentar a satisfação

humana.

“Qualidade de vida” e “qualidade das

condições para viver” são noções indis-

sociáveis, mas distintas e distinguíveis”

(D’Agostini & Fantini, 2008)1. De maneira

1 O método IQV/IQCV é descrito em “Social Indicators Research” (2008), sendo ori-ginalmente desenvolvido para distinguir e quan-tificar significados e estados das indissociáveis, mas distinguíveis, noções de Qualidade de Vida e Qualidade das Condições para se Viver. As Qua-lidades de Condições para se Viver podem ser mais objetivamente avaliadas, ou seja, podem ser coletivamente reconhecidas como boas ou como ruins para determinado contexto. Já a Qualidade de Vida decorre da satisfação, que pode ser dife-rente entre pessoas frente às mesmas condições objetivas. No Programa de Educação Ambiental

JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi

Page 35: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

33ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

análoga, educação ambiental promovida

entre viventes, e satisfação em viver as

condições promovidas por educadores,

são estados muito diferentes. Então, um

Indicador de Qualidade do Viver no meio

Educado (IQVE) pode informar sobre o

nível de satisfação de quem está vivendo

em determinadas condições. Já um Indi-

cador de Qualidade de Condições Pro-

movidas através de educação ambiental

(IQCP) informa das possibilidades de que

muitos ou poucos se declarem satisfeitos.

Enquanto o IQVE só pode ser derivado a

partir da subjetiva percepção dos indiví-

duos-componentes quanto à satisfação

em relação às condições em que vivem,

o IQCP pode ser obtido a partir de funda-

das suposições de profissionais quanto ao

comportamento do sistema-população:

são tecnicamente reconhecíveis as condi-

ções a partir das quais proporcionalmen-

te mais pessoas se declarariam vivendo

bem, ou mal, em determinado contexto.

Quanto maior a diferença entre o IQVE e

o IQCP em determinado contexto, quan-

do obtidos da avaliação dos mesmos as-

pectos, maior é a diferença entre o olhar

profissional que promove educação am-

AHE, diferentes instituições e profissionais carac-terizam a categoria de atores sociais empenha-da em promover condições objetivas, enquanto diversos segmentos da comunidade, mais dire-tamente beneficiados por essas ações, carac-terizam a categoria de atores sociais que vivem determinados graus de satisfação com as condi-ções promovidas. Por isso a utilidade do método IQV/IQCV serve aos propósitos do Programa de Educação Ambiental do AHE.

biental e o olhar daqueles que vivem as

condições promovidas.

Em síntese, a nova questão que emergiu

é a seguinte: em quanto as melhorias pro-

movidas através do programa de educa-

ção ambiental correspondem a aumentos

de satisfação de quem vive as condições

melhoradas?

Assim como “qualidade de vida” e “qua-

lidade das condições para viver” são no-

ções distintas, mas indissociáveis, me-

lhorias de condições promovidas pela

educação e satisfação em viver nessas

condições melhoradas também o são.

Significa que, dado um conjunto de com-

ponentes relevantes do Programa de Edu-

cação Ambiental à População Urbana e

Rural do Aproveitamento Hidrelétrico de

Estreito – AHE, pode-se apontar em quan-

to convergem/divergem os significados

das mesmas condições promovidas pelo

programa, quando esses significados re-

presentam o pensar de diferentes catego-

rias de interessados.

Somente quando os índices IQCP e de

IQVE tendem ao valor unitário e, ao mesmo

tempo, tendem a se tornar semelhantes, é

que o programa pode ser considerado efe-

tivo em seus objetivos e ações. A diferença

entre o valor de IQCP e a unidade corres-

ponde ao distanciamento entre as condi-

ções reconhecidas e aquelas idealizadas

pelo olhar institucional que promove edu-

cação ambiental. A diferença entre o valor

Trajetória de uma mudança pela educação

Page 36: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

34 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

de IQVE e a unidade, por sua vez, corres-

ponde ao distanciamento entre o significa-

do de condições existentes e o significado

de condições desejadas pela população.

Sempre que IQCP>IQVE, a diferença cor-

responde à divergência entre a suposição

de técnicos a respeito das objetivas con-

dições que promovem e as subjetivas ma-

nifestações de satisfação/insatisfação dos

beneficiários. Seja a diferença em relação à

unidade ou a diferença entre os dois índices

indicadores, como ilustra a Figura 2, trata-

-se de indicador de situação a melhorar.

Entre a objetividade das ações e a subjetiva satisfação

De acordo com a intenção maior de pro-

mover o bem estar de todos os interes-

Figura 2. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacional-mente.

sados, e dado que muito deste bem estar

emerge por razões de natureza subjetiva,

somente probabilisticamente se pode

prever a extensão da melhoria de uma

situação. Ou seja, o bem estar coletivo

somente pode ser promovido mediante

mudanças que aumentem as possibili-

dades de que cada um dos membros da

comunidade revele sentir-se bem, mas

isto não garante que todos se revelem

igualmente satisfeitos. Enfim, desde Da-

rwin se sabe que a evolução ocorre no

âmbito do coletivo. Isto é: a satisfação

que somente pode ser percebida por

indivíduos deve refletir-se no âmbito do

operar da população, cujo modo de ser

então deriva para um novo e desejável

operar; esta satisfação, no entanto, não

deve ser esperada em todo e qualquer

indivíduo com autonomia de revelar-se

mais ou menos satisfeito com determina-

da situação.

JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi

Page 37: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

35ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Uma vez definidas e desenvolvidas as

ações tidas como apropriadas à promo-

ção da mudança desejada, o método de

comparação entre incrementos na quali-

dade das condições promovidas e incre-

mentos na satisfação em se viver essas

novas condições (D’Agostini & Fantini,

2008) possibilita-nos monitorar o grau de

adequação das ações. Significa que o fato

de não se poder saber a priori qual será

o efeito decorrente de uma ação – desen-

volvida com vista a mudar um sistema

social – não impede que se possa estimar

em quanto este efeito se distancia daquele

desejado.

Sobre a natureza das ações

Seja em relação às ações voltadas à edu-

cação formal ou à educação não-formal,

assume-se que são, todas elas, possíveis

de serem percebidas com natureza com-

preendida no âmbito de três categorias

ou grandes critérios: aparelhamento so-

cial, construção comunitária e organiza-

ção escolar.

Para cada uma dessas categorias de

ações, são diversos os aspectos sobre

os quais a intervenção é possível e a par-

tir dos quais se pode avaliar a efetivida-

de da intervenção educativa. É, portanto,

em relação ao conjunto desses aspectos

que se pode avaliar o estado promovido

e a satisfação que dele resulta respecti-

vamente a cada grande critério. E, como

prevê o método, será de relações entre

estados de aspectos avaliados objetiva-

mente pelos técnicos, e da satisfação ma-

nifestada na subjetividade do operar social

de cidadãos em relação a esses mesmos

aspectos e para o conjunto dos grandes

critérios, que emergirá a avaliação da qua-

lidade das condições promovidas (IQCP)

e da qualidade do viver no meio educa-

do (IQVE), no âmbito de todo o conjunto

das ações desenvolvidas no Programa de

Educação Ambiental.

Sobre os aspectos objeto de avaliação

Definidas as três grandes categorias nas

quais alternativamente toda e qualquer

ação desenvolvida no Programa de Edu-

cação Ambiental pode ser enquadrada, a

equipe passou a explicitar, para cada uma

dessas categorias, conjunto de aspec-

tos que seriam afetados pelas diferentes

ações. Foi a partir da avaliação de cada

um desses aspectos, tanto pelo olhar de

técnicos quanto pelo olhar de membros

da comunidade beneficiada, que foram

derivados os indicadores das condições

promovidas da satisfação produzida.

A seguir são relacionados os aspectos

identificados em cada um dos grandes cri-

térios de avaliação. Esses aspectos, bem

Trajetória de uma mudança pela educação

Page 38: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

36 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

de acordo com o que prevê e possibilita

o método proposto por D’Agostini & Fan-

tini (2008), poderão ser permanentemente

avaliados quanto a sua pertinência em ser

considerados ou substituídos. Ou seja, o

próprio método possibilita a existência de

um processo de aprendizagem em avaliar

ao longo do processo de avaliação.

Aparelhamento Social

- atendimento à saúde

- transporte público

- comunicação

- moradia

- saneamento básico

- lazer

- fontes de energia

Construção Comunitária

- qualidade dos educadores ambientais

- quantidade de educadores

ambientais

- motivação

- clareza sobre conceitos que orientam

e que sustentam as ações

- disponibilidade de meios físicos

- compatibilização de cronogramas

- abrangência das ações do programa

Organização escolar

- prédios

- projeto pedagógico

- recursos didáticos

- qualificação do corpo docente

- quantidade do corpo docente

- administração escolar

- noção do lugar institucional escola

Como prevê o método do IQCV/IQV, os

indicadores IQCP e IQVE (Indicador de

Qualidade de Condições Promovidas e

Indicador de Qualidade do Viver as con-

dições Educadas) precisam ser obtidos a

partir dos mesmos critérios. Assim, seja

ao olhar dos técnicos ou ao olhar dos usu-

ários, os grandes critérios de avaliação,

ou os diversos aspectos considerados na

respectiva avaliação, são precisamente

os mesmos, mesmo que seja necessário

abordá-los usando linguagem diferente.

Enfim, de um olhar (técnico) se deseja a

avaliação que permita inferir probabilisti-

camente a possibilidade de determinadas

condições satisfazerem mais ou menos os

usuários em geral no contexto e, de outro

olhar (usuário/comunidade), a avaliação

que possibilita estimar quanto aquela pri-

meira avaliação converge com a avaliação

de quem importa satisfazer. É por isso que

o método preconiza que cada um dos dois

indicadores precisa ser obtido a partir de

três indicadores parciais, a saber:

IQCP – Indicador da Qualidade das Condi-

ções Promovidas:

• ICAS – Indicador das Condições do

Aparelhamento Social

• ICCC – Indicador das Condições da

Construção Comunitária

• ICOE – Indicador das Condições da

Organização Escolar

IQVE – Indicador da Qualidade do Viver no

Meio Educado:

• ISAS – Indicador da Satisfação com

o Aparelhamento Social

JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi

Page 39: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

37ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

• ISCC – Indicador da Satisfação com

a Construção Comunitária

• ISOE – Indicador da Satisfação com

a Organização Escolar

Todos os seis indicadores parciais são, to-

davia, derivados a partir de mesma siste-

matização de significados das condições

de diferentes aspectos considerados em

cada um dos Grandes Critérios de Ava-

liação. Em outras palavras, os seis indica-

dores parciais são obtidos operando um

mesmo algoritmo. E cada indicador geral

é obtido da média geométrica entre os três

respectivos indicadores parciais.

Da consulta aos Atores Sociais

A qualidade das condições referentes aos

diversos aspectos foi caracterizada a par-

tir de avaliações de pessoal técnico, que

se supõe habilitado a avaliar essas condi-

ções levando em conta o contexto, e não

apenas as condições em si, tomadas em

referência a uma condição que possa ser

ideal para qualquer contexto. Já a satisfa-

ção com as condições precisam resultar

de manifestações de usuários das condi-

ções existentes. Isso não significa que o

público a partir do qual se infere o grau de

satisfação não possa constituir-se tam-

bém de pessoas tecnicamente qualifica-

das em relação ao objeto de avaliação. O

que conta é ser alternativamente da ca-

tegoria de promotores das condições ou

da categoria de usuários das condições

promovidas. É o caso, por exemplo, de

um médico que usa o posto de saúde no

exercício de sua missão profissional. Ele

pode ser tão ou mais habilitado do que

agentes e gestores com missão de prover

a existência e a estrutura do posto de saú-

de. Por outro lado, na categoria de público

usuário podem existir também pessoas

com formação formal muito abaixo da-

quela dos agentes técnicos encarregados

das ações de promoção de melhorias das

condições. É o caso de alunos de séries

iniciais e mesmo pais com baixa formação

escolar.

Dos resultados e de sua interpretação

Na avaliação a partir dos valores produzi-

dos, antes de tudo importa considerar o ca-

ráter exigente do método IQV/IQCV: condi-

ções de aspectos que se encontrem abaixo

da condição média têm maior importância

do que condições acima da média em ou-

tros aspectos. Ou seja, o valor de cada indi-

cador parcial, e dos dois indicadores gerais,

resulta mais representativo de condições

reconhecidas como mais insatisfatórias do

que de boas condições. Note-se, por exem-

plo, que os índices gerais IQCP e IQVE ten-

dem a ser menores do que a média de seus

respectivos índices parciais. Isto tem uma

Trajetória de uma mudança pela educação

Page 40: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

38 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

importante razão pedagógica: é mais fácil

melhorar onde já há algo do que fazer surgir

o suficiente onde não há o essencial. Assim,

é também uma função do método de avalia-

ção apontar razões para que os promotores

de ações de melhoria se empenhem mais

em garantir o essencial. O método induz

que os esforços sejam mais direcionados

a garantir condições de estado mínimo nos

mais diversos aspectos importantes, ainda

que sem deixar de promover avanços em

aspectos já em melhores condições.

MUNICIPIOAguiarnó-polis/TO

Babaçu-lândia/TO

Estreito/MA

Carolina/MA

Palmeiras/TO

Darcinó-polis/MA

ICAS - Indicador das Condições do Apare-lhamento Social

0,52 0,46 0,38 0,55 0,59 0,69

ICCC - Indicador das Condições da Constru-ção Comunitária

0,73 0,73 0,73 0,72 0,66 0,69

ICOE - Indicador das Condições da Organi-zação Escolar

0,79 0,75 0,54 0,69 0,65 0,70

IQCP - Indicador da Qualidade das Condi-ções Promovidas

0,67 0,63 0,53 0,65 0,63 0,69

ISAS – Indicador da

Satisfação com o Apa-

relhamento Social

0,50 0,48 0,43 0,57 0,55 0,67

ISCC – Indicador da

Satisfação com a

Construção Comuni-

tária

0,73 0,72 0,78 0,72 0,774 0,76

ISOE – Indicador da

Satisfação com a Or-

ganização Escolar

0,71 0,70 0,66 0,59 0,60 0,69

IQVE – Indicador da

Qualidade do Viver no

Meio Educado

0,64 0,62 0,61 0,62 0,63 0,70

Tabela 3. Valores dos indicadores IQCP e IQVE e de seus respectivos índices parciais em seis municípios atendidos pelo Programa de Educação Ambiental do AHE Estreito

Portanto, e na medida em que para todos

os grandes critérios sempre existirão um

ou mais aspectos que parecerão em condi-

ções satisfatórias para o contexto, e como

a experiência de aplicação do método IQV/

IQCV tem mostrado, raramente os valores

dos indicadores serão muito superiores a

0,7 (Tabela 3).

Independentemente dos valores abso-

lutos dos indicadores, sobre os quais

voltaremos a falar, é importante apontar

JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi

Page 41: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

39ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

razoável convergência entre os valores

do IQCP e IQVE para cada município.

Esta convergência pode ser reconheci-

da como muito boa para os municípios

de Aguiarnópolis (IQCP= 6,7 e IQVE=

6,4), Babaçulância (IQCP= 6,3 e IQVE=

6,2), Palmeiras (IQCP=0,63 e IQVE=0,63)

e Darcinópolis/MA (IQCP=0,69 e

IQVE=0,70), considerada boa para o

município de Carolina/MA (IQCP=0,65

e IQVE=0,62), e apenas satisfatória para

o município de Estreito (IQCP= 5,3 e

IQVE= 6,1 ).

A menor convergência entre os valores

de IQCP e IQVE no município de Estrei-

to é devida ao mais baixo índice parcial

ICAS - Indicador das Condições do Apa-

relhamento Social (0,38). Aliás, é sempre

em relação ao “grande critério” Apare-

lhamento Social que os indicadores são

menos satisfatórios nos seis municípios,

tanto à luz do olhar da categoria social

Técnicos/Promotores quanto da catego-

ria social Público/Usuários. Esta é uma

evidência de que, no conjunto das ações

dos programas do AHE Estreito, aquelas

voltadas ao Aparelhamento Social têm

ou podem ter mais a satisfazer do que

já satisfazem as ações voltadas à Orga-

nização Escolar e à Construção Comu-

nitária. Se fossem considerados apenas

estes outros dois “grandes critérios”, os

indicadores gerais IQCP e IQVE ficariam

acima de 0,7 para Aguiarnópolis e Baba-

çulândia e significativamente acima de

0,6 para Estreito.

De qualquer forma, o desempenho no

conjunto das ações se mostrou bastante

satisfatório. Seguindo os mesmos pro-

cedimentos que possibilitam obter os

indicadores gerais IQCP e IQVE a partir

de três indicadores parciais (ICAS, ICCC,

ICOE e ISAS, ISCC ISOE), podem-se ob-

ter indicadores gerais IQCPconjunto e

IQVEconjunto para o conjunto dos mu-

nicípios a partir dos respectivos IQCP e

IQVE, ou seja:

IQCPconjunto = (IQCPAguiarnópolis)1/6 x (IQCPBabaçulândia)1/6 x (IQCPEstreito)1/6 x

(IQCPCarolina)1/6 x (IQCPPalmeiras)1/6 x (IQCPDarcinópolis)1/6

Então:

IQCPconjunto = 0,671/6 x 0,631/6 x 0,531/6 x 0,651/6 x 0,631/6 x 0,691/6 = 0,63

e

IQVEconjunto = (IQVEAguiarnópolis)1/6 x (IQVEBabaçulândia)1/6 x (IQVEEstreito)1/6 x

(IQVECarolina)1/6 x (IQVEPalmeiras)1/6 x (IQVEDarcinópolis)1/6

Então:

IQVEconjunto = 0,641/6 x 0,621/6 x 0,611/6 x 0,621/6 x 0,631/6 x 0,701/6 = 0,63

Trajetória de uma mudança pela educação

Page 42: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

40 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Portanto, seja à luz do olhar de atores so-

ciais envolvidos na promoção de melho-

rias de condições para viver, seja à luz do

olhar de atores sociais que vivem as con-

dições promovidas, a condição é percebi-

da como relativamente boa, ou seja, acima

de 0,6. Talvez ainda mais importante seja

a convergência da percepção de um e ou-

tro olhar (0,63 ≈ 0,63), o que denota, antes

de tudo, convergência no pensar priorida-

des no estabelecimento de uma condição

educada – essencial à autodeterminação

de um povo.

Fases da consolidação de uma mudança em curso

Foram cumpridas duas grandes e impor-

tantes etapas concebidas na origem do

projeto, a saber:

a) diagnosticar especificidades das dife-

rentes situações sujeitas à intervenção

voltada à educação; e

b) capacitar agentes educadores, ha-

bilitando-os para intervir a partir de

conceitos e procedimentos epistemo-

logicamente orientados em uma abor-

dagem devidamente fundamentada.

Os resultados até então obtidos, aferidos

por método que possibilitou confrontar o

Indicador da Qualidade das Condições

Promovidas (IQCP) e o Indicador da Sa-

tisfação em Viver essas condições (IQVE)

no âmbito de seis municípios do entorno

de reservatório, permitiram inferir a con-

sistência da intervenção do Programa de

Educação Ambiental do AHE Estreito. A

partir da interpretação do processo em

curso, além de garantir continuidade às

importantes ações de construção de um

novo modelo mental em perceber, pensar

e tratar a questão ambiental, agora tam-

bém se faz notar a necessidade de conso-

lidar, e de continuamente avaliar e ampliar,

os avanços até então alcançados. Estas

etapas são componentes de um mesmo

sistema de relações indissociáveis no

processo de educar. A trajetória planeja-

da, agora em construção, e pretendida no

futuro consolidada, tem um claro propó-

sito: promover a passagem de um estado

social, em muito caracterizado pelo des-

conexo, para um estado de comunidade

que se autoperceba e se autodetermine a

partir de seus próprios propósitos.

A evolução, como decifrou Darwin e como

nós compreendemos, é resultado da de-

riva no modo de ser do sistema-popula-

ção, não da novidade circunstancialmente

produzida em componentes-cidadãos.

Por isso, mais do que educar indivíduos

de uma pequena fração da população,

no curto espaço de tempo que esses in-

divíduos tenham acesso a informações

sobre alguns importantes conceitos e im-

plicações de comportamento humano, é

necessário incorporar no operar social a

busca de um humano comportamento de

JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi

Page 43: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

41ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

querer constantemente educar-se, e assim

todos se educarem. Em outras palavras,

as melhores condições a se promover são

aquelas que possibilitam que a população

eduque a si mesma. Esta é a verdadeira

mudança desejada. Por outro lado, tam-

bém aprendemos com a dinâmica da evo-

lução darwiniana que não há como mudar

o estado do sistema-população sem que

ocorram mudanças em espécimes-com-

ponentes. Este precisa ser o papel de um

Programa de Educação Ambiental.

Neste contexto, é preciso pensar em ge-

rações, não apenas em gerar operações

isoladas no tempo. Por isso o NUDAM

tem se empenhado em desenvolver pro-

dutos didáticos voltados ao fortalecimen-

to conceitual da compreensão de todas as

dimensões da questão ambiental. Conco-

mitantemente, também procurou capaci-

tar-se em construções conceituais e me-

todológicas voltadas ao monitoramento

do desempenho ambiental de comunida-

des no entorno do AHE Estreito. A quali-

dade das ações humanas no entorno do

reservatório tanto afeta as possibilidades

a partir do próprio uso das terras quanto

as possibilidades de construir um melhor

ambiente a partir da existência do empre-

endimento. Assim, não basta educar para

apontar o que estaria certo ou errado fa-

zer. É preciso instrumentalizar a comuni-

dade para que ela mesma possa aferir seu

desempenho ambiental. Portanto, para a

evolução pretendida na Trajetória da Mu-

dança, o desafio maior pode estar menos

em identificar conteúdo a informar e mais

em superar riscos de descontinuidade no

processo de educar.

Referências Bibliográficas

D’Agostini, L.R. & Fantini, A. C. (2008): Quality of Life and Quality of Living Conditions in Rural Areas: Distinctively perceived and quantitatively distinguished. Social Indica-tors Research.

Maturana, H. & Varella, F. (1995): A árvore do co-nhecimento. Campinas: Ed. PSY.

Trajetória de uma mudança pela educação

Page 44: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

42 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-1242 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Domingo en Huambo (Angola) © Xosé Manuel Malheiro

Page 45: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

43ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento responsable e competitivoSustainability as a model of responsible development and competitiveLuis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universita-

rio de Ciencias Económico Administrativas-Universidad de Guadalajara (México)

Resumo

O obxectivo do presente artigo é analizar mediante o método analítico a estratexia da

competitividade en función da estratexia da sustentabilidad para dar a pauta a un modelo

de desenvolvemento responsable e competitivo. Tendo como punto de partida a seguinte

afirmación: A madurez dunha estratexia sustentable nas empresas afecta positivamente á

competitividade. Entre os resultados do presente establécese que a estratexia empresarial

actual busca un sistema ecoloxicamente adecuado, economicamente viable e socialmente

xusto para chegar ao equilibrio sustentable, impulsado polas institucións e fortalecido

das capacidades e recursos cos que conta cada empresa para desenvolver vantaxes que

impulsen o desenvolvemento global e logren a maximización de beneficios desde unha

prespectiva tanxible e intanxible.

Abstract

The aim of this paper is analyzed by the analytical method competitiveness strategy

based on sustainability strategy to lead the way to a model of responsible development

and competitive. Taking as its starting point the following statement: The maturity of a

sustainable business strategy positively affects competitiveness. The results of this

states that the current business strategy seeks an ecologically appropriate, economically

viable and socially just to reach sustainable equilibrium promoted by the institutions and

strengthened the capabilities and resources that each company has to develop benefits

promote the overall development and achieve the maximization of benefits from a

perspective tangible and intangible..

Palavras chave

Competitividade, desenvolvemento, empresa, estratexia e sustentabilidade.

Key-words

Competitiveness, business, development, strategy and sustainability.

TRAXECTORIAS E RETOSISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 43-53

Page 46: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

44 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez

Presentación

As empresas actuais enfrontan día a día o

reto de sobrevivir polas crecentes necesi-

dades materiais, a escaseza de recursos

naturais e as desigualdades. A sustenta-

bilidad toma un papel crave como estra-

texia global, baseada na prosperidade

económica, o balance ecolóxico e o ben

común. A globalización nos negocios vol-

veu o panorama máis comple¬jo, o au-

mento de competidores, o acceso a novos

mercados, o desenvolvemento de novas

tecnoloxías levaron aos negocios a centrar

esforzos en construír unha identidade que

fortaleza as súas competencias.

De acordo a Porter (1995), estas fortale-

zas baséanse na vantaxe competitiva, a

cal existe cando hai unha equivalencia das

competencias distintivas dunha empresa,

polo cal as necesidades particulares do

cliente permite xerar unha vantaxe competi-

tiva. Outros factores que volve complexo o

mundo dos negocios é o interese dos pro-

pietarios de maximizar as súas utilidades no

menor tempo posible, esquecendo a pros-

peridade á conta da sociedade e o medio

ambiente. A teoría da Axencia permite acla-

rar algúns aspectos relativos á problemática

da relación acode, contorna e recurso, a cal

examina as situacións de delegación de au-

toridade na toma de decisións e conxunta-

mente de intereses contrapostos que teñen

os individuos e que deben ser superados

para diminuír o risco moral.

A industria en xeral está inmersa nun

medio social e ambiental, polo tanto a

preocupación das empresas de atopar

un equilibrio que permita o abastecer e

enrique¬cerse do sistema é de suma im-

portancia. É por iso a responsabilidade de

coidar o medio ambiente e á sociedade,

convivindo en equilibrio para asegurar a

súa sustentabilidade económi¬ca cara ao

futuro. O desafío dos gobernos é deseñar

as regras do xogo que permitan un desen-

volvemento sustentable, maximizando o

benestar social, económico e o coidado

ambiental. Estas regras baseadas en res-

tricións planeadas que estruturan a inte-

gración empresarial.

A as súas¬tentabilidad é o camiño para

atopar o equilibrio económico, ecolóxico

e social, dando como resultado a prospe-

ridade e a capitalización de novos recur-

sos. Na teoría de recursos e capacidades,

a noción de sustentabilidad competitiva

esta referida ao equilibrio (Barney 1994,

Rumelt 1984), a cal é o xeito de observar

a competencia en función de beneficios

extraordinarios. Nunha contorna como o

de hoxe, altamente competitivo e globali-

zado, é necesario a análise da sustentabi-

lidad tendo presente que entre os actores

competitivos só hai un gañador e moitos

perdedores. Cunha estratexia sustentable

os beneficios a curto e longo prazo se ma-

ximizaran tendo maiores ganancias tanxi-

bles e intangibles. En cambio a competi-

tividade o seu obxectivo é a optimización

económica, deixando ao carón os factores

Page 47: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

45ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

sociais e ambientais, contrario ao que pro-

pón a sustentabilidad.

Unha estratexia sustentable asegura o éxi-

to das organizacións e asegura a súa per-

manencia no tempo.

Antecedentes

Na década dos ‘70s a toma de concien-

cia da gravidade da degradación do medio

ambiento manifestouse na Conferencia das

Nacións Unidas sobre o Medio Ambiente

en Estocolmo en 1972, onde se acuña o

temido de desenvolvemento sustentable.

O Informe Brundtland pola organizaCión das

naCións unidas (1987), propón a restitución

do equilibrio ecolóxico, reconstruír aquilo

que foi danado polo progreso económico

e mate¬rial e construír as bases naturais

que fagan do modelo de desenvolvemen-

to da sociedade industrial algo perdurable.

O desenvolvemento económico sobre o

que o informe reflexiona, analiza que pro-

voca pobreza, desigualdade, inxustiza e

dano ambiental. Resáltase o ben común e

a saúde ecolóxica, xa que a ausencia de

ambas se relaciona directamente coa de-

gradación ambiental dos países.

O termo de Desenvolvemento Sustenta-

ble adquiriu aceptación como resultado

da ConFerenCia das naCións unidas soBre o

medio amBiente e o desenVolVemento (1992)

onde se establece “Desenvolvemento

Sustentable é aquel que satisfai as nece-

sidades das xeracións presentes sen so-

cavar a capacidade das xeracións futuras

para satisfacer as súas”. (p.8).

lezama e graizaBord publican no 2010 “Os

grandes problemas de México” onde explican:

O Desenvolvemento Sustentable en Méxi-

co parte da modernización no proceso de

revi¬sión e transformacións das institucio-

nais. A Lei Xeral Do Equilibrio Ecolóxico

e A Protección ao Ambiente rexistra con

claridade estes principios. A reforma á Lei

Orgánica da Administración Pública Fede-

ral de 1992, que transformou á Secretaría

de Desenvolvemento Urbano e Ecoloxía

(Sedue) en Secretaría de Desenvolvemen-

to Social (Sedesol) e creou o Ins¬tituto Na-

cional de Ecoloxía (INE) e a Procuradoría

Federal de Protección ao Ambiente (Profe-

pa), reflectiu de xeito directo esta procura

de modernización.

O INE foi habilitado para crear o marco nor-

mativo e para ditar as liñas que habería de

seguir a política ambiental. A Profepa fací-

ase respon¬sabre de que aquilo que que-

dou establecido como principio xurídico e

nor¬mativo e que a política definiu como a

súa estratexia, os seus obxectivos, metas

e accións, conducentes á obtención dos

equilibrios ecolóxicos, fóra efectivamen-

te obedecido e cumprido. Estes cambios

institucionais que teñen lugar en México

A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...

Page 48: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

46 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

resultan do debate mundial desencadea-

do polo Informe Brundtland e anticipan o

Cume de Río.

A firma do Tratado de Libre Comercio de

América do Norte (TLCAN), que entrou en

vigor o primeiro día de 1994, e a incorpo-

ración de México á Organización para a

Cooperación Económica (OCDE) ese mes-

mo ano. Ambos acontecementos trouxe-

ron consigo unha intensa actividade lexis-

lativa, normativa e institucional. Normas

ambientais de diversa natureza foron cre-

adas co propósito deliberado do goberno

de formar parte do acuerdo que uniu co-

mercialmente a Estados Unidos, Canadá e

México (lezama e graizaBord, 2010, p.47).

Delimitación do problema

A estratexia competitiva a provocado daño-

sos sociais e ambientais que ao paso dos

anos convertéronse en problemas econó-

micos, o modelo no cal o máis competitivo

sobrevive e o máis débil morre a fallado.

Partindo deste punto, proponse unha es-

tratexia sustentable baseada nas teorías

das institucións, os recursos, a industria e

na responsabilidade social empresarial.

XUSTIFICACIÓN

A xustificación da estratexia sustentable

parte do feito de ter recursos naturais limi-

tados, que antes e no momento de esgo-

tarse provocase problemas económicos,

ecolóxicos e sociais pola demanda dos

mesmos. A sustentabilidad é unha estra-

texia de desenvolvemento económico que

beneficia aos tres factores aumentando os

niveis de satisfacción e fortalece as pers-

pectivas futuras.

HIPÓTESE

A madurez dunha estratexia sustentable nas

empresas afecta positivamente á competiti-

vidade, tendo resultados positivos nos fac-

tores económicos, ecolóxicos e sociais.

OBXECTIVO

Analizar a estratexia da competitividade en

función da estratexia da sustentabilidad

para dar a pauta a un modelo de desenvol-

vemento responsable e competitivo.

Desenvolvemento

A teoría baseada na industria, a teoría dos

recursos e teoría das institucións estable-

cen os asuntos do goberno conforman un

marco complexo baseado nos estudos de

Porter (1985), wernerFelt (1984), Barney

(1991) e north (1990).Este marco presenta

o panorama global para o desenvolvemen-

to das empresas e a relación coa súa con-

torna. O desenvolvemento da sociedade

non é exclusivo das institucións, na rela-

ción empresa-contorna a primeira toma un

papel importante no desenvolvemento da

luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez

Page 49: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

47ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

sociedade, reflectido na economía e nos

estándares de calidade de vida.

Barney (1991) menciona que os recursos

da organización son vantaxes, capacida-

des, atributos os cales son controlados

pola organización para concibir e imple-

mentar estratexias que melloren a súa efi-

ciencia e a súa efectividade. Distribuídos

heterogéneamente entre as organizaci-

óns, sendo valiosos, raros, inimitables e

non sustituibles. Desde o punto de vista

da visión baseada nos recursos werner-

Felt (1984) menciona que se sostén unha

vantaxe competitiva creada sobre os seus

recursos.

Unha vantaxe competitiva existe cando hai

unha equivalencia entre as competencias

distintivas dunha empresa (Porter, 1985).

De acordo a Peng (2006) existen tres es-

tratexias competitivas: de diferenciación,

de custos e de enfoque ou segmentación.

A estratexia de diferenciación baseada en

distinguirse entre as empresas competi-

doras. Na de custos, a empresa ofrece os

prezos máis baixos aos consumidores. A

de enfoque caracterízase pola identifica-

ción dun segmento do mercado na que a

especialización é a estratexia adecuada

para captar o nicho de mercado.

Na relación coa contorna as institucións

preséntanse como ?As restricións hu-

manamente planeadas que estruturan a

interrelación humana? (north, 1990, p.3)

representadas como as regras do xogo.

Defínese ás capacidades dinámicas

como: ?A habilidade da organización para

integrar, construír, e reconfigurar as com-

petencias e aliñalas aos cambios do mer-

cado? (TeeCe, Pisano e shuen, 1997, p.521).

A capacidade organizacional e dinámica

dada por winter (2003) como unha capa-

cidade que é de alto nivel, que outorga á

dirección da organización un conxunto de

alternativas para lograr resultados valio-

sos, á súa vez menciona que as capacida-

des dinámicas son aquelas capacidades

organizativas que actúan para crear as ca-

pacidades convencionais.

As capacidades do empresario son parte

fundamental do desenvolvemento estraté-

xico, as cales brindásenlle vantaxes com-

petitivas sostibles. Como sabemos (simon,

1947) existen capacidades distintas en to-

dos os seres humanos, que pode limitar un

máximo aproveitamento de recursos; a ra-

cionalidade limitada. Penrose (1959) men-

ciona: “Unha empresa necesita reservas

para a súa operación, visualízaa sometida

a un proceso de desenvolvemento restrin-

xido e acumulativo. Suxeriron que a estra-

texia competitiva require a explotación das

capacidades, internas e externas, especí-

ficas da empresa.” (Penrose, 1959, p. 94).

Partindo deste marco establécese a estra-

texia da sustentabilidad como unha alter-

nativa de desenvolvemento responsable e

competitivo. A Unión Internacional para a

Conservación da Natureza menciona na

XVIII Asemblea Xeral (1990):

A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...

Page 50: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

48 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Figura 1. Biocapacidad. Fuente: World Wide Fund For Nature (2010).

O desenvolvemento sustentable é un pro-

ceso de melloría económica e social que

satisfai as necesidades e valores de todos

os grupos interesados, mantendo as op-

cións futuras e conservando os recursos

naturais? e ?Sustentabilidad: unha estra-

texia para o coidado do planeta.? (unión

internaCional Para a ConserVaCión da natu-

reza, 1990, p.33).

No 2007 a humanidade consumía os re-

cursos de planeta e medio de acordo ao

factor de biocapacidad, pondo en risco a

subministración de recursos ás xeracións

futuras, esta situación coloca a estrate-

xia da sustentabilidad como solución ao

problema de raíz. Coa colaboración de in-

dustria, institucións e sociedade na imple-

mentación dunha estratexia sustentable

alcanzarse nivel óptimo no cal non expor

ás xeracións futuras, como se mostra a

continuación (Figura 1).

Realizando unha análise podemos esta-

blecer a estratexia da as súas¬tentabilidad

como o equilibrio económico, ecolóxico e

social en interrelación coas teorías dos re-

cursos, as institucións e a industria, como

se ilustra na figura seguinte (Figura 2).

A sustentabilidad suxire unha relación es-

treita ente empresa e cliente na que poi-

da establecer máis que unha transacción

nun mutuo beneficio das partes e asegu-

rar a lealdade do cliente. O concepto de

sustentabilidad actualmente convive co

de responsabilidade social, as organiza-

cións empresariais os han integrados ás

súas estratexias voluntariamente mais alá

de cumprir coas leis e as normas do país,

provén dun desenvolvemento social posi-

tivo a través da creación de valores e unha

conduta empresarial responsable.

A sustentabilidad constitúese como unha

necesidade ineludible para a futura super-

vivencia da propia empresa. A maior par-

te dos problemas da actualidade viran ao

Figura 2. Sustentabilidad como equilibrio. Fuen-te: Elaboración propia.

luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez

Page 51: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

49ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

redor da opulencia, a acumulación, desi-

gualdade, a xeración de novas demandas

de bens, como sinónimo de desenvolve-

mento distante ao equilibrio, os cales radi-

can na ignorancia da subsidiariedad, prin-

cipio de eficiencia social.

Competitividade en función de

sustentabilidade desde unha

prespectiva de indicadores

Na análise do desenvolvemento os indi-

cadores axúdannos a atopar os factores

que integran a función, para poder dar un

resultado comparativo entre os diferentes

actores avaliados. Para avaliar a competi-

tividade mídense as variables de produto

ou servizo que constitúen a oferta de valor

da organización en comparación cos com-

petidores, a posición destas variables é o

nivel de competitividade da organización.

Entre os que destacan o custo, a rapidez,

a confiabilidad e a satisfacción do cliente.

O modelo de Competitividade Sistémica

de esser K. (1994), constitúe un marco de

referencia cunha visión de mediano a lon-

go prazo e a intensa interacción entre os

actores, os cales non debe encamiñarse

unicamente a optimizar potenciais de efi-

ciencia nos diferentes niveis do sistema,

senón tamén na mobilización de capaci-

dades sociais de creatividade co fin de de-

senvolver vantaxes competitivas.

Analizando os indicadores de desenvolve-

mento sustentable sinálannos o desem-

peño das industrias baseados en factores

económicos, sociais e ambientais. O pri-

meiro factor baseado no desenvolvemen-

to económico, enfocado nun esquema de

calidade, auditorias ambiental, introdución

de tecnoloxías limpas e uso sustentable

de recursos. O factor social analiza o de-

senvolvemento dos empregados e a súa

participación na sociedade, xerando un

ambiente de benestar baseado nos va-

lores da empresa. O último dos factores

da avaliación da sustentabilidad é o fac-

tor ambiental o cal establécese na análise

do impacto da empresa coa súa contorna

ecolóxica.

Distintas organizacións estableceron dife-

rentes indicadores para avaliar o impacto

das estratexias implementadas. A continu-

ación preséntanse algúns índices de com-

petitividade e sustentabilidad:

INDICES DE COMPETITIVIDADE

Growth Competitiveness Index (s.f): foi in-

troducido por Jeffrey D. saChs e Andrew

warner e desenvolvido coa asistencia de

John mCarthur para o Center for Interna-

tional Development en Harvard. Mide a ca-

pacidade dunha economía nacional para

lograr un crecemento económico susten-

table no mediano prazo.

A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...

Page 52: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

50 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

INDICES DE SUSTENTABILIDADE

Dow Jones Sustainability Indexes (1999):

son os primeiros índices globais que se-

guen o desempeño financeiro das princi-

pais empresas impulsadas pola sustenta-

bilidade en todo o mundo.

ISE-BOVESPA (2005): unha iniciativa pio-

neira en América Latina, está deseñado

para crear un ambiente de investimento

compatible coas necesidades da socie-

dade contemporánea para o desenvolve-

mento sostible e para alentar ás empresas

a ser eticamente responsable.

Environmental Sustainability Index (1995):

desenvolvido por Yale University estable-

ce a referencia da capacidade das nacións

para protexer o medio ambiente. Estes

indicadores permiten comparar a través

dunha serie de cuestións que caen dentro

das seguintes cinco categorías xerais: Sis-

temas Ambientais, A redución de tensións

ambientais, Reducir a vulnerabilidade hu-

mana fronte ás tensións ambientais, Capa-

cidade social e institucional para respon-

der aos retos ambientais e a xestión global.

Podemos observar que os Índices de com-

petitividade e sustentabilidad son moi cla-

ros, avalían factores obxectivos nos cales

danse unha ponderación. Como menciona-

mos anteriormente, os índices de compe-

titividade avalían principalmente factores

económicos, mentres que os de sustenta-

bilidad enfócanse principalmente no factor

ambiental, preocupándose nun primeiro

plano do aspecto social, para ter resulta-

dos positivos no económicos. A continua-

ción obsérvase o Ranking compañías glo-

bais máis Sustentables 2012 publicado por

CorPorate knights onde se analiza factores

de produtividade do Dióxido de carbono,

liderado en diversidade, responsabilidade

no pago de imposto, é importante sinalar

que en lle tema de sustentabilidad empre-

sas responsables poden facer moito sen

grandes investimentos tendo unha cultura

social, económica e ambiental, o exemplo

claro é a empresa Brasileira Natura Cos-

méticos S.A. (Táboa 1).

Táboa 1. Ranking compañías globais máis Sustentables 2012. Fonte: Corporate Knights (2012).

luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez

Page 53: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

51ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

No Ranking compañías globais máis

Sustentables 2012 observamos

como avalían a parte ecolóxica en

función do Dióxido de Carbono, o

cal xera grandes problemas de efec-

to invernadoiro e contaminación, o

papel social en función da diversida-

de de xero e a responsabilidade so-

cial no pago de impostos, é un claro

exemplo que a responsabilidade das

empresas é cada ves maior cara á

sociedade, contribuíndo de diferen-

tes formas.

Nun nivel macro a Universidade de

Yale desenvolveu o Índice de Sus-

tentabilidade Ambiental mediante a

avaliación do Sistemas ambientais,

redución das tensións, redución

da vulnerabilidade humana, ca-

pacidade social e institucional e

a xestión global, os resultados

da avaliación son presentados

en pentágonos. A continuación

preséntase a avaliación do índice

para Finlandia, Estados Unidos

e México (Figuras 3, 4 e 5) os ca-

les serán analizados contra o índice

para a competitividade global publi-

cado por Foro Económico Mundial,

quel establece a competitividade en

función dos factores Institucións,

infraestrutura, contorna macroeco-

nómico, saúde e educación primaria,

educación superior e formación, pro-

dutos eficiencia do mercado, traballo

da eficiencia do mercado, desen-

Figuras 3 e 4. Índice de sustentabilidade ambiental de Finlan-dia. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005).

Figura 5 e 6. Índice de sustentabilidade ambiental de Estados Unidos. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005).

A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...

Page 54: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

52 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

volvemento do mercado financeiro, prepa-

ración tecnolóxica, tamaño do mercado,

empresas sofisticación e innovación.

Podemos observar que a competitividade

baséase nas variables económicas reflec-

tidas en indicadores como o Produto in-

terno bruto, unha empresa pode esgotar

bosques, contaminar o seu aire mostran-

do un resultado positivo en indicadores de

competitividade pero non reflectindo unha

estratexia sustentable. Podemos observar

o caso de Estados Unidos o cal atópase

entre os cinco países máis competitivos

e no Índice de sustentabilidad atópase no

lugar 45, isto reflicte a falta de preocupa-

ción dos factores sociais e ambientais, os

cales marcan a diferenza entre sustenta-

bilidad e competitividade. En

cambio Finlandia en niveis de

competitividade atópase entre

os primeiros dez lugares e en

sustentabilidad atópase no lu-

gar número un de acordo aos

Indicadores antes menciona-

dos.

O anterior podémolo levalo a unha es-

cala micro tomando como referencia os

mesmos factores avaliados, e poderemos

observar que a estratexia sustentable

ten resultados positivos no aspecto de

responsabilidade e competitividade. As

empresas máis competitivas presentan

os mellor factores económicos, sociais e

ambientais no longo prazo, asegurando a

sustentabilidad, isto presenta unha estra-

texia onde a competitividade mídese en

función da sustentabilidad.

Conclusións

A estratexia empresarial actual busca un

sistema ecoloxicamente adecuado, eco-

nomicamente viable e socialmente xus-

to para chegar ao equilibrio sustentable,

impulsado polas institucións e fortalecido

das capacidades e recursos cos que con-

ta cada empresa para desenvolver van-

taxes que impulsen o desenvolvemento

global, tendo como resultados a maximi-

zación de beneficios desde unha prespec-

tiva tanxible e intangible. Na finalización

Figura 7 e 8. Índice de sustentabilidade ambiental de México. Fonte: World Economic Forum (2011).

luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez

Page 55: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

53ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

do estudo analítico podemos observar

que a madurez dunha estratexia susten-

table nas empresas afecta positivamente

á competitividade, tendo resultados po-

sitivos nos factores económicos, ecolóxi-

cos e sociais. E podemos recalcar que o

desenvolvemento non debe encamiñarse

unicamente a optimizar a eficiencia do

sistema, senón tamén en desenvolvemen-

to de capacidades sociais e ambientais

que xeren unha estabilidade económica

ecolóxica e social.

Referencias bibliográficas

Barney, J. (1991). Firm Resources and Sustained Competitive Advantage. Journal of Mana-gement, vol. 17, no. 1, pp. 99-120.

Business ComPetitiVeness index (2003). The Gro-wth CompetitivenessIndex: Analyzing Key Underpinnings of Sustained Economic Growth.N. Extraído el 23 de Mayo 2012 de https://members.weforum.org/pdf/Gcr/GCR_2003_2004/GCI_Chapter.pdf.

CorPorate knights (2012). Ranking compañías glo-bales más Sustentables 2012. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://global100.org/index.php.

ConFerenCia de las naCiones unidas soBre el medio amBiente y el desarrollo (1992). La Cumbre de la Tierra (Rio de Janeiro, junio 1992). Ex-traído el 23 de Mayo 2012 de http://www.desdeamerica.org.ar/pdf/resenas%20sobre%20cambio%20climatico.pdf.

dow jones sustainaBility indexes (1999). Informe Dow Jones Sustainability Indexes Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www.sustai-nability-index.com

esser, K. (1996). Competitividad Sistémica: Nue-vo desafío a las empresas y a la política. Revista de la CEPAL, Santiago 1996, No. 59, pp. 39 – 52.

ise-BoVesPa (2005). Índice de Sustentabilidad Empresarial. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://isebvmf.com.br

lezama, j. graizaBord, B. (2010). Los grandes pro-blemas de México. Colegio de México.

north, D. (1990). Institution, Institutional Change, and Economic Performance. Norton, Nue-va York, pp. 3.

organizaCión de las naCiones unidas (1987). Comi-sión Brundtland: Nuestro Futuro Común. Nueva York. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www.eclac.cl/rio20/noticias/pa-ginas/6/43766/Plataforma_de_91.ESP.pdf

organizaCión de las naCiones unidas (1972). Informe de la Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Humano, Estocolmo, 5 a 16 de junio de 1972, publicación de las Na-ciones Unidas. Extraído el 20 de Mayo de 2012 www.onu.org.

simon, h. A. (1947). Administrative Behavior. New York, NY. Macmillan.

Peng, M. (2006). Global Strategy. Cincinnati: Thomson South-Western.

Penrose, E. (1959). The Theory of the Growth of the Firm. Oxford: Basil Blackwell.

Porter, m. e. (1985). “Competitive Advantage”, Creating and Sustaining Superior Perfor-mance. Nueva York: The Free Press.

rumelt, r.P. (1984). “Toward a Strategic Theory of the Firm, in Competitive Strategic Manage-met” Management R. Lamb De. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

teeCe, d. j., Pisano, g., y shuen, a. (1997). “Dy-namic capabilities and strategic manage-ment”, Strategic Management Journal, vol. 18, no. 7, pp. 509-533.

unión mundial Para la naturaleza (1990). Unión Mundial para la Naturaleza XVIII Asamblea General Perth. Extraído el 28 de Mayo 2012 de http://data.iucn.org/dbtw-wpd/edocs/GA-18th-014-Es.pdf

wernerFelt, B. (1984) “A Resource-Based View of the Firm”, Strategic Management Journal, vol. 5, no. 2, pp. 171-180.

winter, s.g. (2003). Understanding dynamic ca-pabilities Strategic. Management Journal, vol.24, no. 10, pp. 991-995.

world eConomiC Forum, (2011). The Global Com-petitiveness Report 2010–2011. Extraído el 28 de Mayo 2012 de http://www3.we-forum.org/docs/WEF_GlobalCompetitive-nessReport_2010-11.pdf

yale uniVersity (2005) “Environmental Sustaina-bility Index. Extraído el 23 de Mayo 2012 http://www.yale.edu/esi/b_countryprofiles.pdf.

A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...

Page 56: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

54 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

54 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Restos da guerra civil en Luena (Angola) © Xosé Manuel Malheiro

Page 57: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

55ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educa-ção ambientalSliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of evironmental educationImara Pizzato Quadros1, Michèle Sato2 e Lùcia Shiguemi IzawaKawahara3.Universida-

de Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil)

Resumo

Cultura e ciência pelas mãos da educação ambiental é a proposta do Grupo Pesquisador em

Educação Ambiental, Comunicação e Arte por meio de um projeto internacional relacionado

com a avaliação ecossistêmica do milênio. Partindo da premissa que nem tudo vira mercado, a

pesquisa teve a fenomenologia como metodologia e a meta de interpretar a feitura de uma canoa

à luz da cultura local. Para além de um instrumento de mobilidade, a canoa pode ser interpretada

como uma escultura de arte da expressão mais da cultura local, que deve ser reconhecida como

um saber popular e que confere a identidade de uma região.

Astract

Culture and science in the hands of environmental education is the proposal of the Research

Group on Environmental Education, Communication and the Arts through an international

project related to the Millennium Ecosystem Assessment. Assuming that not everything turns

market, this research had the phenomenology as a methodology, and aims to interpret the

making of a canoe in the light of local culture. Transcendent a simple mobility tool, the canoe

can be interpreted as an expression of art sculpture belonging to the local culture, and should

be recognized as a popular knowledge, which can shape the identity of a region.Palabras

chave

educação ambiental, arte popular, serviço ecossistêmico

Key-words

environmental education, popular art, ecosystem service

TRAXECTORIAS E RETOSISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 55-73

1 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e Arte Educadora Ambiental do Instituto Federal de Mato Grosso (IFMT) - [email protected].

2 Pesquisadora, Professora e Orientadora do Programa de Pós-graduação em Educação da Universidade Federal de Mato Grosso.

3 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e Analista de Meio Ambiente da Secretaria de Estado do Meio Ambiente – SEMA/MT.

Page 58: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

56 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Natifúndio é um lugar em que nadas... o nada destes natifúndios existe e se escreve com letra maiúscula. [....] Aqui pardais descascam larvas.

Vê-se um relógio com o tempo enferrujado dentro. E uma concha com olho de osso que

chora. Aqui, o luar desova... Insetos umedecem couros e sapos batem palmas compridas...

Aqui, as palavras se esgarçam de lodo. [Fragmento do poema Guardador de águas de

Manoel de Barros]

O “natifúndio” é um neologismo criado

pelo poeta Manoel de Barros, para se re-

ferir à abundância de águas no Pantanal,

como um comparativo ao latifúndio1 das

terras. Possivelmente o poeta não quis

abarcar a dimensão política das disputas

pelas águas, conflito crescente a cada dia

em todo o mundo, e que hoje representa

um dos grandes desafios da humanida-

de. Convém sublinhar que a Convenção

Ramsar (1971)2 buscou proteger as áreas

úmidas, reconhecendo serem extensões

minoritárias, mas essenciais à dinâmica da

biodiversidade, da regulação climática, da

mobilidade das espécies migratórias, do

combate aos processos de desertificação

e da proteção das reservas hídricas, além

de outros importantes processos da sus-

tentabilidade planetária.

1 Do latim (latifundiu), latifúndio é um

grande domínio particular de terras caracte-

rizado pela concentração desequilibrada de

rendas. Motivo de disputas da terra, é um dos

grandes fatores dos conflitos socioambientais

das terras amazônicas, que abarca o estado de

Mato Grosso, lócus de nossa pesquisa.

2 Ramsar Convention: http://www.

ramsar.org/cda/en/ramsar-about-about-ramsar/

main/ramsar/1-36%5E7687_4000_0__

Sobre as águas pantaneiras, este texto

navega no Pantanal de São Pedro de Jo-

selândia, no município de Barão de Melga-

ço em Mato Grosso, Brasil. Joselândia é

um destes lugares que o canto das águas

se mistura com a festa das estrelas. Sem

precisar de portos, cada curva pode ser

a parada necessária para compreender o

significado de “áreas úmidas”. Na rota que

se desenha, talvez a aventura nem tenha

um final, pois o contato com a água faz o

imaginário borbulhar de ideias, sentimen-

tos e esperanças.

O espaço investigativo escolhido, assim,

possui ecos do local ao global; do coti-

diano da gente do Pantanal que vive na

natureza; de serviços ecossistêmicos e de

“desserviços sistêmicos”; além da cora-

josa aliança em tentar temperar o mundo

das ciências frias com a poética da arte.

Três tendências mundiais são guarda-chu-

vas nesta pesquisa do Grupo Pesquisador

em Educação Ambiental, Comunicação e

Arte (GPEA) da Universidade Federal de

Mato Grosso (UFMT)3:

3 O Projeto intitulado “Ciência e cul-

tura na reinvenção educomunicativa” tem apoio

financeiro do Instituto Nacional de Ciência e

Tecnologia em Áreas Úmidas – INCT/INAU/

CNPq/MCT, e é aliado à rede mundial “sub-glo-

balassessment” [SGA] da Avaliação Ecossis-

têmica do Milênio, fazendo interface com o

Projeto “Mapeamento Social das Identidades

e Territórios de MT” com apoio financeiro da

FAPEMAT.

Page 59: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

57ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Deslizando da margem à correnteza

(1) A Avaliação Ecossistêmica do Mi-

lênio (AEM)4, que propõe um estudo

de bem estar humano considerando

os serviços de SUPORTE (fotossínte-

se, ciclo de nutrientes, solo, etc.); de

PROVISÃO (alimentos, madeira, fibras,

etc.); de REGULAÇÃO (controle climá-

tico, saúde, resíduos, etc.); e de CUL-

TURA (estética, religião, recreação,

arte, entre outros).

(2) A Rede Brasileira de Justiça Am-

biental (RBJA)5, associada ao elo in-

ternacional, que busca compreender

os impactos ambientais relacionados

aos dilemas sociais, reconhecendo

que os grupos sociais vulneráveis são

os mais atingidos nos processos de

deterioração ambiental e busca o “em-

poderamento político” destes grupos

marginalizados da economia perversa.

(3) E o Tratado de Educação Ambien-

tal para Sociedades Sustentáveis

e Responsabilidade Global (TEA)6,

escrito pela sociedade civil durante a

Eco92, que hoje orienta os princípios

das redes de educação ambiental na

América Latina e principalmente no

Brasil.

É essencial sublinhar que muitas vezes

estes movimentos se divorciam, embora

4 http://www.maweb.org/en/index.aspx

5 http://www.justicaambiental.org.

br/_justicaambiental/

6 http://tratadodeeducacaoambiental.

net/index.php?menu=otratado

na maioria das vezes seus discursos se-

jam consensuais quando trata da relação

de justiça social e proteção ecológica. En-

quanto a primeira vertente traz um viés an-

tropocêntrico, inclusive de nomenclatura,

como “recursos naturais”, “serviços ecos-

sistêmicos”, e de usos e talvez abusos

da utilização da natureza pelo humano,

a segunda coaduna com este viés, dan-

do ênfase na condição humana em de-

trimento da biodiversidade. Todavia, é na

orientação do Tratado que equilibramos os

exageros, aprendendo a lidar com as ares-

tas e, sem temer o caos, reinventar novas

formas de ultrapassagens das violências

de nossas eras, acreditando na força da

educação ambiental.

A pesquisa tem o objetivo de compre-

ender os serviços ecossistêmicos, com

ênfase na dimensão cultural de Joselân-

dia, visando incluir os modos de vida da

comunidade, por meio do universo etno-

gráfico da biorregião; e de que maneira a

educação ambiental poderia corroborar

nos processos decisórios de políticas pú-

blicas para melhorar as condições de vida

do Pantanal. A porta de entrada para esta

meta foi compreender a canoa pantanei-

ra, que para além de uma mobilidade de

transporte na época da cheia, e também

para além de um serviço ecossistêmico,

representa uma escultura da arte na mais

vigorosa expressão da cultura.

Assim como Manoel de Barros nomeou

poeticamente de ‘nadifúndio’ um lugar do

Page 60: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

58 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

nada [Pantanal], tomamos sua ideia surre-

al numa primeira vista e para aqueles que

não perambulam pelo mundo sensível com

frequência, a ideia de revelar iconografias

de canoas pantaneiras, pode parecer um

nada. No mínimo para estes seres que só

têm consciência racional, a pergunta mais

imediata seria: “Para que serve uma canoa,

além de se prestar para o pobre pescador

conseguir o seu minguado pescado?”. Em

um mundo urbano por vezes centrado no

consumo industrial, a pergunta poderia

ser: “De que serve uma canoa esculpida

à mão?”. Foi justamente sobre um detalhe

quase invisível ao mercado que esta pes-

quisa tentou compreender o significado de

uma canoa feita a mão. Aliás, feita por vá-

rias mãos, mentes e corações dos mestres

da canoa.

Na cartografia do imaginário, sato (2011)

entrelaça os quatro elementos bachelar-

dianos como substratos fenomenológicos

para uma investigação, e usa a metáfora

dos quatro elementos naquilo que Bache-

lard considera sobre o processo de apren-

dizagem: formação [ÁGUA] – deformação

[TERRA] – transformação [FOGO] – refor-

mação [AR].

Foi com base nesta cartografia que se

criou os quatro subtítulos deste artigo. No

primeiro item intitulado por “ÁGUA: gêne-

se do desejo e os contornos primeiros

da pesquisa”, a intenção foi expor algu-

mas ideias e dados primeiros do bojo da

pesquisa, com o intuito de ofertar contor-

nos ao caminhar do estudo. No segundo,

“TERRA: deformando obstáculos para

um caminhar da pesquisa”, o propósito

foi romper os próprios obstáculos episte-

mológicos e vencer os preconceitos crista-

lizados, bordando assim um pensamento,

um olhar e um caminhar para a empreita

investigatória. Este bordado se apronta na

medida em que contribui com a necessá-

ria deformação do pesquisador em pro-

cesso de pesquisa. No terceiro fragmento,

“FOGO: a dança dos conhecimentos”, a

proposição foi abrir-se aos múltiplos ca-

minhos, na possibilidade de poderem ou

não, ser incorporados na pesquisa, pers-

pectivando apresentar por onde se trilhou

ao caminhar no campo de investigação,

e o que se conseguiu de informações,

tecendo uma rica urdidura investigatória.

No último fragmento, intitulado “AR: outro

caminho a caminho”, a ideia foi revelar o

esboço de uma reformação, ou seja, em

que ponto se chegou e para onde se de-

senha as reflexões e os caminhos da pes-

quisa.

ÁGUA: gênese do desejo e os contornos primeiros da pesquisa

As pessoas se expressam, portanto, co-

municam seus sentimentos e leituras de

mundo [significações] de uma maneira

ampla, ou seja, envolvem formas expres-

sivas no plural, e não apenas de uma

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 61: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

59ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

maneira no singular. Estas manifestações

diversas não se encontram confinadas no

território da oralidade e da escrita [expres-

são instituída], mas se presentificam um

vasto repertório de expressões corporais,

sonoras e imagéticas, ou como preferem

alguns estudiosos, um variado mundo de

expressões não verbais [expressões insti-

tuintes]. Cada grupo social cria e estabele-

ce formas próprias de vida na relação com

o lugar onde vivem que são comunicados

por diferentes formas.

“O homem é um animal amarrado a

teias de significados que ele mesmo te-

ceu, assumo a cultura como sendo es-

sas teias e a sua análise; portanto, não

como uma ciência experimental em

busca de leis, mas como uma ciência

interpretativa, à procura do significa-

do[...]. Como sistemas entrelaçados de

signos interpretáveis (o que eu chama-

ria símbolos, ignorando as utilizações

provinciais), a cultura não é um poder,

algo ao qual podem ser atribuídos ca-

sualmente os acontecimentos sociais,

os comportamentos, as instituições ou

os processos; ela é um contexto” (Ge-

ertz, 1989: 15 e 24).

A Arte se apresenta como uma das formas

mais significativas de Comunicação e de

Expressão humana, apresentando na sua

possibilidade existencial, a dimensão sen-

sível, criativa e crítica, revelando um valor

que deve importar muito à ciência voltada

para a educação. A área artística pode aju-

dar na revelação de uma abertura para se

redesenhar o cotidiano, pois no universo da

Arte não há o certo ou o errado; o bonito ou

o feio; o melhor ou o pior; o superior ou o

inferior - rompendo com as dualidades, há

sempre belezas pelos diferentes, pelas ou-

tras maneiras, ou pelos múltiplos caminhos.

A Arte Popular é uma forma de expressão

que desvela uma sensibilidade estética

local e própria, ou seja, não é uma esté-

tica com fins econômicos como propõe

o mundo industrial-capital, pois estes

produtos são feitos para atender numa

primeira instância as necessidades da

vida cotidiana de uma comunidade. Mas

é fato que na contemporaneidade estes

produtos se prestam também para aten-

der a sobrevivência econômica de quem

os produz, através da venda da produção,

geralmente em pequena escala, ou como

preferem alguns, uma produção artesanal

de “fundo de quintal”.

Compreendemos que “comunidade refe-

re-se à reciprocidade que se estabelece

entre indivíduos que partilham territórios

físicos ou simbólicos” (aVanzi & malgodi,

2005, p.95). A cultura também é um dos

referenciais definidores da identidade, pois

“a identidade é considerada como decor-

rente do modo de vida e dos bens simbó-

licos que o indivíduo consome e produz”

(Penna, 1998: 98).

A arte reconhecida como popular expres-

sa uma identidade local, uma tradição, um

Deslizando da margem à correnteza

Page 62: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

60 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

jeito de ser e estar historicamente cons-

truído (BhaBha,1998; hall, 2005; Bauman,

2005), sempre contado pela ótica do fa-

zedor, que é o artista popular, por meio da

sua criação. Isto posto se conclui que a

arte popular é uma expressão que revela o

ser humano na ótica do feito à mão, gran-

de valor deste produto para o bem estar

da humanidade. Angela masCelani, estu-

diosa da arte popular brasileira afirma no

site do Museu Casa do Pontal que:

“No Brasil, costuma-se chamar de

“arte popular” a produção de escultu-

ras e modelagens feitas por homens e

mulheres que, sem jamais terem fre-

quentado escolas de arte, criam obras

de reconhecido valor estético e artísti-

co. Seus autores são gente do povo, o

que, em geral, quer dizer pessoas com

poucos recursos econômicos, que vi-

vem no interior do país ou na periferia

dos grandes centros urbanos e para

quem “arte” significa antes de mais

nada, trabalho7”.

Ainda segundo a autora (op. cit), a arte po-

pular está densamente arraigada na cultu-

ra brasileira, revelando o modo de vida das

comunidades, suas expressões, desejos,

economia e até as interpretações indivi-

dualizadas de experiências singulares. Por

isso, Barthes (1970) foi feliz em publicar

um livro sobre mitologias (no plural), já que

7 http://www.popular.art.br/htdocs/def-

Texto.asp?artigo=286.

a arte manifesta-se também pelo social e

pelo imaginário; pelo mito fantástico ou

pelo mito cotidiano; pelo mito criado ou

meramente reproduzido. Interpretar uma

arte é também interpretar o significado

dos objetos culturais, que possuem um

forte poder de comunicação por diferentes

meios. Objetos de palha, madeira, barro

ou tecido... Na cerâmica, pintura, desenho

ou escultura, e em tantas demais formas

de manifestações artísticas que encerra

um universo simbólico de culturas.

Um destes objetos culturais que nos atraiu

foi a canoa produzida em Joselândia, hoje

constituindo-se objeto de pesquisa do

Doutorado de Imara Quadros, artista e

educadora ambiental, criadora das rein-

venções mágicas e outras feitiçarias artís-

ticas. É no tempo das águas, e na sinergia

com a umidade do ar, que os canoeiros de

Joselândia fazem canoas. Para além da

pesca ou do transporte, uma canoa pan-

taneira transcende o significado material,

e torna-se uma expressão da arte, finca-

da na cultura imaterial de um patrimônio

pantaneiro que teve o matrimônio com a

beleza natural.

O tempo das águas (fevereiro) é a época

da “feitura” da canoa; e a arte está na pos-

sibilidade de sonhar sem precisar dormir.

De cantar sem a necessidade de ser afina-

do nas cordas de um rio, ou de dançar nas

águas que se ondulam pela passagem da

canoa (Sato, 2011).

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 63: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

61ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Lá neste Pantanal de Mato Grosso, as fei-

turas das canoas são realizadas por Mes-

tres que aprenderam este saber com os

mais velhos, que desde sempre se propu-

seram ensinar aos mais jovens interessa-

dos, no próprio momento do fazer. A ca-

noa do Pantanal de Joselândia é esculpida

a partir de um único tronco de árvore, onde

é derrubada, cortada e depois escavada

com instrumentos específicos até atingir

sua forma final e servir como extensão do

próprio corpo desta gente, no tempo das

águas.

Para esta feitura, o Mestre necessita reali-

zar o processo na época das águas [chu-

vas] e em duas ambiências de trabalho. A

primeira etapa é toda feita na ambiência

líquida [ateliê Água] onde é realizado o tra-

balho mais amplo, ou seja, cortes iniciais

dados ao tronco para chegar à forma pri-

meira da canoa. E na ambiência seca [Ate-

liê Terra] se realiza um lapidar detalhado,

ofertando o acabamento da canoa.

No âmbito das pesquisas teóricas, empre-

endemos as leituras de livros e documen-

tos, na intenção de um vasculhar identi-

tário mato-grossense, ou seja, se a canoa

se prestaria e ou se prestou a ser tomada

como uma expressão artística-cultural do

estado de Mato Grosso. Este desvio in-

vestigatório que o caminhar da pesquisa

apontou, pareceu oportuno no sentido de

ampliar o olhar das pesquisadoras para os

limites do foco da pesquisa.

Ao vasculhar a obra “Viagem Fluvial do

Tietê ao Amazonas” de Hércules FlorenCe,

encontramos imagens que mostram, des-

crevem, ou ilustram canoas. Algumas em

forma de arte do tipo gravuras feitas pelo

próprio autor em trânsito, outras tantas via

texto escrito. Mas foi nas páginas 267 a

271, que há um relato da feitura de uma

canoa de Tacuri nas proximidades do rio

Juruena [MT] e que excitou a curiosidade

em investigar as ruas de Cuiabá. A feitura

é descrita de forma objetiva, mas percebe-

se que a maneira de fazer, se aproxima do

saber fazer canoa de Joselândia. Segundo

Vicente Ferreira (2001: 209) a cultura mato-

grossense reveste-se de mil roupagens:

“Temos ainda o artesanato em madeira.

Típico das localidades ribeirinhas do rio

Cuiabá, sendo um exemplo, o feitio de

canoas de pesca e remos. Antigamen-

te, nos tempos mais remotos dos ban-

deirantes, era usado o sistema indíge-

na de fazer canoa de casca de Jatobá.

[...] O canoeiro utiliza-se tão somente

da madeira denominada Ximbuva ou

Cambará, macia e fácil de escavar”.

No livro intitulado “Cultura mato-grossen-

se” escrito por Roberto loureiro, (2006:172)

ao abordar sobre “artefatos em madeira e

fibras vegetais”, o autor revela que:

“A madeira é um material muito utili-

zado no artesanato regional. [...] Fabri-

cam-se também canoas comuns, mon-

taria (canoa que só cabe uma pessoa)

Deslizando da margem à correnteza

Page 64: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

62 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

e batelões (canoas muito grande), de

madeira, como a chimbuva, arapotan-

ga, cedro e a canafístula”.

Uma reflexão crítica surge de nossas vi-

vências em Joselândia, contrapondo o

que CamPos Filho (2008) descreve sobre os

“pequenos produtores artesãos” na obra

“Diversidade sócio-cultural em Mato Gros-

so”, afirmando que “essas atividades se

caracterizam pela confecção de artefatos e

produtos variados, criados individualmen-

te e manualmente” (p. 82). Em primeiro lu-

gar, nem sempre os artefatos são criados

individualmente, como no caso da canoa

de Joselândia. Ainda que tenha um mestre

orientando os trabalhos gerais, o trabalho

coletivo é necessário. Não apenas pela

força motriz dos pesos, mas sobremaneira

no cálculo do corte, no ritmo conjugado

entre uma machadada e outra, nas mãos

conjuntas para se limar a faca gigantesca,

ou ainda no ritmo e na pausa de uma boa

conversa enquanto há trabalho. Por tudo

isso, dificilmente se vê somente o “produ-

to final” da canoa, mas essencialmente o

processo da feitura, destes movimentos

pulsantes nas águas do Pantanal reconhe-

cidos apenas por quem presencia a siner-

gia pulsante nos universos cósmicos na

feitura da canoa.

Todavia, vale ressaltar de que há muitos

pantanais em Mato Grosso, para muito

além dos pantanais sempre indicados [Pa-

raguai, Cáceres, Poconé, Barão de Melga-

ço]. Se considerada a questão cultural in-

trinsecamente ligada à natureza, pode-se

perceber que dentro destes grandes pan-

tanais há pequenos outros, por exemplo,

Joselândia é apenas um dos pantanais

que compõem o pantanal de Barão de

Melgaço. O fazer canoa é do pantaneiro

seja do Mato Grosso ou de Mato Grosso

do Sul, mas provavelmente há certas di-

ferenças culturais inerentes de cada re-

gião. Talvez seja por esta razão que nas

leituras sobre o bioma pantaneiro se tem

encontrado muito a referência ‘mosaico’,

pois conhecendo in loco fica compreensí-

vel considerar pequenos pantanais com-

pondo a tessitura do grande mosaico do

pantanal mato-grossense.

TERRA: deformando obstácu-los para um caminhar da pesquisa

Toda viagem, seja investigativa ou ima-

ginária, necessita de rumos possíveis,

sejam eles percebidos, sonhados, dese-

jados, amados, escolhidos e até mesmo,

os que nem se quer foram pensados. Por

esta razão, nesta viagem de cunho cien-

tífico se optou pela Cartografia do Ima-

ginário (Sato 2011), que tem o intuito de

ajudar o pesquisador no seu trajeto de

pesquisa.

A pesquisa é uma viagem científica de

aprendizagens singulares e infinitas com

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 65: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

63ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

uma cartografia como um roteiro com todo

o rigor acadêmico e com toda a sensibili-

dade necessária para um trajeto sensível e

crítico. A Cartografia propõe uma viagem

científica de aprendizagens singulares e

infinitas, e que talvez jamais consigamos

responder velhas e novas perguntas so-

bre os universos que habitamos - ou de

um multiverso em plena descoberta! Uma

aventura em risco, onde cada qual esco-

lherá o seu itinerário de pesquisa. É um

documento que se presta como um ‘fio

de Ariadne’ que guia o pesquisador pelos

labirintos da pesquisa, pelas avenidas e

ruas da investigação.

Assim compreendendo a cartografia do

imaginário, como uma ajuda ao pesquisa-

dor que trilha pelos labirintos da sua pes-

quisa, é que se está conseguindo seguir

sem perdas, mas com a firme orientação

para que se vá e volte ou se vá sem re-

torno pelo mesmo caminho, mas trilhado

sempre rumo a construções e aprendi-

zagens para as reflexões necessárias da

pesquisa. É um texto-mapa que se coloca

flexível e aberto para que o novo venha

povoar a empreitada investigatória. É com

esta cartografia que seguimos o caminho

descobrindo.

O texto cartográfico deve abordar um

campo investigativo que exige uma enor-

me responsabilidade e grau de compro-

misso para além de nós mesmos. Pois,

uma pesquisa é um labirinto, que ao bus-

car conhecimentos, reconstrói a condição

humana em querer mudar a vida, reinven-

tando a paixão! Dessa forma, é uma pro-

posta que coaduna com o alvorecer de

um diálogo pós-moderno. Considerando a

cartografia do imaginário, o que importa é

a rota escolhida e a viagem empreendida

com tudo que envolve uma viagem sensí-

vel-científica.

Nas trilhas da cartografia do imaginário,

o campo axiomático é verdadeiramente a

origem das demais dimensões da pesqui-

sa. Por meio da ética de valores, compre-

endemos que uma pesquisa em educação

ambiental tem seu compromisso político

e ecológico. Esta dimensão axiomática

constitui-se, assim, como uma raiz de uma

árvore à procura da água, ou um alicerce

que sustentará a pesquisa com todos seus

erros, quiçá também com todos os seus

acertos.

Os estudos mais densos tornam-se neces-

sários à luz de um patrimônio investigativo e

o caule que brota destas raízes ideologica-

mente comprometidas é a dimensão epis-

temológica que vai sustentar a árvore. É

possível que haja um eixo central, sustentá-

culo primordial dos conceitos a serem pro-

duzidos ou meramente reproduzidos. Daí

parte novos galhos, ramos menores, bases

teóricas que dialogam e se intercomunicam,

estabelecendo um diálogo de saberes que

se florescem e quiçá se frutifiquem como

possibilidades epistemológicas.

Da frutificação, a prática refletida na teoria

encontra assim, a dimensão praxiológica

Deslizando da margem à correnteza

Page 66: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

64 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

da propagação da semente. Do fruto que

a protegia, a semente leva a saudade do

sabor, mas o desafio será encontrar novas

terras férteis para que o ciclo se reinicie. As

brisas que levam as sementes, entretanto,

reconhecem que nem toda terra poderá

ser semeada. Mas é do caos que emerge a

vontade de se erguer, lambendo as feridas

e ainda que a dor seja forte, um recomeço

avaliativo é a dose certa para o ciclo não

se interrompa, mas que novas trajetórias

podem ser lançadas na pesquisa.

Há muito as civilizações vieram produzindo

arte e ciência, porém, no viés cartesiano,

como confirma Buoro (1998:29) “fizeram

com que se acreditasse que só a ciência

era capaz de validar o conhecimento hu-

mano e a evolução da sociedade, restando

para arte ficar confinada numa espécie de

piquete estético das formas e sensibilida-

de”. Hoje, contrariamente ao pensamento

moderno, se busca conhecer o ser huma-

no como um todo, incluindo suas relações

com a natureza e com todos os saberes.

O que justifica a presente pesquisa em

Educação Ambiental, é que ela “é bilíngue

– traz a linguagem científica dos concei-

tos, próxima à linguagem poética do sen-

tido subjetivo” (sato, gauthier e ParigiPe,

2005:113).

A educação ambiental deve ser histo-

ricamente acumulada e densamente

transgressora, para que as múltiplas ra-

cionalidades se encontrem com a pai-

xão, o brincar e a imaginação nos seus

desejos de renovação e dialoguem com

as ancestralidades que os ventos, os

rios e os mares escrevem nas paisa-

gens brasileiras e sul-americanas. (sato,

Gauthier e pariGipe2005:107)

Para sato (op. cit.), a cartografia do imagi-

nário tem a fenomenologia do imaginário

de Gaston BaChelard como substrato de

inspiração existencial. A fenomenologia

proposta por ele revela uma ponte que

possibilita a ligação entre duas culturas até

então consideradas em separadas: científi-

ca [Razão] e a humanista [Poética]. Este fi-

lósofo propõe a junção destas duas partes

com igual simetria e força, pois, afirma ele

que uma não exclui a existência da outra,

embora muitas vezes se revelem opostas.

O que ocorre, aponta ele, é que estas duas

forças se encontram no exato momento da

imaginação criadora. Diz o filósofo-educa-

dor que o que se procura na ciência e na

poesia juntas, é um fio entre o humano e

mundo. Se considerada a fenomenologia

com base em BaChelard, se encontra eco

para tornar a poesia e a ciência comple-

mentares, entrelaçando-as como dois con-

trários perfeitos. O que se busca exercitar

ao trilhar pelo território da pesquisa é não

deixar ocorrer suturas entre razão e sensi-

bilidade, entre razão e poética, entre ima-

gem e escrita, e entre a Ciência e a Arte.

Se a racionalidade for mesmo inteligen-

te, ao invés, de afastar a subjetividade

[ou mantê-la distante], irá acolher a di-

ferença, potencializando o diálogo entre

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 67: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

65ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

elas. Por certo será um diálogo tensivo,

e oxalá fenomenologicamente inaca-

bado, para que a humanidade perceba

que o discurso instituído necessita ser

reconstruído sob uma perspectiva mais

instituinte (SATO, 2009:17).

BaChelard (1993:4) afirma que a imagem

é produto da união da realidade com a

subjetividade, uma dádiva da consciência

ingênua [fenomenologia da imagem], de

documentos [concretude] da consciência

sonhadora [devaneios]. Para este filósofo,

a imagem no sentido poético é um acon-

tecimento do logos [razão sensível], por

esta razão, diz que imagem é a expressão

criando o ser.

A proposição bachelardiana se desenha

pelo imaginário que nada mais é do que a

tradução de uma emoção, considerando

que as emoções são sensações experi-

mentadas em contato com a matéria [coi-

sas da vida], por isto, se apresenta como

força propulsora do que o intelectual cha-

ma de imaginação poética.

Com estas bases modelando o caminhar

no campo de pesquisa, é que neste artigo

se apresentará dois tipos de linguagens,

uma escrita, e outra imagética. A palavra

revelará a tessitura de forma escrita como

solicita a ciência. E o imagético se revelará

pela imagem fotográfica, e o que ela mos-

tra como permite a poética. Entendemos

como propõe BaChelard, que a imagem

tanto pode ser um texto escrito [no caso

bachelardiano, literário], como pode ser

uma imagem fotográfica, pois, ambos re-

velam por meio de diferentes linguagens,

ou melhor, por linguagens especificassem

complementaridade, portanto, só podem

comunicar de forma mais enriquecedora,

e provocar olhares para outras paragens,

além de propor a estética.

Vale ressaltar que a famosa tela do sur-

realista René magritte, traz um cachimbo

pintado. Porém, contraditoriamente, abai-

xo da imagem está a frase: “Isto não é um

cachimbo”. Ao fazer a dança dos contrá-

rios, este pintor belga provoca que um tex-

to não pode estar em oposição à imagem

(e vice-versa). Ambos, texto e imagem, se

complementam no título da tela: “a traição

da imagem”. Entre as mil interpretações

possíveis desta obra, o mágico Magritte

também nos convida a duvidar das coisas

que vemos, lemos ou ouvimos. Aliar tex-

to e imagem é um exercício filosófico que

busca eliminar a primazia de uma lingua-

gem sobre as demais, possibilitando o plu-

ralismo de expressões e ideias.

FOGO: a dança dos conhecimentos

Intencionando um vasculhar da canoa

noutras paragens, que não na ambiência

da feitura, nem dos livros e documentos,

buscamos em Cuiabá a iconografia deste

Deslizando da margem à correnteza

Page 68: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

66 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

objeto artístico [canoa] presentificado em

espaços e tempos cotidianos deste territó-

rio urbano. Com uma máquina fotográfica

na mão, a fenomenologia no olhar, a car-

tografia do imaginário no caminhar, acom-

panhadas do forte desejo de desvelar se a

canoa é um elemento identitário para além

do território úmido de Joselândia e para

além do Pantanal mato-grossense, fomos

ao rumo de outro campo investigatório.

Munidas de tudo isto, é que se partiu para

percorrer ruas tradicionais, avenidas cen-

trais, bairros de importância histórica, bem

como, espaços contemporâneos de agru-

pamento de grande número de pessoas

[shoppings]. Na ideia de responder: A ca-

noa estaria representada artisticamente?

E se representada, em que linguagens

artísticas estariam se mostrando? Em que

locais seriam encontradas? Com que pos-

síveis propósitos poderiam estar presenti-

ficadas nos espaços encontrados?

CheValier e gheerBrant (2003) se referem

ao imaginário simbólico como um estimu-

lante da percepção de algo, e ainda con-

sideram que um ícone é a representação

da realidade, já que todo objeto que pode

ser revestido de valor simbólico. Lembram

ainda que cada símbolo é microcosmos,

um mundo total que surge do inconscien-

te criador do ser humano e de seu meio.

Afirmam os estudiosos das simbologias,

que um mundo de símbolos habita em nós

[percebidos ou não], ofertando forma aos

desejos e modelando comportamentos.

A imaginação, segundo estes estudio-

sos, já não é mais a “louca da casa”, mas

é inspiradora das descobertas. É nosso

simbolizar-imaginar que ofertam formas

aos nossos desejos, provocam empre-

endimentos, esculpem comportamentos,

pintando êxitos e derrotas, ou seja, vidas

[Figura 01].

Lembram com base em BaChelard (1993),

que a imaginação é irmã gêmea da razão,

que ciência e arte despertam com símbolos,

ajudando a decifrar enigmas que só os sím-

bolos provocam. Ainda chamam a atenção

para alguns defeitos da racionalização, ou

como ensina Gaston BaChelard, dos obstá-

culos epistemológicos a serem superados,

“nunca se deve particularizar em excesso,

nem generalizar com pressa, por que pode-

rão ser fatal para os símbolos” (p. 34).

É importante ressaltar que a ordem deste

itinerário investigatório foi totalmente ale-

Figura 01: Acervo GPEA/UFMT, Arte Imara Quadros [Figura 01] Cartografia da canoa de Joselândia

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 69: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

67ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

atória. Seguindo ruas e avenidas, passa-

mos por um determinado trecho de uma

importante via de acesso da capital. No

referido trecho foi encontrado um trabalho

do tipo escultura mostrando a canoa com

um índio e seu pescado [Figuras 02 e 03].

Passando por uma feira popular bastante

frequentada pela população local, num se-

tor comercial além das frutas e verduras

encontramos um espaço fechado do tipo

`box`, que vende material de pesca, e na

fachada do estabelecimento deparamos

com uma pintura provavelmente de um

artista popular, que revela a canoa na am-

biência pantaneira [Figuras 04 e 05].

Percorrendo três shoppings da capital

de Mato Grosso, descobrimos algumas

iconografias. Iniciamos com as encontra-

das no caminho de acesso de um destes

shoppings. São incrustações feitas pro-

vavelmente de cimento, nas paredes do

corredor que dirige os automóveis para

os estacionamentos, e é passagem de pe-

destres, provavelmente feitas por um artis-

ta local [Figuras 06, 07 e 08].

No mesmo local foram encontradas mais

iconografias da canoa. Na entrada do se-

tor cinematográfico do referido Shopping,

onde se compram ingressos, se exibe uma

instalação de uma canoa que se mostra

Figuras 02 e 03: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros (Figura 02) Canoa na avenida

Figuras 04 e 05: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros (Figura 04) Canoa na feira

Deslizando da margem à correnteza

Page 70: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

68 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

toda em vidro transparente com um pes-

cador e um condutor da canoa [Figuras 09

e 10].

Ainda pelas andanças neste shopping

deparamos com as representações de

canoas em alguns restaurantes, ornando

de diferentes e variadas formas a ambiên-

cia da praça de alimentação. Na Imagem

10, uma fotografia preto e branco da ca-

noa exibindo dois pescadores acompanha

pelo poema do poeta Manoel de Barros

em um painel de fundo no espaço das me-

sas do restaurante [Figuras 11 e 12].

Em outro restaurante deste grande centro

comercial, localizamos a canoa compon-

do o teto (como lustres), nas paredes e no

vidro de uma das janelas (como interven-

ções decorativas) [Figuras 13, 14, 15, 16

e 17].

Figuras 06: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa na feira 2.Figuras 07: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no Shopping 1Figuras 08: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no Shopping 2

Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no cinema 1

Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no cinema 2.

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 71: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

69ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante A 1.Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante A 2Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante B 1Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante B 2.Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoas no restaurante B 3Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoas no restaurante B 4Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoas no restaurante B 5

Deslizando da margem à correnteza

Page 72: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

70 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

AR: outro caminho a caminho

loureiro descreve que “A política local

do exercício da cidadania fragiliza-se en-

quanto aumenta o poder extraterritorial do

capital globalizado e das forças que mo-

vimentam o mercado mundial” (2005, p.

77). Entendemos que ninguém firma sua

identidade em uma face única, mas sim

na aproximação e na negação de diver-

sos contextos e papéis que assumimos

na sociedade em que vivemos e ainda, na

convivência com os outros. Tornamo-nos

o que somos no movimento dialético de

construção do eu-outro-mundo.

“Sob a ótica da fenomenologia, bus-

camos construir uma tríade intrinseca-

mente conectada – eu-outro-mundo.

Na esfera individual, entra em jogo

nossas próprias identidades e, portan-

to, nossos próprios valores sociais. Isso

implica no reconhecimento de que não

estamos sozinhos e nos obriga a consi-

derar a existência de nossas diferenças,

a necessidade do diálogo e da compre-

ensão solidária. Juntos, eu e o outro,

inserimos no mundo (oikos) sendo unos

e múltiplos, simultaneamente” (sato,

Leite, madeiros e riBeiro, 2002, p. 58).

Os livros e os documentos tratam da ca-

noa como expressão identitária cultural de

Mato Grosso e importante símbolo local.

Percebemos a indissociabilidade e a be-

leza da identidade com a percepção am-

biental concretizada na figura da canoa.

Tal fato revela a importância que atribuí-

mos à Educação Ambiental embasada na

ética ecológica defensora do pensamento

pós-crítico e sensível como possibilidades

da construção simultânea de valores, pro-

cedimentos e conhecimentos de sujeitos

com identidade própria. Lembramo-nos

fortemente das palavras de Paulo Frei-

re que nos encoraja a assumirmos nossa

existência social e histórica:

“Como ser pensante, comunicante,

transformador, criador, realizador de

sonhos, capaz de ter raiva porque ca-

paz de amar. Assumir-se como sujeito

porque capaz de reconhecer-se como

objeto. A assunção de nós mesmos não

significa a exclusão dos outros. É a ‘ou-

tredade ’ do ‘não eu’ ou do tu, que me

faz assumir a radicalidade do meu eu”

(Freire, 1996, p.46).

O que pôde ser constatado com o vascu-

lhar urbano da canoa [busca iconográfica],

é que ela se coloca como um forte ele-

mento identitário para além de Joselândia

e do Pantanal mato-grossense. Nas ruas,

restaurantes, lojas ou comércios, a expres-

são cultural mato-grossense se amalgama

pela canoa, em suas variadas reinvenções

estéticas que constrói a identidade na re-

capitulação da arte.

O símbolo da canoa foi encontrado em di-

ferentes lugares, bem como, em variadas

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 73: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

71ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

versões artísticas. Porém, o que chamou

a atenção foram os espaços em que a ca-

noa foi encontrada. A maioria dos achados

se presentificaram em lócus empresariais,

sob a forma de ornamento da ambiência,

provavelmente com o propósito de sensi-

bilizar o cliente para a questão cultural lo-

cal. Empresários-empresas se aproprian-

do da imagem [arte-cultura e ambiente]

como forma de agregar valor ao seu tipo

de serviço vendido.

Mas esta andança serviu para provocar

outro desafio com total sentido para a

pesquisa. Se a canoa importa muito para

arte-cultura de Joselândia e é considerada

identidade cultural de Mato Grosso, brotam

algumas perguntas que não querem calar...

Do ponto de vista do Milênio, poderíamos

afirmar que a canoa custa quatrocentos

reais , preço dado pelo mestre da canoa

enquanto assistíamos a sua feitura num

lindo mês de fevereiro de 2011, com as

águas enfeitiçando nossos imaginários.

Sob esta limitante ótica, o preço de uma

árvore é dada para satisfazer os desejos

humanos e o encantamento da canoa jus-

tifica-se na precificação do mercado que

tem pressa. Para algumas pessoas, talvez

este seja o caminho para construir políti-

cas públicas e ajudar as comunidades do

Pantanal.

Do ponto de vista da Justiça ambiental, a

comunidade de Joselândia enfrenta certos

conflitos socioambientais que carecem

ser mapeados, denunciados e compreen-

didos à luz da equidade social. A mudan-

ça climática afetará a região, dilacerando

o efeito esponja de seca e cheia e prova-

velmente as áreas alagadas sofrerão o in-

verso do “o sertão vai virar mar ”. Não há

dúvidas que a população que mais sofrerá

será aquela economicamente esbulhada.

Do ponto de vista do Tratado, vários de

seus princípios relacionam-se com a nos-

sa pesquisa. Desde seu princípio primeiro

de que somos todos educadores e edu-

candos, pela construção de sociedades

sustentáveis ou admitindo que a educa-

ção ambiental assume diferentes formas

do conhecimento. Entre os seus 16 prin-

cípios, queremos chamar a atenção ao

fragmento 11:

“A educação ambiental valoriza as di-

ferentes formas de conhecimento. Este

é diversificado, acumulado e produzido

socialmente, não devendo ser patente-

ado ou monopolizado” (tratado de edu-

Cação amBiental, princípio 11).

Porque assumimos que a educação am-

biental não é neutra, não queremos atribuir

um valor de mercado à canoa. A canoa é

tributária da cultura de sua gente e não

deve ser patenteada ou precificada por

um valor mercadológico que apregoa o

desenvolvimento a todo custo.

adorno (1991) alertou que sob a égide do

capitalismo, tudo pode se transformar em

Deslizando da margem à correnteza

Page 74: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

72 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

produto de mercado. Buscando aliança

neste pensamento, acreditamos que há

valores culturais tão intensos que trans-

cendem o objeto. No lume fenomenoló-

gico de nossa existência, admitimos que

a canoa adquire um valor imaterial. Para

nós, nenhuma economia conseguiria res-

ponder o valor de uma canoa, porque não

há preço às folhas de um cambará que se

enche de orvalho na manhã, que acolhe

flores e pássaros em seus ramos, que es-

tende suas raízes para além das terras, e

se transforma em uma canoa que desliza

nas águas do Pantanal.

Para além de um preço econômico, o

Pantanal é ainda um lugar misterioso que

une gente e natureza, entre águas e ter-

ras que se revezam para formar estradas

de paixões que ardem no pôr-do-sol; e de

pássaros que cortam o ar no acalento da

brisa. A cultura torna-se íntima da nature-

za, e a arte se alia ao cotidiano de lutas.

Talvez carregue tristezas, talvez carregue

saudades... Mas encostada na margem,

uma canoa consegue rimar paisagem com

coragem: de resistir aos avanços de tec-

nologias frias, de modernidades líquidas

ou de urbanidades vazias e persistir na

identidade onde as águas constroem no-

vos territórios de um tempo das águas. No

Pantanal ou no Araguaia, a canoa desliza

com a coragem daqueles que podem ser

menos abastecidos pela vida material,

mas que a cada transformação das águas,

conseguem criar novas táticas para man-

ter as esperanças.

Canoa, canoa desce

No meio do rio Araguaia desce

No meio da noite alta da floresta

Levando a solidão e a coragem

Dos homens que são

(Milton Nascimento8)

Referências

ADORNO, Theodor (1991): The cultural industry. New York: Routledge.

AVANZI, M. Rita e MALAGODI, M. A. S. (2005): “Comunidades interpretativas”. Em Ferraro JR., L.A. Encontros e Caminhos: Formação de Educadoras(es) Ambientais e Coletivos Educadores. Brasília: MMA/DEA.

BACHELARD, Gaston (1993): A poética do espa-ço, São Paulo: Martins Fontes.

BARTHES, Roland (1970): Mythologies. Paris: Seuil.

BHABHA, Homi (1998): O local da cultura. Belo Horizonte: Ed. UFMG.

BAUMAN, Zygmunt (2005): Identidade: entrevista a Benedetto Vecchi. Rio de janeiro: Jorge Zahar Ed.

BAUMAN, Zygmunt (2003): Comunidade: a busca por segurança no mundo atual. Rio de Ja-neiro: Jorge Zahar. Ed.

BUORO, Anamélia Bueno (1998): O olhar em construção: uma experienciade ensino e aprendizagem da arte na escola. 3 ed. São Paulo: Cortez.

CAMPOS FILHO, Luiz V. (2008): Populações Tradicionais. Em Maria de Fátima roBerto [org]. Diversidade sócio-cultural em Mato Grosso. Cuiabá: MT-Entrelinhas.

CHEVALIER, Jean e GHEERBRANT, A. (2003): Dicionário dos Símbolos. 18ª ed. Rio de Ja-neiro: José Olímpio.

FERREIRA, João C. V. (2001): Mato Grosso e seus municípios. Cuiabá: Secretaria de Estado da Educação.

FLORENCE, Hércules (1977): Viagem fluvial do Tietê ao Amazonas: 1825 a 1829. São Pau-lo: Cultrix, Ed. Da Universidade de São Paulo.

8 Canoa, canoa: Milton nascimento.

iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara

Page 75: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

73ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

FREIRE, Paulo (1982): “Educação, o sonho possí-vel”, em Brandão, Carlos (org) O Educador: vida e morte. Rio de Janeiro: Graal.

FREIRE, Paulo (1996): Pedagogia da autonomia: saberes necessários à prática educativa. São Paulo: Paz e Terra.

FREIRE, Paulo (1987): Pedagogia do Oprimido. 17ª ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra.

GEERTZ, Clifford (1989): A interpretação das cul-turas. Rio de Janeiro: LTC.

GEERTZ, Clifford (2001): Nova luz sobre a antro-pologia. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed.

HALL, Stuart (2005): A identidade cultural na pós-modernidade. 10ª Ed.Rio de janeiro: DP&A.

LOUREIRO, Carlos F. B. (2006): O movimento ambientalista e o pensamento crítico: uma abordagem política. Rio de janeiro: Quarter, 2ª ed.

LOUREIRO, Roberto (2006): Cultura mato-gros-sense: festas de santos e outras tradições. Cuiabá – MT: Entrelinhas.

MASCELANI, Angela. Arte Popular Brasilei-ra. Museu Casa do Pontal. [Acesso em 4 maio.2011: http://www.popular.art.br/htdocs/defTexto.asp?artigo=286].

PENNA, M. (1998): “Relatos de migrantes: ques-tionando as noções de perda de Idendita-de e desenraizamento” em Signori, I. (org). Língua(gem) e identidade: elementos para Uma discussão no campo aplicado. Cam-pinas: Mercado das Letras.

PASSOS, Luiz A. e SATO, Michèle (2005): “De asas de jacarés e rabos de borboletas à construção fenomenológica de uma canoa” em Sato, M. e CarValho, I. (org), Educação Ambiental – pesquisas e desafios. Porto Alegre: Artmed, pp. 213-232.

REID, Walter (Eds.) Millennium ecosystem asses-sment. Tokyo: [Acesso em Abril 15, 2010: http://www.millenniumassessment.org/en/Scenarios.aspx]

SATO, Michèle, GAUTHIER, Jacques; PARIGIPE, L. (2005): “Insurgência do grupo pesquisa-dor na educação ambiental sociopoética”, em Sato, M. e CarValho, I. (org) Educação Ambiental – pesquisas e desafios. Porto Alegre: Artmed.

SATO, Michèle; LEITE, Mário C. S.; MEDEIROS, Heitor e RIBEIRO, Luís C. (2002): “Diversi-dades Poéticas no Pantanal”, em Sato, M (coord). Sentidos Pantaneiros: movimentos do projeto Mimoso. Cuiabá: KCM, pp. 58 -72.

SATO, Michèle (2011): “Canoa: escultura do tem-po das águas” Revista Sina, março, [http://www.revistasina.com.br/portal/articulistas/item/169-canoa-escultura-do-tempo-das--%C3%A1guas].

SATO, Michèle (2011): “Cartografia do imaginário no mundo da pesquisa” em ABilío, F. (Org.) Educação ambiental para o semiárido. João Pessoa: EdUFPB, pp. 539-569.

SILVA, Regina; SATO, Michèle (no prelo): “Do in-visível ao visível: a construção de identida-des na ecologia de resistência” em Santos, J. ; Zanin. E.; MosChini, L. (Orgs.). Faces da polissemia da paisagem: ecologia, planeja-mento e percepção. São Carlos: Rima.

Deslizando da margem à correnteza

Page 76: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

74 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-1274 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

A imaxinación ao poder. Nenos en Ucuma (Angola) © Xosé Manuel Malheiro

Page 77: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

75ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando soluções no turismoChallenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourismJoana M. Hancock.Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países

Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe))

Resumo

A grande procura de destinos turísticos balneares, assim como a crescente procura de atividades

turísticas marinhas tem aumentado a pressão colocada sobre a zona costeira. Sendo “espécies

bandeiras”, e animais bastante carismáticos, as tartarugas marinhas são frequentemente

promovidas como atração turística, sendo usadas para transmitir aos públicos-alvo a necessidade

da sua conservação, e dos habitats de que dependem. Este artigo faz uma reflexão sobre o

impacto do turismo na conservação das tartarugas marinhas, olhando particularmente para

casos em Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, chamando a atenção para a necessidade de

promover e gerir o turismo nas zonas costeiras, de modo a minimizar o seu impacto no ambiente

e comunidades, e reduzir os conflitos entre estas e os programas de conservação.

Astract

The increasing demand for beachfront destinations and activities has put much pressure on

the costal areas. As flagship species, and therefore charismatic, marine turtles are frequently

promoted as tourist attraction, being also used to pass on to target groups the knowledge of

the need of protecting them, as well as the habitats upon which they depend. This article will

make discuss the impact of tourism in the conservation of these animals, looking particularly

at cases in Cape Verde and São Tomé and Príncipe, drawing the attention to the need of

promoting and manage tourism in the coastal areas, in such a way that its impacts in the

environment and local communities is minimized, and thus conflicts with conservation

projects are reduced.

Palabras chave

Tartarugas Marinhas, turismo solidário, turismo em massa, sensibilização ambiental,

desenvolvimento comunitário

Key-words

Marine turtles, ecovolunteering, mass tourism, environmental awareness, community

development

TRAXECTORIAS E RETOSISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 75-86

Page 78: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

76 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Introdução

A grande procura de destinos turísticos

balneares, assim como a crescente procu-

ra de atividades turísticas marinhas tem au-

mentado a pressão colocada sobre a zona

costeira. Como todos os ecossistemas

naturais, os ecossistemas costeiros e mari-

nhos são altamente dinâmicos e atividades

que possam vir a interferir com o sistema

natural podem ter impactos a longo prazo

em termos de estabilidade do sistema1.

De um modo geral, os impactos do turismo

podem ser divididos em 3 áreas: 1) econó-

mica, 2) socio-cultural e 3) ambiental2, sen-

do que estes impactos podem ser positivos

ou negativos. Para que o turismo seja sus-

tentável, os benefícios económicos, socio-

-culturais e ambientais devem ser maximi-

zados, enquanto seus impactos negativos

devem ser minimizados3. Mas nem sempre

esses objectivos são alcançados, pondo

em causa a existência dos recursos dos

quais o turismo depende4. Assim, é vulgar

1 HALL, C.M. (2001): “Trends in ocean and coastal tourism: The end of the last frontier?”, em Ocean and Coastal Management , (44), 601 – 618.

2 HALL, C.M & LEW, A. (2009): “Unders-tanding and Managing Tourism Impacts: An Inte-grated Approach”. London: Routledge.

3 UNWTO (2004): “Indicators of Sustai-nable Development for Tourism Destinations: A Guidebook”. Madrid: World Tourism Organisation.

4 BALMFORD, A., BRUNER, A., COOPER, P., e outros (2002): “Economic Reasons for Con-serving Wild Nature”, em Science (297): 950-953.

que o turismo seja um tema controverso5-6,

, sendo mais comum encontrar referências

ao impacto negativo da indústria do turis-

mo sobre o meio ambiente do que aqueles

estudos que examinam o efeitos benéficos

que o turismo pode ter sobre o ambiente e

os turistas.

Neste artigo veremos alguns exemplos

concretos em que o turismo, nas suas dife-

rentes vertentes, afecta a conservação das

espécies marinhas, com particular enfoque

nas tartarugas marinhas, analisando casos

específicos em Cabo Verde, e São Tomé e

Príncipe, dois países lusófonos insulares,

de caracteristicas sócio-económicas simi-

lares, e onde ocorrem importantes popula-

ções de tartarugas marinhas.

As tartarugas marinhas: a conservação de um recurso valioso

Por milénios, os seres humanos têm captu-

rado as tartarugas marinhas e têm benefi-

5 MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998): “Proceedings of the 1996 World Congress on Coastal and Marine Tourism”. (19-22 June 1996, Honolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washing-ton Sea Grant Program and the School of Marine Affairs, University of Washington and Oregon Sea Grant College Program, Oregon State University. 386pp.

6 MILLER, M. & KAAE, B.C. (1993): “Coas-tal and Marine Ecotourism: A Formula for Sustai-nable Development?”, em TRENDS, (30:2), 35-41.

JoaNa M. haNcock

Page 79: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

77ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ciado da sua utilização, incorporando essa

prática nas suas culturas7-8. Exemplos de

uso para consumo direto ou transformação

incluem carne de tartaruga e ovos como

alimento; óleo para medicamentos, com-

bustível para lâmpadas e calafetagem de

barcos; cabedal para roupas e acessórios;

carapaças e escudos para vários adornos;

animais inteiros embalsamados como ob-

jetos antigos e decorativos; e várias partes

do corpo para isca de pesca, ração de ani-

mais domésticos e fertilizante9. No Ocea-

no Atlântico, tanto em Cabo Verde como

em São Tomé e Príncipe, os registos histó-

ricos e estudos recentes indicam uma forte

pressão humana, especialmente em forma

de captura para consumo, tanto nas praias

de desova como as áreas de alimentação 10-11 (Foto 1).

7 THORBJARNARSON, J., LAGUEUX, C.J., BOLZE, D., e outros (2000): “Human use of turtles: a worldwide perspective”, em M. W. Kle-mens (Editor), Turtle Conservation. Smithsonian Institution Press, Washington, D.C, pp. 33-84.

8 FRAZIER, J. (2003): “Prehistoric and ancient historic interactions between humans and marine turtles”, em Biology of Sea Turtles, Volume II. Lutz, P.L., Musick, J.A., Wyneken, J. (eds.) CRC Press, Boca Raton, pp. 1-38.

9 WITHERINGTON, B. E. & FRAZER, N.B. (2003): “Social and economic aspects of sea turtle conservation”, em P. Lutz, J. Musick & J. Wyneken (Eds.) The Biology of Sea Turtles II. CRC Press. Boca Raton, FL. pp. 347-375.

10 GRAFF, D. (1996): “Sea Turtle Nesting and Utilization Survey in São Tomé”, em Marine Turtle Newsletter, (75), 8-12.

11 LOUREIRO N.S., & TORRÃO, M.M.F. (2008): “Homens e tartarugas marinhas: Seis sé-culos de história e histórias nas ilhas de Cabo Ver-de”, em Anais de História de Além-mar, (9), 37-78.

Em geral, tem havido uma tendência cla-

ra para a sobre-exploração das espécies

marinhas, talvez porque muitas, incluindo

as tartarugas, têm sido consideradas mui-

tas vezes como espécies “à prova de ex-

tinção” (ou seja, não é possível tornarem-

-se extintas) porque é assumido que estas

ocupam imensas escalas geográficas, têm

populações enormes, têm longa distância

de dispersão e uma fecundidade espan-

tosa12. No entanto, estas características

só fazem tais espécies mais propensas

à extinção. As populações de tartarugas

marinhas só podem sobreviver quando as

suas populações mantêm taxas de sobre-

vivência suficientes em todas as fases de

12 MYERS R.A. & OTTENSMEYER, C.A. (2005): “Extinction risk in marine species” em Norse EA, Crowder LB (ed) Marine Conservation Biology: the Science of Maintaining the Sea’s Bio-diversity Island Press, Washington, DC, pp 58-79.

Foto 1: Vendedoras de Peixe (Palaiês) no mer-

cado de São Tomé, mostra com orgulho carne

de tartaruga de caco, uma espécie em perigo

critico de extinção, vendida de modo legal

nesta ilha, gerando importantes rendimentos

para vários sectores da sociedade (Foto: Joana

Hancock).

Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos

Page 80: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

78 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

vida13-14. Portanto, para os projetos de con-

servação serem bem sucedidos devem não

só minimizar a exploração dos indivíduos,

mas também assegurar a proteção dos ha-

bitat de que estes dependem. Em termos

gerais, as ações desenvolvidas pelos go-

vernos nacionais e regionais centraram-se

na implementação de um quadro jurídico

para a proteção de tartarugas marinhas em

paralelo com atividades de proteção nas

praias de nidificação, normalmente imple-

mentadas por Organizações Não Governa-

mentais (ONGs) locais e internacionais, que

têm além disso a responsabilidade de criar

campanhas de sensibilização para motivar

os consumidores a mudarem os seus com-

portamentos em relação ao consumo de

produtos da tartaruga marinhas.

As tartarugas como atração turística – Uma aposta ganha na conservação?

Sendo “espécies bandeiras”, e animais

bastante carismáticos, as tartarugas ma-

13 LUTCAVAGE, M.E., PLOTKIN, P.T., WITHERINGTON, B., & LUTZ, P.L. (1997): “Hu-man impacts on sea turtle survival”, em Lutz, P. & Musick, J. (eds) The biology of sea turtles. CRC Press, Boca Raton, Florida, p 387–410.

14 MORTIMER, J. A. (2000): “Sea turtle conservation programmes: Factors determining success or failure”, em Salm, R.V., Clark, J.R., & Siirila, E. Marine and Coastal Protected Areas : A guide for planners and managers . IUCN. Wa-shington, D.C. p 327-333.

rinhas são frequentemente promovidas

como atração turística, enquanto que por

si só, despertam bastante interesse; assim

não é de estranhar que muitas pessoas

viajem com a intenção de ver e interagir

com estas espécies. Também pelas razões

acima descritas, estas espécies são fre-

quentemente usadas para transmitir aos

públicos alvo a necessidade da sua con-

servação, e dos habitats de que depen-

dem, usando como meio de comunicação

as atividades turísticas. Assim, a conser-

vação destes animais e o desenvolvimento

turístico têm andado quase de mãos da-

das um pouco por todo o mundo, estando

bem documentado o potencial impacto

económico da atividade turística nas co-

munidades locais que outrora dependiam

das tartarugas como recurso económico15.

Não são só os benefícios económicos que

fazem a diferença na conservação; o turis-

mo, quando controlado adequadamente,

pode ajudar a aumentar a sensibilização

do público, contribuir para manter as es-

pécies e seus habitats, para atrair e satis-

fazer turistas, gerar financiamento para a

ciência da conservação e, às vezes, pode

fornecer mão de obra para os esforços de

conservação. Assim, é do interesse dos

governos e das ONGs’ promover ativida-

des relacionadas com o turismo. Neste

contexto, pretendo fazer uma reflexão so-

15 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Mo-ney Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland.

JoaNa M. haNcock

Page 81: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

79ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

bre o impacto do turismo na conservação

das tartarugas marinhas, olhando particu-

larmente para casos em Cabo Verde e São

Tomé e Príncipe.

CASO 1: O Turtle Watching e o desenvolvimento local

É quase a regra que turistas que já tenham

estado em contacto prévio com tartarugas

marinhas classifiquem a experiência de

positiva ou muito positiva, e a maioria diga

que gostaria de repetir a experiência (Foto

2). Várias atividades podem ser desenvol-

vidas para atrair turistas, desde mergulho

recreativo, libertação de filhotes, centros

de visitantes, e observação das desova

das fêmeas nas praias, e estas atividades

são desenvolvidas em diferentes esca-

las em todos os locais onde as tartarugas

marinhas ocorrem. A atividade que invaria-

velmente causa mais emoção é a de turtle-

-watching (neste caso considera-se apenas

observação da desova nas praias à noite).

Normalmente, são vários os beneficiários

da atividade de turtle-watching: os opera-

dores turísticos, funcionários dos hotéis,

guias locais, empresas de aluguer de car-

ros, centros de comércio, lojas de souve-

nires, entre outros16. Na ilha da Boavista,

esta atividade é realizada desde 1998, e

gera anualmente receitas brutas de pelo

menos 100,000 Euros. Segundo a agência

Naturália, atualmente a única detentora da

licença para realizar este tipo de excursões,

esta reinveste cerca de um terço dos seus

rendimentos nas comunidades, ao contra-

tar serviços locais de transporte, salários

de guias e assistentes, e em artesanato lo-

cal, e outro terço no financiamento da ONG

parceira Natura 2000, para implementação

do seu programa de conservação de tarta-

rugas marinhas17.

Apesar dos benefícios apontados no seu

relatório anual e mencionados acima, os

rendimentos brutos desta atividade são

quase exclusivamente para beneficio da

única companhia que detém autorização do

governo para conduzir atividades de turtle

16 TISDELL, C. & WILSON, C. (2001a): “Wildlife-based tourism and increased support for nature conservation financially and otherwise: evi-dence from sea turtle ecotourism at Mon Repos”, em Tourism Economics, (7), 233–249.

17 LOPÉZ-SUAREZ, P. (2010): “Relatório das Excursões de Tartarugas Marinhas”, Natura-lia, Cabo Verde.

Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos

Foto 2: Turistas com tartaruga cabeçuda juvenil

(Caretta caretta), resgatada pelas autoridades

de um local onde estava a ser guardada em

cativeiro ilegalmente, a ser devolvida ao mar

numa actividade de sensibilização na ilha da

Boavista, Cabo Verde, levada acabo pela Turtle

Foundation (Fotos: Joana Hancock).

Page 82: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

80 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

watching. Apesar do interesse de outras

companhias, uma lacuna na legislação para

o trabalho com espécies protegidas previne

estas companhias de obter as licenças re-

levantes. Assim, a empresa tem recebido

fortes criticas das comunidades locais por

suposta monopolização da atividade, falta

de esforço em integrar moradores locais no

desenvolvimento das atividades do projeto

e reduzido beneficio direto da proteção das

tartarugas marinhas nas comunidades lo-

cais. Possivelmente este descontentamen-

to é o resultado da falha na comunicação

dos benefícios gerados (tanto a Naturalia

como a ONG Natura 2000 contribuem cada

ano para projetos de desenvolvimento so-

cial), mas sem as comunidades testemu-

nharem benefícios, a captura de tartarugas

marinhas irá certamente continuar, como

noutros casos18. Na Boavista, a substituição

da captura de tartarugas marinhas pela ati-

vidade do turtle-watching ainda está longe

de compensar as comunidades e os pesca-

dores que dependem da receita da venda

de carne de tartaruga, e assim a captura

destes animais ainda é comum, apesar da

sua proibição total19.

18 SENKO, J., SCHNELLER, A.J., SOLIS, J., OLLERVIDES, F. & NICHOLS, W.J. (2011): “Pe-ople helping turtles, turtles helping people: Un-derstanding resident attitudes towards sea turtle conservation and opportunities for enhanced com-munity participation in Bahia Magdalena, Mexico”, em Ocean & Coastal Management, (54), 148-157.

19 HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the illegal trade of sea turtle products in Cape Verde – Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis. Centre for Ecology and Evolution, University of Exeter, United Kingdom

CASO 2: O turismo solidário e os projetos de conservação

Semelhante ao ramo abrangente de eco-

turismo, o turismo solidário surge como

uma alternativa ao turismo regular, per-

mitindo que o turista participe ativamente

na conservação de um recurso ou no de-

senvolvimento comunitário, contribuindo

com o seu trabalho voluntário e recursos,

permitindo não só gerar rendimento aos

projetos e comunidades costeiras, mas

também de gerar empregos nestas co-

munidades e apoiar os esforços de con-

servação20.

Em geral, os programas de voluntariado

permitem uma experiência educativa com

uma vertente ecológico-social, permitin-

do aos voluntários participar em primeira

mão nas atividades dos projetos, intera-

gir diretamente com a fauna, e regressar

a casa com uma maior consciência dos

objetivos do projeto de conservação21-22.

Além disso, este tipo de interação é uma

vivência extraordinária e única e que por

20 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Mo-ney Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland.

21 CAMPBELL, L.M. & SMITH, C. (2006): “What makes them pay? Values of volunteer tou-rists working for sea turtle conservation”, em Envi-ronmental Management, (38), 84–98.

22 BRIGHTSMITH, D.J., STRONZA, K., & HALL, K. (2008): “Ecotourism, conservation bio-logy, and volunteer tourism: a mutually beneficial triumvirate”, em Biology Conservation, (141), 2832–2842.

JoaNa M. haNcock

Page 83: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

81ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

isso tende a ser individualmente valori-

zada. Os benefícios são evidentes e recí-

procos; a interação entre os turistas e os

moradores de uma comunidade de desti-

no expõe-os ambos a novas informações,

línguas e estilos de vida. Além disso, os

turistas têm a oportunidade de aprender

sobre o património histórico e cultural do

lugar que estão a visitar. Na ilha da Bo-

avista, em Cabo Verde, a estadia de vo-

luntários internacionais nas comunidades

locais ou acampamentos, e o seu con-

tacto com os moradores tem despertado

o interesse destes e de jovens de outras

ilhas na participação nas atividades de

conservação, enquanto que o dinheiro

gerado pelo programa de voluntariado

é um aporte significante de rendimento

para o projeto, permitindo a contratação

de pessoas das comunidades locais, au-

mento da compra de bens e serviços a

nível local, gerando assim emprego e ren-

dimento adicionais (pers. obs.) (Foto 3) .

CASO 3: A massificação do turismo nas áreas de desova

O turismo costeiro é uma das principais

ameaças às tartarugas marinhas, causa-

do impactos como a perda ou redução da

qualidade das zonas de desova, introdu-

zindo uma variedade de distúrbios e obs-

táculos às fêmeas reprodutoras e às tarta-

ruguinhas. O desenvolvimento das zonas

costeiras também leva a um aumento da

atividade humana nas praias, principal-

mente à noite. A presença de pessoas na

praia pode resultar em tentativas de de-

sova falhadas, escolha de praias menos

adequadas, mas com menos distúrbios,

ou até mesmo aborto dos ovos23.

No caso concreto das ilhas do Sal e Boa-

vista, em Cabo Verde, o desenvolvimento

do sector turístico irá certamente aumen-

tar, sendo que a conservação das tartaru-

gas marinhas e do meio ambiente em ge-

ral terá de acompanhar o desenvolvimento

desenfreado destas ilhas, onde a prefe-

rência está a ser dada a projetos de gran-

23 TISDELL, C. & WILSON, C. (2005): “Does Tourism Contribute to Sea Turtle conser-vation? Is the flagship status of Turtles advanta-geous?”, em Mast, (4:1), 145-167.

Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos

Foto 3: Voluntários internacionais e locais

unem esforços na ilha da Boavista em Cabo

Verde, para apoiar as iniciativas de conservação

promovidas pelas ONGs e Forças Armadas,

criando laços que se mantém ao longo dos

anos, derivados daquelas que foram experiên-

cias únicas de confraternização e intercambio

cultural. (Foto: Joana Hancock)

Page 84: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

82 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

de escala e de turismo em massa24 (Foto

4). Este tipo de turismo é considerado a

forma menos sustentável desta atividade,

sendo caracterizado por uma alta con-

centração de turistas numa determinada

região, e normalmente associado a uma

natureza materialista, e a uma ignorância

e insensibilidade das pessoas que viajam

em grupos25. Além disso, o elevado núme-

ro de turistas tende a limitar a capacidade

24 MITCHELL, J. (2008): “Tourist Develop-ment in Cape Verde: The policy challenge of co-ping with success”. Overseas Development Insti-tute.

25 MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998) Proceedings of the 1996 World Congress on Co-astal and Marine Tourism. (19-22 June 1996, Ho-nolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washington Sea Grant Program and the School of Marine Affairs, University of Washington and Oregon Sea Grant College Program, Oregon State University. 386pp.

de gerir eficazmente as pressões ambien-

tais e sociais (ou seja: o uso excessivo de

transporte local, comida, água, eletricida-

de, etc.).

Neste caso, vamos concentrar-nos nos

impactos das construções hoteleiras nas

tartarugas marinhas que desovam nas

ilhas do Sal e da Boavista. Estes estão

bem documentados pelas ONGs locais;

segundo Taylor & Cozens, na ilha do Sal,

os estaleiros de construção, hotéis, blocos

de apartamentos e restaurantes perto das

praias, a iluminação intensa e a remoção

ilegal de areias têm vindo a contribuir para

um acentuado decréscimo no número to-

tal de tartarugas em algumas praias26. Na

Boavista, resultados semelhantes foram

documentados pelas ONGs locais Turtle

Foundation e Natura 2000, assim como a

imprensa local, que denunciaram além dos

impactos referidos acima, um aumento na

captura das tartarugas marinhas pelos

construtores e trabalhadores dos hotéis.

No jornal local de Cabo Verde, um leitor

comenta a situação dando voz a senti-

mento generalizado dos moradores da

ilha, dizendo: “não se compreende...esta-

mos a destruir tudo aquilo que nos torna

atrativos, que caracteriza a nossa ilha [Bo-

avista], etc. Resumindo e concluindo, se

26 TAYLOR, H. & COZENS, J. (2010) “The effects of tourism, beachfront development and in-creased light pollution on nesting Loggerhead tur-tles Caretta caretta (Linnaeus, 1758) on Sal, Cape Verde Islands”, em Zoologia Caboverdiana, (1:2), 100-111.

JoaNa M. haNcock

Foto 4: Tartaruga cabeçuda a desovar naquela

antes era uma das mais importantes praias de

desova desta espécie (Lacacão, ilha da Boavis-

ta, Cabo Verde), e que será nas próximas déca-

das a praia mais desenvolvida de Cabo Verde,

na ilha da Boavista (Foto Joana Hancock)

Page 85: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

83ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

queremos um “turismo de qualidade e alto

valor acrescentado” é bom que acorde-

mos, pois, estamos no caminho oposto!”

(Carlos Morais, Bofareira)27.

Enquanto que as construções nas zonas

costeiras podem ter os seus impactos sig-

nificativamente reduzidos ao adotar políti-

cas ambientais e de construção de modo

“turtle-friendly”, talvez o fator mais limitan-

te do impacto positivo deste tipo de turis-

mo massificado seja a desinformação que

muitas vezes acompanha os turistas sobre

a influência que a sua escolha de férias

provoca na conservação. Num estudo rea-

lizado na ilha da Boavista junto dos turistas

de uma da principais cadeias hoteleiras,

foi avaliado o conhecimento prévio des-

tes sobre as tartarugas marinhas da ilha.

Pouco mais de metade dos entrevistados

sabia que desovavam tartarugas na ilha,

apenas um terço destes identificava qual

a espécie que utilizava as praias, apesar

desta ser a terceira zona mais importante

do mundo para a espécie Caretta caretta,

e ainda menos tinha conhecimento de que

o hotel onde estavam hospedados estava

construído e era prejudicial para uma das

principais praias de desova da ilha28.

27 http://www.expressodasilhas.sapo.cv/pt/noticias/go/ambiente--ecoturismo-pode-salvar--tartarugas-e-desenvolver-cabo-verde, Expresso das Ilhas Online, 19/10/2010

28 SCOTT, H. (2011) “Tourism Perceptions of marine turtle conservation needs in a major nes-ting beach in Boavista island, Cape Verde”. Disser-tation.

Apesar disso, este estudo indica que os

turistas assumem uma atitude positiva re-

lativamente à conservação das tartarugas

marinhas, e admitem assumir comporta-

mentos mais adequados para minimizar

o impacto da sua presença nas praias de

desova. A importância dos turistas não

deve ser menosprezada; a maioria dos en-

trevistados era da opinião de que os hotéis

e empresas de turismo devem assumir a

responsabilidade dos impactos ambientais

do turismo na ilha, devendo contribuir para

o financiamento de conservação local.

Uma esmagadora maioria afirmou que se

soubessem que o hotel onde ficavam tinha

um impacto negativo na sobrevivência das

tartarugas marinhas, teriam escolhido ou-

tro hotel. A grande maioria dos inquiridos

neste estudo estavam dispostos a adotar

medidas de conservação, incluindo man-

ter as luzes dos seus quartos apagadas à

noite, ou não conduzir veículos motoriza-

dos nas praias, enquanto que mais de 2/3

faria pressão junto ao hotel para assumir

uma política ambiental mais responsável.

Depois de receber a informação, pelo me-

nos metade afirmou partilhar a informação

com outras pessoas. Estes resultados são

animadores, e chamam a atenção para o

potencial impacto positivo que o envolvi-

mento dos turistas nos planos de conser-

vação das tartarugas marinhas pode ter29.

29 BALLANTYNE, R., PACKER, J. & HU-GHES, K. (2009): “Tourists’ support for conserva-tion messages and sustainable management prac-tices in wildlife tourism experiences” em Tourism Management, (30): 658-664.

Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos

Page 86: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

84 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

É então essencial sensibilizar os turistas

sobre as ameaças que as tartarugas ma-

rinhas enfrentam, para também fomentar

a sua participação e contribuição ativa na

conservação, e incentivar valores e ações

em favor da conservação.

O Turismo, é afinal benção ou maldição?

Em locais de importante nidificação e

com uma atividade turística desenvolvi-

da, como as ilhas da Boavista e Sal em

Cabo Verde, e em São Tomé e Príncipe, a

oportunidade de gerar rendimento alterna-

tivo pode mesmo residir na utilização de

tartarugas marinhas como uma atração

turística30-31-32. Mas se a captura de tarta-

rugas marinhas para consumo continuar,

30 MERINO, S.E. & BERROW, S. (2006): “Marine eco-tourism in Cape Verde: its potential for sustainable development and conservation of marine biodiversity”, em Irish Biogeographical Society, (9), 199-206.

31 LÓPEZ-JURADO, L.F. (2000): “Pro-posals for the conservation of marine turtles on the island of Boavista (Republic of Cabo Verde, Western Africa)”, em Proceedings of the Ninete-enth Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-443, 204-205.

32 LOUREIRO, N.S., CARVALHO, H., SARDINHA, L. & MATOS, D. (2010): “Turtle Wa-tching na ilha do Príncipe. Realidades e potencia-lidades”, em Brito, B. R. (Coord) (2010) Turismo, Potencialidades, constragimentos e impactos (Livro de Actas). Fundação para a Ciência e Tec-nologia. Lisboa, 60pp.

a diminuição do numero destes animais,

assim como a “má imagem” que o país

deixa, irá muito provavelmente por em

causa a possibilidade de promover a ati-

vidade turística ao redor destes animais33.

Por exemplo, nas Maldivas a pressão do

sector do turismo foi fundamental para

conseguir uma proibição do comércio de

produtos de tartarugas marinhas34, sendo

que o país cedeu à pressão para evitar a

má imagem causada nos turistas, descon-

tentes com a matança indiscriminada das

tartarugas marinhas. Em Cabo Verde, a

tartaruga marinha foi promovida como pa-

trimónio natural das ilhas, e é o símbolo da

ilha da Boavista e a sua captura e consu-

mo é proibida por lei.

Mas este tipo de medidas de conserva-

ção “top-down” são pouco populares,

pois os benefícios tardam em ser obser-

vados, afetando diretamente a economia

das famílias, ameaçando a sua subsistên-

cia e bem-estar. No caso de São Tomé e

Príncipe, a implementação de uma lei de

proibição da captura de tartarugas mari-

nhas será muito provavelmente ineficaz a

curto e médio prazo, e será recebida com

muita resistência, uma vez que o sector do

turismo ainda não está bem desenvolvido,

e não é, ainda, uma opção viável. A invia-

bilidade do turismo passa por alguns fato-

33 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Mo-ney Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland.

34 Idem

JoaNa M. haNcock

Page 87: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

85ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

res inerentes à atividade; é importante ob-

servar que a variação no clima e atrações

temporais, tais como as tartarugas (que

frequentam as praias de desova apenas

alguns meses por ano) podem determinar

o tempo que as pessoas tendem a viajar.

As comunidades de acolhimento tendem

a ver um padrão de emprego e desenvol-

vimento de negócios locais inconsistente,

variável e frágil35. Uma dependência do

turismo pode causar tensões económicas

nas comunidades costeiras durante os

tempos em que a visita de turistas é baixa.

Além disso, os benefícios económicos do

turismo tendem a ser reservados para um

sector apenas da sociedade, e não neces-

sariamente às pessoas mais pobres36-37,

podendo criar conflitos graves no seio das

comunidades.

Enquanto o comércio de tartarugas ma-

rinhas e seus produtos ainda representar

uma fonte de rendimento acessível, atra-

ente e lucrativa, e os benefícios do turismo

não serem evidentes e bem distribuídos en-

tre as comunidades que dependem desse

recurso, a captura continuará. Embora as

medidas legais e regulamentares exerçam

uma influência importante sobre a partici-

35 OPPERMAN, M. & CHON K.S. (1997): Tourism in Developing Countries. International Thomson Business Press, 177 pp.

36 Idem

37 ASHLEY, C., ROE, D. & GOODWIN, H. (2001): “Pro-Poor Tourism Strategies: Making Tourism Work for the Poor”. London: Overseas Development Institute.

pação do povo na captura de tartaruga e o

seu comércio, assim como a sensibilização

realizada pelas ONGs, a aplicação da lei,

e a falta de acesso a rendimentos alterna-

tivos das comunidades locais limitará, ul-

timamente, a participação das comunida-

des nas ações de conservação38.

Conclusão

O sucesso de conservação de um sistema

social-ecológico está subordinado á con-

sideração de componentes ecológicos e

sociais, buscando não só a saúde ambien-

tal, mas também o bem-estar humano. Ao

equilibrar estes diferentes componentes,

o uso das tartarugas marinhas será mais

sustentável e ao mesmo tempo, a vida da-

queles que são dependente destas será

melhorada.

É evidente que o turismo per se não é

necessariamente a solução para a pro-

blemática de conservação das tartarugas

marinhas nos países lusófonos. Invaria-

velmente, o turismo gera impactos sociais

e culturais com efeitos sobre a qualidade

de vida dos turistas e das comunidades

de acolhimento e pode incluir a promoção

de mudanças a longo prazo nos valores,

38 HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the illegal trade of sea turtle products in Cape Verde – Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis. Centre for Ecology and Evolution, University of Exeter, United Kingdom

Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos

Page 88: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

86 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

crenças e práticas de uma comunidade39

(Foto 5). Estes impactos vão depender do

modo como o turismo é promovido e geri-

do, especialmente no que respeita ao grau

de interação entre o turista, os recursos,

e as comunidades. Uma aposta exclusiva

no turismo de sol e praia pode revelar-se

insustentável, desadequada à capacidade

de carga local. Por outro lado, há ainda um

grande potencial por explorar, sobretudo

no que respeita à geração de rendimentos

locais, participação comunitária, coesão

social, promoção do património cultural e

ambiental40. Apesar da definição do turis-

mo como opção estratégica nacional, em

Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, há in-

dicadores que evidenciam a necessidade

de políticas e práticas mais concertadas e

transversais, bem como a necessidade de

ter em atenção a participação comunitária

e a sustentabilidade destes processos.

No caso especifico das tartarugas ma-

rinhas, são importantes os esforços no

sentido de procurar e desenvolver alter-

nativas de aquisição de rendimento que

permitam melhorar as condições de vida

e de trabalho, tendo neste caso das tar-

tarugas marinhas, o turismo solidário, as-

sim como o turismo comunitário, surgindo

como excelentes oportunidades, com re-

sultados evidenciados41. Mas quando ou

39 BRUNT, P. AND COURTNEY, P. (1999): “Host perceptions of sociocultural impacts”, em Annals of Tourism Research, (26), 493-515.

40 Idem

41 MARQUES, J. (2009): “Para além da fi-

enquanto o uso de não consumo destes

animais (por exemplo, o turtle watching ou

o turismo solidário) não é uma opção vi-

ável, é crucial a pesquisa participativa de

fontes alternativas de rendimento, em que

os vários atores estejam presentes e em

sintonia (membros da comunidade, ONGs,

entidades públicas e estatais, assim como

autoridades), para evitar conflitos com os

objetivos de conservação e promover a

sustentabilidade do recurso a médio e a

longo prazo.

lantropia: contributos do Turismo Solidário para o Desenvolvimento Comunitário. Uma análise com-parada Cabo Verde - São Tomé e Príncipe”. Dis-sertação de Mestrado. ISCTE-IUL, Departamento de Economia, Lisboa, Portugal.

Foto 5: Duas professoras, já sensibilizadas, mostram

com alegria tartarugas recém nascidas numa praia

na ilha da Boavista, em Cabo Verde. O envolvimento

dos membros das comunidades locais nas ações

de conservação e sensibilização são essenciais ao

sucesso dos programas de conservação. (Foto Joana

Hancock)

JoaNa M. haNcock

Page 89: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

87ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

RECURSOS E INSTRUMENTOS

Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esforzos e visións para integrar o patrimonio inmaterial na planificación e xestión das áreas protexidasHandbook 10 EUROPARC-España. Joining

efforts and visions to integrate the intangible

heritage in the planning and management of

protected areasJavier Puertas Blázquez. Oficina Técnica de EUROPARC-España (España)

Resumo

A función dos Espacios Naturais Protexidos vais máis aló da conservación dos valores

naturais, incluíndo tamén os valores culturais e inmaterias (histórico, artístico, lingüístico,

estéticos...). Estos últimos non foron moi considerados até hai ben pouco tempo (2003). Co fin

de consolidar súa inclusión na planificación e xestión no Estado español, desde EUROPARC-

España e en colaboración con outras entidades se redactou un Manual como resultado dun

traballo colaborativo de moitos profesionais.

Abstract

The role of the protected natural areas goes beyond the conservation of natural values, including

also the cultural and intangible values, historical, artistic, linguistic, aesthetic…?

The latter were not very considerate until very recently. In order to consolidate its inclusion in

the planning and management in Spain, since Europarc-España in collaboration with other

institutions, a manual was drafted as a result of a collaborative work of many professionals.

Palabras chave

patrimonio inmaterial, valores culturales y espirituales, áreas protegidas.

Key-words

Intangible heritage, cultural and spiritual values, protected areas.

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 87-99

O manual 10 está acesible en http://www.redeuroparc.org/ultimas_publicaciones.jsp

Page 90: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

88 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Introdución

As áreas protexidas son seguramente a

ferramenta máis ensaiada a conservación

do patrimonio natural con carácter xeral

e da diversidade biolóxica en particu-

lar, aínda que se pode afirmar que a súa

contribución vai moito máis alá, incluíndo

tamén bens e servizos culturais tanxibles

e inmateriais. A definición de UICN é bas-

tante clarificadora en canto á achega das

áreas protexidas a conservación do patri-

monio nun sentido amplo, apuntando que

a misión das áreas protexidas non se limita

a conservar a natureza senón tamén “os

valores culturais asociados”.

De feito, cada vez máis como seguida-

mente se sinalará, recoñécense unha gran

cantidade de valores vinculados ao patri-

monio natural, xa sexan de tipo histórico,

lingüístico, artístico, estético, social, re-

lixioso, espiritual?Estes valores do patri-

monio inmaterial achegan un valor enga-

dido aos valores naturais e, lonxe de ser

marxinais, adoitan configurar os vínculos

identitarios, simbólicos e de pertenza das

persoas aos seus espazos naturais.

Nos últimos anos producíronse no ámbi-

to da conservación da natureza e os es-

pazos naturais protexidos un progresivo

recoñecemento dos valores culturais e es-

pirituais asociados ao patrimonio natural;

un recoñecemento explícito, xa que logo,

do patrimonio inmaterial asociado á natu-

reza nun sentido amplo. Un fito singular

-tratado no capítulo de antecedentes do

manual que neste artigo preséntase, xunto

con outros moitos máis- foi o V Congreso

Mundial de Parques de UICN celebrado en

2003 en Sudáfrica, que incluíu nas súas re-

comendacións un grupo dirixido a integrar

os valores culturais e espirituais nas áreas

protexidas.

No vello continente xurdiron varios pro-

xectos centrados no patrimonio inmaterial

dos espazos naturais entre os que cabe

destacar a Iniciativa Delos,

entre outros, cuxos estu-

dos de caso centrábanse

en moitos casos en áre-

as protexidas españolas.

En España estes temas

empezáronse a abordar

nos congresos de EURO-

PARC-España, e máis re-

Foto 1: Santuario da Virxe do

Rocío. Foto: Javier Puertas

Javier puertas Blázquez

Page 91: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

89ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

centemente de xeito específico nalgunhas

rexións (en particular en Cataluña).

Neste contexto, o Programa de Traballo

para as áreas protexidas impulsado por

EUROPARC-España, cuxo obxectivo úl-

timo é contribuír á consolidación e o de-

senvolvemento dos espazos naturais

protexidos do Estado español, e mostrar

e potenciar os beneficios que brindan á

sociedade, incorpora entre os seus eixos

de acción unha liña de traballo específica

sobre valores culturais e espirituais das

áreas protexidas.

No marco do Programa de Traballo, e

como contribución á súa implementa-

ción práctica, a Asociación SILENE coa

colaboración con EUROPARC-España,

e co apoio de CatalunyaCaixa, arrincou

a comezos de 2011 un proceso que de-

sembocou na publicación do Manual 10

de EUROPARC-España. A publicación

contou ademais co apoio do Cabildo de

Tenerife.

O proceso de elaboración: un produtivo traballo colaborativo

Unha dos acenos de identidade dos tra-

ballos e proxectos desenvolvidos no foro

de EUROPARC-España é o seu marcado

carácter colaborativo, implicando a nume-

rosos xestores e técnicos das áreas pro-

texidas. A serie técnica de publicacións

de EUROPARC-España leva á práctica a

filosofía xeral da organización, de maneira

que tanto monografías como manuais son

o resultado do traballo colaborativo de nu-

merosos profesionais.

O manual 10 non é unha excepción a esta

mecánica de traballo. O proceso arrincou

cun primeiro grupo de xestores interesa-

dos na temática do patrimonio inmate-

rial, que puidemos manter unha primeira

reunión presencial no Parque Natural do

Moncayo, onde se dispenso unha coida-

da atención a todos os participantes. Este

primeiro seminario foi fundamental primei-

ro de todo para coñecervos, e para definir

e compartir o alcance do proxecto e os re-

sultados finais esperados. Nese momento

Manual 10 EUROPARC-España

Page 92: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

90 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

arrincou tamén o frutífero proceso de do-

cumentación de experiencias.

A partir dos resultados do primeiro semi-

nario o traballo a través do correo elec-

trónico non cesou. Nesta fase sumáronse

novos colegas, tanto xestores de áreas

protexidas como entidades como organi-

zacións non gobernamentais, con moitos

dos cales puidemos compartir o segun-

do seminario celebrado en La Morera de

Montsant, no Parque Natural da Serra de

Montsant, onde tamén se brindou aos par-

ticipantes unha magnífica acollida. Nesta

segunda e última reunión presencial tive-

mos ocasión de continuar co intercambio e

documentación de experiencias, e avanzar

xa entón nalgúns dos contidos concretos

que arman o manual, en particular as fer-

ramentas metodológicas. Neste seminario

puidemos discutir un primeiro embrión de

recomendacións, que xa empezaban a to-

mar forma neste punto do traballo.

Desde entón e ata a publicación do ma-

nual intensificouse loxicamente o traballo

de redacción e organización de contidos,

implicando intensamente tanto aos auto-

res como aos coordinadores do traballo.

O traballo ?virtual? do grupo proseguiu

en paralelo centrado principalmente no

exercicio de completar as boas prácticas

e exemplos de oportunidade procurando

unha desexable representatividade xeo-

gráfica e temática das experiencias docu-

mentadas. Os colaboradores que achega-

ban os casos de estudo ultimaban a súa

contribución ao manual. Unha vez com-

partido o groso dos materiais que arma-

rían o manual co grupo de colaboradores

depuráronse textos, barállanse as imaxes

e fotografías, corrixíanse maquetas; o libro

estaba case listo.

Tras máis un ano de intenso traballo pre-

sentouse en Barcelona no mes de setem-

bro de 2012 o Manual 10 de EUROPARC-

-España. O acto estivo guiado por Miquel

Rafa en representación da Fundación Ca-

talunyaCaixa, principal entidade promo-

tora, e contou coa parti-

cipación de Josep María

Mallarach, principal autor

intelectual e impulsor do

proxecto a través da Aso-

ciación SILENE, de Carles

Castel, en representación

de EUROPARC-España,

Foto 2: Participantes no

primeiro seminario celebrado

no Parque Natural do Mon-

cayo. Foto: Javier Portas

Javier puertas Blázquez

Page 93: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

91ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

e de Marta Múgica, coordinadora da Ofi-

cina Técnica de EUROPARC-España, e do

manual. Foi un momento doce, compartido

con boa parte das numerosas persoas im-

plicadas no proxecto que puideron asistir

ao acto público de presentación do manual.

Obxectivos que pretende o manual e a quen se dirixe?

O obxectivo último do manual que persegue

o manual é emendar a situación de menos-

cabo, ou simplemente descoñecemento en

moitos casos, dos valores do patrimonio

inmaterial na planificación e xestión dos

espazos naturais protexidos españois, xa

que se recoñece que en España é aínda in-

cipiente o recoñecemento explícito destes

valores. Máis concretamente perséguense

os seguintes obxectivos:

• Definir e caracterizar conceptos bási-

cos relativos aos valores vinculados ao

patrimonio inmaterial, propondo crite-

rios e terminología.

• Propor métodos simples e efectivos

para o inventario e o diagnóstico do pa-

trimonio inmaterial, a fin de cubrir todo

o espectro de valores asociados ao pa-

trimonio natural.

• Ofrecer algunhas recomendacións para

integrar os valores culturais e espirituais

en todas as fases de desenvolvemento

dun área protexida.

De acordo cos obxectivos que se perse-

guen os principais destinatarios do manual,

sempre que unha ferramenta para a xesti-

ón, son os técnicos e responsables das no-

sas áreas protexidas. Enténdese e espera

que poderá resultar de utilidade para orga-

nizacións e entidades locais custodias ou

responsables do patrimonio cultural intan-

gible vinculado ás áreas protexidas.

Resultados: que achegou o manual 10 de EUROPARC-España?

Os principais resultados do proxecto, que

se materializan no manual, inclúen unha

revisión de antecedentes a escala inter-

nacional e estatal, unha reflexión de meto-

doloxías útiles para abordar o patrimonio

inmaterial, un amplo conxunto de reco-

mendacións prácticas para a súa incor-

poración á planificación e xestión e unha

recompilación de casos de estudo.

Metodoloxías: como nos

aproximamos ao patrimonio

inmaterial?

A partir dunha análise dos antecedentes

internacionais e nacionais sobre patrimo-

nio inmaterial en áreas protexidas, o ma-

nual achega unha revisión de diferentes

metodoloxías e aproximacións para abor-

Manual 10 EUROPARC-España

Page 94: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

92 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

dar o patrimonio inmaterial nas áreas pro-

texidas. O patrimonio inmaterial circuns-

críbese a aquel especificamente asociado

ao patrimonio natural, con todos os seus

valores culturais e espirituais.

Nuns casos trátase de metodoloxías de-

señadas ad hoc, como sería o caso da

Iniciativa Delos que se centra especifica-

mente en espazos naturais protexidos con

lugares sacros ou santos, e noutros casos

considéranse as posibilidades de adap-

tación doutros sistemas ao patrimonio

inmaterial como sería o caso do método

PA-BAT ou a avaliación de redución de

ameazas sobre a conservación.

GRUPO SUBGRUPO

ARTÍSTICOS Danzas e xogos rurais tradicionais Música e cantos tradicionais

Fotografía da natureza Literatura da natureza

Películas e programas da televisión Pintura de paisaxes e natureza

ESTÉTICO-PERCEPTUAIS

ou ESCÉNICOS

Belleza visual, auditiva e/ou olfativa Silecio e/ou tranquilidade

Harmonía

SOCIAIS: HISTÓRICOS,

ETNOLÓXICOS E DE

GOBERNANZA

Coñecementos e oficios tradicionais Festas e ferias

Gobernanza e institucións tradicionais Gastronomía

Feitos ou eventos históricos relevantes Regras ou normas tradicionais

ORAIS E LINGÜÍSTICOS Contos e lendas tradicionais Ditos e adiviñanzas

Idiomas ou dialectos

Topónimos relevantes e as súas etimoloxías

Vocabulario relevante da natureza, acepcións, matices e valores

RELIXIOSOS Patrimonio relixiosos de mosteiros, santuarios, hermidas e capelas que se manteñen activos e os espacios que usan

Rituais e ceremonias celebradas na natureza Romerías e peregrinacións

ESPIRITUAIS Elementos naturais considerados santos ou sagrados: covas, montes, fontes, illas, ríos...

Mosteiros, hermidas, tumbas e monumentos relixiosos históricos ou

prehistóricos abandonados

Outros espazos naturais santos, sagrados, máxicos...

Cadro I. Principais tipoloxías e subgrupos de patrimonio inmaterial.

Xunto coas reflexións sobre as ferramen-

tas metodológicas, unha achega destaca-

ble do manual é unha clasificación funcio-

nal dos valores culturais e espirituais nos

que se concreta o patrimonio inmaterial

asociado ao patrimonio natural das áreas

protexidas. Este resultado concreto valo-

rouse de xeito particular polos xestores

como un instrumento de gran valor estra-

téxico no exercicio de formalizar e explici-

tar os referidos valores.

Javier puertas Blázquez

Page 95: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

93ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Recomendacións: como incor-

poramos o patrimonio inmate-

rial á xestión?

Xunto cos contidos metodológicos, a prin-

cipal achega do manual concrétase nas

preto de 50 recomendacións que arman o

capítulo correspondente, e que en todos

os casos ilustráronse con experiencias

exitosas, exemplos de boas prácticas e de

oportunidade. As recomendacións agru-

páronse considerando as distintas fases

do ciclo de xestión dun área protexida,

desde o seu deseño, planificación e imple-

mentación práctica ata a imprescindible

avaliación de resultados.

A natureza, temática e enfoque dos exem-

plos que ilustran as recomendacións é moi

variada. Inclúense tanto experiencias exi-

tosas de integración do patrimonio inma-

terial na xestión dun área protexida como

o que se deron en chamar exemplos de

oportunidade, situacións nas que sería re-

lativamente sinxela unha aproximación in-

tegral do patrimonio nas áreas protexidas.

No caso dos primeiros, das experiencias

exitosas, pode sinalarse a participación

activa de custodios relixiosos tradicionais

no órgano reitor un parque natural: Mont-

serrat. Un exemplo de oportunidade sería

é referido á posibilidade de integrar os va-

lores estéticos e perceptuales na xestión

dunha reserva naturais faunística: Lagoa

de Gallocanta.

Identificar e consensuar experiencias que

ilustren e inspiren a materialización prác-

tica de todas e cada unha das recomen-

dacións foi unha tarefa esixente en tempo

e esforzo, máxime tendo en conte que a

maioría dos exemplos refírense a áreas

protexidas do Estado español. O esforzo

viuse no entanto recompensado na me-

dida que boa parte dos eloxios e felicita-

cións recibidas destacaron precisamente

esta novidade da serie manual de EURO-

PARC-España.

Síntese das recomendacións

para incorporar o patrimonio

inmaterial ás áreas protexidas.

Principios xerais

1. Adoptar un enfoque integral do patri-

monio da área protexida que inclúa as

súas dimensións naturais, culturais e

espirituais.

2. Promover o coñecemento (identificaci-

ón, caracterización, estado, tendencias)

do patrimonio inmaterial e dos valores

culturais e espirituais máis significativos

da área protexida, así como da función

social que exercen para os individuos e

os grupos a eles vinculados.

3. Recoñecer e aceptar a diversidade exis-

tente de valores, vínculos e relacións

que a sociedade establece cos espazos

Manual 10 EUROPARC-España

Page 96: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

94 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

naturais: éticos, estéticos, relixiosos,

espirituais?

4. Identificar as relacións entre natureza,

cultura e espiritualidade incluíndo tanto

os valores localizados territorialmente

(santuarios, rutas de peregrinaxe, lu-

gares santos, simbólicos, identitarios?)

como os difusos (beleza, silencio, har-

monía...).

5. Fomentar o recoñecemento dos valores

culturais e espirituais como activos dos

territorios protexidos, e a súa posta en

valor en clave de desenvolvemento lo-

cal cando cumpra.

6. Recoñecer e comprender o carácter di-

námico do patrimonio inmaterial, e a súa

adaptación ao presente como estratexia

de resiliencia fronte ao cambio global.

7. Identificar os custodios, gardiáns ou

xestores dos elementos do patrimonio

inmaterial (santuarios, romarías, coñe-

cementos, prácticas, organizacións, lu-

gares...) para integralos na salvaguardia

e na posta en valor do patrimonio inma-

terial previamente á declaración da área

protexida e na súa xestión.

8. Priorizar as accións baseadas na par-

ticipación e o consenso co obxectivo

de desenvolver sinerxías e ampliar os

ámbitos de cooperación interna, en

función do grao de ameaza dos valores

obxecto de conservación.

9. Identificar os ámbitos potenciais de co-

operación entre as distintas facetas do

patrimonio, as súas múltiples percepci-

óns e os seus variados interlocutores,

tanto grupales como individuais.

10. En caso de conflito, adoptar solucións

de ámbito local que sexan culturalmen-

te aceptadas, establecendo se é nece-

sario códigos de conduta elaborados

de forma participativa e comunicados

de forma creativa e adecuada.

11. Incorporar a visión integral do patrimonio

en todas as escalas da planificación, e con

todos os ámbitos e políticas sectoriais nos

que sexa necesaria a cooperación.

Recomendacións para o proceso

de declaración da área protexida

12. Definir propósitos, obxectivos e nor-

mas de xeito inclusiva, integradora e

coherente cos valores culturais e espi-

rituais recoñecidos.

13. Establecer unha delimitación inclusiva

que integre todo o espectro de valores

identitarios máis significativos que coe-

xisten na área protexida.

14. Identificar e incluír na declaración da

área protexida os valores culturais e es-

pirituais como obxectos de xestión.

15. Asegurar a participación dos axentes

implicados nas distintas etapas do pro-

Javier puertas Blázquez

Page 97: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

95ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ceso de declaración da área protexida.

16. Consultar aos axentes crave vincula-

dos aos valores culturais e espirituais,

involucrándolles na medida do posible,

especialmente cando existan custodios

de lugares considerados significativos

polos seus valores patrimoniais.

17. Escoller un nome e unha imaxe para

a área protexida que integren ou repre-

senten conxuntamente os principais va-

lores naturais, culturais e espirituais da

área protexida.

18. Prever na declaración da área protexi-

da a presenza e participación dos axen-

tes responsables dos valores culturais e

espirituais nos órganos reitores e xesto-

res da área protexida.

Recomendación para o proceso

de planificación da área protexida

19. Integrar os valores culturais e espiritu-

ais nos novos instrumentos de planifi-

cación dos recursos naturais e os seus

plans de xestión, así como en instru-

mentos de planificación superiores, ou

nos xa existentes en caso de revisión.

20. Se a planificación non inclúe os ele-

mentos do patrimonio inmaterial,

desenvolver instrumentos comple-

mentarios como plans, estratexias ou

directrices que permitan incorporar de

facto os seus valores.

21. Asegurar a consideración dos valores

culturais e espirituais na fase de diagnós-

tico da planificación da área protexida.

22. Integrar os valores culturais e espiritu-

ais na regulación de usos da área pro-

texida para conciliar o goce do patrimo-

nio natural e inmaterial, en especial en

ámbitos como a regulación de accesos,

uso público e aproveitamento dos re-

cursos naturais.

23. Integrar os valores culturais e espiritu-

ais no deseño da zonificación da área

protexida.

24. Fomentar a participación dos axentes

crave do patrimonio cultural e espiri-

tual, especialmente a poboación local,

utilizando as pertinentes metodoloxías

para identificalo e comprendelo no seu

contexto sociocultural.

25. Considerar, tanto na planificación da

área protexida como a escalas terri-

toriais máis amplas, a posibilidade e

oportunidade de desenvolver plans ou

programas especiais para a xestión dos

elementos do patrimonio inmaterial.

Recomendacións para a xestión

da área protexida

26. Integrar os valores culturais e espiritu-

ais na xestión preventiva das áreas prote-

xidas (seguimento, vixilancia, información

preceptiva de actividades?).

Manual 10 EUROPARC-España

Page 98: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

96 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

27. Promover as sinerxías entre as actua-

cións de conservación dos valores na-

turais, culturais e espirituais

28. Permitir que os garantes do patrimonio

inmaterial mantéñano de forma com-

patible cos obxectivos de conservaci-

ón da área protexida.

29. Dotar aos equipos xestores de áreas

protexidas relevantes polos seus va-

lores culturais e espirituais de persoal

técnico especializado na xestión do pa-

trimonio cultural material e inmaterial.

30. Promover a coherencia ambiental en

todas as facetas dos equipamentos,

instalacións e actividades do patrimo-

nio cultural e espiritual.

31. Fomentar a cooperación técnica dos

xestores da área protexida cos repre-

sentantes ou custodios do patrimonio

inmaterial, e coordinar o uso comparti-

do dos recursos.

32. Establecer con outras áreas protexidas

convenios de cooperación, ou outras

fórmulas de cooperación, para colabo-

rar na salvaguardia de valores culturais

e espirituais.

33. Integrar os valores culturais e espiritu-

ais na planificación da xestión da área

protexida, particularmente nas directri-

ces de xestión do uso público.

34. Incorporar aos representantes dos va-

lores culturais e espirituais nos proce-

sos crave de xestión (formulación de

obxectivos operativos, toma de decisi-

óns, solución de conflitos?).

35. Favorecer a presenza e participación

dos axentes responsables dos valores

culturais e espirituais nos órganos rei-

tores e xestores da área protexida.

36. Promover a creación de comisións, ou

outros órganos de xestión compartida,

con obxectivos específicos consensu-

ados en materia de valores culturais e

espirituais.

37. Impulsar a participación cidadá a tra-

vés do voluntariado, implicando aos

participantes en actividades de con-

servación e restauración dos elemen-

tos vinculados co patrimonio inmaterial

con enfoques integradores.

38. Promover a participación dos xestores

ambientais nas administracións e orga-

nizacións responsables da conservaci-

ón do patrimonio cultural e espiritual

vinculado ao área protexida.

39. Impulsar medidas proactivas para su-

bliñar o valor dos elementos patrimo-

niais inmateriais significativos en clave

de desenvolvemento local.

40. Comunicar de xeito respectuoso e in-

clusiva todos os valores da área prote-

Javier puertas Blázquez

Page 99: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

97ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

xida, incluído o patrimonio inmaterial.

41. Integrar os valores culturais e espiritu-

ais na linguaxe, a comunicación, a di-

fusión da área protexida, incluíndo os

seus puntos de información, centros

de interpretación, programas educati-

vos e actividades de voluntariado.

Recomendacións para o segui-

mento e a avaliación da área

protexida

42. Integrar os valores culturais e espiri-

tuais, e aos seus axentes, nos progra-

mas de investigación e seguimento do

patrimonio nas áreas protexidas.

43. Implicar aos axentes crave na elección

do método evaluador e dos seus indi-

cadores, co fin de conseguir un coñe-

cemento significativo do estado dos

valores culturais e espirituais.

44. Incluír o estado dos valores culturais

e espirituais nas memorias de xestión

e as avaliacións periódicas da área

protexida (patrimonio inmaterial do-

cumentado e promocionado, impacto

mediático das actividades?).

45. Tomar en consideración aos portavo-

ces dos valores culturais e espirituais

como fontes de verificación do logro

de obxectivos relacionados cos ele-

mentos do patrimonio inmaterial.

Casos de estudo: existen ex-periencias inspiradoras?

O capítulo de recomendacións como se

sinalou, e outras parte do libro, incorpora-

ron numerosas referencias a experiencias

concretas de integración e posta en valor

do patrimonio inmaterial ás áreas protexi-

das. Na maioría dos casos, principalmente

polas habituais limitacións de espazo, só

se recollía unha síntese e ideas clave dos

numerosos materiais que se documenta-

ron ao longo do proxecto. Ademais, cabe

sinalar neste apartado que non foi posible

se queira citar moitas das experiencias

identificadas no proceso, que se citan ao

final do libro na listaxe aberta de iniciativas

e experiencias.

Os casos de estudo recollen varias expe-

riencias pormenorizadamente tratadas,

abordados seguindo un esquema común

que permita unha análise comparativa,

dentro da variedade e heteroxeneidade dos

territorios, temáticas e situacións documen-

tados. En todos os casos de estudo presén-

tase a área protexida e o patrimonio inmate-

rial documentado, analízanse as principais

interaccións co patrimonio natural ao que

se vinculan os valores culturais e espirituais

explicitados, e apúntanse tamén os princi-

pais retos para a súa conservación.

Os 10 casos recollidos na publicación in-

clúen desde unha ampliación dun espazo

Manual 10 EUROPARC-España

Page 100: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

98 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

protexido grazas ao impulso popular de

devoción a unha virxe, os potentes vín-

culos emocionais que esperta a floración

dunha orquídea no Pirineo ou o apoio dun

parque ao mantemento do patrimonio in-

material relativo á extracción tradicional da

cortiza que ademais contribúe ao mante-

mento dunha paisaxe cultural centenario.

Cadro II. Casos de estudo do Manual 10

Monumento Natural do Camí dos Peregrinos de Lles Useres. A peregrinación que o pobo de

Lles Useres (Castelló da Plana) organiza ao santuario de Sant Joan de Penyagolosa o último venres

de abril é un caso único de peregrinación popular, autogestionada polos habitantes dun só pobo,

que conservou viva a súa motivación, estrutura e organización, ata os máis pequenos detalles (ritos,

cantos, vestidos, comida, bebida?) durante máis de seiscentos anos ata a actualidade.

Pastoreo en zonas de porto da Sierra de Moncayo. A actividade gandeira extensiva ha modelado

a paisaxe de montaña característico da Sierra do Moncayo, e foi, desde a Reconquista, unha fonte

de riqueza para os municipios contiguos. Trátase dunha actividade secular, aínda viva e cunha vasta

cultura gandeira asociada. Grazas a ela mantéñense as zonas de pastos aínda presentes na serra, e

con elas diversas especies de flora de gran importancia.

O Santuario do Rocío e as súas festas no Espazo Natural Doñana. O Santuario da Virxe do Rocío

é o epicentro de romarías e manifestacións festivas que desde o século XVII protagonizan irmanda-

des rocieras coas súas propias normas, ritos, cerimonias, vestidos, canto e danzas.

O zapatito de Dama no LIC Monte Pacino. A contemplación da orquídea zapatito de dama (Cypri-

pedium calceolus) en floración esperta vínculos emocionais de respecto, admiración e aproximación

á natureza. Aínda que non se fomenta a visita ás poboacións desta especie protexida, nin se publi-

cita a súa localización nin o período de floración, o número de visitantes aos hayedos de Sallent de

Gállego, onde medra, non deixa de crecer ano tras ano, desde que se identificou e localizou fai máis

de trinta anos

A xestión de alconorcales e a extracción artesanal da cortiza na Serra deEspadà. O proceso de

extracción xera e fomenta un sentimento de pertenza e de formar parte dunha tradición transmitida

de xeración en xeración. Ademais, contribuíu a vertebrar a economía, a cultura e o desenvolvemento

das poboacións da serra, caracterizando a súa idiosincrasia e creando un acervo cultural que fomen-

ta os vínculos entre os habitantes, a comunidade e a paisaxe, e singulariza o seu territorio

O Malpaís de Güimar e o Camiño do Socorro. A superficie da Reserva Natural Especial do Malpaís

de Güímar amplíase considerablemente grazas á devoción á Virxe da Candelaria e o apoio popular a

unha das romarías máis antigas de Canarias.

Javier puertas Blázquez

Page 101: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

99ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

A vida eremítica en Montserrat. A vida eremítica tivo un desenvolvemento e unha importancia ex-

traordinarios en Montserrat durante moitos séculos, chegando a configurar unha paisaxe singular do

que aínda se conservan elementos construídos moi significativos. A zonificación dunha parte da re-

serva natural para uso eremítico permitiría desenvolver novas sinerxías positivas entre a conservación

do patrimonio natural e espiritual.

Un enfoque integrado do patrimonio no Montsant. Desde o seu inicio, o Parque Natural da Serra

de Montsant adoptou un enfoque integrador do patrimonio natural, cultural e espiritual do macizo, en

todos os seus ámbitos de actuación, e foi o primeiro en adoptar unha estratexia para avanzar neste

sentido.

O Quixote nas Lagoas de Ruidera: Cova de Montesinos. A Cova de Montesinos, no Parque Natural

das Lagoas de Ruidera, é o escenario dunha coñecida pasaxe do Quixote, no que un estraño soño

revélalle que o mundo da cabalería é tan só unha fábula. Este referente literario engade valor cultural

á visita dunha contorna natural excepcional.

O oficio de “Mestre marger” na Serra de Tramuntana. Os construtores da pedra en seco confi-

guraron a maior parte da paisaxe da Serra de Tramuntana da Illa de Mallorca. Este oficio artesanal,

coas súas técnicas milenarias, segue sendo indispensable para a conservación e mantemento dunha

paisaxe cultural recoñecido como sitio de interese mundial.

Manual 10 EUROPARC-España

Page 102: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

100 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

100 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Futbol no planalto (Angola) © Xosé Manuel Malheiro

Page 103: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

101ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

RECURSOS E INSTRUMENTOS

Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico sostible?Interpretation centres in Galicia: a resource for

the development of sustainable tourism?Araceli Serantes Pazos. Grupo de Investigación Política Educativa, Historia e Sociedade.

Universidade da Coruña (Galiza-España)

Resumo

Os Centros de Interpretación son recursos para comunicar e valorizar o patrimonio, dirixidos a

turistas que se achegan ao lugar no seu tempo de ocio. Son muitas as voces que os califican

de despilfarro e problema; pola contra, pode tratarse dunha oportunidade para a dinamización

local e o desenvolvemento turístico sostible. Neste artigo presentamos unha caracterización

dos centros existentes en Galicia e da súa potencialidade, como o primeiro paso para unha

planificación e coordinación estratégica do sector.

Abstract

Interpretation centres are resources to communicate and give value to the heritage, aimed at

tourists who come to the place in their leisure time. There are many voices which qualify them

for waste and problem. On the contrary, it may be an opportunity for social promotion and the

development of sustainable tourism. In this article, we present a characterization of the existing

centres in Galicia and its potential as the first step in a strategic planning and coordination of

the sector.

Palabras chave

Centros de Interpretación; Interpretación do Patrimonio; Galicia; Turismo; Sustentabilidade.

Key-words

Interpretation centres, heritage interpretation, Galicia, tourism, sustainability.

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 101-121

Page 104: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

102 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Introdución

A Interpretación do Patrimonio (IP) é unha

técnica de comunicación estratéxica apli-

cada a valorizar lugares e bens de intere-

se patrimonial (natural ou cultural), é dicir,

“unha forma planificada e consciente de

dirixir mensaxes a un determinado públi-

co do que se espera unha resposta” Ara-

celi serantes (2010:1b). Para Sam H. ham

(1992:3) trataríase de traducir do linguaxe

técnico conceptos e ideas que os visi-

tantes sen coñecemento científico podan

entender. O obxectivo é desvelar o signi-

ficado e a importancia do lugar para que

as persoas que o visitan podan gozalo e

colaboren na súa conservación. O público

obxectivo son os visitantes que aceden no

seu tempo de ocio.

Freeman Tilden é considerado o pai desta

disciplina porque sistematizou por primei-

ra vez unhas prácticas que, de forma in-

tuitiva, viñan desenvolvendo os guías dos

espazos naturais protexidos, dos muse-

os, dos xacementos e doutros lugares de

grande atractivo para o turismo; este autor

define a IP como “unha actividade edu-

cativa que pretende revelar significados e

interrelacións mediante o uso dos obxec-

tos orixinais, experiencias de primeira man

e medios ilustrativos, en lugar de simple-

mente transmitir a información dos feitos”

(Freeman tilden, 2006:35). Marcelo martín

entende que “a interpretación é unha ferra-

menta mais dentro da tarefa de vincular o

patrimonio coa sociedade” (2000:4).

Os ámbitos de actuación máis frecuentes

son: (i) os procesos de revalorización dos

bens culturais, (ii) a promoción do desen-

volvemento local, (iii) os programas de

educación ambiental e patrimonial, (iv) o

turismo cultural, turismo rural ou ecoturis-

mo e (v) a xestión dos bens patrimoniais

(Figura 1).

O turismo, como actividade económica,

está en permanente crecemento e sufre

profundos cambios, tanto na demanda

de produtos como de destinos, podendo

pasar da masificación ao esquecemento

nun curto período de tempo. A Organiza-

ción Mundial del Turismo (OMT) prevé que

o número de turistas seguirá aumentando

nas primeiras décadas do século XXI. Al-

gunhas das razóns deste crecemento dé-

bense ao incremento do poder adquisitivo,

a evolución cultural das persoas, a dispor

araceli seraNtes pazos

xestión de

BENS PATRIMONIAIS

valorización dos

BENS CULTURAIS

promoción do

DESENVOLVEMENTO LOCAL

programas de

EDUCACIÓN AMBIENTAL

ofertas deTURISMO

CULTURAL/RURAL/ECOTURISMO

Figura 1: Ámbitos de actuación da Interpretación do Patrimonio.

Page 105: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

103ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

de maior tempo de ocio, a novas crenzas

e a outros hábitos no consumo turístico

(Ana gonzález, Laurentino Bello e Norber-

to muñiz, 2000:60).

A actividade turística comeza a ser rele-

vante a partir dos anos 60 do século XX,

baseada exclusivamente no crecemento

económico, o que orixinou importantes

transformacións territoriais, a configura-

ción de novas realidades e impactos sobre

a poboación local. A partir dos anos 70,

comezará a falarse do concepto de “sus-

tentabilidade”, término que se popularizou

a partir da Conferencia das Nacións Unidas

sobre Medio Ambiente e Desenvolvemen-

to (Río de Xaneiro, 1992). No Forum de Bar-

Celona (2004) recoñecíase que “o turismo

non pode ser visto só en termos de riqueza

e ocupación senón que pode fomentar a

educación e estimular a conservación da

biodiversidade e de patrimonios culturais

que son, xustamente, os principais recla-

mos turísticos. Para iso necesitamos un

modelo que concilie a competitividade coa

conservación do patrimonio, aproveitando

as oportunidades de coñecemento e inter-

cambio que ofrece o turismo e minimizan-

do o seu poder destrutor”.

Existe unha demanda continua de novos

destinos, de innovación nas ofertas, de

creación de experiencias singulares e de

diversificación de produtos. A IP, a través

dos procesos de planificación interpreta-

tiva, axuda a identificar, crear, ampliar e

diversificar estes produtos turísticos ba-

seados na singularidade e na identidade

dos lugares. Tim merriman valora que a IP

axuda a crear un valor engadido, “axuda

a crear unha sensación de lugar” (2000:6).

Temos referentes do emprego da IP para o

desenvolvemento turístico sostible e como

estratexia para evitar o seu impacto ne-

gativo. David uzzell (1998:11) afirma que

esta disciplina tivo un papel relevante na

rexeneración de zonas rurais a través do

turismo e de programas de conservación.

Pola súa banda, Jorge morales (2001:64)

sinala que a IP incorpora ao turismo certas

plusvalías: “inxecta recursos, crea novas e

interesantes posibilidades e proporciona

unha “aceptabilidade política” ao asociar

interpretación a unha industria moi favore-

cida”. A IP, a través dos procesos de plani-

ficación interpretativa, axuda a diversificar,

ampliar e crear “novos produtos” basea-

dos na singularidade e na identidade dos

lugares. Este concepto en IP denomínase

“alma do lugar”.

Os Centros de Interpretación (CI) son un

dos recursos para a IP; trátase dunhas

instalacións fixas, que se converten nun

referente para os visitantes, que atopan

información e servizos para satisfacer as

súas demandas. Soen estar localizados no

mesmo espazo no que se atopa o recurso

patrimonial, en emprazamentos que ase-

guran o goce, sen poñer en risco os seus

valores.

Os Centros de Interpretación en Galicia

Page 106: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

104 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Formulación da investigación

Neste traballo adiantamos algúns resulta-

dos da procura de boas prácticas nos CI

de Galicia. Trátase dun estudo de avaliaci-

ón de carácter indutivo que persigue unha

dobre finalidade: por unha banda, identifi-

car, clasificar e categorizar os CI galegos

e, por outra banda, identificar e analizar as

fortalezas e as debilidades de cara a crear

un banco de experiencias de éxitoso en IP.

Neste artigo adiantamos unha caracteri-

zación dos mesmos. En este sentido, Rob

Walker (1997:179-180) anima a presentar

avances, borradores e breves conclusións

dos estudos aplicados, como unha maneira

de organizar e seleccionar o material que

xurde no proceso de investigación. Este é o

sentido que queremos darlle a esta echega.

A mostra que presentamos a constitúen os

CI galegos visitados até xuño 2012, é dicir,

153 centros. A información recolleuse “in

situ”, a través do rexistro de observacións

que atendía a unha serie de categorías, e

de listas de control que permitiron valorar

outras informacións relevantes; tamén fo-

tografáronse as instalacións e moitos dos

recursos existentes, e recolleuse material

impreso.

Trátase dunha investigación de carácter

educativo aplicado, cualitativa e interpreta-

tiva, porque o obxectivo é identificar boas

prácticas, comprender porque funcionan

determinados recursos comunicativos e

descubrir patróns que axuden a avanzar na

materia.

Centros de Interpretación: definición e características

Os CI son as instalacións fixas que serven

de referencia para as persoas visitantes

que buscan información “in situ”, previa a

visita a un recurso ou lugar de interese pa-

trimonial, o que lle confire un grande valor

estratéxico de cara á xestión do recurso.

Trátase de distintas infraestruturas (edifi-

cios, instalacións, roteiros...) creadas para

provocar no visitante o desexo de coñecer

o lugar; súa función e desvelar o significa-

do dese patrimonio, axudar a comprender

o que van a visitar, favorecer o goce a tra-

vés do contacto cos obxectos, reproduci-

óns, maquetas, exhibicións, proxeccións…

(Araceli serantes, 2010a:187). Súa finalida-

de é que participen (activa ou indirecta-

mente) na conservación do recurso.

Con frecuencia, están emprazados no

mesmo lugar no que se localiza o ben,

o que lles confire un estatus de “recurso

contextual”. Son fáciles de identificar por-

que teñen deseños rechamantes, as veces

excesivos (Fotos 1 e 2). Marcelo martín

(2008:5) entende que estes centros deben

dar resposta a unha necesidade recollida

araceli seraNtes pazos

Page 107: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

105ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

no Plan de Ordenación do Uso Público,

polo que seu emprazamento debe axudar

a reducir ou eliminar o impacto da afluen-

cia de visitantes, é máis cando se trata de

lugares sensibles. Os CI teñen a virtude de

concentrar aos visitantes en puntos con-

trolados e menos vulnerables.

Desde os CI facilítase información –re-

levante– para apreciar e poder gozar do

recurso, ao tempo que ofertan outros ser-

vizos (outras ofertas na contorna, informa-

ción de aloxamentos e servizos de hos-

talería, sobre o transporte…), garantindo

un bo uso e sen poñer en riscos os seus

valores; mais os CI non son Museos (non

teñen obxectos reais, e os que os teñen,

non contemplan como misión a custodia e

investigación dos fondos), aínda que com-

partan algúns dos seus fins: comunicación

e divulgación do patrimonio, programas

didácticos, oferta educativa, xestión do

fluxo de visitantes... Carlos Fernández Bal-

Boa (2007:128) entende que o CI “non ten

como obxectivo a conservación e expo-

sición de obxectos, se non a motivación,

orientación e comprensión do público para

Foto 1: Centro de Interpretación da Arte Rupestre de Campo Lameiro (Pontevedra)Foto 2: CIELGA de Riveira (A Coruña)

un mellor aproveitamento e control das ac-

cións que se desenvolven dentro da área

de preservación” .

A finalidade do CI é que ocorra algo “entre

as orellas” dos visitantes, ou en palabras

de Lisa BroChu y Tim merriman (2004), a

interpretación é un instrumento que facilita

ás persoas establecer conexións intelec-

tuais e emocionais; os CI deberían propi-

ciar que ocorra “algo” no interior dos visi-

tantes, que podan construír o seu propio

coñecemento.

As funcións, para Carlos Fernández Bal-

Boa (2007:125) serían: (i) dar a benvida, (ii)

presentar o lugar e as institucións que o

xestionan, (iii) facilitar información sobre

as normas de comportamento, (iv) orientar

ás persoas para que a súa visita se axus-

te as súas expectativas, (v) sensibilizar

acerca dos valores do lugar, e (vi) facilitar

información que lles permita colaborar na

conservación e mellora do mesmo. Jorge

morales (2001:262) sinala que son un ele-

mento de enlace ou transición entre seu

medio habitual e un espazo probablemen-

Os Centros de Interpretación en Galicia

Page 108: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

106 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

te descoñecido, coincidindo con Jaume

sureda, Francisco J. guerra y Margarida

Castells (2008:87) que os consideran o

punto de partida para penetrar no terri-

torio, ao tempo que “un medio ideal para

aquelas persoas que non teñen tempo ou

a oportunidade para realizar unha visita de-

tallada, posto que lles proporciona as fer-

ramentas fundamentais de comprensión

do lugar”. Unha boa interpretación, ou un

bo CI, consigue que “a audiencia regrese,

que comparta o seu entusiasmo sobre a

experiencia cos amigos, e que permaneza

máis tempo a próxima vez” (Lisa BroChu y

Tim merriman, 2004:19). Os CI teñen como

misión converter ao visitante nun axente

motivado e receptivo porque entende o

por que e o como conservar ese patrimo-

nio.

Mais non podemos obviar que os CI ta-

mén poden ser un perigo. Jorge morales

(2001:259) recórdanos que os CI non son

a unidade fundamental para interpretar

un espazo, porque non sempre permiten

o contacto directo co recurso, e porque a

maioría limítase a informar, proporcionando

contidos estancos e con recursos tecnoló-

xicos que acaban enmascarando a mensa-

xe. Os problemas máis frecuentes son: (i)

non responden a unha planificación previa

(localización, accesibilidade, servizos etc.)

acaban sendo un problema, (ii) existen moi-

tos exemplos de malgasto1, con custosísi-

1 Os orzamentos dos últimos CI proxectados

pola Xunta de Galicia (CI das Illas Atlánticas en

araceli seraNtes pazos

mas infraestruturas, (iii) moitos promotores

gastaron seus orzamentos na construción

do edificio sen reservar fondos para o seu

funcionamento, polo que permanecen pe-

chados, (iv) pechados como aqueles outros

que o custe de mantelo aberto supera os

recursos económicos da institución, (v) al-

gúns teñen demasiada información e pou-

co relevante (Fotos 3 e 4), e (vi) outros son

copias case exactas doutros CI, polo que

no reflicten as súas singularidades.

Vigo-Pontevedra, e CI dos Espazos Naturais de

Galicia) superan 6 millóns de euros.

Foto 3: Paneis exteriores no Centro de Interpre-tación Avifauna en Outeiro de Rei (Lugo)

Foto 4: Paneis da exposición no Centro de Interpretación Aquis Querquennis, en Bande (Ourense)

Page 109: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

107ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Os Centros de Interpretación en Galicia

É alarmante a cantidade de iniciativas que

se desenvolven e que non corresponden

a unha planificación de uso e xestión do

recurso; e máis alarmante é a cantidade

que pechan unha vez inaugurados (Jor-

ge morales, 2001:260; Santos mateos,

2003:8; Pablo meira y Araceli serantes,

2005:54; María muñoz e Javier Benayas,

2006:6; Antón lois, 2006:7; Araceli seran-

tes, 2010a:188). Resulta tan escandaloso

o problema que até se denuncia nos me-

dios de comunicación. O escritor galego

Manuel riVas así o facía recentemente no

xornal El País (20/09/2012); considera esta

“moda” unha característica deste período

de malgasto, “coincidiu a moda coa épo-

ca do desbalde orzamentario, cando había

cartos ou parecía que os había” e, con

sorna, sinalaba as ocorrencias de moitos

políticos que vían que “o que lle fai falta ao

monumento (ou o que sexa) é un centro de

interpretación do monumento”. No mesma

liña Antonio Burgos (ABC, 12/09/2012) di

que a creación de CI absurdos non ten

ideoloxía: foron promovidos por todos os

partidos políticos. J.M.nieto o reflicte en El

Mundo, cunha expresiva banda deseñada

(Ilustración 1).

Caracterización dos Centros de Interpretación en Galicia: localización

Galicia, recoñécese como Comunidade Au-

tónoma do Estado no ano 1981. Localizada

ao noroeste da península ibérica, está divida

en catro provincias (A Coruña, Lugo, Ouren-

se e Pontevedra) e en 315 municipios, dos

que só 22 teñen máis de 20.000 habitantes

e 199 menos de 5.000. Súa poboación ca-

racterízase por concentrarse na franxa lito-

ral, quedando o interior practicamente des-

poboado. A economía galega céntrase no

sector terciario, aínda que o sector primario

(pesca e actividades agro-forestais) segue a

ter un peso importante. O turismo tense de-

senvolvido máis tarde que noutras comuni-

dades, concentrándose na costa e en San-

tiago de Compostela, capital administrativa.

Ilustración 1: Centros de Interpretación vistos por J.M. Nieto (El Mundo)

Page 110: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

108 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

araceli seraNtes pazos

Mapa 1: Localización dos Centros de Interpretación en Galicia (Elaboración propia).

En Galicia, os CI son un fenómeno bas-

tante recente e, ao tempo, son numerosos

(excesivos?). Os pioneiros estaban ligados

á declaración dos primeiros Espazos Na-

turais Protexidos (ENP) e foron financiados

desde a Administración autonómica. Moi

pronto xurdirán outros centros ligados ao

ámbito da educación ambiental, da divul-

gación do patrimonio arqueolóxico e do

desenvolvemento local; os máis recentes

son os vinculados co turismo. A diferencia

dos primeiros, estes foron financiados ca-

sena súa totalidade con axudas europeas,

a través de fondos destinados á conserva-

ción, o desenvolvemento e a valorización.

Presentamos 153 experiencias (Mapa 1).

VILAGARC

VILANOVA

CAMBADOS

O GROVE

SANXENXO

POIO

PONTEVEDRA

BUEU

CANGAS

MOAÑA

MORAÑA

DE REIS

ARZÚA

FRADES

MELIDE

TOQUES

OUTEIRO DE REI

POL

BALEIRA

LUGO

O CORGO

O PÁRAMO

LÁNCARA

ESGOS

MONFORTEDE LEMOS

SOBER

CHANDREXADE QUEIXA

CENLLE

OURENSE

RIBADAVIA

CELANOVA

ALLARIZ

VILARDE SANTOS

SANDIÁS

VILARIÑODE CONXO

CASTRELODO VAL

27

1

2

5

6

4

24

25

27 28

56

30

31

32

38

40

42

43

44

48

51

52

29

57

54

62

55

63

6568

71

72

76

77

80

86

97

111

114118

119

120

124

150

141

144

146

148

140

153

25

6

67

70

139 39

3

93

17

21

46

103

122

64

92

33

RIBADUMIA

S.AMARO

113

37

74

102

45

112

47

34

106

50

13 73

Temática principal do CI

CI cultural/etnográfico CI industrial/sector económico CI Artesanía/productos locais CI Arqueolóxico/histórico CI carácter natural CI ecoloxía urbana Pechado ou en construción

FERROL

CEDEIRA

MUGARDOS

ORTIGUEIRA

MOECHE

AS PONTES

OLEIROS

A CORUÑA

PONTEDEUME

MIÑO

ARTEIXO

A LARACHA

CULLEREDO

CAMBRE

COIRÓSABEGONDO

MESIAS

CARRAL

CERCEDA

MALPICA

CABANA DEBERGANTIÑOS

FISTERRA

CORCUBIÓN

ZAS

CARNOTA

MUROS

NOIA

LOUSAME

PORTODO SON

SANTIAGO

BOIRO RIANXO

RIBEIRA

REDONDELA

A GARDA

TUI

PORRIÑO

SALVATERRA

ASNEVES ARBO

O COVELO

PONTECALDELAS

CAMPOLAMEIRO

BOQUEIXÓN

SILLEDALALÍN

VILADECRUCES

O CARBALLIÑO

LOBIOS

BANDE

CUALEDRO

OIMBRA VERÍN

VILARDEVÓS

RIÓS

VIANA DO BOLO

RUBIÁ

O BOLO

MANZANEDA

POBRA DETRIVES

S.XOANDE RÍO

FOLGOSODO COUREL

CERVANTES

A FONSAGRADA

RIBADEO

BURELACERVO

MONDOÑEDOLOURENZÁ

GUITIRIZ

BEGONTE

COSPEITO

BETANZOS

RÁBADE

A PONTENOVA

ACAPELA

VIGO

34

7

8

9

OO12

18

19

20

2322

66

36

41

60

61

78

79

AND81

82

83

85

88

89

91

94

95

84

90

98

99

100

104

107

ADDEDEADDED108

CC

109

110

115

116

117

121

123

125

126

127

128

129

130132

135

136

137

138

142

133

149

151

152

49

131

1014

15

53 96

35 134

101

11

592 147

58

26

143

145

CAMARIÑAS

69

87

16

75

105

Page 111: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

109ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Os Centros de Interpretación en Galicia

No mapa localizamos as experiencias nos

seus municipios e sinalamos súa temática

principal, que dividimos en en 6 tópicos: (i)

de carácter cultural e etnográfico, (ii) rela-

cionados cun sector económico ou activi-

dade industrial, (iii) centrados nun produto

ou nunha actividade artesanal de carácter

local, (iv) de contido arqueolóxico e/ou

histórico, (v) referidos ao patrimonio natu-

ral, ou (vi) de temática urbana. Sinalamos

tamén nunha única categoría aqueles ou-

tros que no momento do mostreo estaban

inaugurados mais permanecían pechados,

ou os que tiñan aprobada a licencia de

obra, e estaban en proceso de construci-

ón ou rehabilitación, e aqueles outros que

presentaron seus proxectos a institucións

para ser financiados: representan case un

cuarto das iniciativas, o que constitúe un

verdadeiro problema e é fonte de numero-

sas críticas por parte da poboa- ción local

e de outros profesionais.

1. Aula Activa do Mar2. Aula do Mar3. Aula da Natureza dos Ancares4. Natureza das Brañas de Valga 5. Aula da Natureza Cabo Udra6. Aula da Natureza Casa da Ría7. Aula da Natureza da Fonsagrada8. Aula da Natureza de Guitiríz9. Aula da Natureza Illa de Fillaboa10. A.N. Juan Lembeye-Jardín Botánico11. Aula da Natureza Moreda do Caurel 12. Aula da Natureza de Oira13. Aula da Natureza dos Ollares14. Aula da Natureza do Pasatempos15. Aula da Natureza Río Chelo16. Aula da Natureza San Cristovo17. Aula da Natureza de Trives18. Aula Etnográfica do Mar19. Barco M. Bonitero Reina del Carmen20. Casa das abellas21. Casa da castaña22. Casa da enerxía23. Casa do Mel24. Casa dos mosaicos25. Casa do Salmón26. Caseta de Pepe do Cuco27. Castro de Vigo28. Centro Arqueolóxico Areal-Salinae29. C. A. Barbanza-Castro Neixón30. Centro Arqueolóxico Caeira31. C. Arqueolóxico Federico Maciñeira32. Centro Arqueolóxico Tourón33. C.Divulgación Arqueolóxico Minicipal34. Centro de Divulgación das abellas35. C. Divulgación do Queixo e do Mel36. Centro da Identidade Galega37. Centro de Información das Illas Cíes38. C. de Información Xudía de Galicia39. C.I. Ambiental de Compostela40. C de Interpretación dos Andrade41. Centro de Interpretación Avifauna 42. C. Interpretación Aquis Querquennis 43. C.I. Arqueolóxica San Roque44. C.Interpretación da Batalla de Rande45. C.I. de Berobreo 46. Centro de Interpretación das Burgas47. C. Interpretación Cabo Prioriño48. Centro de Interpretación Caldoval49. CI. e Información do Camiño Norte 50. C. I. do Camiño de Santiago51. C. de Interpretación da Carballeira

103. C. Interpretación do PN Monte Aloia104. CI PN Serra do Xurés e Baixa Limia105. CI do Pemento Branco106. C de Interpretación da pesca fluvial 107. C. Interpretación do Pico Sacro108. CIR da Biosfera Insuas do Miño109. CIRA-C.I. da Ría de Arousa110. CI. Río Eo e do bosque da Marronda111. CI das Ribeiras do Louro112. CI e rexeneración P.natural autóctono113. CI de San Cibrao de Lás114. C.Interpretación San Simón115. Centro de Interpretación A Telleria116. CI-Ecomuseo Terras de Azul Cobalto117. C. Interpretación Terras do Miño118. C de Interpretación da Torre do Bolo119. CI da Torre de Hércules120. CI das Torres Arzobispales121. C. Interpretación da Vida Monástica122. CI da vila romana de Toralla123. CI do viño da Ribeira Sacra124. CI do xacemento romano125. CI dos xogos populares126. Centro Etnográfico Terra de Montes127. Eco-Museu de Costa da Égoa128. Ecomuseo Forno do Forte129. Ecomuseo do queixo do Xurés130. Ecomuseo Torres do Allo131. Museo da Auga132. Museo do Campo133. Museo Casa do Pescador134. Museo O enredo do abelleiro135. Museo Etnográfico Casa do Patrón136. Museo etnográfico da Limia137. Museo etnográfico e do viño138. Museo do Liño139. Museo do Mar140. Museo Marítimo Seno de Corcubión141. Museo do Moucho142. Museo Os Muiños de Acea de Ama143. Museos Muiños de Mareas A Seca144. Museo da Natureza145. Museo Pazo do Mel-Casar Vizcaia 146. Museo do Viño147. Naturnova148. P. Arqueolóxico da Arte Rupestre149. Parque Etnográfico do Arenteiro150. PE dos Batáns de Mosquetín151. Parque Etnográfico do Río Arnoia152. Parque Etnográfico do Sesín153. Reciclaterra

52. C.I. Castelo da Concepción53. C. I. Castelo da Rocha Vella54. C. Interpretación dos Castros55. CI cultura castrexa Castromao56. C. Interpretación Castro de Baroña57. C. Interpretación Castro Cociñadoiro58. C. de Interpretación da cerería, Favum 59. C. Interpretación do Cogumelo60. Centro de Interpretación da Conserva61. C.e Interpretación do Contrabando62. Centro de Interpretación O Corgo63. C. I. do Dolmen de Dombate 64. CIELGA65. C. Interpretación da Estación Decca66. CI da electricidade de Ézaro67. Centro de Interpretación da faba68. C. Interpretación forestal69. CI naufraxios, faros e sinais marítimas70. Centro de Interpretación Fluvial71. C. Interpretación fluvial do río Umia72. Ci das Fragas do Eume 73. C Interpretación do galo de curral74. C.Interpretación da Illa de Ons75. CI da Historia de Láncara76. CI da Historia de Moeche77. CI histórica de Vilamosteiros78. C.I. Histórico Cultural Santa Leonor79. CI intermareal, da pesca e da salga80. C. Interpretación do Invernadeiro81. C. Interpretación da Lagoa de Antela82. CI Lagoa de Cospeito83. C.I. Lagoas de Xuño-S.Pedro d Muro84. CI da Lamprea e o Viño85. CI do medio Rural da Portela86. CI das Minas de San Fins87. CI do Mosteiro de Carboeiro88. CI Muiño do Pozo de Cachón89. C.I. Muiños de Auga Costa da Morte90. Centro de Interpretación da Muralla91. Centro de Interpretación Museística92. C.I. Natureza A Siradella93. CIN PN Serra de Enciña da Lastra94. CI da Oleiria de Gundivós95. Centro de Interpretación do olivo96. CI Parques e Xardíns de Compostela97. C.I. dos Parques Naturais de Galicia98. C.I. do Patrimonio de Castrelo do Val99. CI do Patrimonio Local Taboexa100. CI do Patrimonio Cultural101. CI. Patrimonio e a paisaxe A Capela102. CI do P. Nacional das Illas Atlánticas

Page 112: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

110 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

araceli seraNtes pazos

Respecto a súa localización, non hai unha

relación directa entre o emprazamento e

os destinos turísticos máis frecuentes2:

só o 23,02% dos centros o estarían; en

contraste, moitos deles creáronse para

potenciar o desenvolvemento turístico de

zonas que son pouco demandadas polos

visitantes. Quizás este recurso podería dar

resposta a ese sector de turistas máis au-

tosuficientes e esixentes que fragmentan

as súas vacacións en curtos períodos de

tempo, xa que en Galicia a estadía media

é de 2,28 noites e só o 54,60% o fai con

reservas previas, e xestionan a súa viaxe

“in situ” (INE, 2008).

A maior parte dos CI atópanse nas provin-

cias da Coruña (38%) e Pontevedra (25%);

Lugo conta con menor oferta (16%). Mais

se consideramos a afluencia de turismo

por provincia (INE, 2008) (Gráfico 1), pare-

ce sobredimensionado o número de CI que

teñen as provincias de Ourense e Lugo,

fundamentalmente esta primeira. Por esta

razón cabería pensar que os destinatarios

destes CI serían a poboación local ou limí-

trofe en vez dos turistas.

Se temos en conta o emprazamento res-

pecto da distribución da poboación (Mapa

2 Os 16 destinos con maior afluencia

de turismo, segundo o Anuario Económico de

La Caixa (2009) son, por orden de afluencia:

Santiago de Compostela, A Coruña, Vigo,

Sanxenxo, O Grove, Ourense, Lugo, Ferrol,

Pontevedra, Oleiros, Ribeira, Culleredo, Poio,

Vilagarcía de Arousa, A guarda e Baiona.

2), comprobamos que a maior porcentaxe

atópase en municipios e comarcas pouco

poboadas (Táboa 1): o 62,09% localízan-

se en municipios con menos de 10.000

habitantes, con economías baseadas no

sector primario (agricultura e gandería) e

servizos (hostalería). Trátase, en xeral, de

zonas de interior, desde as que se preten-

de dinamizar o turismo como unha activi-

dade complementaria, en base a seus re-

cursos naturais. Estamos a falar de ofertas

de turismo rural, de natureza, de montaña,

deportivo, bioturismo, de aventura, activo,

de balneario, de saúde o de ecoturismo.

Esta oferta parece coherente se temos

en conta os estudos sobre as actividades

realizadas polos turistas que, por orde de

importancia, serían: descanso, visitas a

Gráfico 1: Comparación entre CI e número de turistas por provincia (Elaboración propia).

Poboación 2008 nº C.Interpretación

<5.000 60

5.000-10.000 35

10.000-20.000 20

20.000-50.000 15

>50.000 23

Táboa 1: Localización dos CI respecto á den-sidade de poboación do municipio (INE, 2008. Elaboración propia).

Page 113: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

111ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

monumentos e museos, visitas a reser-

vas naturais e parques, compras, lectura

e sendeirismo (dePartamento de estatístiCa

e inVestigaCión oPeratiVa, 2005). Cabe des-

tacar tamén a importante oferta de CI en

municipios de máis de 20.000 habitantes

(24,83%) que son os que reciben a maior

afluencia de visitantes.

Neste estudo resulta tan interesante coñe-

cer a localización dos CI respecto a súa

contorna (espazos naturais, rurais ou ur-

banos) (Gráfico 2), como coñecer a súa

localización respecto ao recurso a inter-

pretar (no mesmo enclave, cerca ou lonxe)

(Gráfico 3). A maioría dos centros están lo-

calizados en espazos habitados (rurais ou

urbanos, o 74%), o que potencialmente os

Os Centros de Interpretación en Galicia

Mapa 2: Localización dos Centros de Interpretación atendendo á densidade de poboación dos municipios (Elaboración propia).

VILAGARCÍA

VILANOVA

CAMBADOS

O GROVE

SANXENXO

RIBADUMIA

POIOPONTEVEDRA

BUEU

CANGAS

MORAÑA

CALDASDE REIS

ARZÚA

FRADES

MELIDE

TOQUES

OUTEIRO DE REI

POL

BALEIRA

LUGO

O CORGO

O PÁRAMO

LÁNCARA

ESGOS

MONFORTEDE LEMOS

SOBER

CHANDREXADE QUEIXA

S.AMAROOURENSE

TOÉNBARBADÁS

S.CIBRAODAS VIÑAS

RIBADAVIA

CELANOVA

ALLARIZ

VILARDE SANTOS

SANDIÁS

VILARIÑODE CONXO

CASTRELODO VAL

FERROL

CEDEIRA

MUGARDOS

ORTIGUEIRA

MOECHE

AS PONTES

A CORUÑA

PONTEDEUME

ARTEIXO

A LARACHA

CULLEREDO

CAMBRE

COIRÓS

ABEGONDO

MESIAS

CARRAL

CERCEDA

MALPICA

CABANA DEBERGANTIÑOS

FISTERRA

CORCUBIÓN

ZAS

CARNOTA

MUROS

NOIA

LOUSAME

PORTODO SON

SANTIAGO

BOIRO RIANXO

RIBEIRA

REDONDELA

VIGO

A GUARDA

TUI

PORRIÑO

SALVATERRA

ASNEVES

ARBO

O COVELO

PONTECALDELAS

CAMPOLAMEIRO

BOQUEIXÓN

SILLEDALALÍN

VILADECRUCES

O CARBALLIÑO

LOBIOS

BANDE

CUALEDRO

OIMBRA VERÍN

VILARDEVÓS

RIÓS

VIANA DO BOLO

RUBIÁ

O BOLO

MANZANEDA

POBRA DETRIVES

S.XOANDE RÍO

FOLGOSODO COUREL

CERVANTES

A FONSAGRADA

A PONTENOVA

RIBADEO

BURELACERVO

MONDOÑEDOLOURENZÁ

GUITIRIZCOSPEITO

BETANZOS

RÁBADE

A CAPELA

OLEIROS1

Poboación 2008 habitantes

< 5.000 5.000-10.00010.000-20.00020.000-50.000

>50.000

11

2 1

11

12

2

11

11

1

1 2

2 21

2

1 1

2

3

2

32

1

1

1

1

11

1

1

2

1 2

7

1

1

1

1 12

23

1

1

1

1

1

1

41

1

11

1

2 2

1

1

1

1

1

11

1

1

1

1

1

11

1

11

1

11

3

1

1

1

1 1

1

11

11

13

12

2

24

2

1 1

1

1

1

1

1

1

2

CAMARIÑAS

1

Page 114: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

112 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

fai máis visibles e accesibles aos turistas.

Tamén é positivo que a maior parte estea

no mesmo lugar onde se atopa o recurso

ou nun emprazamento próximo (72%); re-

sulta difícil argumentar que a localización

dun CI non estea na contorna do recurso,

porque neste caso é difícil que favoreza a

interpretación do mesmo. Nesta liña, Don

aldridge (2005:14-15) asegura que “expli-

car o significado dos obxectos dun museo

é xeralmente máis difícil que interpretar un

lugar, xa que foron sacados das súas raíces

e as veces non se coñece a súa orixe, e o

máis probable é que perderan o seu signi-

ficado orixinal”; este autor distingue entre a

función dos CI (conservar o que está fóra) e

os museos (preservar as coleccións). Para

aldridge (2005:20), a interpretación de sitio

“proporciona unha vía fácil para revelar o

significado do lugar e así ofrecer aos visitan-

tes do sitio unha experiencia colectiva que

practicamente poda fomentar pensamentos

conservacionistas, e por riba de todo, non

trata de dicirlle á xente que debe pensar”.

Galicia non escapou a “febre” de crear CI

sen asegurar a súa viabilidade e funciona-

mento: el 22,88% están pechados ou en

construción, e máis do 60% están inutili-

zadas, ao abrir as instalacións exclusiva-

mente baixo demanda ou en horarios de

oficina, polo que non están atenden as

necesidades dos visitantes que acoden no

seu tempo de lecer (fins de semana, festi-

vos e feiras). Resulta máis alarmante a situ-

ación se temos en conta que a titularidade

destas instalacións pechadas é en todos

os casos de institucións públicas e foron

creadas con fondos públicos: poñemos

como exemplo 3 dos 18 centros xa inaugu-

rados e pechados no momento do estudo

(Fotos 5 a 7). É significativo tamén que mu-

nicipios como Ourense, Vigo ou Santiago

contasen con 2 ou máis centros pechados,

ou mesmo que nos municipios do litoral,

que teñen concentrada máis poboación

e tamén máis CI pechados. Para Santos

mateos (2003:8) esta “febre construtora”

“pode desembocar nun mal coñecemento

das verdadeiras posibilidades e bondades

araceli seraNtes pazos

Gráfico 2: Localización dos CI na contorna (urba-na, rural ou natural) (Elaboración propia).

Gráfico 3: Localización dos CI respecto ao recurso a interpretar (no lugar, na perifería noutro contexto) (Elaboración propia).

Page 115: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

113ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

que ofrece esta disciplina como mediadora

entre patrimonio e sociedade”.

Por último, respecto aos edificios, cabe si-

nalar tres posibilidades: que sexan de nova

construción, que estean rehabilitados con

tal fin ou que existiran as instalacións e fo-

ron adaptadas para albergar o CI (Gráfico

4). Podemos comprobar que o desembolso

efectuado para crear novas edificacións ou

rehabilitar edificios antigos (o máis frecuen-

te son casas consistoriais e casas reitorais

sen uso) é moi importante, xa que consti-

túen o 70% dos casos.

Caracterización dos Centros de Interpretación en Galicia: temática e recursos

Na súa orixe, os CI respondían a “unha

visión do patrimonio como instrumento

esencial para reforzar a conciencia na-

cional e para fortalecer a identidade” ou

unha visión baseada “na valorización do

patrimonio como conxunto de bens a le-

gar para que podan gozalos as xeracións

futuras” (Margalida Castells, 2004: 15). A

IP segundo esta autora debería servir, ou

ben para enfatizar e singularizar eses ras-

gos que fraguaron a historia e a identidade

do lugar, ou ben para preservar e achegar

eses valores.

No caso de Galicia, os CI tamén se basean

na valorización dun recurso patrimonial,

moitas veces coa finalidade de fornecer a

identidade ou conservar os recursos, mais

caberían máis posibilidades. No noso es-

tudo identificamos polo menos 5 finali-

dades, aínda que non sempre excluíntes

entre elas: (i) colaborar e facilitar a xestión

do recurso, (ii) informar, divulgar e educar

Os Centros de Interpretación en Galicia

Fotos 5 a 7: Exemplo de centros pechados: Casa da castaña (Riós, Ourense), CI das Gándaras de Budiño (Porriño Pontevedra) e CI e Rexeneración do Patrimonio Natural Autóctono (Ourense).

Gráfico 4: Tipo de edificios que aloxan aos CI: novos, rehabilitados ou adaptados (Elaboración propia).

Page 116: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

114 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

sobre o recurso, (iii) favorecer o desenvol-

vemento social a nivel local, (iv) potenciar o

desenvolvemento económico, e (v) impul-

sar distintas estratexias para o desenvol-

vemento turístico (Gráfico 5). Atendendo a

estas categorías, son máis numerosos os

que perseguen fins relacionados co de-

senvolvemento (local, económico e turísti-

co, 69%). No caso galego, os CI nos seus

inicios estiveron moi vinculados a fins edu-

cativos e de apoio á xestión dos espazos,

na actualidade non parece que sexa a fina-

lidade principal (31%). Esta idea coincide

coas reflexións de Don aldridge (2005:12)

cando sinala que a IP estase a impregnar

da “cultura rendible” que, devaluada polas

forzas do mercado, cree que está a levar a

un estado de “bancarrota moral”. Con isto,

non queremos dicir que os CI baseados no

desenvolvemento socioeconómico ou tu-

rístico persigan exclusivamente unha ren-

dibilidade económica, mais parece oportu-

no non esquecer os fins da IP.

Aínda que a maior parte dos centros non

son temáticos, existe unha temática pre-

dominante3, que nos analizamos atenden-

3 Recollida só en parte no Mapa 1,

porque optamos por non reflectir o tema dos

que estaban pechados, para que fosen máis

visibles.

do a seis categorías: (i) de carácter etno-

gráfico e vinculados coa cultura local; (ii)

baseados nunha actividade produtiva ou

industrial; (iii) valorizan produtos artesanais

ou produción local; (iv) divulgan achados

arqueolóxicos ou asociados coa historia lo-

cal; (v) baseados nos valores naturais; e, (vi)

relacionados coa ecoloxía, fundamental-

mente coa problemática urbana (Gráfico 6).

As experiencias máis numerosas están

relacionadas cos valores naturais do lugar

–especialmente naqueles casos que con-

ten con algunha figura de protección– se-

guidos polos que interpretan xacementos

arqueolóxicos ou patrimonio construído

de valor histórico –son máis abondosos os

primeiros–. Estas temáticas están como

tema principal no 54% dos CI, máis apa-

recen reflectidas tamén noutros centros

como rasgo ou tema secundario, funda-

mentalmente aqueles aspectos relaciona-

dos co medio natural. Hai que ter en conta

araceli seraNtes pazos

Gráfico 6: Os CI galegos segundo a temática principal (Elaboración propia).

Gráfico 5: Os CI galegos segundo o seu fin prin-cipal (Elaboración propia).

Page 117: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

115ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Os Centros de Interpretación en Galicia

tamén que en Galicia os pioneiros na crea-

ción e promoción dos CI foron os respon-

sables de xestionar os ENP e de divulgar

os xacementos arqueolóxicos.

Son moi abondosos tamén os centros que

se centran en aspectos etnográficos e rela-

cionados coa cultura local, destes, os máis

numerosos son os centrados nos muíños (9

centros); na mesma categoría considera-

mos como temática emerxente os adicados

ao Camiño de Santiago, ben como tema

principal (3) ou ben como un dos tópicos

abordados (7). Respecto aos centrados en

temas relacionados con actividades produ-

tivas, sector económico, produción local ou

artesanía (25% en total) están relacionados

co mundo da pesca (12), coa produción

agrícola ou gandeira de especies autócto-

nas (8), do mel (7), do viño e da olería (4), da

produción enerxética (3) e do queixo, miñas

ou explotación forestal (1).

Aínda é unha temática pouco experimen-

tada a relacionada coa vida na cidade e a

ecoloxía urbana. Só dous centros basean

seus servizos nestes contidos, sendo a

súa finalidade de carácter educativo

e demostrativo (Fotos 8 e 9).

Respecto á tematica dos centros pe-

chados ou en construción (Gráfico 7),

o 50% deles céntranse nos valores

do medio natural (17); aínda que nu-

mericamente sexa inferior os relacio-

nados coa historia e arqueoloxía (10) por-

centualmente tamén son moi significativos,

o mesmo ocorre cos relacionados co sector

económico (5). Os centros que permanecen

abertos están relacionados coa cultura e et-

nografía (só 2 pechados) e co artesanía e

produtos locais (1). Os 2 relacionados coa

ecoloxía urbana están abertos.

Fotos 9: Centro de Interpretación Ambiental (Santiago de Compostela).

Fotos 8: Reciclaterra (Ferrol)

Gráfico 7: Porcentaxe de centros pechados ou en construción atendendo a súa temática (Elabo-ración propia)

Page 118: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

116 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Se temos en conta as dúas variables, fina-

lidade dos CI e temática principal (Táboa

2) podemos caracterizalos como: os CI de

contido cultural, etnográfico, histórico e

arqueolóxico teñen como finalidade prin-

cipal o desenvolvemento turístico ou local;

os baseados en actividades industriais,

produtivas e artesanais teñen como fina-

lidade o desenvolvemento económico; os

adicados á divulgación e valorización do

medio natural teñen como fins educativos

ou de apoio á xestión; e, os de contidos

ecolóxico e urbano perseguen obxectivos

de carácter educativo.

Resulta interesante comprobar como están

distribuídos a nivel provincial por temática

(Mapa 3). A provincia da Coruña lidera os

CI de temática industrial ou relacionados

coa produción económica, mentres que a

de Lugo, comparativamente, ten un perfil

naturalístico, que é moi significativo tamén

na da Pontevedra; isto resulta rechamante

porque Lugo non conta con ningún Parque

Natural, fronte a Pontevedra que conta

con un máis un Parque Nacional. A pro-

vincia de Ourense é a que máis aproveita

as singularidades e os sinais de identidade

relacionados coa artesanía e a produción

local.

Lillian stewart (1981) fixo unha proposta

de clasificación dos medios interpreta-

tivos que chegou até os nosos días. Os

clasifica en non persoais (sinais e marcas,

publicacións, medos de comunicación de

masas, sendeiros autoguiados, audiovi-

suais automáticos, exposicións e exhibi-

cións) e persoais (percorridos e paseos,

araceli seraNtes pazos

D. local D.económico turismo xestión educación

Cultural/etnográfico 12 2 12 4

Industrial/económico 6 13 9 1

Artesanía/produtos 3 6 1

arqueoloxía/historia 13 17 1 5

Natural/ENP 3 9 13 18

Ecoloxía/urbanos 2

Táboa 2: Os CI galegos segundo a súa finalidade e a temática principal (Elaboración propia).

Mapa 3: Centro de Interpretación Ambiental (Santiago de Compostela).

Temática principal do CI

CI cultural/etnográfico CI industrial/sector económico CI Artesanía/productos locais CI Arqueolóxico/histórico CI carácter natural CI ecoloxía urbana

1316 2

14 2 12 2 4 2

4 11

9 4 5

9 7

6 6 2

11 12

Page 119: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

117ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

audiovisuais, persoal especializado, ani-

mación e servizos casuais) (Jorge morales,

2001:146). Nos CI atopamos exemplos da

maior parte destes medios, mais entre

todos eles son as exposicións e as exhi-

bicións4 con carácter permanente as que

teñen maior presencia; de feito, unha das

críticas xeralizadas ten que ver coa escasa

ou nula inversión en actualizar ou substi-

tuir os paneis, maquetas ou outros medios

ilustrativos.

Para analizar as características das ex-

posicións tomamos como referencia as

categorías propostas por Michael BelCher

(1997:85-86):

• Interactivas: as que requiren a involu-

cración do espectador en actividades

intelectuais ou físicas. Baséanse no

principio de persoa-mostra e non están

pensadas para grupos.

• Reactivas: as que comezan a funcionar,

se iluminan ou falan ao detectar a pre-

sencia dos visitantes (Foto 10).

• Dinámicas: as animadas por medios

mecánicos ou as manipuladas polos

visitantes.

• Centradas no obxecto: as que non

teñen tema, senón que presentan unha

4 En IP enténdese por exposición cal-

quera obxecto ou colección que ilustra ou expli-

ca un tema, e por exhibición calquera represen-

tación bidimensional ou tridimensional que utiliza

medios ilustrativos ou efectos especiais para

desenvolver o tema (Jorge Morales, 2001:150).

serie de obxectos dalgunha forma in-

terrelacionados.

• Sistemática: as que utilizan como pun-

to de partida un criterio para abordar o

tema.

• Temática: as que contan unha historia e

teñen unha liña argumental que ilustra

con obxectos e recursos. É o tema o

enlace dos obxectos.

• Participativa: as que requiren que os

visitantes usen o tacto, o ouvido, expe-

rimenten, debuxen, opinen… (Foto 11)

No Gráfico 8 recollemos os tipos de pro-

postas expositivas nos CI, polo que hai

unha porcentaxe de centros (10,46%) que

Os Centros de Interpretación en Galicia

Foto 10: Exemplo dunha exposición reactiva (Centro Histórico Cultural Santa Leonor, Povra de Trives-Ourense), Foto 11: Exemplo dunha exposición participativa (CI do xogo, A Capela-A Coruña).

Page 120: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

118 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

araceli seraNtes pazos

non quedan reflectidos porque carecen

destes medios.

Obsérvase que a maior parte das expo-

sicións (73%) son do tipo “centradas no

obxecto” –porque non teñen tema, senón

que presentan distintos tópicos relacio-

nados co recurso– ou de carácter “temá-

tico” –porque se centran nun tópico que

sirve de fío condutor, e presentan diversos

obxectos para ir afondando nas súas ca-

racterísticas–; no primeiro caso, e se te-

mos en conta autores como Sam H. ham

(1992), non se trataría de contidos inter-

pretativos, porque a interpretación ten que

ser temática. En ambos os dous casos

trátase de mera transmisión de informa-

ción, na que os visitantes son receptores

pasivos; as posibilidades de que provoque

se establezan intercone- xións entre a ex-

periencia previa das persoas que o visitan

e os obxectos que se presentan é remota.

As propostas expositivas que requiren da

participación das persoas visitantes son

moi escasas (18%), aínda que sexan as

de maior potencial comunicativo e mellor

efectividade á hora de estimular e implicar

aos visitantes na conservación do patri-

monio.

Por último, destacar que o idioma pre-

dominante nos medios dos CI é o galego

(94,77%) que nalgúns casos, compar-

te protagonismo co castelán (8,50%); o

número de CI que teñen a súa informa-

ción exclusivamente en castelán é míni-

mo (5,23%). Poderíamos pensar que isto

puidera constituír un problema, porque o

60% dos visitantes a Galicia son do Esta-

do español, e só no 23,30% dos casos trá-

tase de turismo interno (INE, 2008). Mais

as queixas que se transmitiron respecto

ao idioma non son significativas en nin-

gún dos casos. Respecto ao turismo es-

tranxeiro a porcentaxe maior de visitantes

proveñen de Portugal, polo que a lingua

dominante tampouco parece un obstáculo

neste caso (16,70%) (INE, 2008).

Gráfico 8: Tipo de exposicións nos CI galegos (Baseado en M. BelCher, 1997. Elaboración propia).

Page 121: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

119ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Os Centros de Interpretación en Galicia

Algunhas conclusións

Podemos afirmar que polo seu número e

distribución, os CI en Galicia constitúen un

importante potencial para o desenvolve-

mento turístico sostible, entendido como

o turismo que reporta beneficios aos po-

boadores dun lugar cun baixo impacto

negativo na súa cultura e no seu medio

medio ambiente.

En Galicia, o mesmo que noutros países

europeos e anglosaxóns, existen nume-

rosos equipamentos “concibidos como

unha instalación multiusos con exhibicións

interpretativas, programas audiovisuais e

outros servizos públicos” que reciben o

nome, entre outros, de Centros de Inter-

pretación nos que parece que primou a

cantidade fronte á calidade (María muñoz

e Javier Benayas, 2006: 6). Neste momento

contamos xa coas inversións máis custo-

sas, as instalacións, agora, é o memento

de potenciar unha planificación estratéxica

de uso e servizos.

Os CI galegos poderían constituír un re-

curso valioso para valorizar o patrimonio e

para desenvolver o turismo ao estar repar-

tidos por todo o territorio, abordando te-

máticas moi heteroxéneas; consideramos

que esta distribución é unha oportunidade

para coordinarse con outras iniciativas e

sumar sinerxías, porque permitiría promo-

ver produtos turísticos complementarios

de maior alcance. Ademais, contan coa

vantaxe de estar localizados no mesmo

lugar no que se atopa o recurso ou na súa

contorna inmediata, o que permite realizar

unha Interpretación do Patrimonio de ca-

lidade. Comprobamos que moitos dos CI

están directamente ligados con plans de

desenvolvemento turístico (31%), e os que

teñen outra finalidade principal (educativa,

apoio á xestión do recurso, desenvolve-

mento local ou económico), contemplan o

desenvolvemento turístico como obxecti-

vo secundario.

María muñoz e Javier Benayas (2006: 6) no

seu estudo sobre CI nos ENP sinalan que

as tasas de uso son moi baixas (entre o 10

e 0 12%); no noso caso non existen da-

tos suficientes sobre número de visitantes

á localidade e ao CI, aínda que creemos

que sería bastante similar a este estudo. A

realidade é que os CI non se coñecen, non

se divulgan ou se fai con pouca eficacia;

en moitos casos trátase de iniciativas de

pequenas corporacións locais que teñen

serias dificultades para darse a coñecer.

É preciso facer un maior esforzo en “visi-

bilizar” estes centros. Na actualidade ao

non axustarse á demanda real, están so-

bredimensionados, polo que non é preciso

facer máis inversións en crear novos cen-

tros, senón que é preciso proxectar es-

tratexias para visibilizar os que xa existen.

Tampouco se está a aproveitar o seu po-

tencial para presentar as características

identitarias a nivel local, nin dos produtos

senlleiros de alto interese para o turismo

Page 122: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

120 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

araceli seraNtes pazos

(só o 7% céntrase nestes aspectos). A

maior parte céntranse na divulgación de

espazos naturais ou de interese histórico,

facendo uso deles un sector moi concre-

to da poboación; Freeman tilden (2006)

sinalaba no seu quinto principio a necesi-

dade de presentar o “todo” e non partes

illadas, ao tempo que é necesario dirixir-

se ao visitante como un todo e non como

un especialista nunha faceta concreta do

coñecemento. É preciso mellorar os conti-

dos da maior parte dos CI, ou actualizalos

por estar obsoletos, para que realmen-

te poden mostrar o “alma” do lugar a un

público non experto. Sería recomendable

que estas novas exposicións e exhibici-

óns potenciasen máis a interactividade e

a participación dos visitantes.

Non hai xustificación posible para ter feito

as millonarias inversións en crear ou reha-

bilitar infraestruturas para logo abandona-

las e permitir que se deterioren.

A creación dunha Rede Galega de Centros

de Interpretación permitiría realizar unha

planificación conxunta de usos e servizos,

a creación de novos produtos turísticos,

a divulgación conxunta, o intercambio de

profesionais e entre profesionais, a forma-

ción continua, a resolución colexiada de

problemas comúns e a colaboración de

cara a aumentar a calidade dos servizos, a

satisfacción dos visitantes e a calidade de

vida da poboación local.

Referencias bibliográficas

ALDRIDGE, DON (2005): “La interpretación como indicador de la convicción cultural”, Bo-letín de Interpretación, nº 12, pp. 11-21.

BROCHU, Lisa e Tim MERRIMAN (2004): La in-terpretación personal. Concetando su audiencia con los recursos patrimoniales, Singapur, NAI-Interpress.

CASTELLS, Margarida (2004): “Fortalecer la iden-tidad y transmitir un legado: la propuesta del Algonquin Provinicial Park”, Boletín de Interpretación, nº 10, pp. 15-17.

FERNÁNDEZ BALBOA, Carlos (2007). “Museos y Centros de Visitantes. Espazos para acercarnos a nuestro patrimonio”, C. Fer-nández BalBoa (coord.), La Interpretación del Patrimonio en la Argentina, Buenos Aires, Rep. Argentina, Administración de Parques Nacionales, 123-134.

FORUM BARCELONA (2004): Dialogo Turismo, diversidad cultural y desarrollo sosteni-ble, Barcelona, España, Forum Universal de las Culturas [www.barcelona2004.org/esp/banco_del_conocimiento/documen-tos/ficha.cfm?IdDoc=1448]

gonzález, Ana, Laurentino BELLO e Norberto MUÑIZ (2000): “Orientación de la em-presa turística del siglo XXI a los valores personales y los estilos de vida de los tu-ristas” em Cuadernos de Ciencias Econó-micas y empresariales, nº 39. pp. 59-86.

ham, Sam.H. (1992): Environmental Interpreta-tion: A Práctical Guide for People with Big Ideas and Small Budger, Colorado, USA, North American Press.

LOIS, Antón (2006): “Ponga un centro de interpre-tación en su vida (o en bajada)”, Boletín de Interpretación, nº 14, pp. 7-8.

MARTÍN, Marcelo (2004): “Patrimonio y Socie-dad. Interpretación y otras cuestiones en la planificación turística de las ciudades monumentales”, en Boletín Gestión Cul-tural, nº 8, pp.1-103.

MARTÍN, Marcelo (2008): La memoria está llena de olvidos. Apuntes para una interpre-tación del patrimonio en el Memorial los Merivales [www.scrib.com/doc/5001315/Articulo-Canal-de-los-Presos]

MATEOS RUSILLO, Santos (2003): “El peligroso éxito de los centros de interpretación. Una amenaza para la interpretación del patrimonio en España” en Boletín de In-terpretación, nº 8, pp. 7-9

Page 123: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

121ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Os Centros de Interpretación en Galicia

MEIRA, Pablo e Araceli SERANTES (2005). “So-bre cultura e cultura ambiental: os “cen-tros de interpretación” invaden Galiza”, Interea visual, nº 5 (setembro), pp. 54-60.

MERRIMAN, Tim (2000): “Interpretación del patri-monio como un producto de valor aña-dido” en El Intéprete, agosto, pp.: 6-10.

MORALES, Jorge (2001): Guía práctica para la Interpretación del Patrimonio. El arte de acercar el legado natural y cutural al pú-blico visitante, Sevilla, España, Junta de Andalucía.

MUÑOZ, María e Javier BENAYAS (2006): ”Avan-ce de un estudio sobre centros de visitan-tes en España” en Boletín de Interpretaci-ón, nº 14, pp. 5-7.

SERANTES PAZOS, Araceli (2010a): A interpre-tación do patrimonio. Bases e recursos, en C. Vales (Coord), Manual de gestión de áreas protegidas para los países lusófo-nos, A Coruña, España, CEIDA y Funda-ción Biodiversidad, pp. 167-194.

SERANTES PAZOS, Araceli (2010b): “Interpreta-ción del Patrimonio, Turismo y Espazos Naturales Protegidos o como comunicar el legado natural a nuestros visitantes”, TURyDES Revista de Investigación en Tu-rismo y desarrollo local, nº8, 1-39.

SUREDA, Jaume, Francisco J. GUERRA e Marga-rida CASTELLS (2008): Interpretación del Patrimonio. Diseño de programas de ám-bito municipal, Barcelona, España, UOC.

TILDEN, Freeman (2006): La interpretación de nuestro patrimonio, Sevilla, España, Aso-ciación para la Interpretación del Patri-monio

UZZELL, David L. (1998): “Interpreting Our Heri-tage A Theoretical Interpretation”, D.L. uzzell; r. Ballantyne (eds.), Contempo-rary Issues in Heritage and Environmental Interpretation: Problems and Prospects, London, England, The Stationery Office, 11-25.

WALKER, Rob (1997): Métodos de investigación para el profesorado, Madrid, España, Morata.

Page 124: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

122 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

FerNaNdo carceller

122 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Amor polo futbol en Benguela © Xose Manuel Malheiro

Page 125: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

123ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 123-135

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

Turismo responsável no Bom Bom Island ResortResponsible tourism in the Bom Bom Island Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Príncipe)

Resumo

Os programas de certificação têm a potencialidade de proporcionar turismo mais

sustentável através da definição de standards e avaliação de desempenhos. Permitem,

ainda, ajudar a distinguir ecoturismos genuínos, protegendo a integridade deste conceito.

O Bom Bom Island Resort (BBIR) está situado a norte da Ilha do Príncipe, em São Tomé e

Príncipe, no Golfo da Guiné. Actualmente, o BBIR encontra-se num grande processo de

mudança, sendo um dos principais objectivos elevar a qualidade do resort, destacando-o

ao nível da sustentabilidade e transformando-o numa referência internacional de boas

práticas. Pretende-se desenvolver e aplicar uma política de turismo responsável, fazer

parte de e apoiar a economia local, promover e proteger o património natural e cultural,

apoiar e investir na conservação do destino e elevar os standards de qualidade do

resort. Com o projectar e desenvolver desta transformação tornou-se evidente que um

processo de certificação seria totalmente enquadrável e oportuno. Uma vez iniciado este

processo e consoante os resultados atingidos é intuito do BBIR procurar um programa

de certificação, que se enquadre nos seus objectivos e que permita avaliar e comprovar

os esforços e empenho de sustentatibilidade de toda a equipa do resort.

Abstract

Certification programs have the potential to provide a more sustainable tourism through

the definition of standards and evaluation of performances. They also help distinguish a

genuine ecotourism (authentic ecotourism), protecting the integrity of this concept. The

Bom Bom Island Resort, BBIR? Is located at the northern end of Príncipe Island, in Sao

Tome and Principe, in the Gulf of Guinea. Currently, the BBIR is in a major change process,

being one of the major objectives to raise the quality of the resort, making stand out the

level of sustainability and transforming it into an international reference of good practice.

The intention is to develop and implement a policy of responsible tourism, form part of

and support the local economy, promote and protect the natural and cultural heritage,

supporting and investing in the conservation of the destination and raise the standards

of quality of the resort.With this process of transformation is obvious that a certification

process would fit perfectly. Once BBIR have started this process and in accordance with the

results obtained, will try to obtain a certification program that meets your objectives and to

evaluate and verify the efforts and commitment of the sustainability of the whole equipment

of the resort.

Palabras chave

Turismo sustentável, conservação, processo de certificação, estandards de qualidade.

Key-words

Sustainable tourism, conservation, certification process, quality standards.

Page 126: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

124 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Sustentabilidade, qualidade no turismo e certificação

Com mais de 900 milhões de pessoas a

viajar todos os anos (R.A., 2009) o turis-

mo tornou-se na indústria em maior cres-

cimento do mundo; contudo, ao mesmo

tempo que proporciona prazer e rendi-

mento a milhões de pessoas, também

pode potenciar stress em ecossistemas

frágeis (CBD, 2002).

As actividades turísticas requerem muitas

infra-estruturas, como, por exemplo, ho-

téis, restaurantes, transportes, estradas

ou estacionamentos, as quais podem, na

sua construção e manutenção, trazer con-

sequências negativas, tais como desen-

volvimento descontrolado, aumento de

níveis de poluição, destruição de habitats

naturais, remoção de vida selvagem e in-

fluências indesejadas nas culturas locais

(BlaCk & CraBtree, 2007; honey M. , 2002).

No entanto, as actividades turísticas tam-

bém criam postos de trabalho, geram re-

ceitas, incentivam a preservação, criam

condições de conservação, de redução

de ameaças à biodiversidade, melhoram

a prestação de serviços às comunidade

locais, contribuem para a educação, for-

mação e respeito quer pelas comunida-

des, quer pelos valores ambientais (CBD,

2004). O turismo tem a potencialidade de

gerar muitos benefícios, mas este poten-

cial apenas se concretizará se o turismo

for gerido cuidadosamente, de forma a

MadaleNa patacho

garantir que os impactos negativos sejam

mínimos e os positivos se maximizem (we-

aring & neil, 2009).

O desenvolvimento sustentável, descrito

no Bruntland Report (1987), é um tipo de

desenvolvimento que atinge as necessida-

des do presente sem comprometer a ca-

pacidade das gerações futuras de atingir

as suas necessidades. O Tripel bottom line

é um conceito de gestão sustentável que

passou a ser encarado como uma práti-

ca de negócio recomendada. Inclui três

pilares principais, todos eles igualmente

importantes, para a sobrevivência de um

turismo de qualidade. São estes: a quali-

dade (1º pilar), a saúde, higiene e seguran-

ça (2º pilar) e a sustentabilidade ambiental,

social e económica (3º pilar) (TIES, 2004;

R.A., 2009; elkington, 1997). Para o suces-

so de um produto de turismo é necessário

encontrar formas de aplicar os princípios

de sustentabilidade ao turismo.

Existem vários tipos de iniciativas e ferra-

mentas da qualidade que permitem ajudar

a alcançar estes objectivos. Estas podem

ser obrigatórias, como a legislação, re-

gulamentações ou licenças (a cargo dos

Governos) (honey & rome, 2001), ou volun-

tárias, que incluem desde códigos de con-

duta, prémios de excelência, sistemas de

gestão ambiental, guias de boas práticas,

auto-compromisso e auto-declarações,

programas de certificação para entidades

e profissionais e acreditação, ou outros

menos conhecidos, como cartas de tu-

Page 127: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

125ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

rismo sustentável, assistência técnica ou

ajudas internacionais (BlaCk & CraBtree,

2007.b; STSC, 2003).

A certificação é um “procedimento volun-

tário que avalia, monitoriza e dá uma ga-

rantia escrita de que um negócio, produto,

serviço, atracção, destino, excursão, pres-

tador de serviços, processo ou sistema

de gestão está de acordo com exigências

específicas. Premeia, através de um logo

comercializável ou selo, os que cumprem

ou ultrapassam standards base, ou seja,

os que cumprem no mínimo a legislação,

nacional ou regional, bem como outros

standards estabelecidos, declarados e ne-

gociados pelo programa” (honey & rome,

2001, pp. 5). Este tipo de ferramenta da

qualidade apresenta diversas vantagens

não só para os consumidores como tam-

bém para os governos, ambiente e comi-

nudade local. Estas ferramentas permitem

aos consumidores reconhecer e escolher

produtos ou serviços que sejam responsá-

veis ambiental e socialmente, ou seja, os

produtos genuínos. Em termos gerais, au-

menta o conhecimento e reconhecimento

de boas práticas e de actividades respon-

sáveis, contribui para a divulgação e edu-

cação dos turistas quanto a problemas

ambientais e sociais de um local, permitin-

do-lhe agir com mais respeito e/ou contri-

buir para possíveis soluções. Os negócios

certificados tendem, ainda, a oferecer ser-

viços de melhor qualidade (sharPley, 2001;

Font & triBe, 2001).

Benefícia os Governos Uma vez que a cer-

tificação ajuda a proteger nichos de mer-

cado, como destinos de ecoturismo ou tu-

rismo sustentável, especialmente quando

a credibilidade do destino está ameaçada

por grenwashing. Eleva os standards da

indústria em termos de saúde, ambiente e

estabilidade social, ao mesmo tempo que

diminui custos de regulamentação e de

protecção. Ao ser exigida a contribuição

e benefício da economia local, pode aju-

dar à redução da pobreza, especialmente

em áreas rurais e menos desenvolvidas

(TIES, 2004; diamantis & westlake, 2001).

A comunidade local pode ser beneficiada

pela protecção das suas áreas naturais e

culturais, bem como, pela criação de pos-

tos de trabalho, através do investimento

no desenvolvimento sustentável (STSC,

2003). Isto porque, por exemplo, as certifi-

cações de ecoturismo exigem a protecção

do ambiente, a minimização de impactos,

o respeito pela comunidade local e pela

cultura e a garantia de benefícios reais,

económicos e sociais. Se um negócio for

economicamente sustentável e oferecer

qualidade de serviço que garanta a sua

sustentabilidade é provável que continue

a oferecer benefícios a longo prazo, sendo

esta uma mais-valia para as comunidades

(diamantis & westlake, 2001).

Relativamente ao ambiente, a certificação

é um meio de garantir o investimento na

conservação através de apoios directos

ou financeiros; de preservar a biodiver-

sidade e todos os seus valores naturais

Turismo responsável no Bom Bom Island Resort

Page 128: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

126 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

associados e de alertar, envolver e sensi-

bilizar as pessoas, quantos aos seus va-

lores e possíveis ameaças (STSC, 2003).

A comunidade local pode, assim, utilizar

esta ferramenta para determinar o tipo

de actividades turísticas que ajudaram a

maximizar os benefícios positivos e a mi-

nimizar os impactos negativos do turismo

(CraBtree, o’reilly, & worBoys, 2002).

Funcionamento da certificação

Existem determinados órgãos que criam

os programas de certificação (entidade

financiadora), como, por exemplo, ONG’s

ou Associações Ambientais, que preten-

dem influenciar o desempenho ambiental

da indústria, especialmente em subsec-

tores que sejam identificados como pro-

blemáticos. São estes órgãos que, nor-

malmente, financiam os programas de

certificação e que contratam uma equipa

ou empresa (de peritos em gestão de pro-

jectos, etiquetas, indicadores, marketing,

entre outras importantes funções), que

irá actuar como órgão avaliador (Font X.,

2002). A preparação do esquema dos

standards exigidos, dos indicadores da

etiqueta e dos manuais de avaliação são

propostos por outro órgão externo (órgão

certificador) que será, igualmente, contra-

tado pela entidade financiadora (Font X.,

2002). O processo da certificação envolve

5 passos essenciais, esquematizados na

Figura (1), com base no modelo Font, X.

(2001).

MadaleNa patacho

Figura 1. Processo de certi-ficação e seus intervenien-tes (Font X. , 2001).

Page 129: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

127ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Em primeiro lugar está a determinação dos

standards (1) que os candidatos devem

cumprir. São, então, elaborados standar-

ds imparciais, relevantes para a indústria

e alcançáveis por uma proporção da mes-

ma (issaVerdis J., 1998). Parte do processo

inclui determinar indicadores que podem

aferir os standards de forma credível e efi-

ciente, através da variedade de candidatos

para os quais se destina, ou seja, depen-

dem do foco do programa (Font & harris,

2004; Font, sanaBria, & skinner, 2003).

Após a criação dos standards e indicado-

res, os candidatos podem submeter-se à

avaliação (2), passando por um processo

de examinação, aferição e de determina-

ção da sua conformidade com os requisi-

tos pré definidos, ou seja, avaliação dos

indicadores por um avaliador ou auditor

(Font x., 2002; toth, 2002). É claro que o

processo de avaliação irá variar de acordo

com os indicadores, já que estes vão de-

terminar o tipo de provas necessárias para

a aferição. A avaliação em si pode consis-

tir em diversos métodos, como, por exem-

plo, uma visita ao local, uma revisão de

documentos de gestão e/ou avaliação de

impactos. O método de avaliação utilizado

irá, em parte, determinar os custos e tam-

bém a credibilidade do programa (Font x.,

2002). É muito importante que, neste pas-

so, se evitem conflitos de interesses entre

os intervenientes, essencialmente por uma

questão de credibilidade (sanaBria, 2002).

O passo seguinte é, então, a atribuição

da certificação (3). Se a avaliação for bem

sucedida, o candidato é certificado como

tendo alcançado os standards, ou seja,

correspondendo aos indicadores exigidos

(Font, sanaBria & skinner, 2003). As audi-

torias garantem a validade das compo-

nentes da certificação e a aplicação das

medidas de melhoria de desempenho; re-

presentam a situação ideal onde um negó-

cio estabeleceu um benchmark operacio-

nal, tornou-se certificado, está a actuar no

nível de boas práticas, conduz auditorias

internas regulares e está sujeito a audito-

rias externas que verifiquem o nível do seu

desempenho (issaVerdis J., 1998).

O órgão certificador pode ser sujeito a um

processo de reconhecimento através de

acreditação (4), ou seja, verificação da sua

capacidade de certificar empresas e/ou

produtos. Este é um meio que garante que

o órgão certificador efectuou a sua tare-

fa correctamente (sanaBria, 2002), no qual

uma entidade independente de qualquer

órgão certificador garante que o esquema

de certificação, em si, cumpre standards

e métodos apropriados, ou seja, “um pro-

grama de acreditação certifica os certifica-

dores” (honey & rome, 2001: 61). Certifica-

ções eficientes requerem acreditação. O

objectivo geral é que o selo da certificação

seja reconhecido pelos consumidores e

canais ou meios de distribuição e consi-

derado como uma mais-valia, que leva à

sua aceitação no mercado (Font, sanaBria,

& skinner, 2003).

O passo final na certificação é o seu re-

conhecimento e aceitação (5); o propósi-

Turismo responsável no Bom Bom Island Resort

Page 130: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

128 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

to destes sistemas é conduzir a um reco-

nhecimento e aceitação pela indústria de

standards fortes e voluntários, atingidos

por uma massa crucial de intervenientes,

e pelo mercado como um símbolo de qua-

lidade e uma diferença significativa que

influencia o comportamento dos consumi-

dores (Font x., 2002; toth, 2002). Por nor-

ma, as certificações têm uma determinada

validade, período após o qual os candida-

tos são sujeitos a novas auditorias, que

são as verificações e avaliações metodoló-

gicas, documentadas, periódicas e objec-

tivas, que determinam que a entidade (por

exemplo, empresa, produtos, programa,

individual ou destino) mantém as exigên-

cias do programa (honey & rome, 2001).

Ao órgão certificador compete, ainda, a

promoção da etiqueta ecológica a pos-

síveis candidatos, de forma a criar uma

massa crítica que permita economias de

escala no processo de verificação (Font

X. , 2002). Os objectivos das etiquetas

ecológicas são, normalmente, melhorar o

desempenho ambiental dos candidatos,

variando bastante entre programas os

meios pelos quais estas melhorias podem

ser atingidas (Font X. , 2001). O órgão ava-

liador tem a dificuldade de operacionali-

zar os indicadores e, neste ponto, podem

encontrar-se algumas limitações dos pro-

gramas (IssaVerdis J. , 2001). Nem todas as

etiquetas ecológicas seguem o processo

completo, demonstrando algumas falhas

que podem levantar questões sobre as

perspectivas do sector (Font X. , 2002).

Global Sustainable Tourism Council

“Promoting the widespread adoption

of global sustainable tourism stan-

dards to ensure the tourism industry

continues to drive conservation and

poverty alleviation”

O Global Sustainable Tourism Council

(GSTC) é um organismo internacional

que pretende promover o conhecimento

e compreensão de práticas de turismo

sustentável, promovendo a adopção dos

princípios universais de turismo sustentá-

vel e a procura de viagens sustentáveis. O

GSTC, procura alcançar objectivos atra-

vés dos seus diversos programas ligados

à criação de standards internacionais, aos

destinos, à formação e educação, aos

mercados de turismo e à acreditação. É

constituido por um grupo de membros

muito diversificado e global, incluindo as

agências das Nações Unidas, empresas e

agências de viagens líderes de mercado,

operadores turistícos, conselhos de turis-

mo regionais, pessoas a título individual e

comunidades.

Com o contínuo e acelerado crescimen-

to da indústria do turismo torna-se cada

vez mais evidente a necessidade de uma

interligação multidisciplinar entre o meio

ambiente e as comunidades receptoras.

Embora a consciência/conhecimento dos

turistas/consumidores seja cada vez maior

MadaleNa patacho

Page 131: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

129ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

existe, ainda, alguma falta de compreen-

são do significado de turismo sustentável.

O GSTC pretende clarificar as ambiguida-

des em torno das possíveis ameaças que

o turismo pode criar no meio ambiente,

na cultura e nas comunidade locais dos

destinos turísticos, ao mesmo tempo que

procura explorar e propiciar os impactos

positivos, abordando questões como a re-

dução da pobreza e a preservação natural

e cultural.

Global Sustainable Tourism Criteria (GSTC)

A Global Partnership for Sustainable Tou-

rism Criteria lançada pela R.A., UNEP,

United Nations Foundation e pela Uni-

ted Nations World Tourism Organization

(UNWTO) criou um conjunto de standards

mínimos gerais e globais para o turismo

sustentável, intitulado Global Sustainable

Tourism Criteria (GSTC). Os GSTC foram

oficialmente lançados na Global Conser-

vation Conference, que teve lugar em Bar-

celona, em 2008. Destinam-se a negócios

de turismo e iniciativas de classificação,

com o intuito de proporcionar uma es-

trutura comum a todos e a compreensão

das práticas de turismo sustentável. Esta

parceria pretende combater eficazmente

greenwashing, maximizar os benefícios

sociais e económicos do turismo nas co-

munidade locais, fortalecer a confiança

dos clientes em produtos de turismo “gre-

en” e fomentar as práticas de turismo sus-

tentável (TSC, 2009).

No centro de acção do GSCT estão os

Global Sustainable Tourism Criteria e os

Critérios para destinos turísticos. Estes

são princípios orientadores e requisitos

mínimos que qualquer negócio ou desti-

no turístico deve aspirar alcançar, a fim de

proteger e sustentar os recursos naturais e

culturais do mundo.

A existência de um conjunto universal de

standards para o turismo sustentável e

ecoturismo ajudará as certificações exis-

tentes, o mercado do turismo e os clientes

a estabelecer uma estrutura de compre-

ensão mútua, cooperação e garantia de

qualidade (Patacho, Madalena; 2010). A

sustentabilidade é imperativa para todos

os intervenientes do turismo e deve-se

traduzir de palavras em acções.

A ilha do Príncipe e o Bom Bom Island Resort

A Ilha do Príncipe é um local único para

muitos, ainda desconhecido. Situado no

Golfo da Guiné, esta ilha representa um lo-

cal de riquezas naturais inigualáveis, uma

jóia ecológica com uma floresta tropical

imaculada.

Turismo responsável no Bom Bom Island Resort

Page 132: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

130 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

O Bom Bom Island Resort (BBIR) está si-

tuado a norte na Ilha do Príncipe, em São

Tomé e Príncipe. Foi construído no final

da década de 80 e desde então tornou-

-se numa referência internacional dentro

do mercado de turismo de praia e pesca.

Actualmente, o BBIR encontra-se num

grande processo de mudança, sendo um

dos principais objectivos elevar a quali-

dade do resort, destacando-o ao nível da

sustentabilidade e transformando-o numa

referência internacional de boas práticas.

Pretende-se desenvolver e aplicar uma

política de turismo responsável, fazer par-

te de e apoiar a economia local, promover

e proteger o património natural e cultural,

apoiar e investir na conservação do desti-

no e elevar os standards de qualidade do

resort.

A qualidade é considerada um factor cha-

ve no sucesso de um destino e negócio

turístico; é, portanto um elemento essen-

cial de estratégia. Melhorar a qualidade e

aumentar a satisfação dos visitantes per-

mite atingir melhores resultados e contri-

bui para a competitividade, sendo este um

dos objectivos do BBIR. O BBIR procura

elevar os standars da qualidade ao mesmo

tempo que promove viajens responsáveis

para áreas naturais que conservem o am-

biente e promovam o bem-estar da comu-

nidade local, associado a três princípios

gerais: benefícios para a conservação da

natureza, para a comunidade local e eco-

nómicos.

Figura 2: Bom Bom Island Resort.

Política de turismo responsável no BBIR

Considerando o carácter natural, socio-

-económico, histórico e patrimonial da

Ilha do Príncipe e o seu potencial turístico

e tendo como principal objectivo o com-

promisso para o desenvolvimento susten-

tável da Ilha do Príncipe, o BBIR pretende

compromete-se na procura e implementa-

ção de um modelo de turismo responsá-

vel. Assim sendo, entendemos por turismo

responsável, todas as práticas que contri-

buam para o posicionamento competitivo

do BBIR no mercado turístico, assentes na

conservação e uso sustentável dos recur-

sos naturais, culturais e sociais.

A nossa missão na Ilha do Príncipe, assu-

mirá o compromisso de participar activa-

mente na implementação de 10 Princípios

que se traduzem nas seguintes acções:

• Reconhecer que a sustentabilidade do

turismo na Ilha do Príncipe depende de

todos.

MadaleNa patacho

Page 133: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

131ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

• Envolver as comunidades locais na or-

ganização do sector do turismo e nos

processos de tomada de decisão.

• Assegurar que nas actividades econó-

micas ligadas ao turismo sejam prosse-

guidos os princípios do comércio justo

e asseguradas oportunidades de parti-

cipação dos agentes económicos e so-

ciais locais.

• Garantir que uma percentagem dos re-

sultados económicos do BBIR sejam

efectivamente alocados ao ao desen-

volvimento social e actividades de inte-

resse social.

• Minimizar o impacto ambiental e social.

• Melhorar as experiências emocionais

dos turistas que possibilitem um rela-

cionamento profundo com a população

local e maior compreensão cultural, so-

cial e local.

• Promover acções de comunicação di-

recta com os turistas que visitem o Prín-

cipe, que evidenciem o carácter genuí-

no da Ilha e das suas gentes.

Processo de Certificação do Bom Bom Island Resort

Considerando os objectivos e missão de

turismo responsável do BBIR e de forma

a implementar estas medidas e conceitos

pretende-se seguir as recomendações

da United Nations Conference on Envi-

ronment and Development (UNCED, Rio

1992), e as diversas linhas orientadoras

de programas da Organização mundial

de turismo (World Tourism Organization) e

da UNESCO relativos a desenvolviemnto

sustentável e protecção do património cul-

tural e natural. Orientando-se pelos prínci-

pios do “Charter for Sustainable Tourism”

(World Conference on Sustainable Tourism;

Islas Canarias) e pelos Global Sustainable

Tourism Criteria.

Uma vez iniciado este processo e con-

soante os resultados atingidos é intuit do

BBIR procurar um program de certifica-

ção, que se enquadre nos seus objectivos,

ou seja, um programa que procure ajudar

centros hoteleiros a alcançar estes objec-

tivos através da participação na sustenta-

bilidade do destino aplicando uma atitude

responsável como negócio e também en-

volvendo e influenciando os seus clientes.

Através deste processo será então possí-

vel reconhecer oficialmente os esforços e

as metas atingidas pelo BBIR.

De forma a faclitar este processo e ten-

do em conta a sintonia dos objectivos do

BBIR e de algumas certificações de sus-

tentabilidade na área do turismo, o BBIR

está neste momento a desenvolver os

passos comuns de um processo de certifi-

cação. Este processo no futuro facilitará a

eventual certificação do Resort.

O processo de certificação de uma unida-

de hoteleira candidata a certificações de

sustentabilidade implica um conjunto de

passos a desenvolver, são estes:

Turismo responsável no Bom Bom Island Resort

Page 134: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

132 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

• Diagnóstico inicial no qual se elabora

uma pesquisa e diagnóstico da situ-

ação actual do candidato de forma a

avaliar o seu grau de conformidade em

relação aos requisitos/standards que se

pretende alcançar.

• Implementação dos requisitos exigidos

pela certificação, incluindo:

o Assumir um compromisso através da

elaboração de uma política de susten-

tabilidade. No desenvolvimento desta

política de sustentabilidade deve-se

assumir um compromisso de evitar

impactos negativos e maximizar os

impactos positivos nas políticas e ac-

ções do negócio. Deverão ser sempre

tidos em conta os impactos ambien-

tais e sociais locais e a sensibilidade

do meio ambiente envolvente.

o Desenvolver um Plano de Acção

para a Sustentabilidade com base

nos resultados da pesquisa de diag-

nóstico de forma a identificar as me-

lhorias necessárias para atingir os

standards da certificação.

• Auditoria interna: quando são adoptados

os requisitos mínimos para os standards

pretendidos será feita uma auditoria inter-

na. Neste auditoria podem ser identifica-

dos alguns pontos que terão de ser corri-

gidos a fim de alcançar a certificação.

• Auditoria externa: um auditor qualifica-

do realizar uma auditoria externa. Este

tipo de avaliação (3º grau) permitem as-

segurar a imparcialidade e credibilidade

da certificação.

• Os conteúdos da auditoria serão então

analisados de forma a determinar, com

base nos objectivos concretizados pelo

candidato, se pode alcançou os seus ob-

jectivos e consecutivamente poderá re-

ceber a certificação ou se, pelo contrário,

ainda necessita de melhorias antes de re-

ceber a certificação. Anualmente ou bia-

nualmente (consuante as certificações) o

candidato é re avaliado e poderá ou não

receber a renovação anual da mesma.

Os requisitos e standars que o BBIR pre-

tende podem ser agrupados em 5 pontos

principais, são estes:

• A preservação do património natural,

cultural e paisagístico.

• O desenvolvimento económico e social

da comunidade local.

• A contribuição da entidade para a qua-

lidade de vida dos trabalhadores.

• A conservação do meio ambiente.

• A satisfação dos clientes relativamen-

te ao seu envolvimento no sistema e a

qualidade do serviço.

O primeiro ponto refere-se aos Instrumen-

tos de Política de Turismo Responsável

e inclui a criação de uma Política de tu-

rismo responsável e de um Plano de ac-

ção. O Plano de Acção significa preparar,

documentar e implementar um plano de

acção baseado na Política de Turismo

Responsável, estabelecer as prioridades

MadaleNa patacho

Page 135: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

133ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

e objectivos especificos que têm que ser

cumpridos de forma a alcançar os com-

promissos de sustentabilidade assumidos.

Nesta categoria serão também abordados

os temas de motivação do staff, formação

e capacitação e marketing responsável.

O segundo ponto está relacionado com a

Conservação e património cultural. Procura

asegurar a integração/participação na cul-

tural do destino; a participação na conser-

vação dos recursos culturais e promover o

enriquecimento dos visitantes sobre o des-

tino e cultura local, entre outros tópicos.

O desenvolvimento económico e social do

destino é abordado no ponto três, onde são

avaliados, entre outros, a promoção do de-

senvolvimento económico e social da co-

munidade local, bem como a actitude res-

ponsável para com os funcionários do hotel.

O quarto ponto é dedicado à conservação

ambiental, é necessário que sejam imple-

mentados e monitorizados sistemas de

gestão de consumos por exemplo gestão

e controlo de energia, água e resíduos;

gestão e controlo do consumo de produ-

tos. Neste ponto são também abordados

os temas de protecção da paisagem e so-

los; gestão e controlo de gestão de produ-

tos e poluição luminosa.

O último ponto, satisfação dos clientes e

envolvimento no sistema de turismo res-

ponsável, mais relacionada com a quali-

dade, participação e envolvimentos dos

turistas. Pretende-se criar e implementar

códigos de conduta, incentivando com-

portamentos responsáveis dos turistas in

loco e acesso a informação e sensibiliza-

ção sobre o destino.

Este processo, em termos gerais, implica a

criação e implementação de um plano de

acção que abranja todos os 5 pontos com

base na Pólitica de Turismo Responsável

estabelecida. Este é um processo conti-

nuo com revisoes e avaliações anuais que

no final, caso os standars pré definidos

sejam atingidos e devidamente compro-

vados com sucesso permite a atribuição

e reconhecimento por uma certificação de

sustentabilidade.

Para que se possa atingir todos estes

objectivos e concretizar este processo o

BBIR já inciou algumas medidas e acções.

Alguns exemplos do que já está a ser im-

plementado são: um plano de gestão de

resíduos que implica não só a implemen-

tação de um processo de redução, reco-

lha, separação e reutilização de resídous,

bem como formação do staff e aquisição

de equipamentos próprios. Além deste

processo é necessário encontrar soluções

para os resídous finais, uma vez que em

toda a ilha não existe sistema de recolha

e tratamentos de resíduous. Estão a ser

desenvolvidos programas de formação

sobre uso de água e energia, ao mesmo

tempo que se aplicam medidas de redu-

ção de gastos e sensibilização dos clien-

tes, de modo a participarem também no

Turismo responsável no Bom Bom Island Resort

Page 136: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

134 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

processo de sustentabilidade do BBIR. A

recuperação dos jardins do resort incluem

essencialmente o uso de flora local, a não

utilização de produtos químicos e poluen-

tes e a instalação de um sistema de produ-

ção e utilização de composto. O BBIR tem

trabalhado e desenvolvido acções junto

da comunidade local, não só para o apoio

ao seu desenvolvimento mas também

para assegurar o investimento directo na

economia local. Sempre que possível as

compras são feitas localmente e procura-

-se introduzir e promover elementos da

cultura local nas instalações do resort. Na

recepção do BBIR dispomos de stands de

venda de produtos locais e de um guia de

divulgação dos produtos que se podem

adquirir na Ilha, o local de venda e com-

pra directa aos produtores, sem que haja

intermediários.

O BBIR encontra-se neste momento na

fase de planificação e estabelecimento de

metas a alcançar. A certificação será um

meio de efectivamente quantificar e com-

provar as metas desejáveis para o resort.

No entanto, este será um grande desafio

uma vez que falamos de um hotel com 20

anos de existência, situado num local mui-

to remoto, com díficil acesso e com gran-

des limitações de insfraestruturas exter-

nas. Será um processo muito interessante

e importante no que respeita o desenvol-

vimento e preservação das riquesas deste

local único, a Ilha do Príncipe.

Figura 3: Bom Bom Island Resort Restaurante e Bar.

Bibliografia

Black, R., & Crabtree, A. (2007). Setting the Con-text: Quality in Ecotourism. In Quality As-surance and Certification in Ecotourism, Ecotourism Book Series nº5 (pp. 6-7). CAB International.

CBD. (2002). Biological Diversity and Tourism: De-velopment of Guidelines for Sustainable Tourism in Vulnerable Ecosystems. Publi-shed by the Secretariat of the Convention on Biological Diversity.

CBD. (2004). Convention on Biological Diversity. Obtido em Janeiro de 2010, de http://www.cbd.int/convention/convention.shtml

Crabtree, A., O’Reilly, P., & Worboys, G. (2002). Setting a worldwide standard for eco-tourism: sharing expertise in Ecotourism Certification: Developing an International Ecoutourism Standard. World Ecotourism Summit. Québec: EAA, NEAP and Co--Operative Research Center for Sustaina-ble Tourism of Australia.

Diamantis, D., & Westlake, J. (2001). Ecolabelling in the Context of Sustainable Tourism and Ecotourism. In R. BUCKLEY, & X. FONT, Tourism Ecolabelling. Certification and Promotion of Sustainable Management (pp. 27-40). Wallingford, UK: CABI Pu-blishing; CAB International.

Elkington, J. (1997). Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century Busi-ness. Oxford: Capstone Publishing.

Font, X. (2002). Environmental Certification in Tourism and Hospitality: progress, pro-cess and prospects. Elsevier Science , pp. 197-205.

MadaleNa patacho

Page 137: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

135ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Font, X. (2001). Regulating the Green Message: the Players in Ecolabelling. In X. F. Bu-ckley, Tourism Ecolabelling Certification and Promotion of Sustainable Manage-ment (pp. 1-15). Wallingford,UK: CABI Publishing.

Font, X., & Harris, C. (2004). Rethinking Standards from Green to Sustainable. Annals of tou-rism Research, vol 31, Nº4 , 986 -1007. Elsevier.

Font, X., & Tribe, J. (2001). Promoting Green Tou-rism: the Future of Environmental Awards. International Journal of Tourism Resear-ch. 3, , pp. 9-21.

Font, X., Sanabria, R., & Skinner, E. (2003). Sus-tainable Tourism and Ecotourism Certifi-cation: Raising Standards and Benefits. Journal of Ecotourism. Vol. 2, No. 3 , pp. 213- 218.

Honey, M. (2002). Ecotourism & Certification: Set-ting Standards in Practice. Washington: Island Press.

Honey, M., & Rome, A. (2001). Protecting Paradi-se: Certification Programs for Sustainabel Tourism and Ecotourism .

Issaverdis, J. (1998). Tourism industry accredita-tion – a comparative critique of develop-ments in Australia. Melbourne, Australia: MBus thesis, Victoria University.

Issaverdis, J. (2001). The Pursuit of Execellence: Benchmarking, Accreditation, Best Prac-tice and Auditing. In D. B. Weaver, The Encyclopedia of Ecotourism (pp. 580-593). Wallingford, UK: CABI Publising.

Patacho, Madalena (2010). Comparação de pro-gramas de Certificação em Ecoturismo. Dissertação de Mestrado em Gestão e Conservação de Recursos Naturais, Uni-versidade de Évora e Instituto Superior de Agronomia. Évora.

R.A. (2009). Rainforest Alliance. Obtido em 31 de 8 de 2009, de http://www.rainforestallian-ce.org/tourism.cfm?id=main

Sanabria, R. (2002). Accreditation: Certifying the Certifiers. In M. Honey, Ecotourism & Certification: setting standards in practi-ce (pp. 325-356). Washington, DC: Island Press.

Sharpley, R. (2001). The Consumer Behaviour Context of Ecolabelling. In R. Buckley, & X. Font, Tourism Ecolabelling. Certifica-tion and Promotion of Sustainable Ma-nagement (pp. 41- 56). Wallingford, UK: CABI Publishing, CAB International.

STSC. (2003). Raising the Standards and Benefits

of Sustainable Tourism and Ecotourism Certification. STSC Final Report.

TIES. (2004). A Simple User’s Guide to Certi-fication for Sustainable Tourism and Ecotourism, hand book 1, 3th edition. Washington: Center on Ecotourism and Sustainable Development.

Toth. (2002). Exploring the Concepts Underlying Certification. In M. Honey, Ecotourism & Certification Setting Standards in Practi-ce (pp. 73-100). Washington, DC: Island Press. TSC. (2009). The Global Sustaina-ble Tourism Criteria. Obtido em 10 de 1 de 2010, de http://www.sustainabletou-rismcriteria.org/

UNEP/WTO. (2002). World Ecotourism Summit Final Report. The Québec Declaration on Ecotourism. Québec, Canada: World Tou-rism Organization;

http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/WE-Bx0078xPA-EcotourismSummitEN.pdf.

Wearing, S., & Neil, J. (2009). Ecotourism: Im-pacts, Potentials and Possibilities? Se-cond Edition. Oxford, UK: Elsevier Ltd.

Charter for Sustainable Tourism (1995). World Conference on Sustainable Tourism. Lan-zarote, Islas Canarias, Espanha. http://www.gdrc.org/uem/eco-tour/charter.html

Sites consultados

http://www.bombomprincipe.comhttp://www.ecotourism.org/http://www.gstcouncil.org/http://www.gstcouncil.org/sustainable-tourism-

-gstc-criteria/criteria-for-hotels-and-tour--operators.html

http://www.obopark.com/pt/saotomeprincipe/na-tionalparks.html

Turismo responsável no Bom Bom Island Resort

Page 138: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

136 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12136 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Moendo mandioca en Lepi (Angola) © Xose Manuel Malheiro

Page 139: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

137ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 137-155

ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

Levadas da Ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológicoIsland Madeira’s irrigation channels. Of the epic water to the niche eco-tourism Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal)

Resumo

As íngremes escadarias de poios (socalcos) e as levadas são as mais belas peças do

património cultural da Ilha da Madeira e a expressão viva de como foi possível a intervenção

humana sem criar rupturas significativas no funcionamento dos ecossistemas. Com a

construção dos pequenos tabuleiros de solos aráveis e a irrigação das terras mais secas

e quentes do sul, sucessivas gerações conseguiram edificar espectaculares paisagens

humanizadas, dignas de provocar admiração e impor respeito aos visitantes. As levadas

desvendam uma Madeira majestosa que escapa ao turista apressado e ao residente

acomodado ao automóvel. Através delas é possível descobrir recantos de beleza

indescritível e estudar uma flora rica em espécies únicas no mundo. A Ilha da Madeira

tem enormes potencialidades no Turismo de Pedestrianismo. A criação de novos

percursos recomendados e a beneficiação contínua dos já disponíveis são essenciais

para atrair visitantes, que nas férias associam o lazer ao saber e estão disponíveis para

gastar dinheiro em programas de descoberta da Natureza. O investimento na criação

de novos percursos deve ser complementado com a monitorização da capacidade de

carga, com o objectivo de garantir a conservação dos valores prioritários do património

natural e cultural, essenciais para a perenidade deste nicho de turismo.

Abstract

The agricultural terraces and irrigation channels are the most valuable items of Madeira’s

cultural heritage and the living expression of how human intervention was possible without

causing significant damage to the functioning of the local ecosystems. Through the

construction of small terraces of arable soil, and the irrigation of the island, past generations

created spectacular humanised landscapes worthy of the admiration and respect of the

visitor. The irrigation channels (levadas) reveal a majestic Madeira which remains hidden

from the eye of the hurried tourist or the resident over-dependent on the motor car. Walking

along the irrigation channels it is possible to discover spots of indescribable beauty, to

tread the most idyllic landscapes and to admire the rich flora of Madeira, with plants which

are unique in the world. Madeira Island has a huge in pedestrian tourism. The creation of

new recommended routes and continuous improvement of those already available are

essential to attract visitors who associate the holiday’s leisure to learn and are available for

spending money on programs to discover nature. The investment in the maintenance and

signaling pathways should be complemented with the monitoring of load capacity, with

the aim of ensuring the conservation values of natural and cultural heritage, essential to the

sustainability of this tourism niche.

Page 140: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

138 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Introdução

Que mais lhe agradou na Madeira? Pergun-

tava a Secretaria Regional do Turismo num

inquérito distribuído aos turistas em 1983.

De entre 18 respostas possíveis, 35,7 %

dos inquiridos assinalaram a beleza natural

como o factor que mais agrado lhes cau-

sara durante a estadia. Em segundo lugar,

com 13,6 %, foi registada a amabilidade

dos residentes, surgindo na terceira posi-

ção o clima com 12,4 %. As flores agrada-

ram 7,8 % dos inquiridos, um pouco menos

do que os bons hotéis, que conseguiram

arrecadar 8,4 % das respostas.

Um estudo realizado para a mesma Se-

cretaria Regional, entre 7 de Dezembro

de 2009 e 4 de Janeiro de 2010, “com o

objectivo de obter o perfil do turista da

Madeira e estimar o gasto turístico neste

destino”, revelou que o motivo principal da

viagem em férias à Madeira foi o contacto

com a natureza (34%). Depois, por ordem

decrescente, foram referenciadas as se-

guintes motivações: sol e mar (21%); cultu-

ra (13%); visita a familiares/amigos (11%);

gastronomia (10%); city & short break (7%);

descanso (3%); golfe (1%); touring (1%).

São quase coincidentes os números reve-

lados pelos dois estudos, não obstante os

raiMuNdo quiNtal

Palavras chave

Ilha da Madeira, Laurissilva, Paisagem Natural, Paisagem Agrária, Levadas, Veredas, Percursos Pedestres.

Key-words

Madeira Island, Laurisilva, Natural Landscape, Agriculture Landscape, Levadas, Footpaths, Walks.

27 anos de intervalo. A Natureza constitui

o principal atractivo turístico da Madeira.

Mas para conhecer os mais deslumbran-

tes recantos é preciso andar a pé pelas

levadas e pelas veredas que sulcam a Ilha,

o que justifica a escolha do tema do pre-

sente artigo.

Porque as levadas são indissociáveis do

modo como o espaço tem sido usado há

quase seis séculos, começaremos por fa-

zer uma breve caracterização da paisagem

natural e da paisagem agrária. De seguida

serão referenciadas as principais etapas

da construção da monumental rede de le-

vadas, que atinge cerca de 1400 Km.

Depois duma abordagem sobre a impor-

tância económica, social e ambiental dos

percursos nas levadas e veredas, serão

desenhadas as linhas mestras duma nova

estratégia de promoção do principal nicho

de turismo da Madeira.

Paisagem natural e paisagem agrária

A pequena superfície da ilha da Madeira

(756 Km2) e a sua grande densidade popu-

lacional (Censos 2011: 267.938 habitantes;

Page 141: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

139ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

354 hab./Km2) não impedem que guarde

um património natural que, pela sua beleza

e raridade, constitui uma relíquia botânica

cuja importância científica e cultural ultra-

passam os limites da Região Autónoma

e de Portugal. Em Dezembro de 1999, a

Laurissilva, floresta indígena da Madeira,

foi classificada, pela UNESCO, como Pa-

trimónio Natural da Humanidade.

A Natureza constitui o principal atractivo

da Madeira. A paisagem e o clima são os

mais importantes recursos económicos

desta Região Autónoma. O turismo é fun-

damental para o desenvolvimento susten-

tável da Madeira, sendo condição neces-

sária que haja uma protecção rigorosa dos

sistemas biofísicos. Salvaguarda que deve

ser extensiva à paisagem humanizada,

quando esta expressa de forma harmonio-

sa a integração dos elementos edificados

nos sistemas naturais.

A especificidade ecológica desta ilha vul-

cânica não pode ser banalizada pelo turis-

mo e pela urbanização que o acompanha.

Se o turismo é um veículo privilegiado para

as relações culturais entre povos, então

devemos preservar o nosso património

natural e histórico, condição fundamental

para sermos respeitados. Herdámos uma

cultura e devemos ter capacidade de a

recriar continuamente, beneficiando dos

contactos com outros povos e sem perda

da nossa identidade. A influência cultural

deve processar-se nos dois sentidos.

A Madeira tem condições excelentes para

oferecer ao amante da Natureza um pro-

grama de férias aliciante, com possibilida-

de de estudar, ou simplesmente observar,

plantas, aves e borboletas endémicas; vi-

sitar jardins e quintas onde florescem be-

líssimas plantas das zonas tropicais, sub-

tropicais e temperadas; habitar no meio

rural alimentando-se de produtos frescos

cultivados nos arredores da residência; fa-

zer longos percursos a pé numa paisagem

com formações geológicas monumentais

e caprichosas rochas talhadas pelas águas

correntes ou pelo vento.

Levadas da Ilha da Madeira

Figura 1. Laurissilva, a floresta indígena da Ma-deira, classificada pela UNESCO como Patrimó-nio Natural da Humanidade (R Q - 07.08.10)

Figura 2. Paisagem para oriente do Cabo Girão (R Q - 18.09.11)

Page 142: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

140 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Os madeirenses, apertados entre o Atlân-

tico e as montanhas vulcânicas, tiveram

engenho e forças para edificar uma sober-

ba paisagem agrária que ainda se mantém

viva sobre lombos, achadas e arribas difí-

ceis de escalar.

A paisagem rural madeirense, escada-

ria gigantesca de leiras miúdas, deve ser

olhada como um monumento erigido por

gerações sucessivas, à custa de muito

suor e não poucas vezes de sangue e vi-

das perdidas.

Os poios (socalcos) e as levadas são as

mais belas peças do património cultural

da Ilha da Madeira e a expressão viva de

como foi possível a intervenção humana

sem criar rupturas significativas no funcio-

namento dos ecossistemas.

Afonso de Albuquerque, governador da

Índia de 1508 a 1515, distinguiu-se entre

os que lutaram para destruir a navegação

árabe e enfraquecer os seus principais pó-

los comerciais. Para atingir esses objecti-

vos propôs ao Rei D. Manuel I um plano

para conquistar o Egipto. Chegou mesmo

a escrever uma carta, solicitando o envio

de homens dos que trabalhavam na aber-

tura das levadas da Madeira, porque com

eles seria possível desviar o curso do Nilo

e deixar o Cairo sem pinga de água. Des-

truído o Cairo, o Egipto seria conquistado

em dois anos (Cartas de aFFonso de alBu-

querque, 1884).

D. Manuel nunca chegou a satisfazer o pe-

dido de Afonso de Albuquerque e o Nilo

continuou a fertilizar as terras do Cairo.

No entanto, este curioso episódio revela

muito bem como já no início do século XVI

era grande a fama da valentia dos traba-

lhadores que construíam as levadas da

Madeira.

Para edificar os poios foi preciso partir o

basalto e esboroar os tufos vulcânicos.

Com pedra sobre pedra foram construí-

dos muros sem fim. O solo transportado

às costas por íngremes caminhos de pé

posto foi enchendo os férteis tabuleiros,

que produzem comida e bebida há quase

seis séculos.

O segredo de tão grande longevidade pro-

dutiva reside no modo como o madeiren-

se soube dosear os diferentes elementos

que compõem a paisagem agrária. Onde a

temperatura é mais alta escasseia a água.

Construir levadas foi preciso. A água tira-

da das ribeiras meridionais revelou-se in-

suficiente para saciar as terras secas das Figura 3. Levada do Rei, perto da origem no Ribeiro Bonito (RQ – 29.03.09)

raiMuNdo quiNtal

Page 143: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

141ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

o segundo, com 4300 metros, perfura a

montanha entre a Ribeira Grande de São

Jorge e a Ribeira Seca do Faial. Ambos in-

tegram a Levada dos Tornos, que tem uma

extensão de 106 Km. Esta obra monumen-

tal, concluída em 1966, foi projectada por

técnicos portugueses e construída por

valentes operários madeirenses com equi-

pamentos muito mais rudimentares que os

utilizados na abertura dos recentes túneis

rodoviários.

Com temperaturas habitualmente acima

dos 15ºC, com água disponível e solos

enriquecidos com o estrume produzido

pelas vacas guardadas nos palheiros, as

minúsculas explorações agrícolas produ-

zem doze meses por ano.

A pequenez das parcelas, que mais pare-

cem quintais meticulosamente cuidados

apenas com trabalho manual, e a falta

de acessibilidade – ainda hoje é preciso

transportar às costas por íngremes esca-

darias os produtos da terra – são factores

que têm contribuído para o abandono de

muitas explorações.

vertentes soalheiras. Na segunda metade

do século XIX e especialmente nas déca-

das de cinquenta e sessenta do século XX,

a cordilheira central foi perfurada. A água

trazida do norte, na escuridão de extensos

túneis e em aquedutos riscados nos abis-

mos, mudou a paisagem de vastas áreas

que desde sempre foram palco da agri-

cultura de sequeiro. Campanário, Quinta

Grande, Estreito e Câmara de Lobos ver-

dejaram com a água da Levada do Norte.

O vale de Machico perdeu a aridez com a

abertura da Levada Nova, que transportou

água até ao desértico Caniçal. As terras da

zona alta oriental do Funchal, do Caniço,

Gaula e Santa Cruz em muito beneficiaram

com a Levada dos Tornos.

Ainda hoje pouca gente sabe que os maio-

res túneis da Madeira foram construídos

para possibilitar a circulação da água do

norte para o sul da Ilha, antes de haver

farto dinheiro da União Europeia. O maior,

com 5100 metros de comprimento, atra-

vessa a cordilheira central entre a Fajã

da Nogueira e a Ribeira de Santa Luzia,

Figura 4. Poios (socalcos) no vale de Machico (R.Q - 12.03.05)

Figura 5. Policultura no sítio da Caldeira, Câmara de Lobos (R.Q - 31.01.05)

Levadas da Ilha da Madeira

Page 144: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

142 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Os jovens fogem da agricultura e confor-

me os mais velhos vão perdendo as for-

ças, os muros vão caindo e o silvado vai

invadindo os poios. Aqui está outra con-

sequência negativa do declínio da agricul-

tura. Os poios em bom estado garantem

a infiltração de grande percentagem da

água da chuva e reduzem a erosão. Com

a degradação dos muros de suporte os

riscos de escorregamentos e desmorona-

mentos aumentam, crescendo o caudal la-

macento dos córregos, ribeiros e ribeiras.

O solo agrícola acaba no mar com graves

prejuízos ecológicos.

O madeirense ao longo de séculos tem

sabido criar solo arável e guardá-lo bem

guardado nos tabuleiros edificados com

sabedoria. Desde as fajãs na base de pro-

montórios, até aos lombos e achadas, tudo

foi ocupado por monoculturas dependen-

tes do mundo externo – cana-de-açúcar,

vinha, bananeira – ou por uma policultura

vocacionada para o consumo interno.

Em muitas áreas e especialmente na zona

da Caldeira, em Câmara de Lobos, as ter-

ras agrícolas entre casas dispersas são re-

quintados horto-jardins. O que ali se pode

ver não é uma mera actividade económica.

É arte. É cultura. É articulação harmoniosa

do mineral com o vegetal, graças ao saber

acumulado ao longo de gerações.

A paisagem agrária madeirense tem de

ser entendida e gerida como património

etnográfico essencial para a reserva de

identidade do povo que desde a primeira

metade do século XV trava uma luta com

as rochas vulcânicas em busca de solo e

água.

A rede de levadas

Na Madeira a história das levadas confun-

de-se com a dos homens. As primeiras

surgiram nos alvores do povoamento e daí

para cá nunca mais deixaram de nascer.

A rede de levadas é um espantoso monu-

mento com cerca de 1400 Km de exten-

são, numa ilha com apenas 756 Km².

Como escreveu Maria Lamas, “para este

povo, o problema das levadas é a própria

Vida. Sem água, as terras permanecerão

maninhas. Pela água o madeirense tornou-

-se gigante a medir forças com outro gi-

gante: a montanha. Pela água foi capaz de

arrancar à sua mediana estatura energias

sobre-humanas e suprir o que a natureza

não lhe proporcionou. Pela água desafiou

Figura 6. Levada escavada na rocha perto do Pico da Urze, Paul da Serra (R Q -27.12.03)

raiMuNdo quiNtal

Page 145: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

143ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

a morte e, muitas vezes, foi vencido” (la-

mas, 1956: 110).

As primeiras levadas foram construídas

logo nos primeiros tempos da coloniza-

ção, no século XV. Segundo rezam as

crónicas da época, eram canais pouco ex-

tensos escavados na rocha e com alguns

segmentos feitos de grossas tábuas em

forma de calha.

Com o crescimento das necessidades de

água para irrigar os canaviais e as terras

de vinhas, a extensão das levadas foi au-

mentando e a sua construção exigindo

técnicas mais seguras. Os canais cons-

truídos em sólida alvenaria substituíram as

primitivas calhas de madeira. A utilização

de explosivos facilitou imenso a abertura

de túneis e galerias de captação de água.

O comprimento dos canais foi crescendo

e a secção transversal aumentando. As

levadas mais antigas têm menos de um

metro de largura e a profundidade varia

entre cinquenta e setenta centímetros. As

construídas nos últimos cinquenta anos

têm maior capacidade: a altura oscila en-

tre um metro e um metro e vinte centíme-

tros; a largura ultrapassa ligeiramente um

metro. Agora é com betão ciclópico que se

constroem as novas levadas e consertam

as antigas.

De qualquer modo as levadas continuam a

ser canais estreitos, o que evita uma gran-

de perda de água por evaporação. O perfil

longitudinal das levadas é normalmente

traçado com grande precisão. O declive é

suave (1/1000) para permitir um movimen-

to lento da água. O que era torrente rápida

no fundo dum vale transforma-se em fluxo

suave no apertado canal.

A técnica usada na construção das primi-

tivas levadas deve ter vindo do norte de

Portugal, porque sempre que se consegue

apurar “a proveniência dum povoador, tan-

to do século XV como do seguinte, é, re-

gra geral, de Entre Douro e Minho que ele

veio” (Ernesto gonçalVes, 1955). Segundo

os registos paroquiais, 50% dos imigran-

tes que casaram na Sé do Funchal entre

1539 e 1600 eram dos distritos de Braga

(26,3%), Viana do Castelo (14,4%) e Porto

(9,3%) e apenas 2,5% do Algarve (luís de

sousa melo, 1979).

Figura 7. Levada do Piscaredo, Mondim de Bas-to, com a montanha da Senhora da Graça em fundo (R Q -27.11.11)

Levadas da Ilha da Madeira

Page 146: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

144 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Na região de Basto, entre as serras do Al-

vão e do Barroso, ainda hoje funcionam

várias levadas abastecidas pelas águas da

rede hidrográfica do Rio Tâmega.

A 27 de Novembro de 2011 percorri os 8,8

km do trilho da Levada do Piscaredo, entre

a Zona Verde da vila de Mondim de Bas-

to e as Mestras. Não fossem os tons mais

claros dos granitos da montanha da Se-

nhora da Graça e a presença frequente de

medronheiros, sobreiros, carvalhos-alvari-

nho e oliveiras nas matas que envolvem o

canal, e sentir-me-ia a passear numa leva-

da da Madeira.

A Levada do Piscaredo parece ter sido

construída no século XIII, no reinado de

D. Afonso II, por proprietários de terras de

Mondim que foram buscar água às Mes-

tras, na confluência dos rios Cabrão e Ca-

bril. A levada primitiva era feita em terra

batida e só nos “anos de 1960 / 61 foi to-

talmente reconstruída em lajes de granito,

tal como a conhecemos actualmente, atra-

vés de Concurso Público promovido pelo

Estado, que comparticipou a obra, tendo a

Associação de Proprietários contraído um

empréstimo para o efeito, que foi amorte-

cido ao longo de 20 anos” (Município de

Mondim de Basto–Percurso Pedestre, Le-

vada do Piscaredo, 2010).

Um estudo comparativo das levadas da

Madeira e da região de Basto, que abar-

casse a evolução das técnicas de cons-

trução e os códigos de utilização da água

pelas populações, poderia constituir um

importante contributo para a compreen-

são da influência do norte de Portugal na

paisagem rural madeirense.

Velhas e novas, as levadas da Madeira

apresentam sempre uma vereda paralela.

As veredas ora se alargam ora se estreitam

consoante as possibilidades oferecidas

pela topografia. Nalguns lugares são tão

largas que até parecem alamedas, noutros

quase não oferecem lugar par pôr os pés.

Numas zonas estão protegidas por urzes

(Erica arborea e Erica platycodon subsp.

maderincola) e uveiras-da-serra (Vacci-

nium padifolium), que dão segurança ao

caminhante. Noutras, o abismo surge cor-

tado a pique desafiando os espíritos se-

quiosos de emoções fortes.

Os percursos nas levadas possibilitam a

descoberta da extraordinária flora da Ilha

da Madeira, com espécies únicas no mun-

do. A flora vascular dos arquipélagos da

Madeira e das Selvagens integra um total

Figura 8. Levada dos Cedros, construída no século XVIII para irrigar os solos agrícolas da freguesia da Ribeira da Janela, atravessa uma área de Laurissilva (R Q -24.05.08)

raiMuNdo quiNtal

Page 147: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

145ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

de 1207 táxones (espécies e subespécies).

Destes, 157 (136 espécies e 21 subes-

pécies) são endémicos da Madeira (132

espécies e 19 subespécies) e das Selva-

gens (4 espécies e 2 subespécies), o que

corresponde a 13,0%; 74 são endemis-

mos macaronésicos (6,1%); 480 táxones

são indígenas não endémicos (39,8%);

66 táxones provavelmente são indígenas

(5,5%); 29 táxones foram provavelmente

introduzidos (2,4%); 401 táxones (33,2%)

referem-se a plantas exóticas naturaliza-

das (jardim & sequeira, 2008).

Umas levadas atravessam densas áreas

florestais. Outras correm a menores altitu-

des e presenteiam-nos com a policromia

das terras cultivadas. Durante séculos as

levadas foram construídas exclusivamen-

te com a força de homens valentes que

usavam instrumentos rudimentares. Esses

rocheiros trabalhavam suspensos por cor-

das amarradas em troncos de árvores ou

em cabeços de rocha. Metidos em cestos,

esses heróicos trabalhadores perfuravam

as rochas até abrir a concavidade para

passar a levada.

Actualmente os trabalhos de abertura

e conservação das levadas são menos

penosos. O uso de modernas máquinas

reduziu o esforço e acelerou o ritmo das

obras, mas a morte espreita uma simples

distracção, uma pequena falha. A vida não

é fácil para quem carrega sacos de areia

ou cimento em estreitas veredas à beira de

abismos. Ao longo de todo o ano, homens

destemidos arriscam a vida a colocar a

água nos canais.

Na segunda década do terceiro milénio,

nesta pequena Ilha do Atlântico Norte con-

tinua bem viva a epopeia da água. Uma

epopeia iniciada há quase seis séculos e

que muito ainda irá durar.

Das levadas mais antigas algumas morre-

ram e delas nem restam vestígios. Outras

muito velhinhas continuam cumprindo a

sua missão. Mas há também as jovens e

as que estão a nascer.

As primitivas levadas eram particulares.

Foram mandadas construir por homens

ricos, donos de nascentes e terras de cul-

tivo. Os donos das levadas quando tinham

água de sobra vendiam-na aos rendeiros e

colonos, que não poucas vezes foram víti-

mas da especulação.

Ainda no século XV surgiram outras leva-

das particulares, construídas por iniciativa

de associações de heréus. Os heréus são

agricultores que possuem uma parte da

água duma levada. Pagam a conservação

do canal e elegem entre si a comissão que

administra a levada. As levadas dum só

dono desapareceram completamente e

hoje já são poucas as associações de he-

réus que mantêm em bom estado as suas

levadas.

A levada do Moinho, que rega as terras da

Lombada e do Lugar de Baixo, no con-

Levadas da Ilha da Madeira

Page 148: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

146 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

celho da Ponta de Sol, é uma levada de

heréus que preserva as tradições mais an-

cestrais. Antes da água entrar de giro, o

que normalmente acontece em Março ou

Abril consoante o fim da estação das chu-

vas, os heréus reúnem-se no adro da Igre-

ja da Lombada para eleger a comissão e

dar de arrematação a levadagem. A com-

participação financeira de cada heréu para

a manutenção da levada e pagamento do

trabalho do levadeiro é calculada pelas ca-

nas de terra que possui e pelas culturas

que pratica. Uma cana corresponde a uma

área de 30 m2 (30 m x 1 m). Uma cana de

bananeiras no Lugar de Baixo paga um

pouco mais que uma cana de batatas ou

couves na Lombada.

Até o fim do século XVIII a irrigação das

terras agrícolas no sul da Madeira era fei-

ta com água de levadas que não atraves-

savam a cordilheira central. Entretanto, o

alargamento da agricultura de regadio até

cerca de 600 metros de altitude gerou uma

crescente falta de água e obrigou a fazer

novas captações nas vertentes voltadas a

norte. No norte a água era abundante, mas

transportá-la para as sedentas terras do

sul era tarefa extremamente difícil. Trans-

por a dorsal montanhosa implicava gran-

des problemas técnicos e exigia vultosos

investimentos financeiros.

A construção de levadas com dinheiro do

Estado começou na primeira metade do

século XIX. A Levada Velha do Rabaçal foi

a primeira a beneficiar dos dinheiros pú-

blicos. As obras de abertura desta levada

começaram em 1835 e só terminaram em

1860, o que atesta as dificuldades téc-

nicas e financeiras do empreendimento

(Amaro da Costa, M. R., 1951).

A Levada da Serra do Faial foi a segunda

a ser construída com dinheiros públicos.

Esta levada tem a sua origem nas serras

do Faial e ao longo de 54 km percorre lom-

bos e vales até à Choupana, na zona alta

oriental do Funchal.

Em 1830, um grupo de proprietários agrí-

colas fundou a Sociedade da Levada Nova

do Furado com o objectivo de trazer para o

Funchal águas captadas nas ribeiras das

Lajes e do Juncal e também do ribeiro

Frio. Quarenta anos mais tarde o objectivo

da Sociedade ainda não estava cumprido.

Figura 9. Cabeço Furado, Levada da Serra do Faial (R Q -26.09.10)

raiMuNdo quiNtal

Page 149: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

147ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Tinha faltado dinheiro e meios técnicos

para realizar o ambicioso projecto. Trans-

portar água do norte para o sul era missão

que ultrapassava a vontade dos proprietá-

rios agrícolas. Perante a incapacidade da

iniciativa privada, o Estado viu-se obrigado

a intervir. Em 1887 começaram as obras da

levada da Serra do Faial com dinheiros do

erário público e a água só começou a be-

neficiar a agricultura nos concelhos de Ma-

chico, Santa Cruz e Funchal em Setembro

de 1905. O impressionante talho da rocha

no Cabeço Furado e as muitas paredes de

alvenaria que suportam o aqueduto incrus-

tado nas escarpas são marcas bem visíveis

duma grande obra.

Até essa altura a acção do Estado tinha

sido reduzida. Limitava-se a conceder a

exploração dos caudais e a fazer leis sobre

a administração das levadas particulares.

A intervenção do Estado tornou-se muito

mais intensa quando em 1947 a Comissão

Administrativa dos Aproveitamentos Hi-

dráulicos da Madeira iniciou um audacio-

so plano de construção de levadas. Nessa

altura já existiam cerca de 200 levadas

e a rede de canais rondava os 1000 Km.

Apesar da grandiosidade desse sistema,

os estudos realizados aconselhavam o au-

mento significativo da área de regadio e o

aproveitamento da mesma água na produ-

ção de energia eléctrica.

O Eng. Manuel Rafael Amaro da Costa,

presidente da Comissão, foi o grande es-

tratega do plano de transvase das águas

sobrantes das bacias hidrográficas do

norte para as terras secas e mais quentes

do sul. O árduo trabalho de campo permi-

tiu-lhe conhecer a estrutura hidrogeológica

da ilha, tendo-se apercebido que os prin-

cipais caudais estavam disponíveis acima

dos 1000 metros de altitude. Como as

terras a irrigar se localizavam abaixo dos

600 metros, concluiu ser possível produzir

electricidade com as mesmas águas.

A ilha da Madeira tem uma superfície de

756 Km2. Devido ao acidentado do terre-

no e às características dos solos só cerca

de 300 Km2 são considerados aráveis. Em

1947 a área irrigada não ultrapassava os

110 Km2, o que era manifestamente pou-

co (C.A.A.H. da Madeira -1969).

Em 1967 quase toda a área arável estava

irrigada e a rede de levadas tinha crescido

de 1000 para 1400 Km. Em vinte anos fo-

ram construídos quase 400 Km de canais

e 209 Km2 de terras passaram da agricul-

tura de sequeiro para o regadio.

Foram, também, construídas quatro cen-

trais hidroeléctricas, que produzem cerca

de 15% da energia eléctrica consumida na

Região. Esta obra foi verdadeiramente notá-

vel pelas dificuldades que acarretou. A alti-

tudes próximas dos 1000 metros, em zonas

de frequentes nevoeiros e muitas chuvas,

foram abertos quase 100 Km de levadas.

Destes 100 Km de canais localizados a

montante das centrais, cerca de 20 Km

Levadas da Ilha da Madeira

Page 150: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

148 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

são em túnel. A níveis mais baixos foram

abertas as levadas que transportam a

água para o regadio e abastecimento ur-

bano, depois de turbinada nas centrais lo-

calizadas a 600 metros de altitude.

Para além da abertura de novas levadas o

Estado tomou conta de muitas águas parti-

culares. Este processo nem sempre foi pa-

cífico, tendo os antigos proprietários reagi-

do em certos casos com alguma violência.

A conquista da água tem gerado muitos

dramas e algumas tragédias nesta Ilha.

A última ocorreu a 13 de Maio de 1963. Os

heréus da Levada do Moinho revoltaram-

-se contra a Comissão dos Aproveitamen-

tos Hidráulicos, que pretendia retirar parte

da água da Ribeira da Ponta do Sol para

alimentar a Levada Nova, construída a um

nível mais alto e que se estende até as

terras do sítio da Apresentação na Ribei-

ra Brava. Segundo os heréus, tal medida

obrigaria a desactivar a Levada do Moinho,

a regar durante a noite e a pagar a água

a um preço mais elevado. Entre Maio e

Agosto houve sempre gente da Lombada

a vigiar a origem das levadas, impedindo

que a água fosse introduzida na Levada

Nova. A revolta popular terminou em Agos-

to quando a Sãozinha, uma rapariguita da

Lombada da Ponta do Sol, foi abatida por

uma bala disparada por um polícia.

Alheia a paixões e conflitos, a água conti-

nua correndo mansa e silenciosa nas leva-

das construídas por heróis anónimos.

Percursos nas Levadas e Veredas

As levadas, para além de transportarem

água, são caminhos de descoberta da

natureza. Atravessam a fantástica floresta

Figura 10. Esquema Geral dos Aproveitamentos Hidroagrícolas e Hidroeléctricos da Ilha da Madeira em 1969 (C.A.A.H.M. – 1969).

raiMuNdo quiNtal

Page 151: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

149ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Laurissilva, cruzam-se com velhas vere-

das que sobem até aos píncaros da ilha

povoados de plantas resistentes a frios e

ventos, ou descem as arribas até às fa-

jãs que abrigam lado a lado raras plantas

indígenas e espécies exóticas vindas dos

quatro cantos do mundo.

Mas se o património natural oferece moti-

vos mais que suficientes para atrair um ni-

cho de turismo aficionado dos passeios a

pé, a paisagem agrária proporciona recan-

tos de rara beleza. Impelidos pelo espírito

de aventura, pela necessidade de desco-

berta ou pelo gozo da contemplação, tu-

ristas de diferentes gerações percorrem a

pé as inúmeras levadas e as veredas que

sulcam a ilha do mar à serra.

Face à “importância económica, social e

ambiental” dos percursos pedonais nas

levadas e veredas, a Assembleia Regional

aprovou em 29 de Outubro de 2000, o De-

creto Legislativo Regional nº 7-B/2000/M,

que estabeleceu um conjunto de 52 “per-

cursos pedonais recomendados” na Ilha

da Madeira e 4 na Ilha do Porto Santo, e

definiu “um sistema de sinalética esclare-

cedor quanto à orientação e informação

dos visitantes e utentes, identificando as-

pectos quanto à segurança pedonal, a par

de elementos de interesse colectivo relati-

vos à manutenção do equilíbrio ecológico,

por forma a manter uma utilização equili-

brada, promotora e dinamizadora desse

destino turístico sem comprometer o seu

usufruto pelas gerações futuras”.

Dos 52 percursos recomendados na Ilha

da Madeira, 24 são apenas em veredas e

velhos caminhos, 18 são parcialmente em

veredas e levadas e 10 são exclusivamen-

te em levadas (Tabela 1).

Entre 2003 e 2005, no âmbito do projecto

TOURMAC – Turismo de Pedestrianismo e

Desenvolvimento Sustentável, integrado na

Iniciativa Comunitária INTERREG III B Ma-

deira – Açores - Canárias, foram colocados

painéis informativos, setas de sinalização

e marcas de campo internacionais em 23

desses percursos recomendados (20 na Ilha

da Madeira e 3 na Ilha do Porto Santo).

Concomitantemente, no âmbito do Progra-

ma Operacional Plurifundos da Região Au-

tónoma da Madeira (POPRAM III), a Direc-

ção Regional de Florestas desenvolveu um

projecto de Beneficiação / Remodelação

de Percursos Pedestres Recomendados

na Região Autónoma da Madeira, tendo

sido recuperados 18 percursos pedestres

(15 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do Por-Figura 11 – Levada Nova na Lombada da Ponta do Sol (R Q - 13.01.07)

Levadas da Ilha da Madeira

Page 152: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

150 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Percursos só em Levadas Percursos em Levadas e Veredas Percursos só em Veredas

Queimadas - Caldeirão Verde - Queimadas

Lombo do Urzal - origem da Levada dos Tornos - casa dos cantoneiros - Fajã do Penedo (Boaventura)

Encumeada - Pico Ruivo -Pico do Areeiro

Ribeiro Frio - Balcões Ribeiro Frio – Balcões - Central da Fajã da Nogueira - Ponte da Ribeira da Metade

Pico Ruivo - Ilha

Ribeiro Frio - Portela Camacha – Choupana -Monte Pico do Areeiro -Pico Ruivo - Achada do Teixeira -Queimadas - Santana

Quatro Estradas - Portela Machico - Boca do Risco -Amarela - Larano - Porto da Cruz

Pico do Areeiro - Pico Ruivo – Torri-nhas - Lombo do Urzal (Boaventura)

Eira de Fora - Quatro Estradas Túnel do Caniçal - Levada (Marconi) - Caniçal - Pico do Facho

Pico do Areeiro - Pico das Torres - Pico Ruivo -Achada do Teixeira

Vale Paraíso - Rochão Machico -Ribeira Seca -Boca do Risco - Levada -Túnel do Caniçal

Lombo do Urzal - Fajã dos Cardos (Curral das Freiras)

Maroços - Túnel do Caniçal Portela – Maiata - Levada do Castelejo - Referta -Portela

Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Achada do Teixeira

Levada dos Piornais desde os Barreiros até à Lombada

Camacha - Assomada Poiso - Caminho Velho -Ribeiro Frio

Estreito de Câmara de Lobos -Levada do Norte -Quinta Grande -Campanário

Poço da Neve - Levada do Barreiro - Casa do Barreiro -Levada dos Tornos - Curral dos Romeiros - Levada do Bom Sucesso

Poiso – Terreiros - Cabeço do Pedreiro - Terra Baptista - Porto da Cruz

Rabaçal - Risco Chão da Lagoa - Levada da Ribeira das Cales - Portão Sul do Parque Ecológico -Pico Alto

Pico do Facho - Caniçal

Babosas - Palheiro Ferreiro Portela – Funduras - Portela

Encumeada - Folhadal -Ginjas Portela – Funduras - Ribeira de Machico

Encumeada - Lombo do Mouro - Bica da Cana - Caramujo - Ginjas

Baía de Abra - Casa do Sardinha (Ponta de São Lourenço)

Paul da Serra - Ribeira da Janela Eira do Serrado - Curral das Freiras

Paul da Serra - Estanquinhos - Caramu-jo -Bica da Cana - Estanquinhos

Lombo Grande - Torrinhas

Paul da Serra - Rabaçal -Loreto - Arco da Calheta

Fajã Escura - Pico Grande -Boca dos Namorados

Rabaçal - 25 Fontes Lombo Chão - Boca das Torrinhas

Calheta - Salão - Rabaçal Pico Furão - Pico Ruivo

Corticeiras - Boca dos Namorados - Curral das Freiras

Corticeiras – Terreiros -Lugar da Serra - Espigão -Ribeira Brava

Encumeada – Relvinha -Boca da Corrida - Jardim da Serra

Prazeres - Paul do Mar

Prazeres - Fonte do Bispo –Rabaçal

Ponta do Pargo – Farol -Pico Verme-lho – Salão -Ponta do Pargo

Total - 10 Total - 18 Total - 24

Tabela 1 – Percursos recomendados na Ilha da Madeira em 2000 (Decreto Legislativo Regional nº 7-B/2000/M)

raiMuNdo quiNtal

Page 153: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

151ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

to Santo), perfazendo um total de 125.259

metros de extensão. O investimento de 4,4

milhões de euros foi comparticipado em

70% pelo FEDER e 30% pelo orçamento

da Região Autónoma.

“Esta obra teve como objectivos: - bene-

ficiar e recuperar os circuitos turísticos re-

comendados, de forma a melhorar as con-

dições de segurança; criar condições para

o aumento da capacidade de utilização

e fruição destes recursos por parte dos

turistas e população residente; contribuir

para a preservação dos recursos naturais

e paisagísticos existentes e melhorar as

condições de actuação de equipas de so-

corro” (DRF-2010).

Em Agosto de 2010, um despacho con-

junto da Secretária Regional do Turismo

e Transportes e do Secretário Regional

do Ambiente e dos Recursos Naturais

(JORAM – IIª Série – 20.08.10), alterou a

lista dos percursos pedestres recomen-

dados no Decreto Legislativo Regional nº

7-B/2000. Da alteração resultou uma des-

Tabela 2 – Percursos recomendados oficialmente na Ilha da Madeira em 2010 (JORAM – IIª Série – 20.08.10).

Percursos só em Levadas Percursos em Levadas e Veredas Percursos só em Veredas

Levada do Barreiro (Poço da Neve - Casa do Barreiro)

Pico do Areeiro - Chão da Lagoa - Levada das Cales - Ribeira das Cales

Pico do Areeiro - Pico das Torres - Pico Ruivo -Achada do Teixeira

Levada das 25 Fontes (Ra-baçal - 25 Fontes)

Levada dos Cedros (Fanal - Cur-ral Falso)

Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Ilha

Levada do Risco (Rabaçal - Risco)

Vereda da Ribeira da Janela (Cur-ral Falso -Ribeira da Janela)

Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Achada do Teixeira

Levada do Moinho (Ribeira da Cruz -Lamaceiros)

Lombo do Mouro - Pináculo - Ca-ramujo - Folhadal - Encumeada

Pico Ruivo - Encumeada

Levada do Caldeirão Verde (Queimadas -Caldeirão Ver-de -Caldeirão do Inferno)

Curral das Freiras - Boca das Torrinhas - Boaventura (Lombo do Urzal)

Levada do Furado ou Leva-da da Serra do Faial (Ribeiro Frio - Portela)

Ribeira das Cales - Monte (Caminho Real do Monte)

Ribeiro Frio - Balcões Portela - Funduras -Maroços

Levada da Fajã do Rodri-gues (São Vicente)

Baía de Abra - Casa do Sardinha (Ponta de São Lourenço)

Levada do Rei (Quebradas - Ribeiro Bonito)

Caminho Real da Encumeada (Encumeada-Relvinha-Boca da Corrida)

Vereda do Fanal (Assobiadores - Fanal)

Caminho Real do Paul do Mar (Prazeres – Paul do Mar)

Prazeres - Jardim do Mar

Total - 9 Total - 4 Total - 12

Levadas da Ilha da Madeira

Page 154: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

152 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

cida de 56 para 28 percursos recomenda-

dos (25 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do

Porto Santo).

Dos 25 Percursos Pedestres Recomen-

dados na Ilha da Madeira, 12 são apenas

em veredas e velhos caminhos reais, 4

são parcialmente em veredas e levadas e

9 são exclusivamente em levadas (Tabela

2). Todos estes percursos pertencem à ca-

tegoria designada internacionalmente por

Percursos de Pequena Rota.

Segundo contagens realizadas pela Direc-

ção Regional de Florestas, os 5 percursos

mais procurados pelos turistas são, por

ordem decrescente: Rabaçal - Risco - 25

Fontes; Achada do Teixeira - Pico Ruivo;

Vereda da Ponta de São Lourenço; Levada

do Caldeirão Verde; Vereda Pico do Areei-

ro ao Pico Ruivo.

Dezembro, Janeiro e Fevereiro registam os

valores mais baixos de utilização. A partir

de Março verifica-se um aumento na pro-

cura, que atinge o valor mais elevado em

Agosto.

Uma nova estratégia de promoção das Levadas daMadeira

A Ilha da Madeira tem enormes potenciali-

dades no Turismo de Pedestrianismo e nos

Percursos Pedestres Temáticos. A abertu-

ra de novos trilhos e a beneficiação con-

tínua dos já disponíveis é essencial para

atrair visitantes, que nas férias associam

o lazer ao saber e estão disponíveis para

gastar dinheiro em programas de desco-

berta da Natureza.

As cheias catastróficas de 20 de Fevereiro

de 2010 e os violentos incêndios florestais

de 13 e 14 de Agosto de 2010 danificaram

levadas e veredas, levando ao encerra-

mento temporário de alguns dos percur-

sos recomendados. Após uma primeira

intervenção de emergência, que permitiu

que a água voltasse a circular, impõe-se

numa segunda fase bem mais dilatada no

tempo, a implementação dum plano de re-

qualificação de mais algumas levadas.

Será uma enorme perda para o património

cultural da Madeira, não investir na recu-

peração da Levada do Curral e Castelejo,

que durante cinco séculos permitiu que as

gentes do Curral das Freiras viessem ao

Funchal vender ameixas e castanhas e le-

Figure 12 – Levada do Curral e Castelejo (R Q - 13.09.05)

raiMuNdo quiNtal

Page 155: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

153ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

vassem da cidade bens essenciais para a

sua sobrevivência.

A Levada da Negra, que nasce perto do

Pico Areeiro, foi, até ao início do século

XX, um dos caminhos percorridos pelos

homens que carregavam o gelo da serra

para a cidade. Pelas vistas que proporcio-

na e pela importância que tem para conhe-

cer as serras do Funchal merece integrar a

lista das recuperações prioritárias.

A Levada da Ponta do Clérigo, que passa

pelo Cortado de Santana e transporta água

para irrigar as terras da ponta que limita a

oeste a baía do Faial, oferece ao visitante

vistas únicas da costa norte desde a Ponta

de São Lourenço até à Ponta de São Jor-

ge. É premente a recuperação de peque-

nos troços e a implantação de sinalética.

A Levada da Silveira em Santana, a Leva-

da da Água de Alto no Faial, a Levada que

abastece a Central Hidroeléctrica da Ribei-

ra da Janela, a Levada dos Tornos entre

o Lombo do Urzal e a Fajã do Penedo, a

Levada da Achada Grande na Boaventura,

a Levada do Norte entre o Cabo Girão e a

Eira do Mourão, a Levada Nova e a Leva-

da dos Moinhos na Lombada da Ponta do

Sol, a Levada da Central Hidroeléctrica da

Calheta até ao sítio do Poiso nos Canhas, a

Levada da Central Hidroeléctrica da Calhe-

ta até à Ponta do Pargo, a Levada do Pico

da Urze e a Levada do Alecrim no Paul da

Serra, a Levada do Castelejo no Porto da

Cruz e a Levada Nova de Machico, entre

outras, merecem ser integradas numa futu-

ra rede de percursos recomendados.

Percursos temáticos, como por exemplo,

a epopeia da água, geomonumentos, gi-

gantes da floresta, flores endémicas, ob-

servação de aves e borboletas, a vinha e o

vinho, os bananais, ou a arquitectura tra-

dicional, permitirão aos turistas um contacto

mais enriquecedor com a diversidade da pai-

sagem que envolve as levadas e veredas.

A produção de bons documentários televi-

sivos e a criação de conteúdos de elevada

qualidade na Internet são essenciais para

o sucesso duma nova estratégia de pro-

moção das Levadas.

O aumento do número de percursos re-

comendados é condição necessária para

responder ao desejado crescimento da

procura. O sucesso desta estratégia pas-

sa por uma monitorização contínua da ca-

pacidade de carga de cada levada, com o

objectivo de garantir a autenticidade e a

integridade do património natural. Só as-Figura 13 - Levada do Alecrim, Paul da Serra (R Q – 07.05.11)

Levadas da Ilha da Madeira

Page 156: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

154 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

sim será possível garantir a evolução sus-

tentada do principal nicho de turismo da

Madeira e evitar a sua massificação.

Os resultados dos inquéritos feitos aos tu-

ristas que visitam a Madeira, demonstram

claramente que o contacto com a Nature-

za é o principal factor de atractividade da

Ilha. Mostram, igualmente, o elevado grau

de satisfação pelas belezas naturais pro-

porcionadas pelas levadas.

A história e as monumentais obras de en-

genharia são razões fortes para a candida-

tura das Levadas da Madeira a Património

Cultural da Humanidade.

Referências bibliográficas

amaro da Costa, M. R. (1950): “O aproveitamento da água na Ilha da Madeira”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 4: 18-19.

amaro da Costa, M. R. (1951): “O aproveitamen-to da água na Madeira – A marcha da obra através do tempo”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 5: 14-21.

aragão, A. (1981): A Madeira Vista Por Estrangei-ros, 1455 – 1700. Secretaria Regional da Educação e Cultura, Funchal.

Carita, R. (1989): História da Madeira (1420 – 1566) – Povoamento e Produção Açucareira. Se-cretaria Regional da Educação, Juventude e Emprego, Funchal.

gonçalVes, E. (1955): “No Minho ao Sol de Verão”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 4.

jardim, r. & sequeira, M. (2008): “As Plantas Vas-culares (Pteridophyta e Spermatophyta) dos Arquipélagos da Madeira e das Selvagens”. En Borges, P.a.V., C. aBreu, a. m. F. aguiar, P. CarValho, r. jardim, i. melo, P. oliVeira, C. sérgio, a. r. m. serrano & P. Vieira (eds.) A list of the terrestrial fauna and flora from Madeira. Direcção Regional do Ambiente da Madeira and Universidade dos Açores, Funchal and Angra do Heroísmo: 180-207.

lamas, M. (1956): Arquipélago da Madeira – ma-ravilha atlântica. Editorial Eco do Funchal, Funchal.

melo, L.F. S. (1979): “A Imigração na Madeira, Pa-róquia da Sé 1539 / 1600”. História e Socie-dade, nº6: 39-57.

nóBrega, F. (2005): Plano de Recuperação da Leva-da do Curral e Castelejo. E.S.H.T.E. Estoril.

riBeiro, o. (1985): A Ilha da Madeira Até Meados do Século XX – Estudo Geográfico. Instituto de Cultura e Língua Portuguesa, Ministério da Educação. Lisboa.

quintal, R. (2005): Madeira - The Discovery of the Island by Car and on Foot. Associação dos Amigos do Parque Ecológico do Funchal. Funchal.

quintal, R. (2010): Levadas and Footpaths of Ma-deira. 4ª Edição. Edições Francisco Ribeiro. Funchal.

santos, V. j. & trigo, a. A. (1905): Sobre as Com-pensações a Fazer Quando Captadas as Nascentes dos Tornos. Funchal.

silVa, F. A. (1944): As Levadas da Madeira. Jun-ta Geral do Distrito Autónomo do Funchal, Funchal.

Fontes

águas de irrigação da madeira (1897): Documento enviado ao Governo pelas administrações de nove levadas de heréus. Typographia Esperança, Funchal.

O aproveitamento da Água na ilha da Madeira (1969). Comissão Administrativa dos Aproveitamen-tos Hidráulicos da Madeira, Funchal.

Cartas de Affonso de Albuquerque. Tomo 1 (1884). Academia Real das Sciencias de Lisboa, Lisboa.

Levadas da Madeira. Relatorio Justificativo da Pro-posta Apresentada pelo Consultório de Enge-nharia e Arquitectura do Funchal no Concurso Para Adjudicação da Empresa de Irrigação do Archipelago da Madeira (1896), Biblioteca Municipal do Funchal (vária 341), Funchal.

Madeira Illustrated by Andrew Picken with a Des-cription of the Island (1840) – Edição Come-morativa do X Aniversário do Banif – Banco Internacional do Funchal, Lisboa 1998.

Revista Universal Lisbonense, 2ª Série, Tomo I (1849.06.28). Levada do Rabaçal. 395-396.

DRF (2010) Percursos Pedestres Recomendados na Região Autónoma da Madeira.

raiMuNdo quiNtal

Page 157: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

155ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

INE (2001) Recenseamento Geral da População e da Habitação. Lisboa

INE (2001) Base Geográfica de Referência da In-formação. Lisboa

Fonte electrónica

Estudo do Gasto Turístico (Dezembro 2009 – Janeiro 2010) - Secretaria Regional do Turismo e Transportes da Madeira (ace-dido em 30.09.10) http://www.madei-raislands.travel/pls/madeira/wsmwdet0.detalheconteudo?p_cot_id=5432&p_lingua=pt&p_sub=4

Levadas da Ilha da Madeira

Page 158: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

156 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

lucía Fraga lago

156 ambientalMENTEsustentable, 2010, (I), 9-10

Agardando a misa dominical en Huambo © Xosé Manuel Malheiro

Page 159: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

157ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueiraThe sea of Galicia sustains a large part of the fishing economyIsabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L.

(Galicia-España)

Resumo

Galicia está bañada polo mar ao longo de 1200 km. Non é de extrañar entón que a pesca

sexa a base da súa economía, chegando a constituir ata o 52% do emprego total pesqueiro

en España e ata o 10% no conxunto da UE. O Turismo mariñeiro en Galicia pretende poñer en

valor a grande riqueza patrimonial relacionada co mar e coa pesca tradicional. Ambientarte

levou a cabo proxectos de formación de guías intérpretes con profesionais do mar para facer

visitas guiadas con turistas, así como proxectos ligados a difusión do importante Patrimonio

cultural mariñeiro. .

Abstract

Galicia is bathed by the sea along 1200 km. It´s not surprising therefore that fishing is

the basis of its economy, creating up to 52 % of the employment in the fishing industry

in Spain and up to 10 % in the whole of the European Union. Marine tourism in Galicia

aims to add value to (put in value) the rich heritage associated with the sea and with the

traditional fishing. Ambientarte carried out training projects for guides- interpreters with

sea-workers to make guided tours with tourists, and projects linked to the dissemination

of the importance of cultural marine heritage as well.

Palavras chave

Turismo mariñeiro, patrimonio mariñeiro, marisqueo, confrarías de pescadores, Galicia,

mar, marisco, marisqueo a pé, formación, Interpretación do Patrimonio.

Key-words

Marine tourism, seafaring heritage, shellfish, brotherhoods of fishermen, Galicia, sea,

seafood, shellfish gathering on foot, training, heritage interpretation.

BANCO DE BOAS PRÁCTICASISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006

ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 157-168

Page 160: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

158 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

Presentación

Galicia ten case 1.200 km de costa, e gran

parte da súa poboación vive preto do mar,

e do mar.

O sector pesqueiro é un dos primeiros

axentes da economía galega. Segundo da-

tos dos servizos estatísticos da Xunta de

Galicia, os sectores extractivo, acuícola,

e trasnformador empregan conxuntamen-

te en Galicia a preto de 38.000 persoas,

representando aproximadamente o 52%

do emprego total pesqueiro en España e

o 10% no conxunto da UE. A producción

extractiva galega anual supón, en termos

de valor, o 15% da UE, superando así a

producción conxunta de Alemaña, Bélxi-

ca, Finlandia, Grecia e Suecia.

A dependencia social da actividade pes-

queira é especialmente importante nal-

gúns concellos da costa galega. Así o

emprego pesqueiro representa o 30% da

poboación ocupada en concellos como

Ribeira e Bueu e alcanza valores do 60%

na a Illa de Arousa1. Precisamente por

esta forte dependencia, é preciso atopar,

cada vez máis, novas fontes de ingresos

dentro da actividade pesqueira que per-

mitan paliar algún dos problemas aos que

se enfrentan os profesionais do mar como

a sobre-explotación, o esgotamento das

1 Datos obtidos da web da Consellería do Medio Rural e do Mar, ano 2008

pesquerías ou a pesca destructiva, entre

outros. Segundo a Organización das Na-

cións Unidas para a Pesca e a alimentaci-

ón (FAO) o 52% das pesquerías mundiais

están sendo plenamente explotadas e o

24% están sobre-explotadas, agotadas ou

recuperándose do colapso. Estes datos

en Europa, vóltanse maís dramáticos, se

cabe, na Unión Europea, máis do 80% das

súas pesquerías están sobre-explotadas

ou esgotadas2.

O mar é un recurso íntimamente ligado aos

galegos e galegas, pero tamén é o selo de

identidade de Galicia fora das súas fron-

teiras. Co mar e cos seus froitos, en espe-

cial, cos mariscos. O marisqueo supón un

6% dos 1.000 millóns de euros da cifra de

negocio da pesca e da acuicultura galega

(datos do ano 2008).

O marisqueo está definido legalmente

como unha modalidade específica de pes-

ca, consistente na actividade extractiva di-

rixida á captura de mariscos. A súa faceta

máis sinxela e artesanal -a que ten como

obxecto a captura de moluscos na costa

areosa e se fai a pé sen utilizar embarcaci-

ón- é o que coñecemos como marisqueo

a pé. Esta actividade ten unha grande im-

portancia social en Galicia, xa que dela

dependen os ingresos de máis de 4.000

persoas, na súa gran parte mulleres. O

marisqueo a flote, non entanto, é desem-

peñado principalmente por homes.

2 Datos obtidos da web de WWF-Adena

Page 161: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

159ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

As especies principais que capturan os

mariscadores a pé son: a ameixa fina (Ru-

ditapes decussatus), a ameixa babosa

(Venerupis pullastra), e o berberecho (Car-

dium edule).

No ano 2009, o valor económico dos bi-

valvos descargados nas lonxas galegas

polos mariscadores e mariscadoras en

Galicia acadou máis de 68 millóns de eu-

ros, correspondentes ás preto de 9.000 to-

neladas de produción subastadas3.

O Turismo Mariñeiro atrae as miradas cara o mar

Detrás dos datos, das estatísticas, que

nos serven para achegarnos a importan-

cia do mar en Galicia, están as persoas, os

profesionais do mar; percebeiros e perce-

biras, mariscadores e mariscadoras a pé,

redeiras, etc. Eles coñecen prefectamente

o recurso e todo o relacionado coa súa ex-

tracción.

Tanto as labores tradicionáis de pesca e

de marisqueo como o desfrute na mesa

dos productos do mar funcionan como un

imán para os turistas, atraéndoos á costa

xa non só nos meses de verán, senón du-

rante todo o ano.

3 Datos obtidos da web da Consellería do Medio Rural e do Mar, ano 2008.

E é aquí onde xurde o Turismo Mariñeiro

e Galicia, que segundo Turgalicia, entida-

de pública dependente da Secretaría Xeral

de Turismo, integrada na Consellería de

Presidencia da Xunta de Galicia, e qué é

a encargada de realizar unha adecuada

promoción turística de Galicia, “é un no-

vidoso produto turístico que, baseándose

na autenticidade e singularidade da cul-

tura marítima galega, propón ao visitante

experiencias únicas. Un novo modelo de

turismo sostible en contacto coa natureza,

co mar e os mariñeiros, que preserva os

valores naturais e culturais.”

Moitos turistas recoñecen fascinante ver

ós profesionáis do mar facendo as súas

labores de pesca e de extracción do ma-

risco, coñecer as ferramentas ou o día a

día do seu traballo. Os traballadores do

mar levan anos compartindo o seu saber

cos visitantes curiosos que se achegan

e preguntan, e está ben recoller esa de-

manda, acollela, contarlle a eses turistas

cómo é a súa vida mariñeira. Pero ta-

mén está ben ver máis alá, e pensar nelo

como unha nova fonte de ingresos para

os profesionais do mar, máis cando o

sector servizos, e experiencias turísticas

novedosas en particular, teñen unha de-

manda crecente. Estes turistas procuran

achegarse ao orixe, a simpleza das cou-

sas feitas como se fixeron toda a vida,

busca vivir una experiencia en primeira

persoa, ser o protagonista dese día de

marisqueo.

O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira

Page 162: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

160 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

E para poder afrontar esa nova de liña de

acción os profesionais do mar tiveron que

traballar especialmente en dous camiños:

a formación en habilidades comunicativas

e de atención o público e a difusión desta

nova faceta e desta nova oferta de servizos.

En Ambientarte S.L. levamos máis de quin-

ce anos adicadas á formación en diferen-

tes ámbitos. As nosas principáis liñas de

traballo son a Interpretación do Patrimonio

e a Educación Ambiental. Unha caracterís-

tica que nos diferenza doutras propostas

empresariais é que procuramos que todos

os nosos proxectos sexan accesibles den-

de o punto de vista físico, comunicativo e

social. Esta característica tamén está pre-

sente en todas as nosas acción formati-

vas, nas que se inclúe un módulo específi-

co sobre accesibilidade.

Dentro destes proxectos de turismo ma-

riñeiro traballamos en dúas liñas principal-

mente: a formación e a difusión do patri-

monio mariñeiro (Imaxe 1).

Proxectos centrados na formación

Os profesionais do mar dominan todo

o relativo ao seu traballo, iso é evidente,

pero non teñen porqué saber de comuni-

cación, de atención ó público, de atención

as persoas con diversidade funcional, etc.

En definitiva, de todo o que implica o trato

directo co público, unha arte en sí mesma.

E que ferramenta é a que consideramos

fundamental, tendo en conta que o colec-

tivo fundamental ao que se dirixen estas

visitas é o público xeneral no seu tempo

de ocio? A Interpretación do Patrimonio.

Esta disciplina ven definida como “a arte

de revelar, in situ, o significado do legado

natural e cultural ao público que visita eses

lugares no seu tempo libre”. (Asociación

para a Interpretación do Patrimonio, AIP).

A formación é fundamental para poder

deseñar un producto de calidade, para

atender correctamente, e de forma eficaz,

as necesidades dos turistas que se ache-

gan na procura deste tipo de experiencias.

Consideramos moi acertada a aposta pola

formación que están a facer Confrarías de

Pescadores, Concellos, Grupos de Acción

Costeira e demáis entidades implicadas

neste novo pulo ao turismo en Galicia rela-

cionado co noso rico patrimonio mariñeiro.

Para nós, como educadoras, cada novo

proxecto é distinto. A formación debe ser Imaxe 1: Socias de Ambientarte nunha visita ás mariscadoras de a pé nun día de marisqueo para

coñecer o seu traballo. Fonte: Ambientarte S.L.

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

Page 163: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

161ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

o máis personalizada posible para que iso

se traduza nunha maior efectividade e no

mellor cumprimento dos obxectivos. Es-

tes proxectos formativos supuxeron para

nós un reto, posto que na maior parte

das veces partíamos dun escaso ou nulo

coñecemento por parte dos alumnos de

qué era unha visita guiada, das técnicas

básicas de comunicación ou de certas ha-

bilidades sociais no manexo de grupos.

Moitos dos alumnos (ou sería máis correc-

to dicir alumnas, posto que a aínda que sí

tivemos algún home, percebeiros, a gran

maioría eran mulleres adicadas ao maris-

queo a pé), non tiñan unha habilidade flui-

da para escribir ou ler un texto, aínda que

iso non foi impedimento para traballar coa

mesma metodoloxía formativa que usa-

mos noutros cursos.

Neste caso identificamos cál ía a ser o

enfoque da nosa proposta formativa para

este tipo de colectivos integrados por pro-

fesionais do mar. Básicamente tratábase

do que se cita a continuación, aínda que

sí se fixeron pequenos axustes en cada un

dos cursos, e tamén entre o primeiro que

impartimos e o siguientes. O que precisa-

ban era:

• Traballar as súas habilidades comuni-

cativas.

• Coñecer cáles podían ser as necesida-

des dos visitantes.

• Estructurar as súas actividades guiadas.

• Coñecer formas de difundir as súas ac-

tividades.

• Coñecer cómo levar a cabo o proceso

da avaliación.

• Nocións para o trato con persoas con

diversidade funcional.

• Coñecer as pautas básicas para levar a

cabo unha comunicación efectiva con

grupos no cautivos no seu tempo de

ocio.

• Implementar algúns criterios de exce-

lencia na calidade turística.

• Levar a cabo todo o proceso do deseño

dunha visita guiada de calidade.

• Certa seguridade ao poner en práctica

as recomendacións previas a visita con

turistas.

A todo isto pensamos que tamén fixo falta

pola nosa parte engadir a este “programa

formativo” unha dose de “autoestima”,

non tanto para que valorasen o seu, senón

para que comprendesen e sentisen que a

súa labor é única, importante e interesante

para a xente, tanto como para atraer a un

grupo de turistas que andan na procura de

experiencias diferentes e orixinais, sobre

todo na súa acepción de “pertencente ou

relativo a orixe”.

A avaliación posterior, realizada ao rematar

cada unhas das acción formativas, reflexou

o acerto no enfoque. Todas as alumnas va-

loraron moi positivamente a formación, aín-

da que unha gran parte delas reflexou tamén

que precisarían máis horas de formación en

habilidades comunicativas e con máis horas

de práctica nas que poder aplicar o apren-

dido. O último día de cada un dos cursos

O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira

Page 164: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

162 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

levábase a cabo unha visita guiada com-

pleta por parte dos alumnos, cun guión to-

talmente finalizado, para poder traballar as

habilidades aprendidas e poder reforzar os

puntos fortes e correxir os débiles. A nosa

experiencia amosou que, en xeral, as visitas

guidas eran de gran calidade, nas que se

unía a autenticidade con manexo de técni-

cas de comunicación e de grupos.

Proxectos relacionados coa difusión turística do patrimonio

Posto que se trataba dunha nova liña de tra-

ballo e que se pretendía atraer turistas, era

preciso amosala, facela visible para os gru-

pos aos que ían destinados estes servizos.

Unha vez máis considerouse clave a utili-

zación da disciplina da Interpretación do

Patrimonio. Posto que as acción formati-

vas tiñan como obxectivo formar a guías

intérpretes para levar a cabo visitas guia-

das (medios interpretativos atendidos por

persoal), a difusión baseouse en medios

interpretativos autónomos como rutas au-

toguiadas, mesas e folletos interpretativos.

Algún dos proxectos que se relatan a con-

tinuación integraban algún apartado de

Educación Ambiental como o deseño de

materiais educativos, deseño e execución

de programas de educación ambiental, etc.

Proxectos destacados

relacionados co turismo

mariñeiro levados a cabo por

Ambientarte

Proxecto Pescanatur. 2009

O proxecto Pescanatur está integrado po-

las Confraría de Pescadores de San Telmo

(Pontevedra), San Martiño (O Grove) e San

Xosé (Cangas). Ven definido por eles mes-

mos como “unha asociación sen ánimo de

lucro na que, mediante a posta en marcha

de actividades de turismo mariñeiro, co fin

de achegar a todo o público interesado ao

mundo do mar en Galicia, fomentando así

o seu coñecemento e a súa cultura, poñen-

do en valor os seus productos, e transmi-

tindo a autenticidade do traballo no mar”.

FORMACIÓN

Leváronse a cabo tres cursos de formaci-

ón denominados ”Introducción á Interpre-

tación do Patrimonio e atención ao público

no medio natural”. As destinatarias eran

mariscadoras de a pé das Confrarías de

Pontevedra e do Grove. O resultado final

era a elaboración dun guión para as visi-

tas tanto en Pontevedra como no Grove4

(Imaxe 2).

4 http://www.pescanatur.es/

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

Page 165: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

163ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Proxecto de posta en valor do

Patrimonio Sociocultural da

Confraría de Pescadores de

Santa Tecla (A Guarda). 2010

Este proxecto tiña como obxectivo por en

valor o rico patrimonio mariñeiro da Vila de

A Guarda, situada ao sur da provincia de

Pontevedra.

FORMACIÓN

Nesta acción formativa denominada ”In-

troducción á Interpretación do Patrimonio

e atención ao público no medio natural”,

participaron redeiras e percebeiros e per-

cebeiras de dita Confraría. O resultado

final era a elaboración por parte dos alu-

mnos, co apoio do equipo de Ambientarte,

dun guión específico para facer a súa vi-

sita guiada fundamentalmente amosando

a súa labor profesional (redeiras ou perce-

beiros/as).

DIFUSIÓN

Dentro deste proxecto deseñouse unha

ruta autoguiada que discorre por catro ce-

táreas (viveiros de marisco, fundamental-

mente de lagosta e bogavante). Algunhas

destas construccións teñen máis de cen

anos de antigüedade, e urxía a súa sinali-

zación e posta en valor posto que os maís

xóvenes xa non as viron en funcionamen-

to. Os catro paneis deseñáronse seguin-

do criterios de accesibilidade tanto física,

como comunicativa.

Tamén deseñouse un folleto interpretativo

sobre dita ruta autoguiada e para difundir

as visitas guiadas acompañados de profe-

sionais do mar5 (Imaxes 3 e 4).

Imaxe 3: Mesa interpretativa Ruta das Cetáre-as de A Guarda (Pontevedra) e detalle do altor-relevo e texto en Braille. Fonte:

Ambientarte S.L.

5 http://cofradiaguarda.es/ruta_cetarias

Imaxe 2: Práctica da acción formativa do proxec-to Pescanatur. Fonte: Ambientarte S.L.

O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira

Page 166: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

164 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Proxecto Marusía. Confraría de

Pescadores de San Martiño de

Bueu. 2010-11

O proxecto Marusía é un proxecto de Tu-

rismo Mariñeiro levado a cabo polos seus

propios protagonistas, os pescadores e

mariscadores da Confraría de Pescadores

de Bueu. Naceu con propósito de ache-

garlle á sociedade a pesca artesanal, a

súa tradición, a súa cultura e a súa gas-

tronomía.

Dentro deste proxecto, abordáronse dúas

liñas de traballo: dúas acción formativas e

outra parte de difusión do rico Patrimonio

Cultural Mariñeiro do Concello de Bueu.

FORMACIÓN

Impartíronse dous cursos de guías dirixi-

dos a persoas desempregadas do entorno

relaciondadas de forma directa ou indirec-

ta coa actividade pesqueira.

DIFUSIÓN

Deséñaronse dúas rutas, unha delas dis-

curre polo centro da vila de Bueu, seguin-

do o percorrido dos peixes e mariscos

dende o mar ata chegar ao consumidor. A

outra centráse en Beluso, e está máis re-

lacionada con patrimonio etnográfico ma-

riñeiro. As dúas rutas autoguiadas é posi-

ble seguilas a través dunha guía en papel

onde se numeran as paradas en cada un

dos postes, pero tamén a través dos códi-

Imaxe 4: Interior do Folleto para a difusión da Ruta das Cetáreas. Fonte: Ambientarte S.L.

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

Page 167: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

165ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

gos QR, vía internet. Este sistema baséase

nun código que, ao utilizar un Smartpho-

ne, permite acceder de forma directa á

información de cada parada, xa que nos

remite, a modo dun código de barras, a

unha web onde se localiza esta mesma

información que aparece na guía en papel.

Por outra banda, elaborouse unha mesa

interpretativa sobre a pesca tradicional en

Bueu e sobre a Confraría de Pescadores

de San Martiño de Bueu. Está situado no

punto de embarque para o acceso den-

de Bueu á Illa de Ons, que forma parte

do Parque Nacional Marítimo Terrestre

das Illas Atlánticas de Galicia, en parte de

cuxas augas teñen actividade pesqueira

a Confraría. O deseño gráfico, así como

os contidos, seleccionáronse seguindo

criterios de accesibildade. Tamén nesta

mesma liña, unha parte do panel está en

Braille para o acceso a persoas con disca-

pacidade sensorial visual e cun motivo en

altorelevo (neste caso unha nasa e unha

das etiquetas de Polbo da Ría, que definen

a marca de calidade do producto estrela

da Confraría de Pescadores de Bueu).

Por último, dentro deste mesmo proxecto

deseñouse un folleto para a difusión das

actividades da Confraría de Pescadores

a través do proxecto Marusía. Teñen es-

pecial relevancia neste folleto estas dúas

rutas descritas anteriormente por Bueu e

Beluso (Imaxe 5 a 7).

Proxecto Mariscadoras de a

seca. Concello de Poio (Ponte-

vedra). 2011

Neste proxecto abordamos tres liñas de

traballo: unha relacionada coa formación,

outra parte relacionada coa difusión do

Patrimonio cultural Mariñeiro e por último

unha relacionada con Educación Ambien-

tal e co deseño de materiais educativos.

A continuación amosamos as dúas pri-

O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira

Imaxe 5 e 6. Detalle poste e portada da guía das Rutas para difusión do Patrimonio Mariñeiro por Bueu e Beluso (Pontevedra). Fonte: Ambien-

tarte S.L.

Page 168: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

166 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

meiras, íntimamente relacionadas co tu-

rismo mariñeiro.

FORMACIÓN

Imapartíronse dous cursos denominados

“Introducción á Interpretación do Patri-

monio e atención ao público no medio

natural” para a mariscadoras de a pé das

Confrarías de San Telmo de Pontevedra e

San Andrés de Lourizán. A parte práctica

levouse a cabo en Raxó, na Lonxa e na

Praia do Ameixal, nunha das zonas de ma-

risqueo máis importantes dentro das asig-

nadas a estas Confrarías de Pescadores.

DIFUSIÓN

Por parte do concello, plantéxase o de-

seño dun folleto como unha forma de

difundir a grande actividade marisqueira

na zona do fondo da Ría de Pontevedra

(Pontevedra, Poio, Lourizán). Deste xeito

preténdese por unha banda, darlle rela-

vancia a esta actividade artesanal e por

outra, como un xeito de dar a coñecer as

visitas guiadas por parte dos profesionais

do mar dirixidas fundamentalmente a gru-

pos de turistas, que desexen coñecer a

actividade do marisqueo6. (Imaxe 7)

Conclusións e agradecementos

Pensamos que a formación nas ferra-

mentas da disciplina da Interpretación do

Patrimonio e no manexo de grupos son

fundamentais para poder dar servizos

de calidade nesta nova faceta por parte

dos profesionais do mar. Consideramos

que a diferenciación do produto virá de

ofrecer uns servizos profesionais e de ca-

6 http://www.concellopoio.com/turismo.php

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

Imaxe 6: Mesa interpretativa da Confraría de Pescadores de San Martiño de Bueu (Pontevedra), proxecto Marusía. Fonte: Ambientarte S.L. [http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/]

Page 169: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

167ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

lidade, polo que consideramos que esta

debería ser a aposta forte das Confrarías,

Concellos, Grupos de Acción Costeira

(GAC´S), etc. e de todos aqueles que pre-

tenden ofertar estes servizos atendidos

polos profesionais do mar.

Por outra banda, aínda que sí se están

a dar pasos neste sentido por parte de

diferentes institucións para a difusión do

patrimonio cultural mariñeiro, ás veces

non se corresponde cunha oferta real e de

calidade que poida cubrir as necesidades

dos turistas. Estamos no camiño, é certo,

e hai diferentes ofertas, algunhas de gran-

de calidade, pero pensamos que Galicia

ten moito máis que ofrecer. Nós creemos

que unir a creatividade e a calidade nas

propostas será unha aposta segura.

Todos estes proxectos relacionados co

patrimonio cultural mariñeiro foi unha for-

ma de achegarse a unha realidade que

aínda que cotiá, non é menos apaixoante

e, en certo sentido, descoñecida. A través

dos profesionais do mar comprendemos,

gracias a una información de primeira

man, a dureza do seu traballo, pero tamén

o cariño que lle poñen. Trátase para moi-

tos deles dunha forma de vida, no sentido

máis amplo, no que os coñecementos pa-

saron de nais ou pais a fillos e fillas. Cre-

Imaxe 7: Interior do Folleto para a difusión do Patrimonio Mariñeiro, Concello de Poio (Pontevedra). Fonte: Ambientarte S.L.

O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira

Page 170: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

168 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

emos firmemente en que ninguén mellor

que eos profesionais do mar para amosar

o seu, tamén como un xeito de dignificar

o seu traballo, ás veces denostado ou in-

fravalorado.

Nós, como profesionáis responsables da

execucións destes proxectos, temos a

enorme sorte de sentirnos acollidas pola

xente do mar, e aprendemos con elas,

sobre todo, da vida. Aproveitamos tamén

esta ocasión, facémolo sempre que po-

demos, para darlles as grazas de forma

pública por todo o que nos deron. Como

educadoras sentímonos realizadas: puxe-

mos moito de nós, pero tamén recibimos

moito. Somos unhas apaixodas do noso

traballo, polo que para nós foi unha verda-

deira sorte e un privilexio poder aportalle

o que consideramos un valor engadido ao

seu saber facer.

Webgrafía

http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/http://www.bueuinforma.org/ht tp: / /www.cofradiaguarda.org/ index-gl .

html#homehttp://www.pescanatur.es/http://www.concellopoio.com/turismo.phphttp://www.wwf.es/que_hacemos/mares_y_cos-

tas/nuestrs_soluciones/pesca_sostenible/http://www.medioruralemar.xunta.es/mar/http://www.ambientarte-blog.blogspot.com.es/

Imaxe 8: Mariscadoras de a pé e alumnas do curso do curso de formación “Introducción á Interpretación do Patrimonio e atención ao público no medio natural” GRAZAS AOS PROFESIONAIS DO MAR!. Fonte:

Ambientarte S.L.

isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez

Page 171: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

169ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Metas de Aichi para a Biodiversidade

A diversidade biolóxica sostén o funcio-

namento dos ecosistemas e proporciona

os servizos dos ecosistemas esenciais

para o benestar humano. Ela asegura a

seguridade alimentaría, a saúde humana,

a subministración de aire e auga potable,

ela contribúe aos medios locais de subsis-

tencia, e ao desenvolvemento económico,

e é esencial para o logro dos Obxectivos

de Desenvolvemento do Milenio, incluíndo

a redución da pobreza.

Ademais, é un compoñente central de

moitos sistemas de crenzas de visións

do mundo e de identidades. Con todo, a

pesar da súa importancia fundamental, a

diversidade biolóxica séguese perdendo.

É dentro deste

contexto que as Partes no Convenio sobre

a Diversidade Biolóxica, en 2010 en Na-

goya, Xapón, aprobaron o Plan Estratéxi-

co da Diversidade Biolóxica 2011-2020 co

propósito de inspirar accións a gran escala

por todos os países e as partes interesa-

das en apoiar a diversidade biolóxica du-

rante a próxima década. Recoñecendo a

urxente necesidade de acción a Asemblea

Xeral de Nacións Unidas declarou 2011-

2020 como o Decenio das Nacións Unidas

para a Diversidade Biolóxica.

O Plan Estratéxico componse dunha visi-

ón compartida, unha misión, obxectivos

estratéxicos e 20 metas ambiciosas pero

alcanzables, coñecidas como as Metas de

Aichi. O Plan Estratéxico serve como un

marco flexible para o establecemento de

obxectivos nacionais e rexionais e promo-

ve a aplicación coherente e eficaz dos tres

obxectivos do Convenio sobre a Diversi-

dade Biolóxica.

A VISIÓN

“Para 2050, a diversidade biolóxica való-

rase, conserva, restaura e utiliza en forma

racional, mantendo os servizos dos ecosis-

temas, sostendo un planeta san e brindan-

do beneficios esenciais para todos.”

A MISIÓN “Tomar medidas efectivas e urxentes para

deter a perda de diversidade biolóxica a fin

de asegurar que, para 2020, os ecosiste-

mas sexan resilientes e sigan fornecendo

servizos esenciais, asegurando deste xeito

a variedade da vida do planeta e contribu-

índo ao benestar humano e á erradicación

Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxica 2011-2020. Metas de Aichi Nagoya-Xapón 2010

DOCUMENTOS

Page 172: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

170 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

da pobreza. A este fin, as presións sobre

a diversidade biolóxica redúcense, os eco-

sistemas restáuranse, os recursos biolóxi-

cos utilízanse de xeito sostible e os benefi-

cios que xorden da utilización dos recursos

xenéticos compártense en forma xusta e

equitativa; provense recursos financeiros

adecuados, mellóranse as capacidades,

se transversalizan as cuestións e os valo-

res relacionados coa diversidade biolóxica,

aplícanse eficazmente as políticas adecua-

das, e a adopción de decisións baséase en

fundamentos científicos sólidos e o enfo-

que de precaución.”

Obxectivo estratéxico A: Abordar as cau-

sas subxacentes da perda de diversidade

biolóxica mediante a incorporación da

diversidade biolóxica en todos os ámbitos

gobernamentais e da sociedade

Meta 1: Para 2020, como moi tarde, as

persoas terán conciencia do valor da

diversidade biolóxica e dos pasos que

poden seguir para a súa conservación

e utilización sostible.

Meta 2: Para 2020, como moi tarde, os

valores da diversidade biolóxica se-

rían integrados nas estratexias e os

procesos de planificación de desen-

volvemento e redución da pobreza

nacionais e locais e estaranse inte-

grando nos sistemas nacionais de

contabilidade, segundo proceda, e de

presentación de informes.

Meta 3: Para 2020, como moi tarde, elimi-

náronse, eliminado gradualmente ou

reformado os incentivos, incluídos os

subsidios, prexudiciais para a diversi-

dade biolóxica, a fin de reducir ao mí-

nimo ou evitar os impactos negativos,

e desenvolvéronse e aplicado incen-

tivos positivos para a conservación e

utilización sostible da diversidade bio-

lóxica de conformidade co Convenio

e outras obrigacións internacionais

pertinentes e en harmonía con eles,

tomando en conta as condicións so-

cioeconómicas nacionais.

Meta 4: Para 2020, como moi tarde, os go-

bernos, empresas e interesados direc-

tos de todos os niveis adoptarían me-

didas ou porían en marcha plans para

lograr a sustentabilidade na produción

e o consumo e manterían os impactos

do uso dos recursos naturais dentro

de límites ecolóxicos seguros.

Obxectivo estratéxico B: Reducir as presi-

óns directas sobre a diversidade biolóxica

e promover a utilización sostible

Meta 5: Para 2020, reduciuse polo menos

á metade e, onde resulte factible, re-

duciuse ata un valor próximo a cero o

ritmo de perda de todos os hábitats

naturais, incluídos os bosques, e re-

duciuse de xeito significativo a degra-

dación e fragmentación.

Meta 6: Para 2020, todas as reservas de

peixes e invertebrados e plantas acu-

áticas xestiónanse e cultivan de xeito

sostible e lícita e aplicando enfoques

baseados nos ecosistemas, de xei-

MiNisterio de educação. Brasil

Page 173: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

171ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

to tal que se evite a pesca excesiva,

establecéronse plans e medidas de

recuperación para todas as especies

esgotadas, as actividades de pesca

non teñan impactos prexudiciais im-

portantes nas especies en perigo e os

ecosistemas vulnerables, e os impac-

tos da pesca nas reservas, especies e

ecosistemas atópense dentro de lími-

tes ecolóxicos seguros.

Meta 7: Para 2020, as zonas destinadas

a agricultura, acuicultura e silvicultura

xestionaranse de xeito sostible, ga-

rantíndose a conservación da diversi-

dade biolóxica.

Meta 8: Para 2020, levouse a contamina-

ción, incluída aquela producida por

exceso de nutrientes, a niveis que non

resulten prexudiciais para o funciona-

mento dos ecosistemas e a diversida-

de biolóxica.

Meta 9: Para 2020, identificáronse e prio-

rizado as especies exóticas invasoras

e vías de introdución, controláronse

ou erradicado as especies prioritarias,

e establecéronse medidas para xes-

tionar as vías de introdución a fin de

evitar a súa introdución e establece-

mento.

Meta 10: Para 2015, reducíronse ao mí-

nimo as múltiples presións antropó-

genas sobre os arrecifes de coral e

outros ecosistemas vulnerables afec-

tados polo cambio climático ou a aci-

dificación dos océanos, a fin de man-

ter a súa integridade e funcionamento.

Obxectivo estratéxico C: Mellorar a situ-

ación da diversidade biolóxica salvagar-

dando os ecosistemas, as especies e a

diversidade xenética

Meta 11: Para 2020, polo menos o 17 por

cento das zonas terrestres e de augas

continentais e o 10 por cento das zo-

nas mariñas e costeiras, especialmen-

te aquelas de pa ticular importancia

para a diversidade biolóxica e os servi-

zos dos ecosistemas, consérvanse por

medio de sistemas de áreas protexidas

administrados de xeito eficaz e equita-

tiva, ecoloxicamente representativos e

ben conectados e outras medidas de

conservación eficaces baseadas en

áreas, e están integradas nas paisaxes

terrestres e mariños máis amplos.

Meta 12: Para 2020, evitouse a extinción

de especies en perigo identificadas e

o seu estado de conservación mello-

rouse e sostido, especialmente para

as especies en maior declive.

Meta 13: Para 2020, mantense a diversi-

dade xenética das especies vexetais

cultivadas e dos animais de granxa e

domesticados e das especies silves-

tres emparentadas, incluídas outras

especies de valor socioeconómico e

cultural, e desenvolvéronse e posto

en práctica estratexias para reducir ao

mínimo a erosión xenética e salvagar-

dar a súa diversidade xenética.

Obxectivo estratéxico D: Aumentar os

beneficios da diversidade biolóxica e os

servizos dos ecosistemas para todos

Vamos Cuidar do Planeta. Carta de Responsabilidades

Page 174: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

172 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Meta 14: Para 2020, restauráronse e sal-

vagardado os ecosistemas que pro-

porcionan servizos esenciais, incluí-

dos servizos relacionados coa auga, e

que contribúen á saúde, os medios de

vida e o benestar, tomando en conta

as necesidades das mulleres, as co-

munidades indíxenas e locais e os po-

bres e vulnerables.

Meta 15: Para 2020, incrementouse a

resiliencia dos ecosistemas e a con-

tribución da diversidade biolóxica ás

reservas de carbono, mediante a con-

servación e a restauración, incluída a

restauración de polo menos o 15 por

cento das terras degradadas, con-

tribuíndo así á mitigación do cambio

climático e á adaptación a este, así

como á loita contra a desertificación.

Meta 16: Para 2015, o Protocolo de Nagoya

sobre Acceso aos Recursos Xenéticos

e Participación Xusta e Equitativa nos

Beneficios que se Deriven da súa Uti-

lización estará en vigor e en funciona-

mento, conforme á lexislación nacional.

Obxectivo estratéxico E: Mellorar a aplica-

ción a través da planificación participativa,

a xestión dos coñecementos e a creación

de capacidade

Meta 17: Para 2015, cada Parte elabora-

ría, adoptaría como un instrumento de

política e comezaría a pór en práctica

unha estratexia e un plan de acción

nacionais en materia de diversidade

biolóxica eficaces, participativos e ac-

tualizados.

Meta 18: Para 2020, respéctanse os coñe-

cementos, as innovacións e as prác-

ticas tradicionais das comunidades

indíxenas e locais pertinentes para a

conservación e a utilización sostible

da diversidade biolóxica, e o seu uso

consuetudinario dos recursos bioló-

xicos, suxeito á lexislación nacional

e ás obrigacións internacionais per-

tinentes, e intégranse plenamente e

reflicten na aplicación do Convenio

coa participación plena e efectiva das

comunidades indíxenas e locais en to-

dos nivélelos pertinentes.

Meta 19: Para 2020, avanzouse nos

coñecementos, a base científica e as

tecnoloxías referidas á diversidade

biolóxica, os seus valores e funciona-

mento, o seu estado e tendencias e as

consecuencias da súa perda, e tales

coñecementos e tecnoloxías serán

amplamente compartidos, transferi-

dos e aplicados.

Meta 20: Para 2020, como moi tarde, a

mobilización de recursos financeiros

para aplicar de xeito efectivo o Plan

Estratéxico para a Diversidade Bioló-

xica 2011 2020 provenientes de todas

as fontes e conforme ao proceso re-

fundido e convido na Estratexia para

a mobilización de recursos debería

aumentar de xeito substancial en re-

lación cos niveis actuais. Esta meta

estará suxeita a cambios segundo as

avaliacións de recursos requiridos que

levarán a cabo e notificarán as Partes.

MiNisterio de educação. Brasil

Page 175: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

173ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

NORMAS DE PUBLICACIÓN

1. Os e as autoras remitirán os orixinais en

galego, castelán ou portugués –que deben

ser inéditos– á redacción da revista, sina-

lando un enderezo de contacto e/ou un en-

derezo de correo electrónico. Para a súa

selección teranse en conta as contribuci-

óns no ámbito educativo e ambiental, a

orixinalidade e o rigor teórico. Cada artigo

é examinado por, alomenos, un membro

do Consello Científico ou especialista, que

poderá emitir recomendacións pertinentes.

Os autores e autoras serán informados so-

bre a publicación do seu traballo.

2. A extensión dos traballos non sobrepa-

sará as 20 páxinas (25.000 caracteres), in-

cluídos cadros, fotografías, resumo, biblio-

grafía etc. Os orixinais deben ir en Times

New Roman ou Arial, tamaño 12, a 1 espa-

zo. Deben ter un breve resumo (ata 200 pa-

labras) en galego, castelán ou portugués e

en inglés, acompañado de ata 5 palabras

chave en dous dos idiomas elexidos.

3. As citas dentro do texto teñen que ir en-

tre aspas, seguidas do (nome e) apelido da

autora(es), ano da publicación e páxina(s).

Ao remate do traballo incluiranse as refe-

rencias bibliográficas, por orden alfabéti-

co, que deberán adoptar a seguinte mo-

dalidade:

a. Libros: Apelido(s) e iniciais ou nome do

autor(es) separado por coma, data de edi-

ción entre paréntesis, dous puntos, título

do libro en cursiva, punto, lugar de edición,

coma, editorial, punto. Si hai dous ou máis

autore(es), irán separados entre sí por pun-

to e coma.

b. Revistas: Apelidos(s) e nome do/a(s) au-

tor/a(s) separado por coma, data de edici-

ón entre paréntesis, dous puntos, título do

artigo entre aspas, coma, “en”, seguido do

nome da revista en cursiva, coma, núme-

ro da revista, coma, e páx. que comprende

o traballo dentro da revista. Si hai dous ou

máis autores, estos irán separados entre sí

por punto e coma.

c. As notas numeraranse consecutivamente e

o seu texto recolleranse ao remate de cada

páxina. Evitar o número excesivo de notas

explicativas.

d. Os esquemas, debuxos, gráficos, fotogra-

fías etc. se presentarán en branco e negro.

5. Os orixinais poderán escribirse en ga-

lego, castelán ou portugués e serán publi-

cados en galego ou portugués.

6. O Consello de Redacción reservase a

facultade de introducir as modificacións

que considere oportunas na aplicación das

normas publicadas. Os orixinais enviados

non serán devoltos. Os textos que non es-

tiveran de acordo coa liña editorial ou as

normas xerais non serán aceptados.

7. O artigo debe ser enviado en formato

informático á dirección documentacion@

ceida.org, ou ben por correo ordinario ao

CEIDA, Castelo de Santa Cruz, s/n. 15714

Lians-Oleiros (A Coruña-España).

Page 176: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

174 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

FICHA DE SUBSCRICIÓN

Desexo subscribirme á Revista ambientalMENTEsustentable por 2 números, automática-

mente renovables, a partir do nº...... inclusive polo importe de:

España/Portugal Outros países

25 € 25 € + gastos envío

50 € (suscripción de apoio)

Quero recibir os seguintes números atrasados (15 €+ gastos envío)........................

DATOS PERSONAIS

Nome ......................................... Apelidos ......................................................................................

Rúa/Praza ........................................................................................................................................

CP................... Poboación ...............................................................................................................

Provincia/País ..................................................................................................................................

Teléfono .............................................. Fax ......................................................................................

Correo electrónico .............................................................................................................................

FORMA DE PAGO

Transferencia Bancaria

nº de conta do CEIDA

Banco Pastor c/c 0072 0294 18 0000100119

Pagos desde o estranxeiro: IBAN: ES83 0072 0294 18 0000100119

Enviar xustificante por carta ou por correo electrónico:

Enderezo Postal: Centro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDA Castelo de Santa Cruz, s/n. 15179 Liáns-Oleiros (A Coruña). Telf: 0034-981 630 618 Enderezo electrónico: [email protected]

Page 177: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

175ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

índice dos números PUBLICADOS

75 De uma política pública de Ambiente e Educação Ambiental em Portugal a uma Estratégia Nacional de Educação Ambien-tal: sucessos e fracassos. Joaquim ramos Pinto. NEREA-Investiga (Portugal)

TRAXECTORIAS E RETOS

103 Avances e retrocesos no campo da avalia-ción da educación ambiental:dunha tarefa pendente a unha realidade en marcha. José gutiérrez Pérez e Mª Teresa Pozo llorente. Universidade de Granada (España)

121 Aportacións da educación ambiental á conservación do patrimonio natural. Òscar Cid FaVá. Universiade i Virgil (Cataluña-España)

141 O reto da profesionalización das educado-ras e dos educadores ambientais. Susana soto Fernández. Sociedade Galega de Educación

Ambiental SGEA (Galiza- España)

165 Bases teóricas para a elaboración dun Plan de Formación Ambiental nas Administra- cións Públicas. Javier asín semBoroiz. Gober-

no Foral de Navarra (España)

185 A ulmeira de Fuenteovejuna: o reto dos Concellos ante a educación ambiental.

Diego garCía Ventura e Javier Benayas del álamo. Universidade Autónoma de Madrid (España)

RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS

193 E aínda así, sobreviven. Os procesos de ca-lidade nos equipamentos para a educación ambiental. Araceli serantes Pazos. Universida-

de da Coruña (Galiza-España)

209 A Interpretación do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina para producir sig-nificados. Jorge Morales Miranda. Consultor

en Interpretación do patrimonio (España)

221 Interpretación do Patrimonio e Educación Ambiental. Francisco J. guerra rosado. SEEDA, SL. (España)

229 A participación como proceso de aprendi-zaxe e coñecemento social. Francisco heras hernández. Ministerio de Medio Ambiente (España)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

243 Sustentabilidade do fogo na Tróa Amazônica. Michèle Sato. Universidade Federal de Mato Grosso

do Sul (Brasil)

257 Ecocentros. Unha experiencia de intervención, investigación e compromiso por unha educa-ción para a sostenibilidade. Mª del Carmen Conde, José María de P. Corrales e Samuel sánChez. Universidade de Extremadura (España)

265 O CEIDA: un centro de referencia para a educación ambiental en Galicia- Carlos Vales Vázquez. CEIDA (Galiza-España)

281 Normas de publicación

Fotografías: Xacobe Meléndrez

Un ollar estratéxico á educación ambientalxuño-decembro 2006ano I, volume I, número 1-2

INDICE

5 Presentación do númeroMARCO TEÓRICO

7 O terceiro espellismo da educación am-biental. Susana CalVo roy. Ministerio de Medio

Ambiente (España)

13 Si a Educación para o Desenvolvemento Sostible é a resposta, cal era a pregunta?

Pablo A. meira Cartea. Universidade de Santiago

de Compostela (Galiza-España)

27 Educación Ambiental nos centros edu-cativos. José Mª de J. Corrales Vázquez. Universidade de Extremadura (España)

MEDIDAS ESTRATÉXICAS

37 Claves dunha viaxe pola educación am-biental en España. Carlos mediaVilla, Javier garCía e Yolanda samPedro. Ministerio de Medio

Ambiente e Xunta de Castela e León (España)

49 Do diversionismo cotidiano as Políticas Públicas Nacionais e Internacionais volta-das a enfrentar as Mudanças Climáticas: a formação do educador ambiental popular. Marcos sorrentino. Ministerio do Meio Ambiente

(Brasil)

69 A educação ambiental no contexto lusó-fono: o caso Cabo-verdiano. Aidil Borges. Ministerio de Meio Ambiente (Cabo Verde)

Page 178: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

176 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

índice dos números PUBLICADOS

Cuestións de fondo na educación ambientalxaneiro-xuño 2007ano II, volume I, número 3

INDICE

5 Presentación do númeroMARCO TEÓRICO

7 A complexidade ambiental. Enrique leFF. Rede de Formación Ambiental-PNUMA (México)

19 Biografía e Identidade: aportes para uma Análise Narrativa. Isabel Cristina moura CarValho. Universidade Luterana do Brasil (Brasil)

TRAXECTORIAS E RETOS

33 A educación ambiental como investigación educativa. José Antonio Caride gómez. Uni-

versidade de Santiago de Compostela (Galiza-España) 57 Programas formativos no CEIDA baseados

na participación dos axentes implicados. Araceli serantes e Carlos Vales. Universidade

da Coruña-CEIDA (Galiza-España)

RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS

69 Comunicación. A chave do éxito dunha área protexida. Victor Fratto. Especialista en Xestión

de Espazos Protexidos (R.Arxentina)

77 A visión psicodélica dos equipamentos para a educación ambiental. Clotilde esCudero BoCos. Area de Información-CENEAM (España)

89 Un Centro de Documentación Ambiental ao servizo da educación ambiental e da con-servación do medio ambiente. Natalia neira garCía, Ana Belén Pardo Cereijo e Verónica Panjón jaCoBe Centro de Documentación Domingo

Quiroga-CEIDA (Galiza-España)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

99 Estimación da pegada ecolóxica en dous Centros da Universidade de Santiago de Compostela, e posibles implicacións educativas. Ramón lóPez rodríguez e Noelia lóPez álVarez. Universidade de Santiago de Com-

postela (Galiza-España)

119 O proxecto de educación ambiental “Cli-mántica”. Francisco sóñora luna. Consellería

de Medio Ambiente (Galiza-España)

141 Normas de publicación143 Números anteriores

Fotografías: Brigida Rocha

Page 179: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

177ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

índice dos números PUBLICADOS

64 Cambios na percepción para a conserva-ción do oso pardo

josé luis garCía lorenzo. Fundación Oso Pardo

(España) 67 Xestión ecosistémica de ríos con visón

europeo Fermín urra e isaBel iBarrola. Gestión Ambiental

de Viveros y Repoblaciones de Navarra, S.A. (España) 75 “Alzando el vuelo”. Programa de Conserva-

ción da Águia Imperial Ibérica Beatriz garCía áVila, Beatriz sánChez, sara

CaBezas e ramón martí. SEO/BirdLife (España) RECURSOS E INSTRUMENTOS

83 Xestión de especies no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia. Instrumentos sociais na conservación

jorge BonaChe lóPez. Técnico de Uso Público do

Parque Nacional Illas Atlánticas (Galiza-España) 95 “Soy pescador y por eso protejo el mar” juan jesús martín jaime. Aula del Mar de Málaga (España) 103 Instrumentos sociais na pesqueiría do atún

vermello elisa Barahona nieto. Secretaría Xeral de Pesca

Marítima (España) 113 A participación cidadá no Plano de Recu-

peración do Lagarto Xigante da Gomera Pedro miguel martín1, raFael Paredes2 e gema del

Pino2. Consellería de Medio Ambiente e Ordenación

Territorial do Goberno de Canarias e GEA (España)

121 O Arquipélago de Cabo Verde e a Conserva-ção das Tartarugas Marinhas

sonia merino, sandra Correia, iolanda Cruz e maría auxilia Correia. Instituto Nacional de

Desenvolvimiento das Pescas. (Cabo Verde) EDUCACIÓN E FORMACIÓN

129 A Rede de Educación Ambiental “Por un Pirineo Vivo”: o quebraosos e a biodiversi-dade pirenaica

matilde CaBrera millet. Departamento de Medio

Ambiente-Goberno de Aragón (España) 141 Chaves para a conservación de morcegos

en México. A educación ambiental como instrumento necesario na investigación e na xestión de especies

laura naVarro1 e araCeli serantes2. PCMM-Biocon-

ciencia1 (México) e Universidade da Coruña2 (España)

153 Decálogo de recomendación para a integración dos instrumentos sociais nos Programas de Conservación de Especies

Comisión de eduCaCión e ComuniCaCión. UICN-Es-

paña (España)

156 Normas de publicación 158 Números anteriores

Fotografías: Fran Nieto

Instrumentos sociais e conservación de especiesxullo-decembro 2007ano II, volume II, número 4

INDICE

5 Presentación do número MARCO TEÓRICO

7 Instrumentos sociais e conservación de especies

Comisión de eduCaCión e ComuniCaCión. UICN-

España (España) 13 Desafíos educativos da conservación da

biodiversidade Carlos Vales Vázquez. Director do CEIDA (Galiza-

España) 23 Xente a favor das especies. Participación

social na conservación de especies amea-zadas

riCardo de Castro. Consellería de Medio Ambiente-

Xunta de Andalucía (España) 37 Investigación social do fenómeno da cativi-

dade da tartaruga mora no Sureste Ibérico irene Pérez iBarra1, andrés giménez Casal-

duero2 e andrés Pedreño CánoVas2. Univer-

sidade Miguel Hernández1-Universidade de Murcia2

(España)

TRAXECTORIAS E RETOS

53 Especies mariñas protexidas alFredo lóPez Fernández. Coordinadora para o

Estudo dos Mamíferos Mariños CEMMA (Galiza-España)

Page 180: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

178 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

índice dos números PUBLICADOS

A educación ambiental no sistema educativo formal xaneiro-xuño 2008ano III, volume I, número 5

INDICE

5 Presentación do número MARCO TEÓRICO

7 Programa 21 e Educación Ambiental: raíces da Axenda 21 escolar

josé manuel gutiérrez Bastida. Ingurugela-CEIDA de

Bilbao (País Vasco-España)

TRAXECTORIAS E RETOS

33 Protecção Ambiental e Práticas Quotidianas Individuais e Colectivas

mª josé s. m. moreno1 e mª arminda Pedrosa2. Faculdade de Farmácia e Faculdade de Ciências e Tecnolo-

gia, Universidade de Coimbra (Portugal)

55 Educação Ambiental e para o Desenvol-vimento Sustentável no marco da Década das Nações Unidas: um caso reorientação curricular ao nível de pós-graduação na Universidade Federal de Tocantins

mário Freitas. Universidade do Minho (Portugal)

71 O Courel. Dende o subdesenvolvemento ata o desenvolvemento insostible

manuel antonio Fernández domínguez. IES Arcebis-

po Xelmirez I-Santiago de Compostela (Galiza-España)

RECURSOS E INSTRUMENTOS

83 “O mar e a costa, recursos valiosos para todos”. Un programa de educación ambiental para a conservación da nosa beiramar

sonia Pazos. Área de Educación-CEIDA (Galiza-España)

91 As Axendas 21 Escolares en Galicia: procesos incipientes

Camilo ojea. Sociedade Galega de Educación Ambiental

(Galiza-España)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

109 Programas, campañas e métodos: o lince e os escolares

silVia saldaña arCe. EGMASA-Consejería de Medio

Ambinte. Junta de Andalucía (España) DOCUMENTOS

127 Carta da Terra 134 Normas de publicación 136 Números anteriores

Fotografías: CEIDA

Page 181: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

179ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

índice dos números PUBLICADOS

Usos socioeducativos dos parques periurbanos, xardíns botánicos e outras áreas forestaisxullo-decembro 2008ano III, volume II, número 6

ÍNDICE

5 Presentación do número

MARCO TEÓRICO

7 Educação Ambiental em Jardins Botânicos. Um caso brasileiro

maryane V. saísse1 e maría manuela rueda2. 1 Educadora do Núcleo de Educação Ambiental do

Jardim Botânico do Rio de Janeiro e 2 Chefe do Núcleo

de Educação Ambiental do Jardim Botânico do Rio de

Janeiro (Brasil)

21 A xestión forestal próxima á natureza como método de xestión sustentable

Pedro antonio tísCar oliVer Centro de Capacita-

ción e Experimentación Forestal. Cazorla-Jaén (España)

TRAXECTORIAS E RETOS

39 A experiencia educativa do Xardín Botánico de Córdoba

BárBara martínez esCriCh Educadora Ambiental

do Xardín Botánico de Córdoba (España)

57 O Xardín Botánico de Caracas FranCisCo delasCio Chitty. Membro Honorario da

Fundación Instituto Botánico de Venezuela-Director Bo-

tánico da Estación Biolóxica de Hato Piñero (Venezuela)

67 Unha nova cultura forestal para a sociedade galega. O proxecto de Parque Forestal de Liáns

Carlos Vales. CEIDA (Galicia-España)

RECURSOS E INSTRUMENTOS

95 As bolboretas e o seu papel na educación ambiental. Xardíns de bolboretas

Fernando CarCeller. CISTUS (Associació d’amics

del jardins de papallones i insectes) (Cataluña-España)

117 O Parque de Collserola, unha ferramenta de xestión e educación ambiental

montse Ventura i CaBús e roser armendares i CalVet. Servizo de Uso Público, Difusión e Educación

Ambiental-Consorcio do Parc de Collserola (Cataluña-

España)

137 A interpretación do patrimonio nos xardíns históricos con uso recreativo

josé manuel salas rojas. EGMASA (España)

149 Educação Agro-ambiental: A floresta como tema de trabalho

m. ConCeiCão Colaço e mariana CarValho. Centro de Ecologia Aplicada “Prof. Baeta Neves” e

Instituto Superior de Agronomia de Lisboa (Portugal)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

161 Participación ambiental a partir de afecci-óns: o caso do CEA Polvoranca

PePe astiaso e PaBlo lloBera. Centro de Educa-

ción Ambiental Polvoranca (España)

173 O Viveiro Educador como espaço para a Educação Ambiental

gustaVo nogueira lemos1 e renata rozendo meranhão2. 1 Consultor de Educação Ambiental e 2

Departamento de Educação Ambiental do Ministério de

Meio Ambiente (Brasil)

DOCUMENTOS

191 Carta de Florencia-Xardíns Históricos

196 Normas de publicación 198 Números anteriores

Fotografías: Vitor Nogueira

Page 182: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

180 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Estratexias de comunicación e educación ambiental frente ao cambio climáticoxaneiro-xuño 2009ano IV, volume I, número 7

ÍNDICE

5 Presentación do número

MARCO TEÓRICO

7 A sociedade española ante o cambio climático: coñecementos e valoración do potencial de ameaza

PaBlo meira Cartea e móniCa arto BlanCo. Universidade de Santiago de Compostela (Galicia-España)

39 Algunhas reflexións sobre as representaci-óns sociais do cambio climático. Suxestións de cara á comunicación

ana teresa lóPez Pastor Universidade de

Valladolid (España)

69 A percepción social do cambio climático na Comunidade Valenciana

juan Carlos de Paz alonso. Dirección Xeral para

o Cambio Climático-Generalitat Valenciana (España)

TRAXECTORIAS E RETOS

87 Achegas do movemento polo decrece-mento no contexto da crise enerxética e o cambio climático

steFano Puddu CresPellani. Xarxa per al decreixe-

ment (Cataluña-España)

101 Os efectos rebote e outros efectos se-cundarios dos programas para mitigar o cambio climático: unha mirada desde a educación e a comunicación FranCisCo heras hernández. Centro Nacional de

Educación Ambiental-CENEAM (España)

115 O cambio climático narrado por alumnos de educación secundaria: análise de metáforas e iconas

moniCa arto BlanCo Universidade de Santiago de

Compostela (Galicia-España)

RECURSOS E INSTRUMENTOS

127 Publicidade, Educación Ambiental e Quen-tamento Global

gerardo Pedrós Pérez e Pilar martínez jimé-nez. Universidade de Córdoba (España)

145 Cotas Domésticas de Carbono: un ache-gamento ao debate sobre estilos de vida baixos en carbono

maría sintes zamanillo. Centro Nacional de Edu-

cación Ambiental-CENEAM (España)

159 Educación Ambiental frente ao cambio climático no Centro de referencia para a educación ambiental de Galicia, CEIDA

VeróniCa CamPos, aarCeli serantes e Carlos Vales. Centro de Extensión Universitaria e Divulgación

Ambiental de Galicia-CEIDA (Galicia-España)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

177 Officinas eficientes eVangelina nuCete álVarez Técnica de Eficiencia

Enerxética de WWF-España (España)

191 Consumo responsable frente ao cambio climático: o Proxecto Piensaenclima

aurelio garCía loizaga e teresa royo luesma. Ecología y Desarrollo (España)

DOCUMENTOS

209 Protocolo de Quioto

231 Normas de publicación

234 Números anteriores

Fotografías: CEIDA

índice dos números PUBLICADOS

Page 183: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

181ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Novas visións da educación ambiental, novas propostasxaneiro-xuño 2009ano IV, volume II, número 8

ÍNDICE

5 Presentación do número

MARCO TEÓRICO

7 Terra habitável: paz e ecologia luis moita. Universidade Autónoma de Lisboa (Portugal)

15 Outra lectura da historia da Educación Am-biental e algún apuntamento sobre a crise do presente

PaBlo a. meira Cartea. Universidade de Santiago

de Compostela (Galicia-España)

TRAXECTORIAS E RETOS

45 A evolução do conceito de Educação na área do ambiente, no mundo e em Portugal

maría josé q.F.C. BranCo Escola Secundária da

Lixa (Portugal)

65 Horizontes educativos na traxectoria do Desenvolvemento Humano

PaBlo montero souto. Universidade de Santiago

de Compostela (Galicia-España)

87 Os inicios oficiais das escolas ao aire libre en España: o Sanatario Marítimo Nacional de Pedrosa (Santander, 1910)

mª dolores Cotelo guerra. Universidade da

Coruña (Galicia-España)

121 Sete pasos para a danza da Pedagoxía Ambiental

eloísa tréllez solís. Asociación Cultural Pirámide

(Perú)

RECURSOS E INSTRUMENTOS

133 Comunicación gráfica para interpretar o Patrimonio... ou como ser intérprete gráfico e non morrer no intento

enrique mingote rodíguez. Deseñador gráfico e

ilustrador (Galicia-España)

143 Os retos da xestión do coñecemento en enerxía para os municipios de Cuba

alois arenCiBia aruCa. Centro de Xestión de Infor-

mación e Desenvolvemento da Enerxía, CUBAENERGÍA

(Cuba)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

173 O uso da fauna silvestre para o fomento de actividades ecoturísticas: o caso do cóndor andino (Vultur gryphus) na cuenca carboní-fera de Río Turbio

silVia Ferrari1,3, martina mCnamara3, Carlos alBrieu1,2,3, rené asueta3,4 e santiago alar-Cón1 Universidade Nacional da Patagonia Austral. 2

Fundación Patagonia Natural. 3 Asociación Ambiente

Sur. 4 Subsecretaria de Medio Ambiente da Provincia

de Santa Cruz (República Arxentina)

185 O Proxecto SEREA: un achegamento sus-tentable á reestruturación socioeconómica na pesca de baixura e no marisqueo

luCía Fraga lago. Centro Tecnolóxico do Mar–Fun-

dación CETMAR (Galicia-España)

DOCUMENTOS

195 Cumio Mundial sobre Desenvolvemento

Sustentable

203 Normas de publicación

205 Números anteriores

índice dos números PUBLICADOS

Page 184: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de

182 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12

Traballo en rede desde a educación ambientalxaneiro-decembro 2010ano V, volume I, número 9-10ÍNDICE

5 Presentación do número

MARCO TEÓRICO

7 Em busca da sustentabilidade educadora ambientalista

denise M. G. alves, daniel F. andrade, CiBele r. BarBosa, seMiraMis a.Biasoli, vanessa M. Bidinoto, thaís Brianezi, Miriely Carrara, ana p. Coati, alessandra B. Costa-pinto, leo e. C. Ferreira, andrea Q. luCa, Júlia t. MaCha-do, sandra M. navarro, siMone portuGal, andrea a. raiMo, laura v. saCConi, edna F. C. siM e MarCos sorrentino. Laboratório de Educação

e Política Ambiental-Oca (Brasil)

37 Sustentabilidade Ambiental: visão antropo-cêntrica ou biocêntrica?

FaBíola Ferreira e zulmira áurea Cruz BomFim. Universidade Federal do Ceará (Brasil) España)

53 Educación ambiental e novos movementos sociais: aportacións para o cambio educativo

m.mar rodríguez romero e araCeli serantes Pazos. Universidade da Coruña (Galicia-España)

TRAXECTORIAS E RETOS

81 Investigación, educación e transferencia: unha alianza para a conservación das aves

de praia migratorias e dos seus hábitats no Estuario do Río Gallegos (Patagonia Austral-Arxentina)

Carlos alBrieu12, silVia Ferrari12 e germán montero23 1 Universidade Nacional da Patagonia

Austral, 2 Asociación Ambiente Sur e 3 Minicipalidade

de Río Gallegos (Arxentina)

99 A Conferência Internacional Infantojuvenil na Comunidade dos Países de Língua Por-tuguesa: uma experiência, muitos desafios

joana amaral. Técnica do Projeto Conferencia Inter-

nacional Infantojuvenil na CPLP-Ministério da Educação

(Brasil)

123 Proxecto FENIX: tecendo redes a través dun proceso de procesos na educación ambiental en Galicia

PaBlo a. meira e miguel Pardellas. Sociedade

Galega de Educación Ambiental (Galiza-Españal)

RECURSOS E INSTRUMENTOS

141 Aprendendo a valorar os recursos hídricos. Experiencia de introdución do tópico da xestión integrada da auga na secundaria mexicana a partir da xeomática

tania morales reynoso1, emmanuelle quentin2 e minerVa manzanares ramírez3. 1 Universidade

de Santiago (Galiza-España), 2 (Universidade de Sher-

brooke (Québec-Canada) e 3 Universidade Autónoma

do Estado de México (México)

157 Turismo e meio insular africano: análise comparativa de impactos

Brigida roCha Brito. Centro de Estudos Africanos-

-ISCTE-IUL (Portugal)

BANCO DE BOAS PRÁCTICAS

179 Redescobrindo a Mata Atlântica. Experiên-cias de um Programa de Formação de pro-fessores na Reião do Mico-Leão-Dorado, Brasil

PatriCia mie matsuo1,2, nandia de maga-lhães xaVier menezes1, aline loPes Ferreira BouCkorny1 e ruan das Flores de azeVedo1. 1.

Associação Mico-Leão-Dourado. 2. Universidade Estadual

Paulista (Brasil)

193 Casi tres anos coa FEEA jaVier mansergas. Federación de Entidades de

Educación Ambiental-FEEA (España)

DOCUMENTOS

199 Vamos Cuidar do Planeta. Carta das Res-ponsabilidades

203 Normas de publicación

204 Boletín de subscrición

205 Índice dos números publicados

Fotografías: CEIDA

Page 185: New xaneirodecembro2011 · 2017. 3. 10. · sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser ... a Rede Brasileira de