Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí...

18
Si ya puedes interactuar con la gente mixteca en un nivel básico, entonces ya puedes continuar estudiando el mixteco en este mismo nivel con el libro y disco número dos. Aprendamos el idioma mixteco Na kutuꞌva ko saꞌan savi Libro 1, disco 1 Compiladora: María M. Nieves Mixteco de Mixtepec y español Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A. C. Ciudad de México 2018

Transcript of Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí...

Page 1: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

Si ya puedes interactuar con la gente mixteca en un nivel básico, entonces ya puedes continuar estudiando el mixteco en este mismo nivel con el libro y disco número dos.

Aprendamos el idioma mixteco

Na kutuꞌva ko saꞌan savi Libro 1, disco 1

Compiladora:

María M. Nieves

Mixteco de Mixtepec y español

Publicado por el

Instituto Lingüístico de Verano, A. C.

Ciudad de México

2018

Page 2: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

El contenido de este libro ha sido revisado y grabado por

hablantes del mixteco y originarios del municipio de San

Juan Mixtepec, distrito de Juxtlahuaca.

Editores del texto en mixteco Juan Miguel Bautista Martínez

Octavio Hernández Velasco

Bernardino Santiago Velasco

Grabación del contenido en español

Mtro. Víctor Moreno Rojas

Grabación del contenido en mixteco

Bernardino Santiago Velasco

www.sil.org/mexico/mixteca/mixtepec

© 2018 por el Instituto Lingüístico de Verano, A. C.

Derechos reservados conforme a la ley.

Primera edición

Aprendamos el idioma mixteco

Libro 1, disco 1

Mixteco de Mixtepec y español

mix 18-027 .25C

Ciudad de México 2018

Licencia de uso, Creative Commons

(Atribución-NoComercial-NoDerivadas)

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/deed.es_ES

Page 3: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

26

Lección veinte

Los animales pequeños

alacrán tisuꞌma

chapulín tika

cucaracha nticheꞌe

araña tintoo

gallina ciega timasa

mosca ntikama

zancudo tikuain

zancudo de patas cortas ntitoo

abeja ñuñu

hormiga choko

avispa chuma

iii

Contenido

Introducción...................................................................

v

vii

Los sonidos del mixteco ................................................

Lección 1

Como nos presentamos .............................

1

Lección 2

Como saludamos en el camino .................

2

Lección 3

Como saludamos al entrar a una casa

o edificio ...................................................

4

Lección 4

Como saludamos al pasar cerca de una

casa............................................................

5

Lección 5

Los nombres de algunas frutas..................

8

Lección 6

Los nombres de verduras y otros

alimentos ...................................................

9

Lección 7

Como preguntamos los nombres de

las cosas ....................................................

10

Lección 8

Como respondemos cuando nos preguntan

el nombre de las cosas ..............................

11

Lección 9

Cuando estamos en el mercado .................

12

Page 4: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

iv

Lección 10

Palabras que usamos al comprar y vender

14

Lección 11

Contemos ..................................................

15

Lección 12

Cuando practicamos el mixteco ................

16

Lección 13

Aprendamos más.......................................

17

Lección 14

Los colores ................................................

18

Lección 15

Los oficios ................................................

19

Lección 16

La comida .................................................

20

Lección 17

Las especias ..............................................

21

Lección 18

Cuando estamos comiendo .......................

22

Lección 19

Los animales .............................................

25

Lección 20

Los animales pequeños .............................

26

25

Lección diecinueve

Los animales

perro tina

gato vilu

pollo chuún

gallo toꞌlo

guajolote kolo

guajolota koni

toro, vaca stiki

burro lurru

borrego ntikachi

chivo ntucha

guajolotito pii

Page 5: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

24

Al terminar de comer decimos:

Gracias a usted, gracias a ustedes.

Tatsaꞌvi ni, tatsaꞌvi kueni.

¿Está sabrosa la comida?

¿A vaꞌa tsatsi nchai?

No como chile. Gracias.

Kue tsatsi yaꞌa. Tatsaꞌvi ni.

Está muy picoso.

Tsatu xeen.

v

Introducción

Este ejemplar es el primero de una serie de libros para

aprender el mixteco de San Juan Mixtepec. Se ha dividido

en volúmenes con el propósito de enseñar desde los

aspectos más básicos del idioma hasta los más complejos.

Esta serie no pretende incluir un contenido exhaustivo

del mixteco. Al contrario, se ofrecen ideas para guiar al

alumno a interactuar de forma independiente con hablantes

nativos del mixteco así como aprender otros aspectos del

idioma que no están incluidos en este volumen.

Cada volumen incluye archivos de audio con el

contenido a estudiar que se pueden grabar en un CD u otro

medio. Los alumnos repetirán lo que escuchen en mixteco

cuando en el archivo de audio así se indique. Note que el

contenido incluye vocabulario, pero también incluye frases

útiles para complementar el aprendizaje.

En las lecciones 7 y 8 (págs. 10 y 11), se anima al

alumno a que investigue por sí mismo a través de preguntas

y respuestas en mixteco. Se le recomienda que grabe y

anote lo nuevo que ha aprendido.

La lección 11 (pág. 15) introduce brevemente los

números. Para aprenderlos uno por uno, lea el pequeño

libro “Kue numero mancha in sientu”1.

1Los números del uno al cien. 1a edición. 2007. Instituto Lingüístico de

Verano, A.C.

Page 6: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

vi

Se espera que el alumno haga planes de estudio para

las lecciones de acuerdo a su estilo de aprendizaje.

Además, se le recomienda que aprenda bien una lección y

luego pase a la siguiente.

También se espera que el alumno, una vez aprendida

una lección, la ponga en práctica con hablantes nativos del

mixteco así como en los lugares donde se usa el idioma.

Hasta donde ha sido posible, se han escogido dibujos

que ayudan al alumno a visualizar el contexto en que se usa

el idioma.

Hay que tomar en consideración que hay alumnos que

dominan más el reproducir lo aprendido del idioma,

mientras que a otros se les facilita más entenderlo. En estos

casos se recomienda que el alumno invierta tiempo y

esfuerzo en las áreas del lenguaje en las que tiene más

dificultad.

¡Adelante y éxito!

23

¿Le sirvo más?

¿A kee ka katsi ni?

¿Le sirvo más de comer?

¿A chikaa ka yu katsi ni?

Páseme una tortilla.

Kuaꞌa ni in staa.

¿Está rico el atole?

¿A vaꞌa tsiꞌi tucha?

Sí, está rico.

Aan, vaꞌa tsiꞌi ra.

Page 7: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

22

Lección dieciocho

Cuando estamos comiendo

Come.

Katsi.

Coman tortilla.

Katsi kueni staa.

Tengo mucha hambre.

Tsiꞌi ta yu soko.

vii

a cielo antivi

ch hormiga choko

e iglesia veñuꞌu

i venado isu

k guajolote kolo

l sapo likui

m mapache maꞌa

n señora nana

ñ abeja ñuñu

o veinte oko

p papá paa

r porque vari

s blusa suꞌnu

t soyate tani

u hoz usu

v gato vilu

x tío xito

Los sonidos del mixteco

Bienvenido al aprendizaje del idioma de la lluvia, el

mixteco. Antes de comenzar las lecciones,

escuche los sonidos del mixteco.

Page 8: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

viii

nch colibrí nchoꞌo

nk zorra / zorro nkuii

nt huevo ntivi

nts huarache ntsitsa

ts corral tsaku

sk jícama skaꞌma

sn Mixtepec Snuviko

st toro stiki

xch cerebro xchaki

El mixteco tiene sonidos combinados. Por ejemplo:

Las vocales del mixteco tienen varios tipos de modificaciones.

Se alargan Se interrumpen Se nasalizan

aa chaa hombre

aꞌa chaꞌa bajo

an chaan frente

ee skee pizcar

eꞌe seꞌe hijo

en Seen Huajuapan

ii tixii garrapata

iꞌi kuiꞌi fruta

in iin nueve

oo koo culebra

oꞌo koꞌo plato

on tsion con nosotros

uu kuu morir

uꞌu kuꞌu enfermar

un chuun trabajo

21

Lección diecisiete Las especias

sal iín

chile yaꞌa

hoja de laurel tutu kaꞌa

hierba santa yuva ntoo

hoja de aguacate ntaꞌa tutichi

pepiche, pipicha ntuva tikuañuꞌu

mostaza mastansia

epazote minu tsatu

poleo minu nchai

hierbabuena minu xchila

Page 9: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

20

Lección dieciseis

La comida

tamal tikoo

mole moli

salsa nchaꞌa

caldo de res kantu stiki

caldo de pollo kantu chuún

masita iki

calabaza ikí

tamal dulce suvi

carne de cerdo kuñu kini

salsa de calabaza ncha‑iki

tortilla staa

1

Lección uno

Como nos presentamos

Yo me llamo Octavio. Mee nani Octavio.

Y usted, ¿cómo se llama? Cha meeni, ¿nixi nani ni?

Y tú, ¿cómo te llamas? Cha meu, ¿nixi nanu?

¿Hablas mixteco? ¿A kaꞌun saꞌan savi?

Estoy aprendiendo mixteco. Kutuꞌva saꞌan savi.

Page 10: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

2

Como saludamos en el camino

Saludos, señor. Taku ni tata.

Saludos, tío. Taku ni xito.

Saludos, señora. Taku ni nana.

Saludos, tía. Taku ni xixi.

Saludos, compadre. Taku ni mpaa luu.

Saludos, comadre. Taku ni mari luu.

Lección dos

Taku ni mpaa luu.

Taku ni mpaa luu.

19

Lección quince

Los oficios

La costurera ñá kiku

El vendedor cha xiko

El maestro skuleru, mestru

El carpintero cha kutsi yutu

El taxista cha skaka karru

El curandero cha stata

El doctor totor, totora

El sacerdote sutu

La autoridad municipal cha kumi chuun

El juez cha tsaꞌncha kuachi

Page 11: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

18

Lección catorce

Los colores

rojo ntikuaꞌa

naranja ntiyaꞌa

amarillo ntikuaan

café ntikafe

azul ntinchaa

verde ntikuii

blanco ntiyaa

negro ntinchaꞌi

gris ntiñuꞌu

violeta ntintuku

rosa ntirosa

3

Otras formas de saludar a adultos en el camino son:

¿Cómo le ha ido? ¿A kuu kuee ni?

¿Está usted bien? ¿A yee vaꞌa ni?

Entre niños y jóvenes se saludan así:

Saludos. Taku.

¿Estás bien? ¿A yee vaꞌu?

Otra forma en que dos adultos se saludan es:

Saludos. Taku ni vee.

Cuando un joven se encuentra con un adulto

en el camino, lo saluda así:

Saludos. Taku ni.

Taku ni vee.

Taku ni vee.

Page 12: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

4

Como saludamos al entrar a una casa o edificio.

Saludos, señor. Yee ni tata.

Saludos, tío. Yee ni xito.

Saludos, señora. Yee ni nana.

Saludos, tía. Yee ni xixi.

Saludos, compadrito. Yee ni mpaa luu.

Saludos, comadrita. Yee ni mari luu.

Saludos (a niños y a jóvenes). Yeu.

Lección tres

Yee ni tata. Yee ni

tata.

17

Lección trece

Aprendamos más

¿Dónde vive usted? ¿Nchíí yee ni?

¿Dónde vives? ¿Nchíí yeu?

Vivo en Mesón. Yee yu Meso.

¿De dónde viene usted? ¿Nchíí vatsi ni?

Vengo de Puebla. Vatsi Yucha Nchoꞌo.

¿De dónde es usted? ¿Ña nchíí kuu ni?

Soy de Puebla. Ña Yucha Nchoꞌo kuu.

¿Ya se acostumbró a vivir

aquí? ¿A ni kaan ni yoꞌo?

Sí. Aan.

¿Tienes sueño? ¿A kunu kusu?

No. Aꞌan.

Page 13: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

16

Lección doce

Cuando practicamos el mixteco

Hable más lento. Kuee ni kaꞌan ni.

No entiendo. Kue tsitu nini yu.

¿Puede repetir lo que dijo?

¿A ntanchiko neꞌe ni ña nikaꞌan ni?

Hablo español, ¿y usted?

Kaꞌan yu saꞌan xchila, ¿cha meeni?

Yo hablo mixteco. Kaꞌan yu saꞌan savi.

¿Qué? ¿Cuál? ¿Nchii?

¿Cuándo? ¿Nchii kii?

¿Dónde? ¿Nchíí?

¿Cómo? ¿Nixi?

¿Quién? ¿Ana?

5

Como saludamos al pasar cerca de una casa

Al pasar cerca de una casa o edificio donde hay

personas, saludamos así:

¡Saludos!

¡Yee ni vee!

Lección cuatro

¡Yee ni vee!

Page 14: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

6

Cuando alguien llega a nuestra casa y nos saluda,

respondemos así:

¡Pase usted!

¡Naꞌa ni!

¡Naꞌa ni!

15

Lección once

Contemos

uno in

dos uvi

tres uni

cuatro kumi

cinco uꞌun

seis iñu

siete utsa

ocho una

nueve iin

diez utsi

diez utsi

veinte oko

treinta oko‑utsi

cuarenta uxiko

cincuenta uxiko‑utsi

sesenta uni‑xiko

setenta uni‑xiko‑utsi

ochenta kumi‑xiko

noventa kumi‑xiko‑utsi

cien in‑sientu

Page 15: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

14

Lección diez

Palabras que ocupamos al comprar o vender

dinero xuꞌun

monedas xuꞌun kuachi

billetes xuꞌun tutu

pagar chaꞌvi

caro yaꞌvi

barato kue yaꞌvi

cambiar sama

vender xiko

comprar ntakuaan

mercado, tianguis nuu yaꞌvi

7

Cuando ya habíamos saludado a alguien en su

casa, cuando hemos salido de una casa o

cuando nos despedimos de alguien en el camino,

le decimos:

¡Después hablamos!

¡Sana kaꞌan toko!

¡Ajaan! ¡Sana kaꞌan toko!

Page 16: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

8

Lección cinco

Los nombres de algunas frutas

plátano nchika

durazno ncheꞌe

piña vitsi

naranja tikuaa

tuna chiki

anona ntoko

granada tintixi

guayaba tikuantiki

jícama skaꞌma

mamey nchika tsaꞌa

tejocote tinumi

13

¿Tiene aceite?

¿A yee asichi?

Na sama.

Vamos a intercambiar.

Na sama.

Page 17: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

12

Lección nueve

Cuando estamos en el mercado

Deme un litro de leche.

Kuaꞌa ni in litru xikui.

¿Cuánto cuesta?

¿Nisa yaꞌvia?

¿Cuánto es?

¿Nisa vi?

¡Deme más papas de pilón! ¡Deme

algo extra!

¡Chiso ka ni tikuiti!

9

Lección seis

Los nombres de verduras y otros alimentos

aguacate tichi

camote ñaꞌmi

chayote naña

ejote nchichi

elote ntixi

rábano ntua ñaꞌmi

papa tikuiti

frijol ntuchi

cebolla tikumi

tomate tinana

chile yaꞌa

Page 18: Na kutuꞌva ko saꞌan savi de res kantu stiki caldo de pollo kantu chuún masita iki calabaza ikí tamal dulce suvi carne de cerdo kuñu kini salsa de calabaza ncha‑iki tortilla

10

Lección siete

¿Qué es esto?

¿Nchii kuu ñoꞌo?

¿Cómo se llama esto en mixteco?

¿Nixi nani ñoꞌo saꞌan savi?

¿Cómo le decimos a esto en mixteco?

¿Nixi kacho tsi ñoꞌo saꞌan savi?

Como preguntamos los nombres de las cosas

11

Lección ocho

Como respondemos cuando nos preguntan el nombre de las cosas

Esto es carne. Ñoꞌo kuu kuñu.

Esto es huevo. Ñoꞌo kuu in ntivi.

Esto se llama tamal. Ñañoꞌo nani tikoo.

Esto se llama mole. Ñañoꞌo nani nchaꞌa.

Esto es leche. Ñoꞌo kuu xikui.

Esto es sal. Ñoꞌo kuu iín.

Esto se llama totopo. Ñañoꞌo nani tikasu.

Esto se llama tortilla. Ñañoꞌo nani staa.

Nota: Si va a añadir palabras nuevas, es conveniente que las grabe.