Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla,...

8
Nafarkaria Ostirala, 1996ko azaroaren 15a X Organoak zaharberritzen Duela gutxi zaharberritu da Berako San Esteban parro- kiako organoa eta ehun urte bete dituela-eta inauguratu dute. Nafarroan dauden organo erromantikoen artean garrantzi- tsuenetakoa, Usabiaga anaiek egin dioten moldaketa apro- betxatuz ekarri dugu orriotara. Bidenabar, organoen ardura Artzapezpikutza-barrutiarena dela aintzat hartuz, herrial- dean dauden organo esanguratsuenen errepasoa eta tradizioa gogora ekarri ditugu. Metropoli forala Neoliberalismoa eta botilak FELIPE RIUS Ez dakit zergatik gertatzen den, baina abantaila fiskalak, errentaren gaineko zerga, etekinak eta antzeko hitzak en- tzuten ditudanean Kieslovvskiren trilo- giaren filmeetan edukiontzietan, konte- nedoreetan botila bat botatzen saiatzen diren atsoak etortzen zaizkit gogora. Agian psikoanalistarengana joan be- harko nuke ideia-asoziazio bitxi honen arrazoiak azal diezazkidan. Hasiera ba- tean, hiru koloreren izenak dituzten pe- likulak lehenbizikoz ikusi nituenean ez zitzaidan bururatu neoliberalismo borti- tzaren eta emakume zahar horien ar- tean inolako harremanik egon zitekee- nik. Zulo estu batetik botatzen den botila bizitzaren bukaeraren metafora ederra eta beldurgarria iruditu zitzaidan, eta geroztik ez dut botila bakar bat ere bota zakarrontzira. Nonbaiten gorde behar nituenez, liburu guztiak kendu eta apa- letan jarri nituen zerbeza, ardo eta vvhisky botilak, baina laster geratu nin- tzen tokirik gabe eta arropa ere botatzen hasi nintzen armairuetan ontziak gorde ahal izateko. Arroparik eta libururik gabe bizi ginela, andregaiak ezin zuela gehia- go aguantatu esan zuen egun batean eta pisutik eta nire bizitzatik atera zen, baina joan aurretik botila bat hartu zuen. Nik argazki kamera hartu eta segitu egin nuen —iragarki batean irakurria nuen argazki kamara batekin neure historia idatz nezakeela—. Botila kontenedo- rean botatzen ari zen momentuan egin nion argazkia eta keinu sinboliko harek ulertarazi zidan ez nuela gehiago ikusi- ko, botila nirekin bizi izandakoa besterik ez zen. Anpliazio handi bat atera nuen eta horman daukat, botilen artean eta Kieslovvskiren bideoen ondoan. Orduak ematen ditut argazkiari eta botilei begi- ra. Aspertzen naizenean kalera atera- tzen naiz argazki kamera hartuta —nire historia idatzi nahi dudalako— eta ba- tzuetan beirazko botilak edukiontzian botatzen ari diren emakume zaharrak ikusten ditut —atsoak izaten baitira bei- ra kontenedore berezi horietara bota- tzen duten bakarrak, ez duzue behin ere gizonezkorik edo gazterik topatuko—. Argazkiak egiten dizkiet, baina askotan desenfokatuta ateratzen zaizkit, mal- koek ez baitidate ongi ikusten uzten. Gero, etxera bueltatzean, telebista piztu eta ekonomiari buruzko berriak besterik ez dira azaltzen pantailan. Kontenedo- reetako emakumeez gogoratzen naiz orduan eta negarrez hasten naiz berri- ro. Bai, agian psikoanalistarengana joan beharko nuke argazki kamera hartuta, nire historia idazten segitu behar bai- tut.

Transcript of Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla,...

Page 1: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Nafarkaria Ostirala, 1996ko azaroaren 15a

X

Organoak zaharberritzen • Duela gutxi zaharberritu da Berako San Esteban parro-kiako organoa eta ehun urte bete dituela-eta inauguratu dute. Nafarroan dauden organo erromantikoen artean garrantzi-tsuenetakoa, Usabiaga anaiek egin dioten moldaketa apro-

betxatuz ekarri dugu orriotara. Bidenabar, organoen ardura Artzapezpikutza-barrutiarena dela aintzat hartuz, herrial-dean dauden organo esanguratsuenen errepasoa eta tradizioa gogora ekarri ditugu. •

Metropoli forala Neoliberalismoa eta botilak

F E L I P E R I U S Ez dakit zergatik gertatzen den, baina abantaila fiskalak, errentaren gaineko zerga, etekinak eta antzeko hitzak en-tzuten ditudanean Kieslovvskiren trilo-giaren filmeetan edukiontzietan, konte-nedoreetan botila bat botatzen saiatzen diren atsoak etortzen zaizkit gogora. Agian psikoanalistarengana joan be-harko nuke ideia-asoziazio bitxi honen arrazoiak azal diezazkidan. Hasiera ba-tean, hiru koloreren izenak dituzten pe-likulak lehenbizikoz ikusi nituenean ez zitzaidan bururatu neoliberalismo borti-tzaren eta emakume zahar horien ar-tean inolako harremanik egon zitekee-nik. Zulo estu batetik botatzen den botila bizitzaren bukaeraren metafora ederra eta beldurgarria iruditu zitzaidan, eta geroztik ez dut botila bakar bat ere bota zakarrontzira. Nonbaiten gorde behar nituenez, liburu guztiak kendu eta apa-

letan jarri nituen zerbeza, ardo eta vvhisky botilak, baina laster geratu nin-tzen tokirik gabe eta arropa ere botatzen hasi nintzen armairuetan ontziak gorde ahal izateko. Arroparik eta libururik gabe bizi ginela, andregaiak ezin zuela gehia-go aguantatu esan zuen egun batean eta pisutik eta nire bizitzatik atera zen, baina joan aurretik botila bat hartu zuen. Nik argazki kamera hartu eta segitu egin nuen —iragarki batean irakurria nuen argazki kamara batekin neure historia idatz nezakeela—. Botila kontenedo-rean botatzen ari zen momentuan egin nion argazkia eta keinu sinboliko harek ulertarazi zidan ez nuela gehiago ikusi-ko, botila nirekin bizi izandakoa besterik ez zen. Anpliazio handi bat atera nuen eta horman daukat, botilen artean eta Kieslovvskiren bideoen ondoan. Orduak ematen ditut argazkiari eta botilei begi-

ra. Aspertzen naizenean kalera atera-tzen naiz argazki kamera hartuta —nire historia idatzi nahi dudalako— eta ba-tzuetan beirazko botilak edukiontzian botatzen ari diren emakume zaharrak ikusten ditut —atsoak izaten baitira bei-ra kontenedore berezi horietara bota-tzen duten bakarrak, ez duzue behin ere gizonezkorik edo gazterik topatuko—. Argazkiak egiten dizkiet, baina askotan desenfokatuta ateratzen zaizkit, mal-koek ez baitidate ongi ikusten uzten. Gero, etxera bueltatzean, telebista piztu eta ekonomiari buruzko berriak besterik ez dira azaltzen pantailan. Kontenedo-reetako emakumeez gogoratzen naiz orduan eta negarrez hasten naiz berri-ro. Bai, agian psikoanalistarengana joan beharko nuke argazki kamera hartuta, nire historia idazten segitu behar bai-tut.

Page 2: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Nafarkaria OSTIRALA,

AZAROAK

GUREAUKERAK

KONTZERTUAK

Aizoain: Konfusion, Plit eta Ko-ma taldeek kontzertua eskainiko dute bihar, hilak 16, gaueko 23:00etatik aurrera, Artsaian. Sarrerak, aurretik hartuz gero, 800 pezetan izanen dira, eta han 1.000 pezetan.

Elizondo: New Orlean jazz & tap folk taldeak kontzertua emanen du Arizkunenea Kultur Etxean etzi, hilak 17. Emanaldia arra-tsaldeko zortzietan izanen da.

Gares: Fundamental aretoan Ni-ña Pastori abeslaria ariko da bi-har, gaueko hamaiketatik aitzi-na.

Burlata: Hall Foot Outside tal-deak kontzertua eskainiko du Black Rose aretoan 20:30etan.

ANTZERKIA

Zizur Nagusia: Rayuela taldeak El barbero de Sevilla antzezlana eskainiko du Kultur Etxean.

Iruñea: Markeliñe teatro taldeak Garbo S.A. antzelana eskainiko du Nafarroako Antzerki Eskolan igandean arratsaldeko zortzie-tan. Sarrerak 700 pezeta balio du.

Barañain: Kukubiltxoren esku-tik Behin bazen lana ikusteko parada dago datorren astear-tean, hilak 19, arratsaldeko seie-tan Udaletxean.

Atarrabia: Anonima Teatrok Chica busca chico emanen du gaur arratsaldeko zortzietan. Sarrera doan da.

ERAKUSKETAK

Iruñea: Juan P. Herranzen lanak ikusgai dauden Oleos del rio Arga izenburupean Navarreriako kul-tura zentruan. Erakusketa da-torren astelehena arte izanen da zabalik.

Iruñea: Dick Rekalderen mar-goak ikusteko aukera dago Na-farroko Unibertsitate Publikoko erakusketa aretoan hilaren 30a bitartean.

Altsasu: Arte eta ingurugiroa III Lehiaketa-ko lanak ikusteko parada dago azaroaren 24a bi-tartean Udaletxean.

IKASTAROAK

Iruñea: Urpean igeri egiteko ikastaroa egiteko aukera dago. Lortzen den titulua nazioartekoa da eta maila guztiak irakasten dira. Informazioa eta izen ematea 17 22 38 telefonoan egin behar da.

Zizur Nagusia: Gazteentzako he-rri dantza ikastaroa izanen da herriko kultur etxean. Goizez edota arratsaldez aritzeko auke-ra izanen da. Hilabete bakoitzeko 1.000 pezeta (40 libera) ordaindu beharko da.

Euskalkiak Alberto Barandiaran

Talde bat sortu berri da Iruñean euskal-kien inguruan solas egin, hausnarketa egin, azterketa egin edo dena delakoa egiteko: nafar euskalkien egoerari bu-ruz zer lan egin daitekeen ikusteko. Le-hendabiziko bilerak egin dira jada, eta

kezka badagoela antzemateko balio izan dute, sikiera.

Batuaren garai bateko gutxiesleen argudioak erabili gabe ere, onartuta hizkuntza bateratua-ren beharra, gero eta gehiago dira tokian tokiko hizkerak kezkatu, liluratu, gogobete eta eraka-rri egiten dituenak. Ikasitako batua horrek, as-kotan, ez duelako norbere herriko mintzaira horren hurbiltasuna, eta ez direlako erraz aur-kitzen horren garrantzitsuak diren ñabardurak azaltzeko hiz egokiak. Badira adibideak.

Sakanako Guaixe aldizkarian haste-hastetik darabilte herrietako euskara idazteko irizpidea. Horrek polemika ere piztu du aldizkarian be-rean, aldekoen eta kontrakoen artean. Orain eztabaidari ekin diote bertan, zehaztu eta fin-katzeko aldizkarian maneiatu behar den hiz-kuntz eredua. Halaber, Sakanako hainbat he-rritan kezka dago gazteen artean, ez delako erabiltzen bertako hizkera —joskerak, aditzak, hiztegia—, uniformatuegia delako eskolatik da-torren batua, eta herrikoa berreskuratu behar den ustea dagoelako.

Leitzan bertan asteburu honetan egingo da hitanoa ezagutarazteko ikastaro bat, franko galduta baitago, eta ez bakarrik gazteen artean. Hasieran emakumeei zuzenduta antolatu da

ekitaldia, baina gero IKAkoekin ere hitz egin nahi da, jende guztiari irekia izan dadin.

Hor daude, besteak beste, gero eta maizago azaltzen diren herrietako hizkerei buruzko ar-gitalpenak — Patziku Perurenarena, Mariano Izetaren Baztango Hiztegia—, eta baita urtee-tako lana eskatu duten lan zientifikoak ere —Orreaga Ibarrak Ultzamako eta Basaburuko euskarari buruz eginikoa, Iñaki Caminok aez-keraren inguruan egin duena—. Hor daude, era berean, literatura idatzian antzematen den aberastasun gero eta oparoagoa, zenbait idaz-leren ahalegina.

Honekin guztiarekin zer egin, nola bideratu kezka? Lehendabizi, badirudi egokia litzatekee-la euskalki — edo hizkera— hauen gaur egungo egoera zertan den zehaztea, oraindik Bonapar-tek markatutako irizpideekin ari garelako fran-kotan. Erabilera, hedadura, bizitasuna, presti-jioa..., hobeki ezagutu beharreko gaiak lirateke. Ondoren, gelditzen dena bizkortzeko saioak egin beharko lirateke. Arlo honetan eskola eta ikastoletako irakasleen ardura azpimarratu be-har. Interesgarria litzateke, halaber, tokian tokiko gutxieneko arau bereziak finkatuko ba-lira, alegia, batua txikiak egingo balira, horrela jende guztiarengana irits litezkeelako hizkera-ren ardatz nagusiak. Zer gehiago? Euskaldunok gerok nahi izango duguna.

Eztabaida bideratu beharra dago. Batua finkatuta dago euskaldun gazteen artean. Bada garaia aminaren hizkuntza ere ganbaratik har-tu eta apain dezagun.

asteko pertsonaiak

Jose Ignacio Palacios Herrilan kontseilaria

• Nafarroako Parlamentuak 1995eko abenduaren 9an Nafarroan EIT-Bren hartzea bermatzeko EAErekin hitzarmena sinatzea onartu zuen. Jose Ignacio Palacios Zuasti —Herrilan, Garraio eta Komunikazio kon-tseilaria— Nafarroako Parlamentuan hitzarmen horren egoeraz mintzatu zen joan den asteazkenean, HBk egindako galderari erantzunez: «Ezin izanen dugu inbertsio handirik egin», «defizita murriztu behar dugu», «beste lehentasun batzuk daude»... Kontseilariaren adierazpenak aintzat hartuz, ez dirudi UPNko Gobernuak hitzarmena gauzatzko iñolako as-morik duenik. Dena dela, Palaciosen hitzetan, «asmoak Elizak ere ez ditu epaitzen», eta ez dugu, inondik inora, Eliza baino gehiago izan nahi. Bestalde, mirariak ere existitzen ei dira.

Mariano Izeta Idazlea

• Mariano Izeta elizondoarrak Baztango Hiztegia liburua kaleratu du aste honetan, Nafarroako Gobernuko Hizkuntza Politikako departamentuaren eskutik. Elizondoko erlojulariak urte askotako lana bildu du hiztegi honetan, eta duela hamaika urte Euskera aldizkarian honen oinarri izan ziren Baztango Hiztegi Ttipia eta Baztango erranairuak liburuxkak ka-leratu bazituen ere, esan daiteke oraingoa dela bere lanik osatuena. Ize-taren lanaren apaintzailea izan da Paskual Rekalde amaiurtarra, eta aitzinsolasean Pello Salaburu euskaltzain arizkundarrak ere hitz batzuk egin ditu Baztango hizkeraz eta Izetaren liburuaz. Izetak berak azpima-rratu zuen oraindik badaudela gauza batzuk bil daitezkeenak, baina gehiena egina dagoela. 3.000. hitz inguru jaso ditu liburuan.

ahaztugabe!

UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA

Burlata: Urtero bezala, Burla-tako Udal Euska ra Zerbitzuak Udazkeneko Kultur Zikloa an-tolatu du aur ten. Azaroaren 22ko Mikel Laboaren kontzer-tua da egitara'u horren goiena. Dena dela, ekitaldiak gaur ber tan hasiko dira. Kabareta taldeak Kasketa Kabareta ikuskar ia t au la ra tuko du Axular elkartean, gaueko 23:00etan. Talde berak obra bera antzeztuko du Askatasu-na ins t i tu tuan heldu den as-teazkenean, hilak 20, goizeko 9:45etan. Ostegunean, hilak 20, Takolo, Pirritx eta Porrotx pailazoak Elizgibela kirolde-gian ariko dira, arratsaldeko 15:30etan. Azaroaren 22an, a ipatu bezala, Mikel Laboaren kontzer tua izanen da Elizgibela kiroldegian, gaueko 22:30etan. Sarrerak 500 pezetan (20 libera inguru) izanen dira salgai. Azaroaren 26an, azkenik, Iru-ñ a Antzerki Txikiaren Jaberik gabeko zopaontzia izanen da gozagai, goizeko l l : 3 0 e t a n eta arratsaldeko 15:30etan, Ata-rrabiako zinematokian.

a di!

Euskalerria Irratia FM 91,4

Egunero astelehenetik ostira-lera, Zokobetailu goizeko lO.OOetatik 12.00etara.

Xorroxin Irratia FM 107,5

Egunero 20.00etat ik 22.00eta-ra Karakola segi hola gazteen-dako saioa.

Aralar Irratia FM 106,2

Astean zehar 13.30etatik 14.00etara, ber tako bizilagun eta per tsonaia ospetsuei elka-rrizketak.

1 5

Page 3: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Donapaleu

Merkatua: bost mendetako historia Amikuzen urte anitzez hazi ziren arrakasta handiko zaldi anglo-arabiarrak

oizeko zazpietarako laborariek paratuak

dituzte salmenta postuak merkatuan. Ostirala da, merkatu-eguna Donapa-leun. Aspaldi bezala, Iholdi, Amikuze eta Oztibarreko nekazariek igandeko jan-tziak soinean paratu, eta ohiturari jarraituz, Baxena-barreko herrira doaz.

Ju l en Ar r io l a / Iruñea

DONAPALEUKO merka tua Na-farroa Behereko garrantzi tsuena da. Ostiralero, eguraldia gora-be-hera, Baxenabarreko hiriko bi mila biztanleek asteko beste egu-ne tan arras ezohikoa den mugi-menduaz beterik ikus ten dituzte karrikak. Goizean goiz azaltzen dira nekazariak abere eta bara-tzeko mozkinekin, ba ina egun batez txoko guztiak dira merka-tu.

Iparraldean gutxitan ikus dai-tekeen txurro saltzailea ere ez da oso goiz altxatzen. Goizeko zortzi eta erdiak dira Errepublikako Plazan arropa, hanketakoak eta etxeko tresnetako salmenta-ma-haiak jar tzen direnerako. Mer-ka tu ondoko espaloietan dira ba-razki eta fruta, a rnoa eta eztia. Eliza inguruan arra ina; fruta, gozokiak eta gasna, Arnaud Oi-henar t kalean dauden mozkin berberak.

Barnealdeko herrietako mer-katuak, oro har , behera ari dira h ipermerka tuak non-nahi jar-tzen ari direlako, baina Donapa-leukoak e h u n d a k a ur te tako tra-dizioa du oraindik Baxenabarre-

Baxenabarreko merkaturik garrantzitsuena da Donapaleukoa. J U L E N A R R I O L A

ko zati handiena hartzen duen Amikuze osoan. Hirian gorderik dituzten artxiboen arabera, XV. mendekoak dira merkatu honen berri ematen dituzten lehendabi-ziko lekukotasunak, garai ha r t an Donapaleuk biltzen zuelako ha-rresien barnean Nafarroako erre-sumako alderdi honetako jar-duera administratibo gehiena.

Oraindik gaur egun «gras-en —foie-gras, ahate-foie— merka-tua» izendatua bada ere, txerrien merka tua da benetan galdu de-na, animalia honen hazitzaile handienak, urteetan, Donapa-leura erakarri zituena. Handia baitzen hagitz merkatu hau , eta zaharrenek oraindik dute gogoan Donapaleu txerriz beteta, baime-

n ik e s k a t u gabe e txee t a r a ino sartzen zirenak, geltoki zaha-rrean konboietan sar tu eta gero u r r u n eramango lituzketen tre-nak zain zeuden bitartean.

Donapaleuko historiatik jen-deak ez du ezagutzen ere Ami-kuze izan zela urte askotan zaldi anglo-arabiarren sorterria. Zaldi hauek gero Parisko hipodromoe-tan sari garrantzi tsuenak irabaz-ten zituzten. Salmenta guztiak merka tu honetan egiten ziren.

Ohiturak, hala ere, ez dira oraindik aldatu. Donibane Ga-raziko merka tuan — abereak dira hor nagusi— abeltzainek ez dute lan egiten, eta egun osoa hirian ematen dute, baina Donapaleun dena egiten da eguerdia baino

lehen, ez bada arratsaldeko lehen o r d u e t a n t r i nke t e p a r t i d u r e n bat: o rduan bazkariari lotzen zaio jendea duda handir ik gabe.

Nekazarien eta t ratular ien ar-teko negozioak eta hamaiketakoa akituta, goizeko hamarre ta rako kaleetan animazioa da nagusi . Urtaro honetan, ha la ere, negozio nagus ia ez da merka tuan , gora-xeago baizik, Lur Berri koopera-t ibaren egoitzan. Izan ere, mer-ka tuak egun duen j a rduera eko-nomiko nagusia ereiteko artoa baita, eta produktu horre tan es-

. pezializatua dago Baxenabarreko kooperatiba. Horren lekuko, da-tu ofizialak: Baionako kaiaren negozioaren % 25 ereiteko artoak ematen duenarekin egiten da. X

Leitza

Herriko hitanoa ikasteko saio bereziak ITtanttoka emakume taldeaketa IKA euskaltegiakantolatu dute bieguneko ikastaroa, gaur hasita

I .A / Leitza

LEITZAKO Ttant toka emakume taldeak, IKAren laguntzarekin, solasean gero eta gutxiago era-biltzen den hi tanoa (hiketan min-tzatzea) lantzeko aukera eskain-tzen du. Gaur eta bihar izanen da ikastaroa. Bereziki herriko ema-k u m e e i z u z e n d u a den a r r e n , gaian in teresa tua dagoen edo-nork har dezake parte. Ikasta-roak, Ima Zestau Ttant toka tal-deko par ta ideak dioenez, bi hel-b u r u ditu. Batetik, gero eta gu-txiago mintzatzen den hitanoa, herri ba ten ezaugarria izanik, berreskuratzea, eta bestetik, be-launaldi bateko emakumeak ur-teak joan ur teak etorri ha r tu du ten ezagutza balaunaldi gaz-teagoei e rakus tea eta pasatzea.

Hitano saioa gaur eta bihar izanen da. Gaur, arratsaldeko 7etatik 9 tara Bittorio Lizarraga euskara irakasleak saio teorikoa

emanen du Leitzako IKAko eus-kaltegian. Lizarragak hiketan no-la mintzatu behar den zehaztu eta laburbilduko du. Bihar, be-rriz, kafe-solasaldia antolatu du T t a n t t o k a k Tor rea t a b e r n a n . Arratsaldeko lauretan jarri dute hasteko ordua, eta kafea ha r tu bidenabar mingaina jarriko da dantzan. Herriko emakume talde batek hiketan egindako solasal-dia entzun eta gero, praktikatze-ko dinamika lortu nahi da.

E m a k u m e e k a n t o l a t u a den arren eta mintzapraktikarako di-namika emakumeek hasiko du-ten arren, ez dago hauei bakarr ik zuzendua. Antolatzaileek diote-nez, ez da emakumeak bakarr ik aritzeko saioa: nahi du ten herri-tar guztiak hurbil daitezke To-r r e a r a e l eke tan ar i tzera . Ima Zestauk azaldu duenez, hiketan aritzeko eta aurreko belaunal-dien jakinduria jasotzeko prest dagoen edonorentzat ateak zabali

Huitziko Martimintxikiko Lontxa zena eta Ima Zestau tartarrean.

daude. Beraz, ahal duen guztia joateko deia luzatu dute. Gaine-ra, kafea Ttanttoka emakume taldearen kontu izanen da.

Hiketan aritzeko saio berezia h a u hitanoari buruz Leitzako

IKAk a u r k i a n t o l a t u k o d u e n ikastaro baten aitzindaria da. Hitanoa eta bereziki Leitzakoa lantzeko asmoa dauka . Beraz, gaurkoa eta biharkoa hasiera besterik ez dira. X

Bortziriak •

Garik kontzertua emanen du gaur Arantzako Ekaitza elkartean

M Ekitaldi ugari bertan eta Igantzin asteburu honetan, kultur astearen barrenean

Jon Abr i l / Bera

ARANTZAN a tzo h a s i t a k o kul tur as teak igandera arte i raunen du eta ekitaldi ugari i z a n e n d i r a b e r t a n . G a u r arratseko 20:00etatik aitzi-nera, Garik, Hertzainak talde-ko kantar i izandakoak, kon-tzertua emanen du Ekaitza elkartean. Ordubete geroago eta leku berean afaria izanen da.

Bihar, berriz, arratsaldeko hi rure tan haurre i zuzenduri-ko birziklaia tailerra izanen da egkolako pat ioan Atelatz taldearen eskutik. Tailerrak buka tzean berendua eskaini-ko zaie haurrei . Zortzietan, Ekaitza elkartean Jose Ra-mon Agirre mendigoizaleak h i t z a l d i a e t a d i a p o s i t i b a emanaldia eginen du: Zazpi lurraldetako tontorrak izene-koa, ha in zuzen.

Kultur Asterako antolatu dituzten ekintzak igandean buka tuko dira, Baserri tarren E g u n a r e k i n . Etz i go izeko 10:00etatik aitzinera bertako produktuen erakusketa za-balduko da frontoian. Eguer-dian txalapartariek saioa es-kainiko dute eta ordu bietan Ekaitza elkartean herri baz-karia izanen da.

Igantzin, bertzalde, herriko gazteek antolaturik eta osta-lari zein herriko ha inbat el-karteren laguntzarekin kon-t z e r t u a izango da g a u e k o 10:30etatik aitzinera. Bertan izanen dira Urtz, Exkixu eta Lesakako JFK taldeak. Sarre-ra 800 pezeta kostako da eta ber tan erosi beharko da.

Feriak Donezteben gaur eta Lesakan hurrengo astean • Elizondoko feriak egin ondo-r e n , g a u r D o n e z t e b e k o a k izanen dira. Goizean azienden feria izango da. Salerosketan dabil tzanak gero eta gutxiago izan arren, t ra tanteak ba tean e t a b e r t z e a n ib i l iko d i r a . Aziendaz gain, bertzelako sal-tzaileak ere izanen dira ka-lean.

E g u e r d i a n b e r t s o s a i o a izanen da Merkatu Rlazan, ba ina feria eguneko ekitaldi nagus ia arratsaldeko boste-tan eginen den Nafarroako aizkolari txapelketa da. Ha-marna enbor ebaki beharko dituzte Larretxea, Senosiain eta Etxeberriak.

Lesakako feriak, bertzalde, hurrengo asteazken eta ortze-gunean eginen dira. Asteaz-kenean Ajoarriero Lehiaketa eta mus ika izanen dira eki-t a ld ia ren osagarr i m e r k a t u egunean. Ortzeguna izanen da Lesakako feriako egun na-gusia. X

Nafarkaria

Page 4: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Nafarkaria OSTIRALA,

AZAROAK

Nafarroako organoak txukuntzen

Organoen barrenak garbitzen Berako organoa zaharberritu dute eta horren ondotik Nafarroan diren beste batzuk ari dira moldatzen

M B rtzapezpikutza-barrutiaren aginduz Nafarroako hainbat elizetako organoei barrenak garbitzen ari zaizkie. Duela gutxi, ehungarren urtea betetzen E f i l zuela-eta, Berako organoa inauguratu zuten Hernaniko Usabiaga anaiek egindako zaharberriketaren ostean. Berakoaren ondotik, herrialdean garrantzi historikoa duten beste batzuk ere moldatzen ari dira.

I rene Arr izur ie ta / Iruñea

NAFARROAKO Ar tza -p e z p i k u t z a - b a r r u t i a r e n lana da parrokietako or-ganoen ardura . Herrial-dean dauden elizen eta bertako hondareen jabe denez, berari dagokio or-g a n o e n m o l d a k e t a e ta mantenua . Zer zaharbe-rri tu behar den Artza-pezpikutzak erabaki eta bere gain har tzen badu ere, organoaren garran-tziaren arabera, Gober-nua ren laguntza jaso de-zake Principe de Viana e rakundearen bidez.

H e r r i a l d e a n 1 5 0 i n s t r u m e n t u d a u d e n a r ren , hor ie ta t ik gutxi b a t z u k z a h a r b e r r i t z e n dira goitik-behera. J u -lian Ayesak —Artzapez-p i k u t z a k o O r g a n u e n Zerbitzuko zuzendariak e ta b e r t a k o o rgano jo -leak— parrokietako or-gano jo leek in m i n t z a t u ostean erabakitzen du zer eta nola moldatu. Za-h a r b e r r i t z e a , A y e s a k dioenez, irizpide batzuk aintzat har tuz egiten da. Lehenik eta behin, «or-ganoak zaharberritzera-k o a n ba l io h i s t o r i k o a duena moldatzeko joera ha r tu dugu, baina beti ere, egun ematen zaion erabilerari egokituz». Bi-garrenik, aldi berean ez da ins t rumentu baka r ra moldatzen, ba tzuk bai-zik, material asko kanpo-tik ekarri behar delako. «Organeria oso espeziali-zatua dago eta hemen ez d a u d e h o r r e t a n soil ik aritzen diren enpresak. Material asko Alemania-tik — motorrak— eta In-g a l a t e r r a t i k — e l ek t r i -koa— ekartzen da», azpi-mar ra tu du Ayesak.

Organoak, garaian ga-raiko mus ika interpre-tatzeko egokituak izan d i re la a i n t z a t h a r t u z , mendeak joan mendeak etorri aldaketak izan di-tuzte. Beraz, Ayesaren irudiko, «organo deitu-ran bakarr ik dute zeri-k u s i a » . H e r r i a l d e a n dauden organoak ere, denbora-rekin eta ondoko herrietako joe-rei jarraikiz, ha inbat aldaketa izan dituzte; ba tzuk egoera na-hiko txarrean daude pipiak, he-zetasunak edo hau t sak har tuak .

Antzinako organotik gaurkorako zubia: mekanikotik elektrikora • Musika garatzeri joan den hei-nean, organoak ere bilakaera ho-rri jar ra i tu dio. Foru Komunita-

Berako organo erromantikoa duela gutxi zaharberritu da. J A G O B A M A N T E R O L A

tean Barrokoan eraikitakoetatik abiatuz, XX. mendearen erdial-derainokoak aurki daitezke. Ba-rrokoak —XVIII.. mendea— dira Uztarroze eta Ihabarkoa, erro-mantikoak —XIX. mendea— Be-rakoa eta Lesakakoa, eta moder-noa —XX. mendea— Iruñeko ka-tedralekoa. Guztiak organo dei-tura hartzen du ten arren, batetik bestera alde handia dago. Uzta-rroze eta Ihabarko organoak Ba-

Nafarroan batez ere organo barrokoak aurkitu daitezke. Hala ere, badira

XIX. mendeko organo erromantiko onak. Berakoa litzateke

horren lekuko

rroko Iberikoak dira eta XVII. mendean Penin tsu lan egiten zen m u s i k a r i e g o k i t u a k d a u d e . Mende hor re tan lau eskola ziren nagusi: Iparraldekoa, Zaragoza-koa, Gaztelakoa eta Sevillakoa. Iparraldekoaren b a r r u a n koka tu behar dira bi ins t rumentuok . Organo hauek , geroago egin zi-renekin alderatzen badira, txi-kiak dira, teklatu bakarrekoak, pa re tan sa r tuak eta mus ikak

b e s t e s o i n u b a t d u , garbia eta txio askore-kin.

Baina XIX. mendea iritsi zen, eta honi ja-r r a ik i z m u s i k a er ro-mantikoa. Mende be-rriak Nafarroara Euro-pa osoan nagusi tu zen mus ika hurbi ldu eze-z ik , H e g o a l d e a n ga-rrantzia har tzen has i ziren organogile euro-par rak ekarri zituen. H a u d e l a - e t a , S to l t z etxeak har tzen du To-losako eta Bergarako o rganoak . egiteko en-k a r g u a , e t a Ar i s t ide Cava i l l e -Co l l - ek Do-nostia, Azkoitia, Lekei-tio eta Loiolakoak egi-tekoa. Garai horreta-koa da Berakoa, aurre-koak baino handiagoa e t a h i r u t e k l a t u k o a . XX. mendean garaiki-deak izanen dira eta erabilgarriagoak egiten saia tuko dira. Mende hone tan kokatzen da Iruñeko katedralekoa, 1 9 4 6 a n e r a i k i a , oso hand ia da, eta soinu aukera anitzekoa.

A n t z i n a k o o r g a n o a jotzeko sist ima meka-nikoa zen eta egun sis-t ima elektrikoa erabil-tzen has iak dira. Haa-tik, horrek ez du erran n a h i s i s t i m a a l d a t u egin denik, baizik eta i n s t rumen tuak handi-tzearekin ba tera eta or-g a n o j o l e a r e n l a n a erraztu arren, jotzeko prozedura aldatu dela. Honek soinu mota ge-hiago eta hobekiago bi-dera tuak lortzeko au-kera eskaintzen du.

Artzapezpikutzak or-g a n o a k m o l d a t z e r a -koan batez ere orga-noaren balio historikoa har tzen duela gogora-tuz Berako organo erro-mant ikoak izan duen z a h a r b e r r i t z e a eka r r i d u g u o r r i a l d e o t a r a . San Es teban parrokia-ko organoa duela gutxi inauguratu zuen J e a n Pierre Lecaudey orga-n o j o l e f r a n t z i a r r a k .

Organoak ehungar ren ur tea bete duela-eta, Hernaniko Alejandro eta Jose Agustin Usabiagak za-harberr i tu egin dute. Bortzirie-tako herriko organoa 1895. ur-tean eraiki zen, h a u da, Europa-ko organogileen garrantzia gure lurraldean somatzen hasi ze-nean . Aristide Cavaille-Coll-en eskola indarrez sa r tu bazen ere H e g o a l d e a n , B e r a k o o r g a n o a Akilino Amezua azpeitiarrak egin

1 5

Page 5: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Nafarkaria OSTIRALA,

AZAROAK

Nafarroako organoak txukuntzen

zuen. Amezuak, Europatik in-da r r ez z e t o r r e n o r g a n o erro-m a n t i k o a k g a i n d u t u n a h i r i k erronka bezala ha r tu zuen Be-rako organoa egiteko enkargua. Kontratuaren amaieran erantsi-takoak argi uzten du azpeitiarra-ren nahia: «Eta gaur egun arte aurkeztu diren atzerriko organo guztiak gaindituko ez balitu, az-tertu eta onar tu behar dutenek eskubidea izanen dute kont ra tu hau atzera botatzeko».

Beraz, kalitate handiko orga-noa dugu Berakoa. Nafarroan daudenen ar tean handienetakoa eta erromantikoetan onena asko-ren ustez. Usabiaga anaiak ohi-tuak daude lan honetan, ur te a s k o b a i t a r a m a t z a t e l a n e a n . Akilino Amezua hernaniar raren enpresan hasi zen lanean Alejan-dro, eta hori itxi zenean bere ka-buz h a r t u zuen lekukoa Jose Agustin anaiarekin batera. Ale-jandrok 50 ur te egin ditu orga-noak z a h a r b e r r i t z e n e ta be re anaiak 20.

H o r r e t a r a o h i t u a k d a u d e n arren, lana eman die Berako ora-ganoak. Jose Agustin Usabiagak azaldu duenez, lau hilabete aritu dira San Es teban parrokiako i n s t r u m e t u a z a h a r b e r r i t z e n . «Zaharber r i t zen d i r en o rgano guztien prozedura bera izan da. Desmontatu eta zatika garbitu dugu». 1895an inaugura tu zene-tik ez zitzaion garbiketa sakonik egin eta hori igarri dutela azpi-marra tu du Jose Agustinek. Au-r r e n a o r g a n o a r e n m e k a n i k a moldatu dute, h a u da, organoa funtzionarazten duen bar ruko sare guztiak. Amezuak eraikitako o r g a n o a k z a i l t a s u n h a n d i a k ematen zizkion organistari, ba-rruko mekanika, soinua sortzeko

JoseAgustin Usabiaga: «Berako organoa zaharberritzea lau hilabeteko lana izan da. Guztia desmontatu, hauspo sistima

aldatu eta tuboak garbitu eta birmoldatu ditugu batipat»

tirageen bidez egindako malguki sistima oso gogorra zelako. «Le-henago asko j an j an behar zen, organoa jotzeko zaila zegoelako. Orain guraize-malgukiak sar tu dizkiogu eta horrela pultsazioak hobeagoak dira eta organoa erra-zagoa da jotzeko».

Berako organoa da Iruñeko ka-tedralekoarekin eta Leirekoare-kin batera Nafarroan hiru teklatu d i t u e n b a k a r r a . U s a b a i a g a

anaiek egin duten aldaketa ga-r r a n t z i t s u e n a tek la tu b a r r u k o hiru sekretuei malgukiak alda-tzea izan da. Guztira 163 gurai-ze-malguki para tu dizkiote. Le-henago malgukiak presioarekin ondoratu egiten ziren eta soinua berantiarragoa zen. Era berean, musika erregistroen irristatzai-leak ere moldatu dituzte. Tapak kendu eta arindu ostean, nahi-koa tarte utzi dute haizeak bide

bakar ra jarrai dezan eta batetik bestera iragan ez dadin. Lan guzti honek he lburu zehatza izan du: «Organojolearen lana erraztea». Orain organoak azkarrago eran-tzuten du teklen aginduetara. Usabiagak dioena J o s u Goya Be-rako S a n Es teban parrokiako or-g a n i s t a k b a i e z t a t u d u . «Kon-pondu zenez geroztik errazagoa da jotzeko eta soinua garbiagoa eta argiagoa da».

Honetaz landa, organoak izan duen beste moldaketa nabarme-nena eta azkenerako uzten dena, tuberia harmonizatzearena izan da. Berako organoak mila tubo baino gehiago ditu eta horiek «garbitu, moldeatu eta zaharbe-

rritu egin dira». Batetik, bi aldee-t a n d i t u e n t u b o k a n o n i g o e i —apaintzeko soilik daudenak— h a u t s a kendu diete eta moldeatu egin dituzte, saguzaharren era-ginez oso kal te tuak zeudelako. Beste t ik , ga inon tzeko ka l i ta te h a n d i k o t u b e r i a m o l d a t u da . Bortzirietako herriko organoaren tuboak egurrezkoak eta eztai-nukoak dira. Soinu grabeak egi-teko dira egurrezko tuboak, lau metro ingurukoak, eta sekre tuen a ldamenean kokatzen dira aire asko behar dutelako. Esta inuz egindakoak txikiagoak dira, bi metrokoak, eta bar ruko ka jaren parte badira ere agerian daude. Denborarekin kolpe asko izan dituzte, eta oso sentikorrak di-renez, egurrezlto moldeak erabili dira hasierako forma emateko. Tuboak moldatzean soinuak as-ko irabazi du. Organoak lehena-gotik ere oso soinu «onak eta goxoak» ateratzen bazituen ere, orain garbiagoak dira. «Berako organoak soinu argentinoa du, h a u da, oso kalitate onekoa da eztainuz egindako tuboak oso onak direlako. Geroagoko organo asko, moda eta diru falta zela eta, zinkarekin eta eztainuaren beste aleazio batzuekin egiten hasi zi-ren, eta asko galdu dute kalita-tean». Hau egin eta gero, tubo guztiak afinatu egiten dira eta kendutako ordenu berean para-tzen dira organoan.

Barruko mekanikak eta tuboek ezezik, kanpoko kajak eta tekla-tuak ere konpondu dira. Kaja, zedro egurrez egina denez, go-gorra da oso, eta pipiak ha r tua egon ez arren, t ra ta tua izan da. Teklatuak ez du arazo handir ik eman eta gaizki zeudenak aldatu dira. X

Josu Goya Berako

organojoleak dioenez organoa moldatu dutenez

geroztik alde handia hartu du, jotzeko errazagoa delako eta

soinua garbiagoa duelako. J A G O B A

M A N T E R O L A

Ustarrozekoa bide beretik ORGANOAK molda-tzeko Artzapezpiku-tza-barrutiaren irizpi-dea balio historikoa eta erabilgarritasuna uztartzea denez, Be-rakoa ezezik beste ba-tzuk ere zaharberri-tzen ari dira herrial-dean, horien ar tean Uztarrozekoa, Mendi-gorriakoa edo Corella-koa. Zaharberritzeak eguneroko lana diren arren, Uztarrozekoak aparteko garrantzi historikoa du. Barroko garaikoa, Penintsulan XVIII. mendean zegoen Barroko Iberiarraren estilokoa da eta balio historiko handia du.

Uztarrozeko Santa < Engrazi parrokiako

organoa txikia da, te-klatu bakarrekoa eta pare tan ezarria. Ju l ian Ayesa Artzapezpiku-tzako Organoen Zain-tze Zerbitzuko zuzen-dariak dioenez, Erronkariko organoa-ren balioa eta bereziki Uztarrozekoarena his-torikoa da. Gainera, Nafarroan organeriak garrantzia ha r tu zuen garaian egindakoa da.

Uztarrozeko orga-noaren antzinako egi-tura eta konposaketa, kont ra tuan azaltzen denez, Mathias Rueda Mañeru i ruindarrak egin zuen 1738an, eta egun, aldaketa gutxi batzuk salbu, berak utzi zuen bezala aur-

kitu daiteke. Ayesaren eta beste aditu ba-tzuen irudiko zahar-berrituz gero, herrial-dean dauden Barroko garaiko organoen ar-tean hoberena izan daiteke. Hala ere, eta art isautza lanak oso garestiak direla kon-tu tan izanik, garbi tu eta zaharberr i tu egin-go dute eta pipiaren aurkako t r a t amendua eginen diote kajan. Garbiketaren a rdura Frantziako Sauvin etxeak ha r tu du bere gain.

Uztarrozeko orga-noare-n egileari bu ruz deus gutxi esan daite-ke. Ins t rumentua Na-farroan organogile es-

kolak indarrean zeu-denean —batez ere Le-rinekoa— egin zen. Rueda Mañeru orga-nogileak erabiltzen zi-tuen lan tekniketaz dagoen informazioa ez da handia . Ruedak be-rak egin zuen 1740ean desagertutako Iruñeko katedraleko organoa.

Ildo beretik, beste organogile asko izan ziren garai ha r t an Na-farroan, Frantzian eta Logroñon ikasiak. Haatik, h a u e n ekar-penak baloratzea lan zaila litzateke; sailka-pen bat egitean Lerin-go eskola aipagarriena bada ere, beste gune batzuetan ere aurki daitezke.

1 5

Page 6: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Nafarkaria OSTIRALA,

AZAROAK

Xanti Begiristain

Hamabi urterekin ama izan, nahi gabe

• Egia esan nik oso gutxi dakit E1 Salvadorreko

benetako egoera eta gora-beherei' buruz, baina

aurreko egunetan ikusi nuen zenbait gauza erre-

portaia batean, eta arrunt adierazgarria iruditu

zitzaizkidanez gero, hemen iruzkindu nahi ditut

pixka batez.

Esate baterako, oso ederki nabaritzen zen bakar

batzuk hagitz ongi bizi direla oparotasunean, eta

beste asko aldiz, gehienak gainera, erabateko

txirotasunean. Hala ba, ikus zitekeen behartsuak

nola joaten diren zabortegietara, kamioiek bota-

tzen dituzten hondakinen artean hondar aprobe-

txagarriak bilatu eta hartzera, eta gainera beleen

lehiarekin; hauek ere beren zatia nahi baitute.

Bitartean, jakina, aberatsak eta handi-mandiak ez

d i r a kon-

f o r m a t z e n

b e r e 1 u-

xuzko etxe

e t a m a n -

tsioak iza-

t e a r e k i n ,

baizik e ta

badaezpa -

da ere, in-

g u r u k o

horma eta

h a r r e s i e i

e r a n s t e n

d i z k i e t e

a 1 a n b r e

e 1 e k t r i-

k o a k de-

fentsa mo-

d u a n , be-

ren altxor

preziatuak

h o b e k i

gordetzeko

b e h a r-

tsuen esku

«s u n t s i-

tzaile» eta

«lapurretatik». Nabaria denez, «leku guztietan txa-

kurrak oinutsik ibili ohi dira». Aspektu hau bu-

katzeko esango dut denda gehienetan polizia ar-

matuak aritzen direla zainketa lanetan lapurretak

saihesteko.

Baina hona hemen E1 Salvadorreko beste datu

adierazgarri batzuk:

1- Orain ez dago gerra ofizialik, baina errepor-

taian esan zutenaren arabera, lehen baino hildako

gehiago izaten omen dira egunero. Beraz, argi eta

garbi nabaritzen da han ez dagoela bake giro sendo

eta bidezkorik.

2- Jende asko ikusten zen oinetakorik gabe,

oinutsik, hala helduak nola haurrak, batzuk oi-

nez, beste batzuk bizikletaz, eta ez ziren falta, era

berean, ur putzutxo gainean egoten zirenak.

3- Egunero, batez beste, bederatzi bortxaketa

kasu edo gehiago salatzen omen dira, baina denok

dakigu kasu asko eta asko, hainbat arrazoiren-

gatik, ez direla behin ere salatzen. Hortaz, hortik

har tu ahal dugu hango egoeraren ideia garbi bat

bortxaketei dagokienez.

Azkeneko honek guztiak dakar neska gaztetxo

asko ama izatea, printzipioz nahi gabe, bortxake-

ten ondorioz. Eta jakina, obortu asko ere bai.

Haurdun gelditu eta ama izatera iritsi direnen

artean, botxatua izan ondoren noski, programa

horretan erakutsi zuten hamabi urteko neskatxa

baten gora-behera. Hasiera batean inguruko per-

tsona helduek pentsatu zuten abortaraztea. Gero

neskatilaren amak pentsatu zuen hobe izango zela

ez abortatu eta haurtxoa izatea. Gero, berandua-

go, umetxo jaioberria norbaiti emateko edota

nonbaitera eramateko. Kontua zera da, jaioberria

izan ondoren erabaki zuten beraiek haziko zutela,

hau da, hamabi urteko neskatxak (haurtxoaren

amak) eta umetxoaren amonak (hau ere oso ema-

kume gaztea).

Zinez hunkigarria izan zen ikustea hamabi ur-

teko neskatikoa hilabete gutxiko bere haurtxoa-

rekin paseoan, titia ematen eta esanez jaioberri

hori maite-maite duela.

Neskatilaren amak bete-betean laguntzen dio

alabari haurtxoa hazten eta hezten. Era berean,

laguntza psikologikoa ere ematen dio pertsona

profesional batek, eta aldi berean, ama berria

joskina izateko ikasten ari da tailer batean.

Bukatzeko gauza gutxi esan dezaket, baina hala

ere zertxobait behintzat adierazi nahi dut, alegia,

mundu edota gizarte honetan zuzentasuna eta

bidezkotasuna behar ditugula. Alabaina, hain-

bestetan eta hainbeste lekutan falta baditugu ere,

onuragarria izan liteke ezbeharrei eta zoritxarre-

koei ere alderdi positiboa bilatu eta aurkitzea,

baldin badu behinik behin. •

Joxemiel Bidador

Althabe xiberotarraren uskal lanak (eta bidaj

• Joan den astean ukan Jean Batiste Althabe zenaren idazlanekin jarraikiz hona hernen mauletarrak karrikaratu bigarrena. Honkailu berrien enthelegia ciberouko laborarier Bahnan ageri zen aurrekoan aipatu etxean berean lau urte beranduxeago. 1904.ean hots. Esan behar da ordea Goienetxe mirikuak ere bazuela ongarriei buruzko lan bat egina, ez ordea Ziberoko laborariei soilik egina, Iparraldeko guziei baizik, Laborañer zonbett kontzeilu berechi ongarñ erremedio berñez, Baionan ere ageri zena, Lasserrerenean baina. Halaber eta pisuzko lan bat ez izan arren, ekar liteke hontara Vinsonenean dagerkigun sarrera, hau da. Mono-phospho-guanoaz: argia angeles compania ihe biphosphated. guano Londresen Europa guzico sallze escua duena: Frantzian saltze cargua dutenac Bayonan eta Borde-len F. de Fontclair, Lara eta Cia., berriz ere Lapurdiko hiriburuan 1874.ean ageri zena, Mono-phospho-guano et son empiot 15 orrialde duen izenburuko kaierraren itzulpen zuzena. Edozein modutan ere. Althaberen.lana ez da inolaz ere zerbait burokratikoa edota publi-zitarioa, eta benetan laborariei zuzenduriko idazki erabilgarri asko agitzen da: Httz bat hounkaiiiez: Beste da gouanoa, beste engrais chimiques dielako hounkailiak. Gouanoa da hegaisti etibatek sai-douan, itchaz bazterreko harpe elibatetan atherbustatzez, egiten dien houngarña. Engrais chimigues dielakiiuak aldiz, erhautz etiBat dira edo gatz suberte elibat. Ezta dudarik hounkailu horiek egiten dtela houn handi lurrañ. Bena yakin behar da noula cerbutcha. Behar den gizan ezpaltnbadira emanik, despeñdioua bada eta ez profeiturik. Aren jakin behar da: azota. phosphora, potaza eta la-tzuna edo plastña. hoñek diela mirakuilu egiliak. Lurrak behar du orano ukhen burdugna khosu bat, magnezia. carbona, oxygena, hydrogena, sofre, cholra, siiiza, manganeza, souda. bena usain lurrak berak badutu, eta atdiak eta ebiak nasatki ematen deitzo'. Ohizkoa izan den, eta oraino den, ongarri naturala, gorotza edo Nafarroako fiemoa, etzuen bereziki goresten: «Gaiza houna da, berux lurjlaku edoJlakatu batetan eztu berak askt tndar'. Horregaitio, eta gorotza gutiz gehien erdeinatu barik, berak deitu engrais chimtques hobetsi zituen. Edozein modutan laborarta gogoan zuen eta aholku ezin /uzenagoak igorri zizkicin: «Saltzaleak algareki nahasirik sal-tzen dutie erhaoutzak eta deitzen engrais complet. Hobe lizake eta merkiago ere nourk berak nahasirik hounkaila bakhotcha bere alde erosiñk'.

Finitzeko aipatu Althaberen hirugarren lana ekarriko dugu hon-tara, nihoiaz ere, lekoratzeke, beha dezagun bada gaingiroki izan bada ere. Euskaltzaleen Biltzarrak 1910.eko agorrilaren 25ean Donosfian ospatu bllerarako Alihabck ondu hitz zerrenda kamui,-bat aurkeztu zen. Eta kamuts diogu Althabe labur geratii zltzai-gulako, laburraren labur. Eta bere laburtasunean goien graduko halarik ere, ezin erakargarriagoa baiteritzagu. Jean Jaurgain zenak Azkueren hiztegian azaltzen ez zirenak Lekeitiokoari igortzea pro-posatu zuen. Althabek ez bide zituen hitzak Maulen aditu, baina bai bere bikalgo eta bere erretorgoako berrogei urtetan, eta Atha-rratzeko erretora zen Baratzabal eta Zalgizekoa zen Iribarneren-gandik bat baino gehiago hartuak zituen nonbait. Althabe hiltze-rako, eta 1991.eko RIEV aldizkarian Azkuek bere hiztggian ez ze-kartzanak edota bestelako adierak gehi zekizkienak argitara eman ziren gaika:«Eihera edo errotetako gauzen tzenetarik', •Ehundegiko edo Ehaille lantegiko gauza batzuen izenak-, eta «Gauza batzu-ber-tzeren izenetarilo. Bihoa orain segituan sarreren bat erakusgarri eta guguzion erakusgarri: Bekhatiitcha: Ohtallanderkipuchka, bterrien artean hartzen dena, hañañ lotzeko, eta astalkatzean errien ez pikatzeko. Bekhatutchelhe: Funtstk gabeko solasak. Bekhatiitch-gizon: funtstk gabeko solasetañk dañozkona: «Akhiirazgora: erroz gora. hortzez gora'. >Arozita: Giiz edo gakho-ziiho aphainduzkoa. Oihalaren ziiho ustekabeko batiorratzaz egtnikako tapagailu pollita-. 'Ariina: mendt bide zut eta harñtsua>. «Basakanata: hargamasazko pareta>.«Desgantzola: Traste. zakhugtzktjosta>. 'Eskonfaña: Itchura eder eta sendokoJendea>. «Goñhatii: Elgar berotu, gozatw. 4ioia: aro goibela>. *Itheliir: Alhor bazterreko lur, erdlrat arthikia. lehembiziko hñdoaren harat etzateko>. •Kunderrak: arrosañoab. 'Miitiicha:jende tontoa>. «IVoha: Bekhaizteña>. •Zahardoka: zigorgaitz bat>. «Zerephel: erdi epheb. «Zurphoa: ongarñ metatua>. •

Nafarroako taldekako txapelketako

maila nagusiko lehenengo jardunaldiko

partida, 1996ko azaroaren 1ean joka-

tua.

Iñaki Rebole (lruñekoOrvina"A"), 2.145

ELOkoa — Javier Ayucar (Lizarrako

Alekhine "A"), 1.835 ELOkoa.

1.Zf3,Zf6; 2.d4,g6; 3.g3,Ag7;

4.Ag2,0-0; 5.0-0, d6; 6.c4, bZ-d7; 7.Zc3,

e5; 8.e5,e5; 9.Dc2, c6; 10.h3, De7;

11.e4, a5; 12. Ae3, Zc5; 13.b3, Ad7; 14.

aG-dl, fG-d8; 15.Gd2, b5.

Ikus koadroa. Beltzek hanka sartu du-

te, eta ordaina pieza bat da.

16.b5, b5; 17. Zd5; 18. Ac5, aG-c8; 19.

Ae7.

Gaztelua galtzen dutenez, beltzek etsi

egin dute. Erdiko jokoan nahastu ziren.

1 5

Page 7: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Nafarkaria OSTIRALA,

AZAROAK

Itxuraldaketa CDN, PSN eta IUk osatutako gobernuak Iruñeko erdigunean iraultza urbanistikoa egin nahi du

daleko hiruko gober-nuak, erabaki ikus-

garriak plazaratzeko bere ohiturari jarraiki, Iruñeko erdigunea itxuraldatzeko asmoa azaldu du. Entzutegi zaharra harriz harri lekuz aldatu nahi du, eta modu horretan Gaztelu plaza eta Gotorlekuaren arteko gu-nean aldaketa iraultzailea egin. Ideiak estreinako kri-tikakjaso ditu jada.

Juan Kruz Lakasta / Iruñea

RAMON GARITANO eta Vicente Taberna udal arkitektoak egun indarrean dagoen 1984ko Iruñe-ko Ordenu Urbanistiko Plan Oro-korra birraztertzen ari dira. Ze-regin hor re tan dihardutela, ideia ba t b u r u r a t u zaie, Iruñeko erdi-gunea i txuralda dezakeen ideia ha in zuzen ere.

Sarasa te paseabideko Entzu-tegi zaharreko eraikina bota, eta Padre Moret kaleko aparkale-kuan , Gobernu Militarraren pa-rean, harriz harr i birreraiki nahi dute. Halaber, Kongresu Jau re -gia eta Auditoriuma beren bai tan gordeko lituzkeen eraikina egin nah i dute aparkaleku berean, ba ina Yanguas y Miranda kalean, I ruñeko Udal Aurrezki Kutxaren ondoan. Hori guztia egin ahal izateko, egungo aparkalekua lur-peko aparkaleku bilakatuko lu-kete, eta plaza hand ia eginen luke te b i r re ra ik i t ako En tzu te -giaren eta Auditorium berriaren ar tean izango litzatekeen hu-t sunean .

Gar i t ano ren e ta T a b e r n a r e n aburuz, horrek guztiak ha inbat abaintaila ekarriko lituzke. Hiri-ko erdigunea Donibane, Iturra-m a e t a E r m i t a g a ñ a beza l ako auzo berriekin lotuko luke. Tra-flkoa ar induko luke, Yanguas y Miranda eta Navas de Tolosa ka-leek bi norabideko kale zabala osatzerik izanen bailukete. Oi-nezkoen tzako e r e m u erraldoia sor tuko luke; izan ere, Padre Moret eta Marques de Rozalejo kaleak desagertuko lirateke, eta oinezkoek Foruen monumentu -tik Gotorlekuraino errepide ba-kar ra zeharkatuz joaterik izanen lukete.

Nafarroako Parlamentuar i ere on eginen ei lioke hirigintza plan iraultzaileak. J ak ina denez, En-tzutegi zaharreko eraikinak Par-lamentuaren egoitza ha r tuko du bere bai tan. Eraikin hori lekuz aldatuko balitz, legislatiboaren egoitzak sar-rera argiagoa izanen luke, zabalagoa, plazara emanen lukeena. Bestalde, lurpeko apar-k a l e k u h a n d i a g o a eduki tzer ik izanen luke.

Iruñeko udaleko hiruko gobernuak begi onez ikusi duen Proiektua gauzatzekotan, oinezkoek Foruen monumentutik Gotorlekuraino errepide bakarra

zeharkatuz joaterik izanen lukete

Bi arkitektoek euren ideiak abantai la sorta mardula ekarriko lukeela iritzi badiote ere, jakin badakite kritikak sor ditzakeela. Hori dela kausa , ideia proiektu bezala tramitatzen hasi aurretik, Iruñeko Udaleko hiruko gober-nua ren (CDN, PSN eta IU) babes-pean plazaratu egin dute, hiri-gintza plangintzaren inguruko debate zabala bultzatzeko xe-dearekin.

Egun Padre Moret izena duen aparkaleku honetan paratu nahi da Entzutegia eta Kongresuetarako Auditoriuma. J O X E L A C A L L E

Lehenik eta behin, Lola Eguren P a r l a m e n t u k o p r e s i d e n t e a r i eman zioten proiektuaren berri, gero udaleko alderdietako boze-ramaileei azaldu zieten, joan den as tean prentsaur rekoan aurkez-tu zuten, eta aurki horren ingu-ruko eztabaida bultzatuko dute . Arkitektoen Elkargoan.

Udaleko arkitektoen arabera, oraingoa Iruñeko zonalde hori eraldatzeko azken aukera izanen da.

Orain arte, Nafarroako Entzu-tegia zegoen Sarasate paseabi-deko eraikinean. Hemendik au-rrera, Nafarroako Par lamentua izanen da. Tabernaren esanetan, «aldaketa orain egiten ez bada, ez da inoiz eginen; beraz, honako h a u da aukera aztertzeko unea».

Arazoak arazo RAMON GARITANO eta Vicente

aberna arkitektoen ideiak enbait onarpen jaso ditu jada .

Alberto Petri HBko zinegotziak >roposamen «ona eta interes-arria» dela adierazi du, eta To-

m a s Caballero UPNko zinego-ziak «kontutan hartzeko mo-ukoa» dela. Hiruko gobernuko ideek (CDN, PSN-PSOE eta IU),

akina, lore a n d a n a eskaini dio-proiektuari.

Baina ideiak, halaber, dagoe-eko estreinako oztopoa topatu u bere aitzinean. Nafarroako ar lamentuko Mahaiak bere

atorrizko proiektuarekin — h a u a, Entzutegia dagoen tokian

utzi eta lejislatiboaren egoitza zan dadin zaharberritzeko >roiektuarekin— aitzina segi-

tzeko erabakia h a r t u zuen joan en asteleheneko bi lkuran. Vicente Taberna arkitektoa-

en irudikoz, erabaki hori ez da arazo larriegia. «Nahiko normala la Par lamentuak ha r tu duen rabakia, ideia ez duelako ofi-ialki ezagutzen. Par lamentuar i

eta Gobernuari geure b u r u a es-caini diegu ideia azaltzeko. Iku-

siko dugu hori finkoa den, ea lorrek islatzen duen talde par-amentar iek ez dutela gure >roiektua onartzen».

Tomas Urzainki Iruñeko iondare Historiko-Artistikoa-

ren Aldeko Plataformako ki-dearen irudikoz, Udalaren zein 3 ar lamentuaren proiektuek oz-

topo erraldoia topatuko dute euren aurrean, Entzutegi za-larreko eraikina legez babes-tu ta dagoela ha in zuzen ere.

• «Iruñeko Plan Urbanistiko Oro-

korrak babestur iko eraikina da. Gauzak horrela, ezin dute bota, eta legearen arabera bere fun-tzioa aldatzea erabakitzen ba-dute, bere jatorrizko egitura errespetatuz egin beharko dute hori».

Urzainkiren aburuz, «basa-keria» litzateke Entzutegia bi-rreraikitzen saiatzea. «Birrerai-kiko dutela esatea ziri-sartzea besterik ez da, laupabost gauza besterik ez lituzkete manten-duko eta. Iruñeko Lehen Zabal-guneko hi ru etxe besterik ez dira geratzen, Entzutegia horie-tako ba t da, eta sekulako balioa du. Gainera, urbanist ikoki hi-riak ez luk6 irabaziko, Sarasa te paseabideak ez luke-eta zuzen aurrera eginen, b ihurgunea eginen luke, eta paseabideari bere xarma kenduko liokete. Aitzinako birrintzeko zaletasu-n a dute, lekuz kanpokoa. Egun hiri guztietan errespetatzen da hondarea, hemen izan ezik».

Tabernaren ustez, berriz, arazo legata. ez da garrantzi tsua. «Plan orOkor berak plana alda daitekela zehazten du, bada ho-rretarako prozedura legala; arazoa ez da juridikoa. Ez dugu Entzutegia botatzea edo ez bo-tatzea planteatzen. Planteatzen duguna hiriaren erdialdeko proiektu publikoa da. Azter de-zagun hiriak aldaketa honekin irabazten duen edo ez. Horre-lako gauza ba t egiteko nolabai-tek«-kontsentsua behar da. Ez bada lortzen zaila izanen da aurrera ateratzea, baina, gu-txienez, aukera badagoela jaki-narazi dugu». X

1 5

Page 8: Nafarkaria - Euskaltzaindia...1996/11/15  · UDAZKENEKO KULTUR ZIKLOA Burlata: Urter bezalao Burla, - tako Uda Euskarl Zerbitzuaa k Udazkeneko Kultu Ziklor ana - tolatu d aurtenu

Nafarkaria

• Pettiri Harispuru • Makila egilea

«Makila oraindik ezezaguna da Hegoaldean» • v i akilaren tradizioa I M I OSO errotua dago Iparraldean. Asko dira INa-farroa Beherean, Lapurdin eta Zuberoan lanbide ho-netan aritzen direnak. Uga-riak diren arren, egun Ipa-rraldean desagertzear da-goen mizpirarekin makilak egiteko tradizioa bi arti-sauk bakarrik jarraitzen dute, Harispuru anaiek hain zuzen ere.

Ju len Ar r io la / Ibarra

MIZPIRA z u r a r e k i n e g i n d a k o makilen tradizioa gero eta urria-goa den arren, Pettiri Har ispuruk eta bere anaia Panpik horre tan lanean dihardute oraindik Nafa-r r o a B e h e r e k o I b a r r a h e r r i a n du ten tailerrean. • Nola hasi zinen makiiak egi-

ten? F a m i l i a r e n t r ad iz ioa ez den

arren, aita nekazaria baita, ha-maika ur te daramatzagu anaiak eta biok makilak egiten. Makilak egiten hasi baino lehen anaia eta biok Bia rnoko e b a n i s t e r i a en-presa ba tean aritu ginen zizelkari gis'a altzari apainketan. Makilak egiten kasuali tatez hasi ginen. Behin, ofizioa utzi nahi zuen ma-kilgile bati makila ba t erosi ge-nion; berak lana utzi nah i zuela eta lekukoa hartzeko norbaiten bila zebilela aipatu zigun. Zizel-karitzaren lana beherantz zihoala ikusirik, pentsa tu genuen makil-gintza bigarren lanbide gisa ir-tenbidea izan zitekeela. Lau ur te igaro genituen bi lanbideetan, eta duela zortzi ari gara honetan. Ha-rritzekoa bada ere, Hegoaldean ez dago makilaren tradiziorik. His-toriak makila Iparraldeko hiru herrialdeetan kokatzen du; He-goaldean, ordea, beti ezezaguna izan da. Telesforo Monzonek egin zuen ezaguna. Egun, Hegoaldean Irungo Alberdi anaiek bakarr ik

«Gure arazoa mizpira aurkitzea da, Euskal Herrian gero eta zailagoa baita. Biarnora edo Pirinio Garaietako Gers

eskualderaino joan behar izaten dugu egurraren bila»

egiten dituzte, eta, esan digute-nez, lan handia da ezagutzera ematea. • Zuen makilak mizpiraren zu- r

rarekin eginak daude. Non aur-kitzen duzue? Horixe da, hain zuzen ere, gure

arazoa, Euskal Herriko basoetan mizpira aurkitzea gero eta zaila-goabaita . Biarnokobasoetara edo Pirinio Garaietako Gers eskual-deraino joan behar izaten dugu mizpira bila. Baso horietan miz-pira zuhaitzen oineart hazitzen da, eta, gainera, modu na tura -lean. • Hara joan eta egurra hartzea ez

da nolanahi eginen, ezta? Udal m e n d i e t a n edo Basoen

Bulego Naz iona l a r en l u r r e t a n hartzeko baimena dugu. Mizpi-raren makila prestatzeak lan as-ko darama. Neurri egokia lortzeko sei edo zazpi ur te behar ditu, eta urtero hostoak eta adarrak moztu b e h a r zaizkio z u z e n h a z t e k o . Moztu baino ur te ba t lehenago, udaberr ian, koskatze lana egiten da. Horrela, zainerien markak er-liebean marrazten dira ebakidu-retan. Horiek ematen diote maki-lari ohiko ingerada. • Oraindik ere, Euskal Herrian

mizpirak aurki daitezke? Zuberoan oraindik aurki dai-

tezke, baina oso gutxi. Lehenago mizpira gehiago zen baso hosto-t su gehiago zelako. Pentsa garai ba teanzenba tgen i tuen , Nafarroa Behereko Donazaha r re he r r i an mizpiren feria egiten zela! Gaine-ra, gazteak duela bost ur te izen bera da raman feria berpizten ha-siak dira. Guk geuk duela sei ur te I b a r r a n l a n d a t u g e n i t u e n e ta orain biltzen hasi gara. • Nola egiten duzu makila?

Basoko mizpira neguan mozten da eta labe batetik pasa tuz zuri-tzen da. Gero, ohiko kolore iluna har dezan, kare bizia ematen zaio. Ondoren , guz t ion tza t e z a g u n a d e n a e r a n s t e n Zaio: goia ldean historikoki defentsarako erabili izan den altzairuzko eztena, la-

Pettiri Harispuru makilak egiten Ibarla baserriko tailerrean. J U L E N A R R I O L A

r r u a n tx i r ikorda tu tako esku to-kian gordea eta zuraz egindako

, e z p a t a - s a g a r r a . B e h e a l d e a n , mailetxorta jar tzen da ha inba t ikurrekin grabatuta . Behin h a u egin eta gero, makila orekatzen da galandan be runa sar tuz, eta al-tzairuz egindako m a h a t s - p a r r a gisako apa indura paratzen zaio moneta edo latoi pieza batekin zeharkatuz. • Urtero zenbat makila egiten

dituzue? 510 eta 560, tarte horretan.

Makila ba t egiteko gutxienez egun ba t behar duzu. Grabatu behar di tuzun elementuek ere badu te zerikusia. • Nork erosten ditu makilak?

Gure bezeroa hemengoa da eta mak i l a opar i tzeko e ros t en du . Udalek, enpresek , a d m i n i s t r a -zioek eta kirol taldeek nahikoa erosten dute. Partikularrek, be-rriz, oparitzeko izaten dituzte: ez-kon tze tan , u r t e b e t e t z e e t a n eta

zilarrezko ezteietan eskaintzeko. Lehen asko erabiltzen zen: ibil-tzeko, edota mezetara edo feriara joateko. Laguntzeko eta, era be-rean, defentsarako balio izan du. • Zer eskatzen du bezeroak ma-

kilan grabatzeko? Makilan garai ba t ean erabil-

tzen ziren sinbologien katalogoa b a d u g u n arren, ordain dezakeen prezioaren araberakoa egiten du eskaera bezeroak. Batzuek bere baserr iko a rmak edo herriko ez-k u t u a g r a b a t z e n dituzte. Betigra-batzen dugu per t sonaren izena eta kir tenean gus tuko duen esal-dia paratzen diogu. Nahi izanez gero, Ramuntxo Partarr ieuk be-r r e skura tu duen euskal alfabeto t r ad iz iona la ren t ipologian gra-batzen diogu. Ohorezko makila nahiago du tenak ere badira . Zi-larrezko he ldulekua da rama eta heptagono formako ezpata-saga-rra, h a u da, zazpi aurpegi Euska l Herriko zazpi probintzientzat.

s o s l a i a

Biamoko ebanisteria enpresak Najarroa Behereko artisauen eta artisten eskola izan d t r a .

Horren lekuko dira han "ikasi-tako Pierres Erdozainzi eskul-

toreak edo Panpi eta Pettiri Harsipuru anaiak. >Altzairu-

apainketan lan egiten dugunon artean eskultore bat zegoen eta berarekin ikasi genuen zizelkari

lana», diote makilaren nego-zioan hasi baino lehen ojizioa ikasten hamar urte igaro zituz-

ten bi anatok.

Euskal Herrian mizpira berres-kuratzea ez da erraza. Orain

dela sei urte Panpl eta Pettirik 1.000 kimulandatu zituzten eta, hortetatik, gaur egun 800 doaz gora. 1994an ehun bat bildu zi-tiizten, joan den urtean 150 eta aurten 350. Mizptra zuhaiizak prestatzea lan nekosoa eta go-gorra da. Hori gutxi balitz be-

zala, prozesu guztia eskuz egin behar da.

Lana oso akigarria izan arren, makilak egitenjarraitzeko as-moa ezezik urtean Gerseko es-kualderaino daudeti 300 kilomc-

troak zeharkdtzeko ere prest daude.«Edozein egunetan ekai-tzak edo haize eraiintsiak zazpi urteko lana errotik aterako li-

gukeen arrem:

• Produktu turistikoa ere bila-katu da? K a n p o t a r r e k ere e s t i m a t z e n

dute. Oroitzapen gisa edo erabil-tzeko erosten dute. Ez dugu den-dentzat kasik lan egiten, behar duena honaino etortzen da eska-tzera. Datorren ur terako u d a n etortzen diren udat ia r ren man-da tuak bad i tugun arren, beti he-mengo biztanleen eskaerek dute lehentasuna . • Hala ere, merkatuan ikusten

diren makila guztiak ez dira joera tradizionalekoak? Mizpira makilak bik bakarr ik

egiten ditugu: guk eta Larreso-roko (Lapurdi) Bergarak. Bergara familiak ur teak daramatza maki-lak egiten, diotenez Frantziako . Iraultza baino lehenagotik. Irun-go Alberdi anaiak, mizpiraz gain, ba t ez ere g a z t a i n a r e k i n egi ten dute lan. Dendetan ez dira ohiko makilak aurkitzen, Baionan gaz-tainez egindakoak baizik.