Natur Zientziak DBH2

7/18/2019 Natur Zientziak DBH2

http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 1/17



IBAIZABAL

NaturZientziakDBH: 2. MAILA

i.bai proiektua

Egileak

Víctor López Fenoy

Carlos Arribas Puras

Vicente Morales Ortiz

Aholkularitza teknikoa et a pedagogikoa

Víctor López Fenoy

Berrikuspen teknikoa

Ascensión Ballesteros Jiménez

Margar i ta Val le jo Domínguez

[ nz

]

2

Liburu honen salmentaren % 0,7 Bamenda Bafut-en (Kamerun)

eskola bat eraik i tzeko izango da. Eskola horren eraikuntza kud eaketazSED (Sol idaridad, Educación y Desarrol lo) izena duen

Gobernuz Kanpoko Erakundea arduratzen da.



> > > N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > > N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > >

>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI B

I DOI AREN LABORATEGI A >>>I DOI AREN LA BORAT EGI A >>>>>>IDOIAREN LABORATEGIA >>>IDOIAREN LABORATEGIA>>>IDOIAREN LAB26

1Sistema materialaketa energia

Prozedura

Marrazkian bezalako muntaketa egingo dugu.Horretarako,i pini euskarriaren oina etahagatxoa mahaian eta jarri uztai eta sareta bat.Matrazea erdiraino urez bete eta jarrisareta gainean.Matrazea ez jausteko,euskarria den hagatxoari giltzaur baten bidez lotu-tako pintza batzuekin eutsi.Tapoiaren zuloak ur apur batekin busti;zulo batetiktermometroaren tutu luzanga eta bestetik beirazko tutu ukondotua sartu.Estali m atra-zea eta prest dago berotzeko.

Termometroaren merkurioa biltzen den tokiak uraren azalera libreari lotuta geratu behardu,uretan oso gutxi murgilduz.Idatzi uraren hasierako tenperatura.Piztu metxeroa kontuhandiarekin eta saiatu esperimentu osoan garra uniformea izan dadin.

Idatzi tenperatura minuturo honako taulan edo antzeko batean.Irakiten hasten denean,eta likido osoan burbuilak agertzen direnean fenomeno hori j azo dela jabetuko zara,

jarraitu berotzen eta neurtu tenperatura beste lau edo bost minutuan.

Ondor i ozta pe na k

Denbora (abzisa-ardatzean horizontalean) eta tenperatura (ordenatu-ardatzean bertika-lean) grafikoki irudikatzen badira eta irudikatutako puntuak elkartuz gero,ondokoabezalako grafiko bat lortuko dugu:bi zati desberdinekin,bat goranzkoa,ura berotzeantenperaturaren igoera islatzen duena,eta bestea,horizontala,100 ºC-rekin hasten denaeta gertatu den egoera-aldaketari dagokiona (uraren lurrunketa),i zan ere,aldaketahorretatik aurrera tenperatura konstante mantentzen da.

Idoia Korta eta beroaren ondor ioak

Emaitzen taula

Denbora, t ( mi n )

Tenperatura, T (°C)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 . . .

>>>AZTER G AI AK>>>AZTERG AI A

Nola aldatzen da uraren tenperatura berotzean?

Nora doa urak irakiten duenean ematen zaion energia?

> > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > >> > > I D O I A R E N L A B O R A

T E G I A > > > I D O I A R E N L A

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

T (°C)

t (min)

gas--metxeroa

tapoia

Denbora luzea daramaguordenagailuaren aurrean etabegiak nekatuta dauzkat,eta

gainera,bero handia dago!

Egia da,giroa astun samardagoela uste dut nik ere.

Ordenagailuarengatik izangoda,bero handia ematen baitu.

Ordenagailuak ez dio bero handirik ematen giroari.Berogailua da,tenperatura altuan dago eta beroerako energia kopuru handia ematen dio giroari.

Horrela jarraituz gero,edalontziko ura

lurrundu egingo da.

Esperientzia honen helburua ura berotzean gertatzen direnaldaketak eta tenperatura nola aldatzen den behatzea da.Hauxe dabehar duguna:matraze bat eta bi zulodun tapoia,zeroa mugitut ako

termometro bat,beirazko tutu ukondotu bat,kronometro bat etaberotzeko tresnak,metxero eta guzti.

Lik ido egoeran dagoen sistema bati bero-erako energia ematen zaionean,berebarneko energia handitu egiten da,hots,partikulek energia xurgatu egiten dut e eta

gehiago mugitzen dira,harik eta partikulek higitzeko askatasuna lortu eta,tenperatura jakin batean lurrundu ondoren,gas-egoerara igarotzen diren arte.

Halaxe da.Beroaren ondorioetako bat s istema materialen tenperaturaigotzea da,uraren kasu honetan bezala,uraren gainazal libreko

partikulek energia jaso eta lurruntzen diren arte.

Baina irakite-tenperaturara heltzen bada,100 ºC-ra,urak irakin dezake.Hemen ezin da hori gertatu,tenperatura ez baita balio horretara helduko.

Baina berotzen badugu,irakin art eko prozesu osoa ikusi ahal izango dugu.Goazen laborategira,Jontxu maitea!

Hasi baino lehen,egingodugunari buruzko azalpen

teoriko bat ematea nahi nuke.

Zein materialerabiliko dugu?

Idoiaren laborategian gaia aztertzeko osagarri ezin hobea

aurkituko duzu: laborategian egindako esperientzia.

Esperientzia egoki gauzatu ahal izateko, behar diren mate-

ria lak, prozesuaren urratsak eta laborategiko prakt ikaren

emaitza edo ondorioak zehazten dira.

>

E G I N A U R R E R A I K A S I T A K O A R EK I N

J O U R R U N A G O

Eman energia elektrikoaren ondoko eraldaketa bakoitzekoadibide bana:

a) Argi-energia. d) Energia zinetikoa.

b) Soinuaren energia mekanikoa. e) Energia potentziala.

c) Bero energia.

Zein energia-eraldaketa gertatzen dira mikrofono batean?

Eskiatzaile bat elurturiko maldan behera doa.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?

Xahutzen al da energiarik saskibaloiko jokalari batek jauziegitean eta saskiratzeko baloia botatzean?

Balizko asteroide batek Lurraren aurka joko balu,zein eral-daketa energetiko gertatuko lirateke?

Eman honako eraldaketetatik adibide bana:

a) Energia zinetikoa energia elektriko bihurtua.

b) Energia potentziala energia zinetiko bihurtua.

c) Argi-energia energia elektriko bihurtua.

d) Energia kimikoa energia elektriko bihurtua.

e) Energia nuklearra energia elektriko bihurtua.

f) Energia potentziala energia elektriko bihurtua.

Zein energia-eraldaketa gertatzen da haizagailu batean? Etaeztanda-motorreko auto batean?

Belaontzi batean,zer bilakatzen da haizearen energia?

Dinamoek energia eraldatzen dute motoreek egiten dutenarenalderantziz.Zein energia-eraldaketa egiten dute dinamoek?

Diesel motore batean,gasolio a airea dagoela erretzen da.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?

Bonbilla bat piztean zein energia-eraldaketa gertatzen dira?Nola transmititzen dira energia horiek? Zenbateko abia-duran?

Aire likidoa urdinxka da,eta presio ratura –193 ºC-tan dagoenean iranitrogenoa lortzen da batez ere.T

jarraitzen du,eta –182 ºC-t an dalortzen da.Azaldu zer gertatzen dhorietara iristen denean.

Azaldu nola den posible energiaguztiz ere,altuera jakin batetik bobaten boteak gutxitzea denborak

A B I A T U

2828


A K TI B I TATE A K >>>A K TI B I TATE A K >> >A K TI B I TA TE A K >>>>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI

>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATE

Osatu eta bete honako mapa kontzeptual hau:

Esan bost energia-mota.

Zein ondorio eragin ditzake beroak?

Zerk eragiten du gorputz bat mugitzea?

Zein da gure eguneroko bizimoduko jarduera askotan era-biltzen dugun energia?

Zer da sistema material bat?

Zein unitatetan neurtzen da energia Sistema Internazionale-an? Bilatu entziklopedia batean zergatik jarri zitzaion izenhori energiaren unitateari.

Zein unitatetan neurtzen dira lan mekanikoa eta beroa?

Zein desberdintasun dago energiaren degradazioaren etaenergiaren kontserbazioaren artean?

Honako baieztapen hauetatik,zein dira egiazkoak eta zein ez:

a) Energia eraldatu ahal da.

b) Energia sistema material batzuetatik beste batzuetaratransferitzen da.

c) Lana energia transmititzeko modu bat da.

d) Lanpara batean,energia elektriko guztia argi-energiabihurtzen da.

Zein energia-mota du auto baten bateriak?

Zein formatan transferitzen da energia?

3

E NE RG I A

honakoetan aurki daiteke

ENERGIA-ITURRIETAN

hau gertatzen zaio

honela neurtzen daE RA LDA TU T RA NS FER IT U

honako eran

zertan

honakoak izan daitezke

honelaneurtzen

da.....................

.....................

honakoa baldin badagoho nakoak eragiten ditu

ONDORIOAK EDOALDAKETAK

.....................

KIMIKOAK

EGOERA--ALDAKETAK

DILATAZIOAK

DESPLAZAMENDUA

.....................

D EG RAD AT U KO N T SER BATU

..................

BERRIZTAGARRIAK

h on ak o ak d i r a h on a ko a k d ir a

alternatiboa

........................

GASNATURALA

IKATZA

URANIOA ETA BESTEBATZUK(FUSIO NUKLEARRA)

........NUKLEARRA

EGUZKI-ENERGIA

ZINETIKOA

..................

BARNEKOA

KIMIKOA

ELEKTRIKOA

NUKLEARRA

HAIZEA( ............)

PILATUTAKO URA(HIDRAULIKOA)

ITSASOA (OLATUENAETA MAREENA)

LURRAREN BEROA(........................)

ZABORRAK ETA LANDAREENHONDAKINAK (.........)

Gizakion gorputzean energia gihrrek zein energia-mota bihurtzen

Erosketako orgatxoa bultzatzeanparte? Egiten al da lanik?

Lurretik 20 cm-ra dagoen 2 kg-kpotentzial du? Lurrean dagoen tzen badu,zein energia zinetikorehorretara?

Akt ib i tateak , bi orria ldetan eta hiru ataletan banatuak:

Abiatu: laburpen-aktib itateak.Gainera,mapa-kontzeptualak

gaiaren kontzeptu eta edukiak ant olatu eta erlazionatzeko

balio izango dizu. Egin aurrera ikasitakoarekin: aztertu,

gogoeta egin eta erlazionatzeko akt ib itateak. Jo urrunago:

hedapen-aktib itateak.

>

Jarraian, Autoebaluazioa atalak gaiari buruz dakizuna erraz

baloratzen lagunduko dizuten erantzun anitzeko galderak

proposatuko dizkizu.Erantzunak liburuaren amaieran aurki-

tuko dituzu.

Azkenik, Zientzia-ebakinak atalak ikasi duzun gaiari buruzko

«txatalak» eskainiko dizkizu.Atal horren xedea, unitatearen

edukiei buruzko dokumentazioa eskaintzea eta berri zientifi-

koak kontsultatu eta irakurtzeko ohitura hartzera animatzea

da.

>

2

2

Natur Zientziak

NO LA E RABI L I L I BURUA > > >N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > >

>>>NOLA ERABIL I L I BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI BURU HAU>>>

Natur Zientziak

7

1

Beroa:

a) Materia da. c) Ga s a d a .

b) Energia da. d) Sentsazioa da.

Autoetako bateriek honako hau ematen dute:

a) Energia hidraulikoa. c) Beroa.

b) Argia. d) Energia elektrikoa.

Zerk eragiten du energia eolikoa?

a) Urak. b) A i r e a k . c) Haizeak. d) Itsasoak.

Urtegietan honako energi hau lor liteke:

a) Beroa. c) Argia.

b) Elektrikoa. d) Kimikoa.

Energia alternatiboak/ek:

a) Xahutu egiten dira. c) Garbiak dira.

b) Ez dira berritzen. d) Kutsatu egiten dute.

Mugitzen ari den gorputz baten energiak izen hau du:

a) Zinetikoa. b) Potentziala. c) Elektrikoa. d) Beroa.

F

1111 S i stem am ater i a l aketa en er g i a1

Masa eduki,espazioan tokia hartu eta unibertsoaren sistema material guztiak osatzen dituenguztia da materia:izarr ak,gure eguzki-sistema, lurra,airea, ura,zuhaitzak, elikagaiak, hiriak,autoak,eraikinak eta objektu guztiak.

Izaki bizidunak,landareak eta animaliak,m ateria bizidunarekin (materia organikoa) osatutakosistema materialak dira,eta bizir ik gabeko materiak duen antolaketa desberdina dauka,halanola,arrokak, mineralak,air ea,ura eta oro har,objektuak.

Eguzkiak ematen digun energia,zuzenean edo zeharka, erabiltzen dugun energia ia guztiaren jatorria da.Energia hori beste energia-mota batzuk bilakatzen da gure eguneroko bizi modurako jardueren garapenean laguntzeko eta gure bizi-prozesu guzti en biziraupena bermatzeko.

UNITATE HONETAN...

Sistema materialak Sistema materialen energia Energia-transferentziak Energia-motak Mugitzen ari diren gorputzen energia Gorputz baten energia posizioaren arabera Energia bero-eran Energia eta aldaketa kimikoak Energia eraldatu egiten da Energia kontserbatu egiten da Energiaren degradazioa Energia-iturriak Berriztatu ezin diren energia-iturriak

Energia-iturri berriztagarriak Energia-aurrezpena

IDOIAREN LABORATEGIA

Idoia Korta eta beroaren ondorioak

> > > > > > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > >

DBHko 2.m ailako Natur Zientzietako liburu honek zortzi uni-

tate ditu, eta guztiek dute egitura bera:

Hasierako orrialde bikoitzean, unitatearen aurkezpena egiten

da, lau elementu erabiliz: a) unitatearen gaiaren ikuspegia

ematen duen irudi bat; b) gaia zehazteko aurkibidea, hasiera-

t ik jakin dezazun unitatean zer landuko den; c) unitatearen

edukiaren garrantzia laburtzen duen testua, edukiak bizitzare-

kin, errealitatearekin lotzeko; eta d) unitatearen edukiari

buruzko galdera sorta,dagoeneko ezagun dituzun kontzep-

tuen gaineko orientazioa eman eta zuk dakizuna zabaltzen

lagunduko dizuna.

<

<

24


Zure ustez,merezi al du fusio nuklearrariburuz ikertzen jarraitzea?

Eztabaidarako gaia:herri garatueta ko biztanleek berriztagarriak ez diren energiak gastatzendituzte,energ ia-iturri horiek agortu ahal direla pentsatu gabe.Zure ustez,jarrera hori bat al

dator energia-aurrezpenarekin? Eta garabidean dauden herrietako biztanleekin edo Lurreang u r e o n d o r e n g o a k i z a n g o d i r e n e k in s o l id a r io a k a l g a r a ?

L A B U R P E N A> > > L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > >

I KASNAUTAK >>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>

>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK >>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK >>

25

1Natur Zientziak

Sistema

materiala

I k e r t ze k o i s o la t z e n d e n m a t e r ia - za t ia . E g u z k i - si s t e m a , L ur r a , g i z a k io n g o r p u t z a , la nd a r e b a t ,l u r r a z a la, m in e r a l b a t , d i s o lu z io b a t , a u t o b a t , a i r e a , g a r u n a

etab.

Energia L a n a e k o iz t e k o g a i t a s u na d a e t a jo u le t a n ( J ) n e u r t z e n d a . E g u z k i - en e r g ia e n e r g ia - i t u rr i g a r r a n t z i t su e n a d a e t a b e s t eenergia-mota asko bilakatu egiten da.

Energia trans-

feritu egiten da

Energia sistema material batetik beste batera bi modutantransferitu ahal da:lanaren edo beroaren bidez.

Gorputz batek beste gorputz batean lana eragiteko,beharrezkoa da indar hori eragiten ari zaionean higitzea.

Energia-motak Mekanikoa, zinetikoa eta potentziala izan daitekeena,b a r n e k o a , k imik o a , e le k t ri k o a , a r g i - e n er g ia , n u k le a rr a e t a b .

Plano inklinatu baten gainean dagoen gorputz batek energiapotentziala du (E p = m · g · h ) eta irristatzean,energia zinetikoa

(E k = mv 2 ).12

Beroa eta

tenperatura

Beroa gorputz batek tenperatura baxuagoan dagoen beste

bati ematen dion energia da,eta gorputz baten mailatermikoa edo haren partikulen agitazio-maila da.

Beroa jouletan neurtzen da,energia oro bezala.Tenperatura

gradu Kelvinetan (K) eta gradu Celsius edo zentigradotan(ºC ) neurtzen da.

Beroaren

ondorioak

Beroak gorputzetan aldaketak eragin ditzake:dilatazioak,

egoera-aldaketak eta eraldaketa kimikoak.

Gorputzak beroaren eraginez dilatatu egiten dira,haien

partikulen agitazio-anplitudea areagotzean.

Egoera-

-aldaketak

Materiak bero-erako energia jasotzen badu,egoeraz alda

dezake.Egoera-al daketak tenperatura konstanteangertatzen dira.

Urak honako aldaketak izan ditzake:izotzetik ur likidora

(fusioa),likidotik lurrunera (lurrunketa),lurrunetik likidora(kondentsazioa) eta likidotik izotzera (solidotzea).

Aldaketa

k imiko a k

Substantzia batzuk beste substantzia desberdin batzuk

bilakatzea,propietate adierazgarri desberdinekin.

Metanoa eta oxigenoaren arteko errekuntzan karbono

dioxidoa eta ura lortzen dira:CH 4 + 2 O 2CO2 + 2 H 2O

Energia

kontserbatu

egiten da

Energia ez da sortzen,ez eta desegiten ere,eraldatu baizik. Pila baten barrualdeko substantziek duten energia kimikoa energia

elektriko bihurtzen da,eta hori era berean,beste energia-motabatzuk bilakatzen da.Zati batean bero-eran ere eraldatzen da.

Energia

degradatu

egiten da

Energia-transferentzi a guztietan zati bat bero-eran

xahutzen da airean,eta ezin da erabili beste energia batlortzeko.

Lan bat egitean,energiaren zati bat bero-eran xahutzen da.

Gorputzen marruskaduran ere xahutzen da.

Berriztagarriak

ez diren

energia-iturriak

Energia-

-aurrezpena

Errazak dira lortzen,baina agortzeaz gain poluitu egiten dute.A d ib id e z : p e t r ol i o a , g a s n a t u r a la , i k a t za . F is io n u k le a r r e koenergia ez da energia berriztagarria eta oso arriskutsua da,

ez bada kontrolatzen.Bere hondakinak oso poluitzailea k dira.

Energia gutxiago kontsumitu behar da,eta energiaalternatiboak eta birzikla daitezkeen materialak erabili.

Energia berriztagarriak

E z d i r a a g o r t z e n , e t a e z d u t e p o lu i t z e n . A d ib id e z : e g u z ki -- e n e r g ia , e n e r g ia e o l i k o a , e n e r g ia h id r a u l i k o a , e n e r g iag e o t e r m ik oa , o la t u e n e n e r g ia , m a r e en e n e r g ia , b io m as a r e nenergia,eta b.Gainera, beharrezkoak dira berriztagarria k ez

diren energia-iturriak ez agortzeko.

Fusio nuklearreko energia (izarretan gertatzen dena) ereenergia berriztagarria eta ez poluitzailea da.Energia horiekizan daitezke gizateriaren etorkizunerako giltza.

15Energia-aurrezpena

Gureplanetak mugak ditu etaezin izangodu energiaekoizten etengabe jarraitu.Beharrezkoadabestelakogizartebat eraikitzeazentzuzkokontsu-moan oinarrituta,bai etabaliabideenergetikoen ustiaketakontrolatuan ere,

etabirziklatzeneurriak abian jartzea,hondakinak baliatzeaetaingurumenazaindukoduten neurriak bultzatzeaizangodu xede.

Energiazentzuzkontsumitu behar dugu,ahalik etagehien aprobetxatuzetaalferrik galtzeaekidinez,etaenergiaalternatiboak erabili.Horrelagutxiago

poluitukodugu,diruaaurreztu egiten daetaberriztagarriak ezdiren energia--iturriak denboraluzeagoziraungodute,izanere,ezinbestekoak diramaterialgarrantzitsu batzuk ekoizteko.Adibidez,petrolioarekin botikak, pinturak,

zuntzak,garbigarriak etamateriaplastikoak egin daitezke.

Energia-aurrezpenabultzatzekoneurri batzuk hartu behar dira:

• Argiabeharrezkoabainoezbadaerabili etaaprobetxatu Eguzkiaren argia.Nahikoargitasun dagoenean ezpiztu argirik eta erabili kontsumoTxikikolanparak.

• Etxetresnaelektrikoak—labea,telebista,ordenagailua,berogailua,etab.—

erabiltzen ezdirenean,itzali.

• Erabili garraiopublikoak,eta autobakarra

erabil daitekeenean,ez erabili bat bainogehiago.

• Berogailuabeharrezkoabainoezbadapiztu,etaezjarri osotenperaturaaltuan,eztakalera

begirakoaretobatean.Eraikinak etaleihoakisolatu.Ezi reki leihoak berogailuapiztuta

dagoenean.

• Beharrezkoabainoezden plastikoaerabili

etabirziklatu, bai eta,beira,papera,brikaketagainerakoak ere.

• Ezalferrik erabili paperaetabirziklaezazu,

horrelazuhaitzak mozteasaihestukodugu,izan ere,paperazuhaitzen zurezdagoegina.

Eskuragarrienditugunenergia-iturrienlaguntzarekinetxebizitzak eraikitzeakerelaguntzen du energiaren aurrezpenean,batezereeguzki-energiaetaener-

giaeolikoa;ezxahutu urik txorrotak zabalik utziz,etab.

Beira, papera, plastikoa eta aluminioa birz ik latzeko bereizten ditugunean energia aurrezten da.

@www.medioambiente.gov.ar helbidean ingurumenari lotutako arazoei buruzko informazioa

aurkituko duzu.

@www.energias-renovables.com helbidea bisitatu,bertan energia berriztagarri ei buruzko azken

berriak aurkituko dituzu.

> > > K T I I T

T K > >> K T I I T

T K > >> K T I I T

T K > >> K T I I T

T K >> > K T I I T T K > > >

Laburpena dakarren orria ldea (gaia erraz ikasteko bereziki

d iseinatua).Orria lde hori taula-eran taxutu da, eta bertan,

kontzeptuak, haien azalpena eta adibide egokiak laburtu

dira.

Eta Ikasnautak atala, ezaguera zabaltzeko web orrien hau-

taketa.

<

> > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T

Erregai fosilen gehiegizko erabilerak hondamendi ekologikoa eragin dezake.Teknologia

nuklearra garestia eta arriskutsua da.Zer egin dezakegu behar dugun energia lortzeko?Energia-iturri garbi eta berriztagarrien erabilera indartu behar dugu.

XIX.mendean, egurra ikatzak ordeztu zuen erregai gisa lurrun-makinak mugiarazteko.XX.mendearen hasieran, petrolioa izan zen erregai energetiko lez indarra hartu zuena.

Ge r o a g o , 5 0 . e k o h a m a r k a d a n , le h e n e n go z e n t r a l n u k le a r r a k a b ia r a z i z i t u z t e n . Eg u n ,XXI.mendearen hasieran,gizate ria bidegurutzean dago berriro:en ergia alternatiboakate joka ari dira.Eguzki-energia behar duguna baino kopuru askoz handiagoan iristen

z a ig u , f u s io n u k le a r r e ko z e n t r a l h a n d i b a t e k s o r t u a e t a o r a in d ik m i la k a m i l i o i u r t e k obizitza geratzen zaion zentrala alegia.Lu rra Eguzkitik energia jasotzen duen sistema

m a t e r ia l b a t d a , e t a h o r i h a la x e i z a n ik , e n e rg ia h o r i j a s o e t a e r a b i l i b e h a r d u g u , h o r r e -tarako prest agertzen garen bezain pronto.

Mundu berriaren indarra:energia alternatiboak

Kontuz erregaifosilekin!

30


> > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >

Sabaitik eskegitako lanpara batekondoko energia du:

a) Zinetikoa.

b) Potentziala.

c) Zinetikoa eta potentziala.

d) Ez zinetikoa ez potentziala.

Energia:

a) Lana egiteko gaitasuna da.

b) Kontserbatu egiten da.

c) Degradatu egiten da.

d) Aukera guztiak dira zuzenak.

Energia eta lana nola neurtzen dira?

a) Kilogramotan. c) Wattetan.

b) Jouletan. d) Newtonetan.

Eguzki-energia,zein energia-iturri motada?

a) Berriztagarria. c) Poluitzailea.

b) Ez berriztagarria. d) «Zikina».

Honako hauetatik,zein ez da energiaalternatiboa?

a) Hidraulikoa.

b) Fusio nuklearrekoa.

c) Fisio nuklearrekoa.

d) Eolikoa.

3

Energia:

a) Ez da eraldatzen.

b) Ez da degradatzen.

c) Metatu daiteke.

d) Ezin da garraiatu.

Honakoetatik,zein dira erregai fosilak?

a) Eguzkia eta gas naturala.

b) Petrolioa eta ikatza.

c) Petrolioa eta ura.

d) Egurra eta plastikoa.

Papera eta kartoiarekin zer egin beharda?

a) Birz ik la t u .

b) Erre.

c) Gainerako zaborrekin bota.

d) Beiraren edukiontzira bota.

Energia-transferentzietan, zer xahu-tzen da beti?

a) Energia elektrikoa.

b) Energia kimikoa.

c) Bero-erako energia.

d) Energia potentziala.

Beroa:

a) Gorputz baten tenperatura da.

b) Iraganbidean dagoen energia da.

c) Guztiz balia liteke.

d) Ez ditu substantziak beste subs-tantzia bilakarazten.

Sistema batek duen energia zinetikoa:

a) Bere materiaren konposizioagatikduena da.

b) Egoera aldatzeagatik duena da.

c) Bere higiduragatik duena da.

d) Pausagunean dagoenean duena da.

Lurra,zer da?

a) Etengabeko aldaketan dagoen sis-tema materiala.

b) Energia daukan planeta bakarra.

c) Barneko energiarik ez duen gorputzbat.

d) Energia zinetikorik ez duen gorputzbat.

30

Ur

aren irakite-tenperatura hauxe da:

a) 100 K b) 0 K c) 373 K d) 273 K

Egoera-aldaketa batean,tenperatura:

a) Konstante mantentzen da. c) Igo egiten da.

b) Gutxi aldatzen da. d) Jaitsi egiten da.

Uraren lurrunketa honako tenperaturan gertatzen da:

a) 100 o C-tan c) Irakite-tenperaturan.

b) 0 o C-tan d) Edozein tenperaturatan.

>>>>E R A N TZU N I DO I A R I >>>E R A N TZU N I DOI A R I >>>

Lurra etengabeko aldaketandagoen sistema materiala da

Lurra Eguzkitik energia hartu eta bere barnetik datorkio

sistema materiala da.Sistema hori etengabeko aldaketada erupzio bolkaniko batek atmosferan errautsa meta

dinamikak errauts horiek beste leku batzuetara garraiatzestaliz eta eguzkiaren erradiazioa sartzea eragotziz.Ka

hoztu liteke,edo beste leku batzuetan uholde edo lehortkortasunaren ondorioz ere aldaketa mantsoak gertatzesortuz,itsas plataformak, itsas korronteak,e tab.eraldat

b a t z u e k L u r r a r e k in i z a n z u t e n t a l k e n o n d o r io z , h a in aziren,non klima aldatu zen.Aipatu talkaren ondorioz er

zuten eta espezie askoren suntsipena eragin zuten.

Egun etorkizunera begira arriskutsuak izan litezkeen alda

gara:atmosferan gasak metatuz,lurrazpi ko eta azalek —bi kasuotan substantzia kalte garrien isurpenaren eragine

K a r b o n o d io x id o a a i r e a n k o p u r u t x i k ia n d a g o e ngas bat da.Biziaren iraupenean nahitaezko esku-

-hartzea du,landareen fotosintesian parte hartuzeta Lurra bero atsegingarri batean mantentzenlagunduz. Ez balego,izoztu egingo ginateke.

Baina erregai fosilak energia-iturritzat erabiltzen

direnetik karbono dioxido gehiegi igorri da at-mosferara.Gashorren kopuru handiaren metake-tak berotegietako kristal edo plastikoek bezala

jokatzen du,hau da, Eguzkiaren beroak sartzeko ezdu arazorik baina gero ezin da atera.Gertaera

horrek Lurreko batez besteko tenperatura gutxika-

-gutxika igotzea dakar;2030erako 3 ºC igo liteke.Hori gertatuko balitz,kasko polarren urtzearenondorioz, basamortuetako zonak areagotu etaitsasoen maila metro batzuk igoko lirateke.

AU TOEBA L UA Z I OA > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > Z I ENTZ I A- EBAKI NAK >>>Z I E N T Z I A - E B A K

21

1Natur Zientziak

Ikatza eta petrolioa moduko erregai fosilen energia ur-lurrun a sor-

tzeko erabil liteke,eta horren bidez,energia elektrikoa ekoiztenduten gailuak mugiarazi.Zein energia-a ldaketa gertatzen dira zen-tral termiko batean?

Z e n t r a l n u k le a r r e k b a d i t u z t e h a in b a t e r a g o z p e n : in s t a la z io e n

s e g u r t a su n a , e n e r g ia - i g o r p e n a k g e r t a b a i t a i t e z k e , e t a h o n d a k inerradioaktibo poluitzail een suntsipenak eragiten duen arazoa.Zeinenergia-aldaketa gertatzen dira zentral nuklear batean?

20


Osatu ondoko taula:

12Energia-iturria k

Eguzkiaenergia-iturri iaguztien jatorriada. Eguzkiaren energiaLurrean ger-tatzen diren aldaketaguztien bitartekoada:

• Haizeak sortzen ditu.Haizeek ozeanoetakourak etaatmosferakoaireamugitzen dituzte.

• Ozeanoetakouralurrundu etahodeiak sortzen ditu,euriaeraginezetabereenergiabaliatuz.

• Landareek energiahori erabilikodute fotosintesiaegitekoetaenergiadutensubstantziak ekoizteko.

• Mareen etaolatuen eraketan partehartzen du,bai etaitsasokobarnekoenergiaren metaketan ere.

• Zuzenean balialitekeuraberotzekoetaenergiaelektrikoaekoizteko.

Energia-iturriasistemamaterialbatdaetaerauzidaitekeenener-giadauka.

Erregai fosilak (ikatzaetapetrolioa,eta horien eratorriak) garraioetan egun

erabiltzen dugun energia-iturri garrantzitsuenak dira,eta energiaelektrikobilakatuta,gureetxeetan,nekazaritzan etaindustrian erabiltzen dugu.

Bainaepemotzeraagortzekoarriskuak etaharen erabilerak eragiten duen

kutsadurak besteenergia-iturri batzuk bilatzerabehartu gaitu, energia-iturrihoriek agortezinak etaahalik etagutxien kutsatzen dutenak (energia-iturri

berriztagarriak edoalternatiboak) izateanahi da, halanola,haizearen,eguz-kiaren,mareen etaabarren energia.

13Berriztatu ezin diren energia-it urriak

Ikatza,petrolioa,gasnaturala(horiek guztiak erregai fosilak) eta substantzia

erradioaktiboak *,halanola uranioa,berriztatu ezin diren energia-iturriakdira,hau da,kontsumitu ahalaagortzen dira.Horregatik murriztu behar da

horien kontsumoaetairaupen luzeagokoiturriak bilatzeari ekin.

Erregai fosilak osopoluitzaileak dira,izan ere, erregai horiek erretzeanatmosferaraCO

2karbonodioxido(berotegi-efektuaeragiten duen gasa) eta

bestegasbatzuen (nitrogenooxidoak etasufreoxidoak) kopuru handiaigor-

tzenda,horrenondoriozlurrak etaibaiak poluituegitendiraetaanimaliaetalandareak bertan bizi ahal izateaeragozten da.

Duela250milioi urtelandareen hondakinak metatu egin ziren,etagero,lur-peratu ondoren fosilizazio * prozesuajasan zuten,etahorren guztiaren

ondoriozegunikatzadugu.

Petrolioaeremateriafosilada,eta gasnaturalaren jatorri beradu,milioikaurtean lurperatutaegondakoitsasokoplankton hondakinak alegia.Petrolioaerregaitzat erabiltzen diren hidrokarburoen nahasteada.Gasnaturalaiabere

osotasunean metanoizenekohidrokarburobatezosatuadagoetaerregai gisaerabiltzen da.

Substantziaerradioaktiboak,uranioaetaplutonioakasu,atomozosatutadaude,etaatomohoriennukleoak tamainatxikiagokoetanzatitzendira, fisionuklearizenekoprozesu horretan energia-kopuru handiaaskatzen da.Prozesu hori

zentral nuklearretanmodukontrolatuanegitendakontsumitzendugunenergiaelektrikoarenzati bat ekoizteko.Energiahori etabereekoizpenarenhondaki-

nak osoarriskutsuak diraizaki bizidunontzat (gizakiak barne).

Egun fusionuklearrean jatorriaduenenergianolalortuikertzenari dirapro-

zesu hori izarretan gertatzen denaberada.Energia-iturri garbi horrekhidrogenoaerabiltzen du,itsasoan ugari dagoen elementu kimikoa alegia.

Energia-iturri hori gizateriak egun energiazhornitzekodit uen zailtasuneiaurreegitekosoluzioaizan liteke.

T r es na edo m akina E r abi l t z en duen ener gia- i t urr ia Helbur ua

A uto a M u g im en du a

Itsaso nt zia N a biga tzea

E g u zk i a re n a r g i a E l e kt r i zi t a te a l o r t ze a

Txim in ia Be ro tzea

I g og a il u a E ra ik i ne ta n p er ts o- n ak ed o ga uz ak ig o tz ea .

N o ri a I b ai ba t ek o u r a

A e r os o rg a i l ua H a i ze a

H ai ze-e rro ta A le ak eho tze a

Lin tern a A rg izta tzea

Or d e n a g a i lu a E le k t r i zi t a t e a

E l e kt r i zi t a te a M u s ik a g r a ba t ze a

B o z go r a il u a E l e kt r i zi t a te a

A rku a Geziak j aur tit ze a

L a n pa r a E l e kt r i zi t a te a

Ibai bateko urak duen energia zinetikoak,ondo baliatuta, energia elektrikoa ekoizteko gaitasuna du.

Elikagaiak energia-iturri dira.

Subs ta n tzi a e r r a d i a k t iboa k :

a t o m o e t a k o n u k le o e n s u n t s ip e n a re no n d o r io z e r r a d ia z io a e t a e n e r g ia

ig o r t z e n d u t e n a k d i r a .

Fosilizazioa: prozesu horretan izakibizidunen hondakinetatik eratorritakom a t e r ia o r g a n ik o a m a t e r ia m in e r a l

bihurtzen da.

Hitz berriak

Zentral termiko baten eskema. Energia- transferentzia ia guztiak energia elektrikoa ekoiztera begira daude, zentral termikoetan ikatza edo petrolioaren eratorrien errekuntza kasu.

Energia nuklearra egun erabiltzen diren energia-iturri guztien % 9 da.

ur-lurruna

ikatza

galdara

turbina

kondentsadorea

i ba ia ,i tsa so a u r h ot za

linea elektrikoa

ur beroa

ponpa

sorgailua

> > > K T I I T

T K > >> K T I I T

T K > >> K T I I T

T K > >> K T I I T

T K >> > K T I I T T K > > >

> > > K T I I T

T K > >> K T I I T

T K > >> K T I I T

T K > >> K T I I T

T K > >> K T I I T T K >>

Ondorengo orria ldeetan unitatearen edukien azalpen argia

eta garbia ematen da eta oinarrizko defin izio eta kontzep-

tuak azpimarratzen dira. Honakoa ere barne hartzen dute:

• Ilustrazioak eta argazkiak, argiak eta zehatzak, informa-

zio garrantzitsua eskaintzen dutenak.

• Informazio -taulak, gaiarekin zerikusia duten anekdotak,

datu garrantzitsu eta osagarriak etab. erakusteko.• Hitz berr iak, ezinbestekoak diren berben defin izioarekin.

• Edukiak ikasteko era prakt ikoa erakusteko, Esperientziak

eta Ebatzitako problemak.

• Azaldutako kontzeptuekin zerikusia duten Akt ib i tateak .



> > > A U R K I B I D E A > > > A U R K I B I D E A > > > A U R K I B I D E A > > > A U R K I B I D E A > > >

>>>AURKI BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>AUR KI BI DEA>>>AU RK

5 Kanpoko eragi le geologikoak ................................ 108

Eguzki-energia eta aldaketa atm osfer ikoak .......................... 110

Kanpoko eragi le geologikoak ................................................ 111

M eteorizazioa ....................................................................... 112

Higadura, garraioa eta sedimentazioa .................................. 113

Haizearen eragin geologikoa .......... ........................ .............. 114Ibaien modelaketa ................................................................ 116

Basa-uren eta uharren eragina ....... ........................ .............. 118

Uholdeak .............................................................................. 119

Lur azpiko urak et a horien aprobetxamendua ....................... 120

Glaziarren eragina ................................................................ 121

Itsasoaren eragin geologikoa ................................................ 122

Lurzorua ................................................................................ 124

Desertizazioa ........................................................................ 125

Izaki bizidunen eragin geologikoa ........................................ 126

Idoia Korta eta h aizearen azterketa ...................................... 128

6Planetaren barneko energia ................................... 134

Lurraren egitura .................................................................... 136

Lurraren barneko beroa ......................................................... 137

Wegener eta kontinenteen j i toa ............................................ 138

Kontinenteen j i toaren probak ............................................... 139

Litosfera: plaka litosferikoak ................................................. 140

Plaken mugak ....................................................................... 141

Lurrikarak .............................................................................. 142

Sumendiak ............................................................................ 143

Kontinenteen erliebea ........................................................... 144

Itsasoko hondoaren erliebea ................................................. 145

Plaken tektonika ................................................................... 146

Arroka magmatikoen eraketa ............................................... 147

Arroka metamorfikoen eraketa ............................................. 148

Idoia Korta eta Lurraren batez besteko dent sitatea .............. 150

7 Energia eta izaki bizidunak ................................

Izaki bizidunen funtzioak .................................................

Bizia iraunaraztea eta energia-kontsumoa ......................

Elikadura autotrofoa ........................................................

Elikadura heterotrofoa .....................................................

Zelulak energia nola lortzen du en ...................................Izaki bizidunek kontsumit zen dugun energia ..................

Espeziearen iraunarazpena ..............................................

Ugalketa-motak ................................................................

Ugalketa asexuala ............................................................

Ugalketa sexuala anim aliengan ......................................

Ugalketa sexuala landareengan ......................................

Erlazio-funtzioak ...............................................................

Idoia Korta eta landare batek almidoia nola sortzen duen

8Energia-iraganbidea ekosistemetan ..............

Ekologia ............................................................................

Biosfera eta ekosfera .......................................................

Biotopoa ...........................................................................

Biozenosia ........................................................................

Ekosistema .......................................................................

Energia ekosistemetan .....................................................

M aila trof ikoak .......... ........................ ......................... ....

Kate, sare eta piramide trofikoak ....................................

Gizakion energia-kontsumoa ..........................................

Ekosistemaren adibide bat: lurzorua ................................

Idoia Korta eta ekosistema itxia ......................................

Eranskinak ....................................................................

Autoebaluzioko aktibi tateen erantzunak ..........

4

4

Natur Zientziak

AUR KI BI DEA >>>AUR KI B I DEA>>>AUR KI B I DEA>>>AUR KI B I DEA>>>

>>>AURKI BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>AUR KI BI DEA>>>AU RKI BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>

1 Sistema m ateria lak eta energia ................................. 6

Sistema materialak ................................................................... 8

Sistema materialen energia ...................................................... 9

Energia-transferentziak ........................................................... 10

Energia-motak ........................................................................ 11

M ugitzen ar i diren gorputzen energia ..................................... 12Gorputz baten energia posizioaren arabera ............................ 13

Energia bero eran ..................................... ........................ ...... 14

Energia eta aldaketa kimikoak ................................................ 16

Energia eraldatu egiten da ...................................................... 17

Energia kontserbatu egiten da ................................................ 18

Energiaren degradazioa .......................................................... 19

Energia-iturriak ....................................................................... 20

Berr iztatu ezin diren energia- i turr iak ...................................... 21

Energia-iturri berriztagarriak ................................................... 22

Energia-aurrezpena ................................................................. 24

Idoia Korta eta beroaren ondo rioak ........................................ 26

2 Sistema materia len posizio-aldaketak .................. 32Higiduraren azterketa ............................................................. 34

Galileo Galilei ......................................................................... 35

Posizioa, traiektoria, ibilitako espazioa eta desplazamendua .... 36

Abiadura ................................................................................. 37

Abiadura-kontzeptua erabi l tzen .............................................. 38

Azelerazioa ............................................................................. 39

Higidura-motak ....................................................................... 40

Higiduraren irudikapen grafikoak ........................................... 41

Grafikoen interpretazioa ......................................................... 42

Higiduraren kausen azterketa ................................................. 43

Isaac Newto n: Dinam ikaren aita ............................................. 44

Indarrik ezagunena: pisua ....................................................... 45

Newtonen legeak .................................................................... 46

Energia mekanikoa eta lana .................................................... 48Energia zinetikoa .................................................................... 49

Energia potentziala ................................................................. 50

Idoia Korta eta hig idura baten azterketa ................................. 52

3 Antzematen dugun energia ....................................... 58

Antzematen dugun energia .................................................... 60

Soinua eta haren propagazioa ................................................ 61

Soinuaren islapena .................................................................. 62

Soinuaren ezaugarriak ............................................................ 63

Soinuaren antzematea: belarria .............................................. 64Entzun l i tezkeen soinuak eta m aila akustikoa ......................... 65

Argi-uhinak ............................................................................. 66

Argiaren propagazioa ............................................................. 67

Argiaren islapena .................................................................... 68

Argiaren errefrakzioa .............................................................. 69

Argiaren dispertsioa ................................................................ 70

Argiaren antzematea: begia .................................................... 71

Ikusmeneko arazoak ............................................................... 72

Beroa eta haren antzematea ................................................... 73

Beroaren propagazioa ............................................................. 74

Idoia Korta eta gizakiaren begiaren eredua ............................ 76

4Planetaren muturreko energia ................................ 82

Planeta biziduna Eguzki-sisteman ........................................... 84

Eguzkia: bizitzeko energia-iturria ............................................ 85

Eguzki-energia Lurrera iristen da ............................................ 86

Lurreko atmosfera ................................................................... 87

Atmosfera geruzatan banatuta dago ...................................... 88

Atmosferak Eguzki-erradiazioa iragazten du .......................... 89

Atmosferak Lurraren tenperatura erregulatzen du .................. 90

Berotegi-efektua ..................................................................... 91

Ozono-geruzako zuloa ............................................................ 93

Lurreko hidrosfera ................................................................... 94

Uraren zikloa .......................................................................... 95

Hidrosferak ere erregulatzen du tenperatura .......................... 97

Ozeanoak eta korronteak ........................................................ 98

M areak eta olatuak ................................................................. 99Eguzki-energia eta kanpoko eragi le g eologikoak .................. 100

Idoia Korta eta uraren zikloa ................................................. 102



111

1 S i s t e m am a t e r i a l a ke t a e n e r g i a1

Masa eduki, espazioan tokia hartu eta unibertsoaren sistema material guztiak osatzen dituen

guzt ia da mater ia : iza rrak,gure eguzki-sis tema, lu rra ,a irea , u ra , zuha i tzak, e l ikagaiak, h ir iak,

autoak, eraikinak eta objektu guztiak.

Izaki bizidunak, landareak eta animaliak, materia bizidunarekin (materia organikoa) osatutako

sistema materialak dira, eta bizirik gabeko materiak duen antolaketa desberdina dauka, hala

no la ,a rrokak,m ineralak,a irea ,u ra e ta o ro har,ob jektuak.

Eguzkiak ematen digun energia, zuzenean edo zeharka, erabiltzen dugun energia ia guztiaren

jat orr ia d a. Energ ia h ori best e en ergi a-m ota bat zuk bil aka tzen da g ure egun erok o b izim odu rako

jar duer en g arap enea n l agu nt zeko eta gur e bi zi-p roze su g uzt ien bizi raup ena berm atze ko.

UNITATE HONETAN...

Sistema m ater ia lak Sistema m ater ia len energia Energia- t ransferentziak Energia-motak Mugitzen ar i d iren gorputzen energia Gorputz baten energia posizioaren arabera Energia bero-eran Energia eta a ldaketa kimikoak Energia era ldatu egiten da Energia kontserbatu egiten da Energiaren degradazioa Energia- i tur r iak Ber r iztatu ezin d iren energia- i tur r iak Energia- i tur r i ber r iztagar r iak Energia-aur rezpena

IDOIAREN LABORATEGIA

Ido ia Kor ta eta beroaren ondor ioak

>>> >>> >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O >>>

Natur Zien

Beroa:

a) Mater i a da . c) Gasa da.

b) Energia da. d) Sentsazioa da .

Autoetako bateriek honako hau ematen dute:

a) Energia hidraul ikoa. c) Beroa.

b) Argia. d) Energia elektrikoa.

Zerk eragiten du energia eol ikoa?

a) Urak. b) Aireak. c) Haizeak. d) Itsasoak.

Urtegietan honako energi hau lor l i teke:

a) Beroa. c) Argia.

b) Elektrikoa. d) Kimikoa.

Energia al ternatiboak/ek:

a) Xahutu egiten dira. c) Garbiak dira.

b) Ez dira berri tzen. d) Kutsatu egi ten dute.

Mugitzen ari den gorputz baten energiak izen hau du:

a) Zinetikoa. b) Potentziala. c) Elektrikoa. d) Bero

F



2Sistema materialen energia

Sistema materialak posizioz alda daitezke, eta hori gertatzen da mugitzen

garenean, t xori batek hegan egitean edo ibil gailu bat mugitzen denean. Beste

sistema material batzuek egoera aldatzen dute, izotzaren fusioa edo uraren

lur runk eta kasu. Badira dil atazioaren eraginez forma aldatzen dut en sistema

materialak, adibidez hagatxo metaliko bat edo termometro baten merkurioa

berotzean. Substantzia batzuek beste substantzia bat bilakatu ahal dira jasan-

dako transformazioen eraginez, adibidez, paper bat erretzean, elikatzengarenean, etab.

Sistema materialak etengabe ari dira aldatzen, beste sistema batzuekin duten

interakzioaren * ondorioz.

Energia sistema materialek aldaketak eragiteko duten gaitasunada.

Joulea(J) energiaren un itatea da Sistema Internazionalean.

Laburbilduz, sistema material bati energia ematen diogunean hainbat aldaketa

eragin diezazkiokegu: higidura edo posizio-aldaketa, dilatazioaren ondorioz

bolumenaren bariazioa, agregazio-egoeraren aldaketa, substantzia batzuk beste

substantzia batzuk bilakatzea, etab.

1Sistema materialak

Sarritan erreparatzen diegu gure inguruan gertatzen diren aldaketei eta ez

gara j abetzen aldaketa horiek eragiten dituzten kausez, nola azal li tekeen ger-

tatutakoa, zer ondorio gertatzen diren, etab. Horrela gertatu ohi da honako

gertakariak ikusten ditugunean: gorputz bat jauzten, euria, izotzaren fusioa,

auto baten higidu ra, it sasontzi baten flot azioa, beroaren ondorioz eli kagaiak

deskonposatzea, etab.

Aldaketa bat aztertu eta i kertzeko, ezinbestekoa da materia hori aldaketa ger-tatzen den gorputzetatik bereiztea. Gerta liteke gorputz osoa ikasi behar

izatea, baina kasu batzuetan nahikoa da zati bat bereiztea.

Sistema materiala ikertzeko bereizten den materia zatia da.

Sistema material batean bi aldaketa-mota bereiz daitezke, fenomeno ere dei-

tuak: fisikoa eta kimikoa. Substantzia batzuen disoluzioaren formazioa

fenomeno fisiko bat da. Haren osagaiek propietate adierazgarriak izaten

segituko dute. Hala ere, fenomeno kimikoagertatuko dela esango dugu subs-

tantziak propietate adierazgarri desberdineko beste substantzia batzuk

bilakatzen di renean.

8

1Sistema materialak eta energia Natur Zien

Paper ba t e rre tzen bada, errekuntza ba t ger ta tzen da , hau da ,a l daketa ba t ,no lakoa?

a) Fisikoa. c) Fisikoa eta kim ikoa.

b) Kimikoa. d) Ezein ere ez.

Zein fenomeno-mota jasotzen da piztuta dagoen telebista batean?

Haragia hozkai lutik kanpo denbora-tarte luzean utziz gero des-konposatu eg i ten da . Ze in a l daketa-mota ger ta tu da? Zerga t i k?

3

Ba al dute energiarik garabi batetik eskegita dauden eraikuntza-rako bloke batzuk? Arrazoitu erantzuna.

Zergatik dute energia zaborrek?

Belaontzi batek nabigatzean,ba al du energiarik? Zein du jatorria?3

Landareek beren el ikagaiak sortzen di tuzte eta haiek elmetatutako energia hori animal ia eta gizakiongana igaro

Zein da landareek erabi l tzen duten energiaren jatorr ia?

Ba al du energiarik erupzioan dagoen sumendi batek? Norazten da?

Hegan ari den txori batek,b a al du energiarik?

Interakzioa: sistema mateelkarri eragiten dioten indarra

Hitz berriak

Naturan sistema materialak subs-tantzien nahaste-eran agertu ahaldira. Nahaste batzuk sistema hetero-geneoak d i ra , e ta beste ba tzukhomogeneoak dira,disoluzioak kasu.Nahaste heterogeneoen adibide dira:ga tza e ta a rea , lu r ra , t omate sa l tsa ,a r ro k a k , i r ab i ak i a k , m a i o ne sa , p i n -tura,esnea. Disoluzioen adibide dira:i tsasoko u ra , txo r ro tako u ra ,a l tza i -r ua , g a so l in a , a rd o a, a ir ea , e da rikarbonikoak.

Gehiago jakiteko

Pila baten bar rualdean aldaketak ger tatzen dira.

Eur ia fenomeno f is iko bat da.

Jokalar i-baloi s istemak eneEnergia hor ren zat i bat jo

azalaren bitar tez galtzen da

Eguzkiaren energiaren bidez ur tzean fenof is iko bat ger tatzen da izotzean.

> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B



4Energia-motak

Sistema material edo gorputz baten energia hainbat modutan ager daiteke:

• Energia zinetikoa. Mugimenduan egoteagati k gorputzak duena; adibidez:

haizearen energia, ibai batetik doan ura, korrika ari den atleta, lurreratzen

edo hegan ari den hegazkin bat, Eguzkiaren inguruan edo haren ardatzaren

inguruan Lurra biraka ari denean, etab.

• Energia potentziala. Altuera jakin batean gorputz batek duen posizioaren

araberakoa; adibidez: feria bateko noria batean igota dagoen pertsona bat,

garabi batetik eskegitako kutxa bat, mahai baten gainean dagoen liburua,

zabu baten gainean dagoen umea, etab.

• Barneko energia.Gorputzean metatuta dagoena da, eta gorputza bera osatzen

duten partikulen mugimenduen araberakoa da; gorputz guztiek duten eduki

energetikoa da, izan ere, bere partikulak (atomoak, molekulak) etengabeko

higiduran ari dira eta hori tenperaturaren neurketaren bidez jakiten da.

• Beroa. Iraganbidean dagoen energia da. Gorputz batek barneko energia beste

gorputz bati edo giroari ematen dionean sortzen da. Eguzki-erradiazioak

energia-mota hori dauka.

Gainera badaude garrantzia handia duten beste energia-mota batzuk: argi-ener-

gia, kimikoa, nuklearra, elektrikoa, etab., aurrerago ikusiko dugunez.

3Energia transferentziak

Energia gorputz batzuetatik beste batzuetara transferitzen da. Auto bat bere

motorrak mugiarazten duenean, erregaiak * ematen dion energiaren bidez egi-

ten du. Energia motorretik ibilgailura transferitu da, eta gurpilak birarazten

ditu.

Lehengo adibidean, energia-transferentzia hori lan baten bitartez egiten da.

Motorrak indar * baten bitartez lan bat egin du autoa mugitzeko.

Sistema material batean indar bat eragitean eta mugitzean, energialan baten bitartez transferitzen da.

Lana burutu dadin beharrezkoa da indarra eragiten zaion gorputza mugit zea.

Pila batek karga elektrikoak kableetatik mugitzean lana egiten du, izan ere,

hori egitean energia ematen die. Gauza bera gertatzen da motor batek auto

bati ematen dion energia lana egitean eta mugiaraztean. Esku batekin gorputz

bat heltzean ez da lanik egiten, nahiz eta grabitatearen erakarpen-indarrari

aurre egiteko indarr a egiten den.

Aurrerago ikusiko dugunez, sistema

material batetik beste batera energia

transferitzeko era desberdin bat bi

sistemak tenperatura desberdinean

daudenean gertatzen dena da. Egoe-

ra horr etan, tenperatura handiagoan

dagoen sistematik tenperatura ba-

xuagoan dagoen sistemara transfe-

ritzen da energia. Iraganbidean da-

goen energia-era hori beroada.

Beroa beste energia-transferentzia

batzuetan ere azaltzen da. Auto bat

galgatzean, haren energia zinetikoa-

ren zati bat bero-eran doa airera eta

errepidera galgen eta gurpilen bi-

tartez.

Sistema batek energia-transferentzia jasaten duenean, horren zati

bat airera joan daiteke bero-eran. Beroa, energia bezala, jouletanneurtzen da.

10


B a a l d u en er g ia ri k ma lg u ki ko n pr im i tu b at e k? Ze rg at i k? N o n du j at o rr ia p il a e le kt r ik oa re n en er g ia k?

Zein energia-mota dute ondoko sistemek?

a) Higitzen ari den eskiatzai leak. d) Uranioak. g) Lanean ari den l ixagai luak.

b) Elikagaiak. e) Eguzkiak. h) Hegan ari den hegazkinak.

c) Bateria batek. f) Lurrak. i) Piztuta dagoen bonbi l lak.

Bi l larreko bola higi tzen hasi ebatekin talka egin du. Jaurtik i ta

ba al du energiarik? Eta bestearen ostean?

Erregaia: erretzeko eta energia

emateko gai den materia.Indarra: sistema materialen arteanerag iten den ekin tza : bu l tzadak,e ra k a rp e n ak , a l de r ap e n ak , e ta b.Indar ra ren un i ta tea , S istema In te r -nazionalean,new tona (N) da. Grabi-tatearen indarra gorputzek masaedukitzegatik elkarri eragiten diotenerakarpena da; adibidez,Lurrak bereinguruko gorputz guztiengan eragi-ten duen erakarpena, Ilargia barne.

Hitz berriak

Suak energia t ransfer itzen du bero-eran. Energia elekt r ikoa kableetat ik t ransm

Nor ia batean igota dauden per tsonekenergia zinet ikoa dute.

> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >

> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B



12


50 g-ko pi lota bat 100 m/s-ko abiaduran doa. Zein da bere energiazinetikoa?

Erreparatu taulako datuei eta esan nola aldatzen den energia ho-nako bi kasuetan:m asa bera izanda, abiadura hirukoizten denean

eta abiadura bera izanda,m asa hirukoizten denean:

Ka l ku latu l u rzoruarek i ko 1 500 m-ra dagoen 60 kg-ko a l p i n i sta

baten energia potentziala.

Osatu ondoko taula eta adierazi nola aldatzen den energia hona-ko b i kasuetan : masa bera i zanda,ab iadura h i ruko i zten denean,

eta abiadura bera izanda,masa hirukoizten denean.

20 mg-ko el txo bat eta 75 kg-ko pertsona bat eraik in ba

pisuan daude; pisu bakoitzak 4 metro hartzen di tu.Zein d

tzak duen energia potentziala honako kasu hauetako baka leko l u rzoruarek i koa, dauden p i suaren zoruarek i koap i suarek i koa . Zenbat a l d i z hand iagoa da ka leko l u rzorpertsonak duen energia el txoak duena baino?

10 kg-ko masa duen gorputz bat Lurraren gainazaletik

dago, zein da haren energia potentziala? Eta Ilargian badda,Lurrean baino 6 aldiz gutxiagoko grabitatearekin,eta le

tutako al tuera berberera egonda, zein izango da energia pot

3

5M ugitzen ari diren gorputzen energia

Mugitzen ari diren gorpu tzak beste gorputz batzuetan aldaketak eragiteko gai

dira. Adibidez: auto batek beste batekin talk a izan ondoren, kalte konponezi-

nak eragin diezazkioke bigarrenari. Higiduran dauden gorputzek energia

dute, energia zinetikoa (E k ) alegia. Energia hori bera dute espaziontziek,

Lurra higitzen hasten denean, zirkulazioan dabiltzan autoek, etab.

Gorputz baten energia zinetikoa bere masaren eta abiaduraren mende dago.

Gorputz batek talka egitean eragindako kalteak handiagoak izango dira, gor-putzaren abiadura eta masa zenbat eta handiagoak izan. Abiadura handian

dabilen auto batek talka egitean eragindako kalteak ez dira abiadura mantsoa-

goan dabilen auto batenak bezalakoak izango. Gauza bera gertatuko da

kamioi baten eta moto baten arteko talkarekin.

Gorputz baten energia zineti koa, bere abiaduraren (v) eta masaren (m) artean

dagoen erlazioa honako adierazpenaren bidez emango dugu:

E k = m · v 2

Energia zinetikoa Jouletan (J) neurtzen da Sistema Internazionalean, hau da,

masa kilogramotan (kg) eta abiadura metro segundoko (m/s) neurtzen direnean.

12

6Gorputz baten energia posizioaren arabera

Erreferentzia-maila * jakin batekiko altueran dauden gorputzek ere badute

energia maila horreki ko. Adibidez, ibaiko ur ak ur-jauzi baten gainean energia

dauka, eta sabaitik eskegita dagoen lanparak ere zoruarekiko energia dauka.

Altuera jakin batean egoteagatik gorputzek duten energiari energia poten-

tzialaE p esaten zaio. Zenbat eta altuago egon, gero eta energia potentzial

gehiago.

Energia potentziala ondoko adierazpenaren bidez kalkulatzen da. Emaitza jou-letan emango da masa(m) kilogramotan eta altuera (h) metrotan ematen badira:

E p = m · g · h

Lurr aren grabitatea, g, gutxi gorabehera 10 m/s2-koa da.

Gorputz baten energia potentzi ala eman ahal izateko beharrezkoa da erabil i

nahi den erreferentzia-maila zein den adieraztea.

Erreferentzia-maila: gorpudagoen altuera zein den neuerabiltzen den maila.Adibidez:ren ga inaza la , p isu ba tena ,ba ten o ina , maha i ba ten ga inetab.

Hitz berriak

m (kg) v (m/s) E k (J)

3 20 60 0

3 60 5 4 00

9 20 1 8 00

m (kg) h (m ) E p (J)

3 15 4 50

3 45

9 15

E B A T Z I T A K O P R O B L E M A

4 tonako meteorito bat 3 600 km/h-k o abiaduran erori da planeta baten

gainazalera. Zein da haren energia zineti koa?

> km/h-k o abiadura 1000rekin biderkatut a eta 3600rekin zati tuta, meteo-rit oaren m/s-ko abiadura lortuko dugu: 1 000 m/s hain zuzen, eta4000 kg-ko masa.

Beraz, meteoritoak duen energia zinetikoa ondokoa da:

E k = m ·v 2 = · 4000 kg · (1 000 m/s)2 = 2 · 109 J12

12

Pilotak eta neskatoak energia zinet ikoa dute.

I largiak bere ardatzaren eta Lur rareninguruan biratzen du. Energia zinet ikoa dauk a.

E B A T Z I T A K O P R O B L E M A

70 kg-ko jauskari bat 1000 m-koaltueratik erortzen da. Abioitik irte-tean, zein da harekiko duen energiapotentziala? Eta Lurraren gainazalare-kik oa, zein da?

> Abioitik irtetean harekiko duenaltuera hutsekoa denez, masa grabi-tatearekin eta altuerarekin biderka-tuz gero, abioiarekiko duen energia

potentzialaren balioa hutsekoa da,pilotuak eta gainerako bidaiariekdutena bezalakoa. Baina Lurrarengainazalarekikoa ez da hutsekoa,izan ere, masa kg-tan, altuera m-taneta grabitatea m/s2-tan emanda,biderketa horiek eginez gero,700000 Jedo 700 kJ-ko (kil ojoule)emaitza lortzen da.





fusioa

solidotzea

lurrunketa

aldesub

SOLIDOA

LIKIDOA GAS

sublimazioa

kondentsazioa

7Energia bero-eran

Beroa lana egitea dakarren energia-transferentzia ia gehienetan azaltzen da.

Horrela gertatzen da auto baten motorrean, gasolinatik errekuntzan gas

bihurtutako gasetara energia bero-eran ematen denean. Gas horiek autoa higi

dadin behar den lana egiten dute, baina beroaren zati bat kanpora igortzen

da. Motorraren zatien arteko marruskaduragatik ere galtzen da beroa, hori

makina ia guztiekin gertatu ohi da.

Horrez gain, beroa tenperatura desberdinean dauden sistema material batekoosagaien artean ere agertzen da, barneko energia-transferentziagatik.

7.1. > B e ro a e t a t e n p e r a t ur a

Gogoan izan behar dugu eguneroko bizimoduan gauzen tenperatura neur-

tzeko hainbat termino erabiltzen ditugula: beroa, hotza, freskoa, etab.

Zientziari begiratuta, adierazpen horiek ez dira zuzenak, beroa eta tenpera-

tura gauza desberdinak dira. Beroa higiduran dagoen energia da, hau da, leku

batetik bestera hi gitzen denean.

Beroa ez da ez lehenago ez eta geroago izan, aldaketan bertan baizik. Hala ere,

beroak gorputz baten barneko energia-maila adierazten digu, hau da, bera

osatzen duten part iku len agitazio-maila da.

14


Zenbat gradu Kelvin dira 27 ºC?

Zer gertatu behar du b i gorputzek elkarri energia eman diezaioten

bero gisa?

Gaur egun te rmo-bago iak edo te rmo-kamio iak e rab i l t zen d i ra

honako j ak i ak garra ia tzeko : i t sask iak ,esnea, f ru tak , a rra ina ,e tab .Zertarako dira termoak erabi lgarriak?

3 Arrazoitu zergatik izotza berotzean ur-

-l ik ido bihurtzen den.Zein energia-motakeragiten du prozesu horretan?

Zein energiak eragiten du substantzia

baten lurrunketan?

Uzkurtu al dai teke sistema bat?

gin dezake aldaketa hori?

7.2. > B e ro a k g o r p ut z e t a n d u e n e r a g i na

Sistema material batean gertatzen den tenperatura-aldaketak energia-trans-

misioa eragin diezaioke bero gisa beste sistema bati eta ondoko aldaketak

eragin: dil atazioak, egoera-aldaketak, transformazio ki mikoak, etab.

Gorputz bati barneko energia ematean, haren partikulen bibrazioaren anpli-

tudea handitu egiten da, eta horren ondorioz, tenperaturaren handiagotzea

eta luzera, azalera edo bolumenarena ere gertatzen da. Eragindako efektua

dilatazio izeneko dimentsio-aldaketa bat izan da. Tenperatura murriztean,uzkurdura ere gerta liteke.

Basamortuetan egunetik gauera mutu rreko tenperatura-aldaketak gertatzen

dira, eta arrokek di latazio eta uzkurdura etengabeak pairatzen di tuzte. Jasan-

dako tentsioengatik arrokak zatitu egiten dira.

Solidoak dimentsio guztietan dilatatzen dira, baina hari eta hagatxoetan ikus

li teke ondoen dil atazio l ineala, hau da, luzera osoan. Zenbat eta tenperatura

handiagoa izan, di latazioa gero eta handiagoa dela ikus l iteke.

Bero gisa energia emateak ere egoera-aldaketak eragin ditzake. Adibidez, ura

berotzen badugu, tenperatura handit u egingo da bolumen osoan i rakin arte.

Ura irakiten hastean denean, tenperaturak 100 ºC-tan konstante iraungo du

nahiz eta suak pizturik jarraitu. Suak ematen dion energiak egoera-aldaketa

eragiteko balio du , ez ordea tenperatura areagotzeko, eta ur-lur runaren bar-

neko energia gisa metatuko da.

Demagun –20 ºC-tan dagoen izotz puska bat dugula eta 100 ºC-tan lurrun

bihurtzeko berotzen dugula. Zein energia-transferentzia gertatuko dira?

– 20 oC-tan

dagoen izotza

0 oC-tan dagoen

izotza

0 oC-tan dagoen

ura

1 0 0 oC-tan

dagoen uratenperatura-aldaketa egoera-aldaketa tenperatu ra-aldaketa egoera-aldaketa

+ beroa + fusioko beroa + beroa + lurrunketako b ero a

1 0 0 oC-tan d

ur-lurrun

Trenbidearen er railak gilt zaduretat ikzer txobait bereizita daude Eguzkiarenberoaren eraginez dilatatzean eurenar tean talka egitean ez deformatzeko.

Egoera

Tenperatura desberdinean dauden bi gorputzen sistema mater iala: T 1 > T 2

T 1 T 2

Barneko energia- t ransferentzia bero gisa

T 1 T 2

Oreka termikoa. Gorputz biek tenperatuta bera lor tu dute.

T T

Cel si us esk al a Kelv in esk ala

0 °C 2 73 K

K = °C + 2 7 3°C = K – 273

0 K –2 73 °C

10 0 °C 37 3 K




8Energia eta aldaketa kimikoak

Sistema materi al batek aldaketak pair a dit zake, eta aldaketotan esku hartzen

duten substantziak beste desberdin batzuk bihurtzen dira. Kasu horretan,

aldaketa kimiko bat edo erreakzio kimikobat gertatu dela esan lit eke. Adibi-

dez, kobrezko hari bat berotzean airearen oxi genoarekin erreakzionatzen du,

eta kolore beltzeko beste substantzia desberdin bat eragiten du; paper bat

erretzean ere beste substantzia batzuk azaltzen dira, bai eta gasolinaren edo

gas naturalaren errekun tzan, pospolo baten errekuntzan, etab.

Erreakzio kimiko batzuetan energia elektrikoa lortzen da, pila baten barneko

substantziei gailu bati konektatzean gertatzen zaien bezala; beste batzuetan

energia bero- eta argi-eran askatzen da, adibidez, egurra erretzean gertatzen

den errekuntzan.

Beste batzuetan, erreakzioa gerta dadin energia behar izaten da. Horrela ger-

tatzen da marmol zati bat berotzean, kaltzio karbonato izeneko konposatu bat

dauka eta kare eta karbono dioxido bihurtzen da. Fotosintesian ere energia

behar izaten da, erreakzio horretan, landareek, eguzkiaren argiaren laguntza-

rekin, karbono dioxidoa eta ura glukosa eta oxigeno bihurtzen dituzte.

Erreakzio kimikoetan substantzia batzuetatik abiatuta beste subs-tantzia batzuk lortzen dira, energian aldaketa gertatuz.

Erreakzio kimikoak izaki bizidunen bizia iraunarazteko beharrezkoak diren

prozesuen oinarri dira. Prozesu horietan, elikagaiak osatzen dituzten subs-

tantzia batzuk organismo bizidunek hobeto asimila ditzaketen eran

eraldatzen dira, eta horrela, bizitzeko beharrezko dituzten jardueretarako

(hazkuntza, mugimendua, ugalketa, etab.) energia eskuratzen dute.

16


Substantziak atomo izeneko partikula tx ik iez osatuta daude. Ato-

moak «adre i l uak» d ira e ta «era i k i nak» , hau da , substan tz i akeraik i tzeko erabi ltzen dira.Zein elementu kim ikok osatzen dute ura(H 2O) ? Zenbat atomok osatzen dute uraren molekula?

Papere-zati bat erretzen denean, airearen oxigenoarekin konbinatu

egiten da eta ura eta karbono dioxidoa lortzen dira. Errekuntza--erreakzio bat gertatzen da,eta bi energia-mota lortzen dira. Zeindira energia-mota horiek?

Zein energia-eraldaketa gertatu dira ondoko kasuetan?

a) Argia duen lanpara. g) Ur-jauzi batetik erortzen ari den ura.

b) Kalkulagai lua. h) Hodeia eta euria.

c) Lasterketetarako autoa. i) Irabiagai lua.

d) l tze bat kolpatzen ari den mai lua. j) Haize-errota.

e) Zulatzai le elektrikoa. k) Irratia.

f) Elurra eta lakua di tuen mendia. l) Telebista.

Anbulantzia baten sirenaren sotzu ten denean, ze in energ ia -egertatzen dira?

9Energia eraldatu egite n da

Txir rindulari bat mendate batetik pedalei eragin gabe jaistean, energia poten-

tziala energia zinetiko bihur tzen da.

Sistema material baten energia eralda daiteke.

Jarraian beste energia-eraldaketa batzuk deskri batuko dira.

• Zentral eolikoetan, haizearen energia zinetikoa energia elektriko bihurtzen

da haize-errotetan edo aerosorgailu izenekoetan.

• Eguzki-zentral fotovoltaikoetan edo etxebizitza edo sateliteetako eguzki-

-plaketan argi-energia energia elektriko bihurtzen da.• Zentral hidroelektrikoetan, ibaiaren goiko aldean dagoen uraren energia

potentziala ur-j auziaren beheko aldean, energia zinetiko eta geroago turbi-

netan energia elektriko bihurtuko da.

• Zentral nuklearretan, energia nuklearra energia elektriko bihurtzen da.

• Zentral termikoetan, ikatzaren energia kimikoa energia elektriko bihurtzen

da.

Energia elektrikoa gainerako energia-motak baliatzeko erabiltzen dela jabe-

tuko gara, eta gero, beste eraldaketa batzuk jasango ditu energia horrek,

adibidez, lanpara batean argi-energia bilakatuta izango dugu, erradiadore

elektri ko batean bero-eran, bozgorailu batetik ateratzen den soinuaren ener-

gia mekanikoaren eran, etab.

Erreakzio k imikoak ekuazio kimikoenbidez adierazten dira.Adibidez:

a) Ikatzaren errekuntzan:

C + O2 CO 2

b) Metano gasaren errekuntzan:

CH 4 + 2 O 2 CO 2 + 2 H 2O

c) Karbonato kaltzioaren deskonpo-sizioa:

CaCO 3 CaO + CO 2

d) Amoniakoa nola lortu:

N 2 + 3 H 2 2 N H3

e) Fotosintesia:

6 CO 2 + 6 H 2O + arg ia C6H12 O6 + 6 O 2

Gehiago jakiteko

Espaziontziei atmosferan gora egduten energia ematen zaie. Er regaia

energia zinet iko, bero eta argi bih

Errekuntza aldaketakimiko bat da.

ur beroa

beroa

beroaberoa

gas-galdara

erradiadorea

Galdarako gasa er retzean sor tzen den enekimikoa, zirkuituko urar i lo tzen zaio bero-eta, ondor ioz, barneko energia hor i areagegingo da. Ur beroaren barneko energia gbero-eran askatuko da er radiadoreen bide





10Energia kontserbatu egiten da

Energia eraldatu egiten dela ikusi dugu, hau da, kontsumitu egiten da, baina

ez da desagertzen. Adibidez, bonbilla bat piztean, denbora jakin batean

xahutzen den energia elektrikoaren balioa, eraldatuko den energia-moten

arteko baturaren berdina da: argi-energia eta bero-energia.

Energia kontserbatu egiten da; ez da desagertzen, eraldatu baizik.

Objektu bat altuera jakin batetik botatzean, une horretan duen energia

potentziala energia zinetiko bihurtzen da. Jaisten ari den heinean, lurzorua-

rekiko duen energia potentziala murriztu, eta era berean, bere energia

zinetikoa handituz doa; hortaz, objektu hori lurzorura iristen denean, bere

energia potentzialaren balioa hutsekoa izango da, eta goiko aldean zuen ener-

gia guztia zinetiko bihurtuko da. Baina talkan, energia zinetiko hori bera

gorputzera, lurzorura eta airera transmititzen da bero-eran.

Uretako txi rri sta baten plano i nkl inatuan dagoen pertsona batek duen energia

potentziala txirristaren erdian jarrita izango lukeena baino handiagoa da. Bi

posizio hori etatik botaz gero, lehenengotik planoaren oinera energia zinetiko

gehiagorekin, eta ondorioz abiadura gehiagorekin helduko da. Energia kon-

tserbatu egiten denez, energia potentziala zineti ko bihurtuko da eta pertsona

zenbat eta altuago jarri, energia ere altuagoa izango da.

18


Erradiadore elektriko batetik giroari ener-g i a i gor tzen za ionean, ze in energ ia --eraldaketa gertatzen dira? Kontserbatu

egiten al da energia?

Pertsona bat uretako tx irrista baten goiko aldeko plano inkl inatu batetik lehenengo, etagero tx irristaren beraren erdi t ik bota da. Bietako zein jauzitan helduko da planoaren oineraenergia zinetiko handiagoarekin? Noiz helduko da azkarrago?

Tenperatura desberdinean dauden bi gorputzek elkar hartzean,zein energia- eraldaketa gertatzen da? Galdu egiten al da trasmi-ti tutako energiarik?

Autoetako eta beste makina batzuetako motoreen piezemenduarek in energ ia xahutu eg i ten da . Zerga t i k ger thori? Nola konpon l i teke hori?

11Energiaren degradazioa

Energia ez da desagertzen, eta gorputz batzuetatik beste batzuetara igaro eta

eraldatu egiten da. Kasu askotan, prozesu batean esku hartzen duen energiak

bero-eran geratzen da airean. Hala ere, beroa baliatzeko zaila den energia-

-mota bat da, izan ere, giroan erraz xahutzen da. Orduan esaten da energia

degradatu egiten dela.

Energia ez da desagertzen, baina degradatu egiten da.

Fenomeno horren adibide batzuk ikusiko ditugu jarraian:

• Mikrouhin-labean baso bat esne berotzean, bero-erako energia ematen diogu

baso-esne sistemari, eta barneko energia handitu egiten da. Baina energiaren

zati bat girora t ransmitit zen da bero-eran.

• Gorputz bat jauzi eta lurrarekin talka egitean, zeraman energia zinetikoa

airera bero-eran igarotzen da.

• Xixorgailu bat piztean, energia elektri koa bero bihurt zen da eta ogiaren bar-

neko energia handit zen du, baina energia horren zati bat airera doa.

• Mugitzen ari den auto baten energia zinetikoaren zati bat airera doa bero-

-eran, autoaren gurpilek errepidearekin duten marruskaduragatik.

• Piztuta dagoen bonbilla batek ematen duen beroa ez da behar bezala balia-

tzen.

• Tresna batean jarrita dauden pilak berotu egiten dira, eta haien energia

kimi koaren zati bat airean galtzen da bero-eran.

• Korronte elektrikoa instalazio elektriko bateko kableetatik igarotzean ere

beroa galtzen da.

Energiaren transferentzia- eta eraldaketa-kasu

hauetan, eta beste askotan ikus liteke energia

hori airean bero-eran galtzen dela eta ezin

dela egoki bali atu. Beraz, energia ez dugu alfe-

rrik erabili behar eta eskuragarri dugun

energia hori era ez erabilgarrian xahutzea

saihestu behar dugu. Erabiliko dit ugun tres-

nek, ahal duten neurrian, energia aurrezten

lagundu eta energia bero-eran galtzea saihestu

behar dute.

Gorputz bat ar rastaka eramatean eglanaren bidez, gure energiaren zat i handi b

zinet iko bihur tuko dugu, baina marruondor ioz beste zat i bat ere ing

t ransfer ituko da

E p = 1 0 JE k = 0 J

E p = 5 JE k = 5 J

E p = 0 JE k = 1 0 J

Energia mekanikoa kontserbatu egiten da: energia zinet ikoaren eta potentzialaren ar teko batura konstante mantentzen da.

Piztutako bonbilla bematen




Natur Zien

Ikatza eta petrol ioa moduko erregai fosi len energia ur-lurruna sor-tzeko erabi l l i teke, eta horren bidez, energia elektrikoa ekoiztenduten gai luak mugiarazi . Zein energia-aldaketa gertatzen dira zen-

tral termiko batean?

Zent ra l nuk learrek bad i tuz te h a inba t e ragozpen: i nssegurtasuna,energ ia - i gorpenak ger ta ba i ta i tezke , e ta herradioaktibo polui tzai leen suntsipenak eragiten duen ara

energia-aldaketa gertatzen dira zentral nuklear batean?

20

1Sistema materialak eta energia

Osatu ondoko taula:

12Energia-iturriak

Eguzkia energia-iturri ia guztien jatorria da. Eguzkiaren energia Lurrean ger-

tatzen diren aldaketa guztien bi tartekoa da:

• Haizeak sortzen ditu. Haizeek ozeanoetako urak eta atmosferako airea

mugitzen dituzte.

• Ozeanoetako ura lurr undu eta hodeiak sortzen di tu, euria eraginez eta bere

energia baliatuz.

• Landareek energia hori erabiliko dute fotosintesia egiteko eta energia duten

substantziak ekoizteko.

• Mareen eta olatuen eraketan parte hartzen du, bai eta itsasoko barneko

energiaren metaketan ere.

• Zuzenean balia li teke ura berotzeko eta energia elektri koa ekoizteko.

Energia-iturria sistema material bat da eta erauzi daitekeen ener-gia dauka.

Erregai fosilak (ikatza eta petrolioa, eta horien eratorriak) garraioetan egun

erabiltzen dugun energia-iturri garrantzitsuenak dira, eta energia elektriko

bilakatuta, gure etxeetan, nekazaritzan eta industrian erabiltzen dugu.

Baina epe motzera agortzeko arriskuak eta haren erabilerak eragiten duenkutsadurak beste energia-iturri batzuk bilatzera behartu gaitu, energia-iturri

horiek agortezinak eta ahalik eta gutxien kutsatzen dutenak (energia-iturri

berriztagarriak edo alternatiboak) izatea nahi da, hala nola, haizearen, eguz-

kiaren, mareen eta abarren energia.

13Berriztatu ezin diren e nergia- iturriak

Ikatza, petrolioa, gas naturala (horiek guztiak erregai fosilak) eta substantzia

erradioaktiboak *, hala nola uranioa, berriztatu ezin diren energia-iturriak

dira, hau da, kontsumitu ahala agortzen dira. Horregatik murriztu behar da

horien kontsumoa eta iraupen luzeagoko iturriak bilatzeari ekin.

Erregai fosilak oso poluitzaileak dira, izan ere, erregai horiek erretzean

atmosferara CO2 karbono dioxido (berotegi-efektua eragiten duen gasa) eta

beste gas batzuen (ni trogeno oxidoak eta sufre oxidoak) kopuru handia igor-tzen da, horren ondorioz lurrak eta ibaiak poluitu egiten dira eta animalia eta

landareak bertan bizi ahal izatea eragozten da.

Duela 250 milioi urte landareen hondakinak metatu egin ziren, eta gero, lur-

peratu ondoren fosilizazio * prozesua jasan zuten, eta horren guztiaren

ondorioz egun ikatzadugu.

Petrolioaere materia fosila da, eta gas naturalaren jatorri bera du, milioika

urtean lurperatuta egondako itsasoko plankton hondakinak alegia. Petrolioa

erregait zat erabiltzen di ren hidrokarburoen nahastea da. Gas naturala ia bere

osotasunean metano izeneko hidrokarburo batez osatua dago eta erregai gisa

erabiltzen da.

Substantzia erradioaktiboak, uranioa eta plutonioa kasu, atomoz osatuta daude,

eta atomo hor ien nuk leoak t amaina t xiki agokoetan zatit zen di ra, fisio nuklear

izeneko prozesu horretan energia-kopuru handia askatzen da. Prozesu hori

zentral nuklearretan modu kontrolatuan egiten da kontsumitzen dugun energia

elektrikoaren zati bat ekoizteko. Energia hori eta bere ekoizpenaren hondaki-

nak oso arri skutsuak di ra izaki bizidunontzat (gizakiak barne).

Egun fusio nuklearrean jatorria duen energia nola lortu ikertzen ari dira pro-

zesu hori izarretan gertatzen dena bera da. Energia-iturri garbi horrek

hidrogenoa erabiltzen du, itsasoan ugari dagoen elementu kimikoa alegia.

Energia-iturr i hori gizateriak egun energiaz hornit zeko dituen zailtasuneiaurre egiteko soluzioa izan liteke.

Tr es n a e d o m a k i na Er a bi l t ze n d u en e n er g ia -i t u rr i a H e lb u ru a

Autoa M ug im endua

Itsasontzia Nab igatzea

Eg uzk iaren arg ia Elekt rizit at ea lo rt zea

Txim in ia Bero tzea

Igoga ilua Eraikinetan pertso-nak edo gauzak igotzea.

N oria Ibai bateko u ra

A ero so rg ailua HaizeaHaize-errot a A leak ehotzea

Linterna Arg izta tzea

O rd en ag ai lu a El ek tr izi ta tea

Elek t rizi tatea M usika grabat zea

Bo zg orai lu a Elekt rizi t at ea

Arkua Geziak jaurt it zea

Lanpara Elek t rizi tatea

Ibai bateko urak duen energia zinet ikoak,ondo baliatuta, energia elekt r ikoa ekoizteko gaitasuna du.

Elikagaiak energia- itur r i dira.

Substantzia erradiaktiboatomoetako nukleoen suntsipeondorioz erradiazioa eta eigortzen dutenak dira.

Fosilizazioa: prozesu horretabizidunen hondakinetatik eratomateria organikoa materia mbihurtzen da.

Hitz berriak

Zent ral termiko baten eskema. Energia- t ransferentzia ia guzt iak energia elekt r ikoabegira daude, zent ral termikoetan ikatza e

pet rol ioa ren e rato rrie n err eku ntza kasu .

Energia nuklear ra egun erabenergia- itur r i guzt

ur-lurruna

ikatza

galdara

turbina

kondentsadorea

ibaia, itsasoa ur hotza

linea elektr ikoa

ur beroa

ponpa

sorgailua





• Energia geotermikoaLurrak duena da. Tenperatura sakonerarekin 33 m

bakoitzeko gradu zentigrado bat inguru igotzen da, hala ere gune «termi-

koetan» tenperaturak sakonerako metro bakoitzeko 0,8 ºC egin ditzake

gora. Lortzen den energia ia guztia zuzenean erabil li teke garbiketarako ura

berotzeko, etxebizitza bateko berokuntza-sistemarako eta energia elektri-

koa lortzeko. Lurrak bere barneko energia hori azaleratzen duen tokietan

baino ezin da erabili, Islandian kasu.

• Olatuen energiaolatuen euren indarra baliatuz lortzen da. Energia-mota

hau garbia da, baina olatu handiak dituzten lekuetan instalazio jakin ba-

tzuk ezartzeko inbertsio handiak behar dira.

• Marea-energia itsasgoren eta itsasbeheren artean gertatzen den ur-maila

diferentzia baliatuz sor liteke. Garbia eta berriztagarria da, baina behar

diren instalazioak handiak eta garestiak dira. Europan batzuk eraiki izan

dira (Ranceren estuarioa, Frantzia) eta badaude tamaina handiko beste ba-

tzuk egiteko proiektuak.

• Biomasaren energia landareen hondakinek eta hondakin organikoek

(zaborra, nekazarit zako hondakinak, abereen simaurra) daukaten barneko

energia da. Landareetatik (ekil orea) ateratzen diren metanol alkohola, oli oa

edo beste substantzia batzuk erregaitzat erabiltzen dir a. Hondakin organi-

koetatik ia bere osotasunean metanoz osaturiko biogas substantzia lor

liteke, hartzidura anaerobioaren bidez. Prozesu horretan bakterio batzuek,

oxigenorik gabeko giroetan, aldaketa kimikoak eragiten dituzte.

i tsasgora

itsasbehera

urarennorabidea

urarennorabidea

turbinaturbina

Natur Zien

Itsasotik olatuen, i tsas korronteen eta mareen energia zinetikoa bal iatzen da.Jatorria eguzki--energia da eta azkenean energia elektrikoa lortzen da. Prozesuan gertatzen diren eraldaketaenergetikoen eskema bat egin.

Sai lkatu honako energia-i turriak, energia berriztagarriak edo ez berriztagarriak diren kon-

tuan har tu ta : i ka tza ,ha i zea, u ra ,u ran ioa ,o l a tuak ,m etanoa,zaborrak .

3 Zein energia-i turri daude lotuta u

Zein energia berriztagarri erabzure Erkidegoan?

14Energia- iturri berriztagarriak

Erabili ahala berritu egiten diren energia-iturriak dira, eta beraz, ez dira agortzen.

Eguzkia eta Lurrak barrualdean duen energia dira energia berriztagarrietarako

sorburu: eguzki-energia, energia eolikoa, energia hidraulikoa, energia geotermi-

koa eta biomasaren energia, besteak beste.

• Eguzki-energia. Energia garbia da, ez du poluitzen ezta agortzen ere, baina

urtean eguzki-argi ordu kopuru handia duten lekuetan baino ezin da erabili .

Bi modu daude eguzki-energiaz baliatzeko:

— Termikoa. Eguzkiaren argi-energiaren l aguntzarekin ura edo beste lik ido

batzuk (olioa) berotzen dira. Etxebizitza, igerileku eta abarrei ur bero

sanit arioa emateko erabiltzen da.

— Fotovoltaikoa. Eguzkiaren argi-energia energia elektriko bihurtzen da

eguzki-panelen bidez. Panel horiek produkzio industriala xede duten

zentraletan, etxebizitzetan eta satelit eetan erabilt zen dira.

• Energia eolikoa. Haizeak duen energia zinetikoa da. Aerosorgailuen bidez

energia elektriko bihurtzen da, tresna horiek antzinako haize-erroten itxura

dute. Haizearen higiduraren energia zinetikoak errotorearen aspei eragiten

die, eta ondorioz, energia elektrikoa ekoizten duen sorgailu baten piezak

mugiarazten ditu. Energia elektriko hori kontsumituko den lekuetara

garraiatuko da gero: herrietara, industrietara, etab.

• Energiahidraulikoahigitzen ari den urak ematen du eta energia-iturr i berri z-tagarrienetatik gehien erabiltzen dena da. Urtegi batean pilatuta dagoen

uraren energia potentziala, zentral hidroelektrikoetan baliatzen da turbina

bateko helizeak mugitu eta energia zinetikoa energia elektriko bihurtzeko.

22


Demagun kontsumitzen dugun energiaren banaketa ehunekotan honakoa dela; berriztatuez in d i ren energ ia - itu rr i ak % 80 , energ ia h i d rau l ikoa % 15 , eguzki -energ ia % 3 e ta ga ine-

rakoa, energ ia berr iz tagarr i ak . Marraz tu e rab i l itako energ ia - i tu rri ak i s la tuko d i tuensektore-diagrama bat.

Nola bal iatzen da energia hidraul ikoa?Zein energia-aldaketa gertatzen dira zen-

tral hidroelektriko batean?

Eguzki-energiako zent rala.

Energia eolikoko zent rala.

Zent ral hidroelekt r iko baten eskema.

Geisergeotermik

Marea-energiako zent ral baten eskema.

urtegia

presa

turbina

sorgailua

ibaia

energiaelektr ikoa

errotazio-energia

energiapotentziala

energia zinetikoa





24


Zure ustez,merezi al du fusio nuklearrariburuz ikertzen jarrai tzea?

Eztabaidarako gaia:herri garatuetako biztanleek berriztagarriak ez diren energiak gastatzendituzte, energia-i turri horiek agortu ahal direla pentsatu gabe. Zure ustez, jarrera hori bat aldator energia-aurrezpenarekin? Eta garabidean dauden herrietako biztanleekin edo Lurrean

gure ondorengoak izango direnekin sol idarioak al gara?

L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > >

I KASNAUTAK >>>I KASNA UTAK>>>I KAS

>I KASNA UTAK>>>I KASN AUTAK >>>I KASNA UTAK>>>I KASNAUTAK >>>I KASN

Natur Zien

Sistema

materiala

I ke rt ze ko i so la tze n d en m at er ia -z at ia . Eg uzk i- si st em a, L ur ra , g iza ki on g or pu tz a, l an da re b at

l u rraza la ,minera l ba t ,d i so l uz io ba t ,au to ba t ,a i rea ,getab.

Energia Lana ekoi z teko ga i tasuna da e ta j ou letan (J) neurtzen da . Eguzk i -energ ia energ ia - i tu rr i garran tz itsuena da e ta benergia-mota asko bi lakatu egi ten da.

Energia trans-

feritu egiten da

Energia sistema material batetik beste batera bi modu tan

transferi tu ahal da:lanaren edo beroaren bidez.

Gorputz batek beste gorputz batean lana eragiteko,

beharrezkoa da indar hori eragi ten ari zaionean higi tz

Energia-motak Mekanikoa, zinetikoa eta potentziala izan daitekeena,

barnekoa,k im i koa ,e l ek t r i koa ,a rg i -energ ia ,nuk learra e tab .

Plano inkl inatu baten gainean dagoen gorputz batek

potentziala du (E p = m·g ·h) eta i rristatzean,energia zi(E k = mv 2 ).

1

2

Beroa eta

tenpera tura

Beroa gorputz batek tenperatura baxuagoan dagoen bestebati ematen dion energia da,eta gorput z baten mai latermikoa edo haren partikulen agitazio-mai la da.

Beroa jouletan neurtzen da,energia oro bezala. Tenpgradu Kelvinetan (K) eta gradu Celsius edo zentigrado(ºC ) neurtzen da.

Beroaren

ondorioak

Beroak gorputzetan aldaketak eragin di tzake:di latazioak,egoera-aldaketak eta eraldaketa kimikoak.

Gorputzak beroaren eraginez di latatu egi ten dira,haipartikulen agitazio-anpl i tudea areagotzean.

Egoera-

-aldaketak

Materiak bero-erako energia jasotzen badu, egoeraz aldadezake.Egoera-aldaketak tenperatura konstantean

gertatzen dira.

Urak honako aldaketak izan di tzake: izotzetik ur l ik id(fusioa),l ik idotik lurrunera (lurrunketa),lurrunetik l ik i

(kondentsazioa) eta l ik idotik izotzera (sol idotzea).

Aldaketa

kimikoak

Substantzia batzuk beste substantzia desberdin batzuk

bi lakatzea,p ropietate adierazgarri desberdinekin.

Metanoa eta oxigenoaren arteko errekuntzan karbon

dioxidoa eta ura lortzen dira:CH 4 + 2 O 2 CO 2 + 2

Energia

kontserbatu

egiten da

Energia ez da sortzen, ez eta desegiten ere, eraldatu baizik. Pi la baten barrualdeko substantziek duten energia kimikoa

elektriko bihurtzen da, eta hori era berean,beste energbatzuk bilakatzen da.Zati batean bero-eran ere eraldatzen

Energia degradatu

egiten da

Energia-transferentzia guztietan zati bat bero-eranxahutzen da airean, eta ezin da erabi l i beste energia batlortzeko.

Lan bat egi tean, energiaren zati bat bero-eran xahutzGorputzen marruskaduran ere xahutzen da.

Berriztagarriak

ez diren

energia-iturriak

Energia-

-aurrezpena

Errazak dira lortzen,baina agort zeaz gain polui tu egi ten dute.Ad ib i dez: pe t ro l i oa, gas na tu ra l a , i ka tza . Fi si o nuk learreko

energia ez da energia berriztagarria eta oso arriskutsua da,ez bada kontrolatzen. Bere hondakinak oso polui tzai leak dira.

Energia gutxiago kontsumitu behar da,eta energiaal ternatiboak eta b irz ik la dai tezkeen materialak erabi l i .

Energia

berriztagarriak

Ez d i ra agortzen , e ta ez du te po lu i tzen . Ad ib i dez: eguzk i -

-energ ia , energ ia eo l i koa , energ ia h i d rau l i koa , energ iageotermikoa, o l a tuen energ ia ,mareen energ ia, b i omasaren

energia, etab. Gainera, beharrezkoak dira berriztagarriak ezdiren energia-i turriak ez agortzeko.

Fusio nuklearreko energia (izarretan gertatzen dena)

energia berriztagarria eta ez polui tzai lea da.Energia izan daitezke gizateriaren etorkizunerako gi l tza.

15Energia-aurrezpena

Gure planetak mugak ditu eta ezin izango du energia ekoizten etengabe

jarraitu. Beharrezkoa da bestelako gizarte bat eraikitzea zentzuzko kontsu-

moan oinarrituta, bai eta baliabide energetikoen ustiaketa kontrolatuan ere,

eta birziklatze neurriak abian jartzea, hondakinak baliatzea eta ingurumena

zainduko duten neurriak bultzatzea izango du xede.

Energia zentzuz kontsumitu behar dugu, ahalik eta gehien aprobetxatuz eta

alferrik galtzea ekidinez, eta energia alternatiboak erabili. Horrela gutxiagopoluituko dugu, dirua aurreztu egiten da eta berriztagarriak ez diren energia-

-it urr iak denbora luzeagoz iraungo dute, izan ere, ezinbestekoak di ra material

garrantzitsu batzuk ekoizteko. Adibidez, petrolioarekin botik ak, pintur ak,

zuntzak, garbigarriak eta materia pl astik oak egin daitezke.

Energia-aurrezpena bultzatzeko neurri batzuk hartu behar dira:

• Argia beharrezkoa baino ez bada erabili eta aprobetxatu Eguzkiaren argia.

Nahiko argitasun dagoenean ez piztu argirik eta erabili kontsumo Txikiko

lanparak.

• Etxetresna elektr ikoak —labea, telebista, ordenagail ua, berogail ua, etab.—

erabiltzen ez direnean, itzali.

• Erabili garraio publ ikoak, eta auto bakarra

erabil daitekeenean, ez erabili bat baino

gehiago.• Berogailua beharrezkoa baino ez bada piztu,

eta ez jarri oso tenperatura altuan, ezta kalera

begirako areto batean. Eraikinak eta leihoak

isolatu. Ez ireki leihoak berogailua piztuta

dagoenean.

• Beharrezkoa baino ez den plastikoa erabili

eta birziklatu, bai eta, beira, papera, brikak

eta gainerakoak ere.

• Ez alferrik erabili papera eta birzikla ezazu,

horrela zuhaitzak moztea saihestuko dugu,

izan ere, papera zuhaitzen zurez dago egina.

Eskuragarrien ditugun energia-iturrien laguntzarekin etxebizitzak eraikitzeak

ere laguntzen du energiaren aurrezpenean, batez ere eguzki-energia eta ener-

gia eolikoa; ez xahutu urik txorrotak zabalik utziz, etab.

Beira, papera, plast ikoa eta aluminioa birz ik latzeko bereizten ditugunean energia aur rezten da.

@www.medioambiente.gov.ar helbidean ingurumenari lotutako arazoei buruzko info

aurki tuko duzu.

@www.energias-renovables.com helbidea bis i tatu,bertan energia berriztagarriei buruzberriak aurki tuko di tuzu.




Natur Zien

I DOI ARE N LA BORATEGI A >>>I DOI ARE N LA BORAT EGI A >>>>>>IDOI AREN LABORATEGI A >>>IDOI AREN LABORATEGI A>>>IDOI AREN LABORATEGI A>>26


Prozedura

Marrazkian bezalako muntaketa egingo dugu. Horretarako, ipini euskarriaren oina etahagatxoa mahaian eta jarri uztai eta sareta bat. Mat razea erdiraino urez bete eta jarrisareta gainean.M atrazea ez jausteko,euskarria den hagatxoari giltzaur baten b idez lotu-tako p in tza ba tzuekin eu tsi . Tapo ia ren zu loak u r apur ba tek in bust i ; zu lo ba te t ik

termom etroaren tutu luzanga eta bestetik beirazko tutu ukondotua sartu. Estali matra-zea eta prest dago berotzeko.

Termometroaren m erkurioa biltzen den tokiak uraren azalera libreari lotuta geratu b ehardu, uretan oso gutxi murgilduz. Idatzi uraren hasierako tenperatura.Piztu metxeroa kontuhandiarekin eta saiatu esperimentu osoan garra uniformea izan dadin.

Idatzi tenperatura minuturo honako taul an edo antzeko batean.Irakiten hasten denean,eta likido osoan burbuilak agertzen direnean fenomeno hori jazo dela jabetuko zara,

jar rait u b erot zen e ta n eur tu ten pera tur a best e la u ed o bo st m inu tua n.

Ondorioztapenak

Denbora (abzisa-ardatzean horizontalean) eta tenperatura (ordenatu-ardatzean bertika-lean) g ra f ikok i i rud ika tzen bad ira e ta i rud ika tu tako pun tuak e lka rtuz gero , ondokoabezalako grafiko bat lortuko dugu: bi zati desberdinekin, bat goranzkoa, ura berotzeantenperaturaren igoera islatzen duena,eta bestea,ho rizontala, 100 ºC-rekin hasten denaeta gerta tu den egoera-a ldaketa r i dagokiona (u ra ren lu rrunke ta ), izan e re ,a ldake tahorretatik aurrera tenperatura konstante mantentzen da.

Idoia Korta eta beroaren ondor ioak

Emaitzen taula

Denbora, t (min)

Tenperatura,T (°C)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ...

>> >A ZTER GAI AK >>>AZTE R GAI A K>>>AZTE

Nola aldatzen da uraren tenperatura berotzean?

Nora doa urak irakiten d uenean ematen zaion energia?

> > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > >> > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > > I D O I A R E N L A B O R A T

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0

10 0

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

T (°C)

t (min)

gas--metxeroa

hagatxo--euskarria

tapoia

zeroa mugitutakotermometroa

matrazea urarekin

tutu ukondoa

pintzak

giltzaurra

sareta

Denbora luzea daramaguordenagai luaren aurrean etabegiak nekatuta dauzkat,etagainera,bero handia dago!

Egia da,gi roa astun samardagoela uste dut nik ere.

Ordenagai luarengatik izangoda,bero handia ematen bai tu.

Ordenagai luak ez dio bero handirik ematen gi roari .Berogai lua da,tenperatura al tuan dago eta beroerako energia kopuru handia ematen dio gi roari .

Horrela jarraituz gero,edalontziko ura

lurrundu egingo da.

Esperientz ia honen helburua ura berotzean gertatzen di renaldaketak eta tenperatura nola aldatzen den behatzea da.Hauxe dabehar duguna:matraze bat eta bi zulodun tapoia,zeroa mugi tutako

termometro bat,beirazko tutu ukondotu bat,kronom etro bat etaberotzeko tresnak,metxero eta guzt i .

Lik ido egoeran dagoen s istema bat i bero-erako energia ematen zaionean, berebarneko energia handi tu egi ten da,hots,part ikulek energia xurgatu egi ten dute eta

gehiago mugi tzen di ra,harik eta part ikulek higi tzeko askatasuna lortu eta,tenperatura jak in batean lurrundu ond oren,gas-egoerara igarotzen di ren arte.

Halaxe da.Beroaren ondorioetako bat s istema materialen tenperaturaigotzea da,uraren kasu honetan bezala,u raren gainazal l ibreko

part ikulek energia jaso eta lurruntzen di ren arte.

Baina i rak i te-tenperaturara hel tzen bada, 100 ºC-ra, urak i rak in dezake.Hemen ezin da hori gertatu, tenperatura ez bai ta bal io horretara helduko.

Baina berotzen badugu,i rak in arteko prozesu osoa ikusi ahal izango dugu.Goazen laborategira,Jontxu mai tea!

Hasi baino lehen,egingodugunari buruzko azalpen

teoriko bat ematea nahi nuke.

Zein materialerabi l iko dugu?



Natur Zien

E G I N A U R R E R A I K A S I T A K O A R E K I N

J O U R R U N A G O

Eman energia elektrikoaren ondoko eraldaketa bakoitzekoadibide bana:

a) Argi-energia. d) Energia zinetikoa.

b) Soinuaren energia mekanikoa. e) Energia potentziala.

c) Bero energia.

Zein energia-eraldaketa gertatzen dira mikrofono batean?

Eskiatzaile bat elurturiko mald an behera doa.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?

Xahutzen al da energiarik saskibaloiko jokalari batek jauziegitean eta saskiratzeko baloia botatzean?

Balizko asteroide batek Lurraren aurka joko balu, zein eral-daketa energetiko gertatuko lirateke?

Eman honako eraldaketetatik adibide bana:

a) Energia zinetikoa energia elektriko bihurt ua.

b) Energia potentziala energia zinetiko bihurtua.

c) Argi-energia energia elektriko bihurtua.

d) Energia kimikoa energia elektriko bihurtua.

e) Energia nuklearra energia elektriko bihurtua.

f) Energia potentziala energia elektriko bihurtua.

Zein energia-eraldaketa gertatzen da haizagailu batean? Etaeztanda-motorreko auto batean?

Belaontzi batean, zer bilakatzen da haizearen energia?

Dinamoek energia eraldatzen dute motoreek egiten dutenarenalderantziz.Zein energia-eraldaketa egiten dute dinamoek?

Diesel motore batean, gasolioa airea dagoela erretzen da.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?

Bonbilla bat piztean zein energia-eraldaketa gertatzen dira?Nola transmititzen dira energia horiek? Zenbateko abia-duran?

Aire likidoa urdinxka da, eta presio atmosferikoan,berratura –193 ºC-tan dagoenean irakiten du,eta gas-enitrogenoa lortzen da batez ere.Tenperatura igotzean

jar rait zen d u, eta –1 82 ºC- tan dag oen ean, ia o xig enlortzen da.A zaldu zer gertatzen den aire likidoa ten

horietara iristen denean.

Azaldu nola den posible energia mantentzea eta hguztiz ere,altuera jakin batetik botatzen den gomazkbaten boteak gutxit zea denborak aurrera egin ahala

A B I A T U

2828


A K T I B I TA T E A K > >> A K T I B I TAT E A K >> >A K TI B I TAT E A K >> >>>>AKTI BI TATEA K>>>AKTI BI TATEAK>>>AKT I BI TATEAK >>>AKTI BI TATEA K>>>

>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIB

Osatu eta bete honako mapa kontzeptual hau:

Esan bost energia-mota.

Zein ondorio eragin ditzake beroak?

Zerk eragiten du gorputz bat mugitzea?

Zein da gure eguneroko bizimoduko jarduera askotan era-biltzen dugun energia?

Zer da sistema material bat?

Zein unitatetan n eurtzen da energia Sistema Internazionale-

an? Bilatu entziklopedia batean zergatik jarri zitzaion izenhori energiaren unitateari.

Zein unitatetan neurtzen dira lan mekaniko a eta beroa?

Zein desberdintasun dago energiaren degradazioaren etaenergiaren kontserbazioaren artean?

Honako baieztapen hauetatik,zein dira egiazkoak eta zein ez:

a) Energia eraldatu ahal da.

b) Energia sistema material batzuetatik beste batzuetaratransferitzen da.

c) Lana energia transmititzeko modu bat da.

d) Lanpara ba tean , energ ia e lekt r iko guzt ia a rg i-energ ia

bihurtzen da.Zein energia-mota du auto baten bateriak?

Zein formatan transferitzen da energia?

3

ENERGIA

honakoetan aurki daiteke

ENERGIA-ITURRIETAN

hau gertatzen zaio

honela neurtzen daERALDATU TRANSFERITU

honako eran

zertan

honakoak izan daitezke

honelaneurtzen

da..........................................

h o n a ko a b a ld in b ad a g o h o n a ko a k e r a gi te n d i tu

ONDORIOAK EDOALDAKETAK

.....................

KIMIKOAK

EGOERA--ALDAKETAK

DILATAZIOAK

DESPLAZAMENDUA

.....................

D EG RA D AT U K ON TS ER BA TU

.................. BERRIZTAGARRIAK

ho nakoak dira hon akoak d ira

alternatiboa

........................

GASNATURALA

IKATZA

URANIOA ETA BESTE BATZUK(FUSIO NUKLEARRA)

........ NUKLEARRA

EGUZKI-ENERGIA ZINETIKOA

..................

BARNEKOA

KIMIKOA

ELEKTRIKOA

NUKLEARRA

H AI ZEA( ............)

PILATUTAKO URA(HIDRAULIKOA)

ITSASOA (OLATUENAETA MAREENA)

LURRAREN BEROA(........................)

ZABORRAK ETA LANDAREENHONDAKINAK (.........)

Gizakion gorputzean energia giharretan metatzen drrek zein energia-mota bihurtzen dute?

Erosketako orgatxoa bultzatzean, zein energiak haparte? Egiten al da lanik?

Lurretik 20 cm-ra dagoen 2 kg-ko mailu batek zein potentzial du? Lurrean dagoen ohol bateko iltze batzen badu, zein energia zinetikorekin helduko da aiphorretara?



> > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T Z I A - E B A

Natur Zien

Erregai fosi len gehiegizko erabi lerak hondam endi ekologikoa eragin dezake.Teknologia

nuklearra garestia eta arriskutsua da.Zer egin dezakegu behar dugun energia lortzeko?Energia-i turri garbi eta berriztagarrien erabi lera indartu behar dugu.

XIX. mendean, egurra ikatzak ordeztu zuen erregai gisa lurrun-makinak mugiarazteko.

XX. mendearen hasieran,p etrol ioa izan zen erregai energetiko lez indarra hartu zuena.Geroago,50 .eko ham arkadan, l ehenengo zen t ra l nuk learrak ab ia razi z i tuz ten .Egun,XXI. mendearen hasieran,gizateria bidegurutzean dago berri ro:energia al ternatiboakate joka ari dira. Eguzki-energia behar duguna baino kopuru askoz handiagoan iristen

za igu , fus i o nuk learreko zen t ra l hand i ba tek sor tua e ta o ra i nd i k m i l aka mi l i o i u r tekobizi tza geratzen zaion zentrala alegia. Lurra Eguzki tik energia jasotzen duen sistema

material bat da, eta hori halaxe izanik,energ ia hori jaso eta erabi l i behar dugu, horre-tarako prest agertzen garen bezain pronto.

Mundu berriaren indarra:energia alternatiboak

Kontuz erregaifosilekin!

30


> > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >

Sabaitik eskegitako lanpara batekondoko energia du:

a) Zinetikoa.

b) Potentziala.

c) Zinetikoa eta potentziala.

d) Ez zinetikoa ez potentziala.

Energia:

a) Lana egiteko gaitasuna da.

b) Kontserbatu egiten da.

c) Degradatu egiten da.

d) Aukera guztiak dira zuzenak.

Energia eta lana nola neurtzen dira?

a) Kilogramotan. c) Watte tan .

b) Jouletan. d) Newtonetan.

Eguzki-energia,zein energia-iturri motada?

a) Berriztagarria. c) Poluitzailea.

b) Ez berriztagarria. d) «Zikina».

Honako hauetatik, zein ez da energia

alternatiboa?

a) Hidraulikoa.

b) Fusio nuklearrekoa.

c) Fisio nuklearrekoa.

d) Eolikoa.

3

Energia:

a) Ez da eraldatzen.

b) Ez da degradatzen.

c) Metatu daiteke.

d) Ezin da garraiatu.

Honakoetatik,zein dira erregai fosilak?a) Eguzkia eta gas naturala.

b) Petrolioa eta ikatza.

c) Petrolioa eta ura.

d) Egurra eta plastikoa.

Papera eta k artoiarekin zer egin beharda?

a) Birziklatu.

b) Erre.

c) Gainerako zaborrekin bota.

d) Beiraren edukiontzira bota.

Energia-transferentzietan, zer xahu-tzen da beti?

a) Energia elektrikoa.

b) Energia kimikoa.

c) Bero-erako energia.

d) Energia potentziala.

Beroa:

a) Gorputz baten tenperatura da.

b) Iraganbidean dagoen energia da.

c) Guztiz balia liteke.

d) Ez ditu substantziak beste subs-tantzia bilakarazten.

Sistema batek duen energia zinetikoa:

a) Bere materiaren konposizioagatikduena da.

b) Egoera aldatzeagatik duena da.

c) Bere higiduragatik duena da.

d) Pausagunean dagoenean duena da.

Lurra,zer da?

a) Etengabeko aldaketan dagoen sis-tema materiala.

b) Energia daukan planeta bakarra.

c) Barneko energiarik ez duen gorputzbat.

d) Energia zinetikorik ez duen gorputzbat.

30

Uraren irakite-tenperatura hauxe da:

a) 100 K b) 0 K c) 373 K d) 273 K

Egoera-aldaketa batean, tenperatura:a) Konstante mantentzen da. c) Igo egiten da.

b) Gutxi aldatzen da. d) Jaitsi egiten da.

Uraren lurrunketa honako tenperaturan gertatzen da:

a) 100 oC-tan c) Irakite-tenperaturan.

b) 0 oC-tan d) Edozein tenperaturatan.

>> >> E R A N TZ U N I DO I A R I >> >E R A N TZ U N I DO I A R I >> >

Lurra etengabeko aldaketandagoen sistema mat eriala da

Lurra Eguzki tik energia hartu eta bere barnetik datorkion energia igortzen dsistema materiala da.Sistema hori etengabeko aldaketan dago,h orrela gertada erupz io bo l kan i ko ba tek a tmos feran e rrau tsa meta tzen duenenean ere

dinamikak errauts horiek beste leku batzuetara garraiatzen di tuenean, leku hoestal iz eta eguzkiaren erradiazioa sartzea eragotziz.Kaltetut ako gunean lurra

hoztu l i teke,edo beste leku batzuetan uholde edo lehorteak gertatu. Plaken mkortasunaren ondorioz ere aldaketa mantsoak gertatzen dira,super-kontinen

sortuz, i t sas p l a ta fo rmak, i t sas korron teak ,e tab . e ra l datuz . I raganean,metebatzuek Lurra rek in i zan zu ten ta l ken ondor i oz , ha in a l dake ta hand iak gerziren, non kl ima aldatu zen.Aipat u talkaren ondorioz errautsek Lurra estal i

zuten eta espezie askoren suntsipena eragin zuten.

Egun etorkizunera begira arriskutsuak izan l i tezkeen aldaketa batzuk eragite

gara: atmosferan gasak metatuz, lurrazpiko eta azaleko uren konposizioa alda — bi ka suot an sub stant zia kal tega rrien i surpe naren eragi nez— , baso u gari m ozt

Karbono dioxidoa airean kopuru tx ik ian dagoengas bat da. Biziaren i raupenean nahitaezko esku--hartzea du, landareen fotosintesian parte hartuz

eta Lurra bero atsegingarri batean mantentzenlagunduz. Ez balego, izoztu egingo ginateke.

Baina erregai fosi lak energia-i turri tzat erabi l tzendirenetik karbono dioxido gehiegi igorri da at-

mosferara.Gas horren kopuru handiaren metake-tak berotegietako kristal edo plastikoek bezala

joka tzen d u, hau d a, Eguzkia ren b eroa k sartzek o ezdu arazorik baina gero ezin da atera. Gertaerahorrek Lurreko batez besteko tenperatura g utxika-

-gutxika igotzea dakar;203 0erako 3 ºC igo l i teke.Hori gertatuko bal i tz, kasko polarren urtzearen

ondorioz, basamortuetako zonak areagotu etaitsasoen maila metro batzuk igoko lirateke.

A U TO E B A L U A Z I OA > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > ZI ENTZI A- EB AK I NA K > > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > >

Natur Zientziak DBH2

Documents

Transcript of Natur Zientziak DBH2