2010eko. MARTXOA-APIRILA49ZENBAKIAK

6€ KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

GGOOBBII BBAASSAAMMOORRTTUUAAMUNDUKOMUNDUKO BASAMORTUAKBASAMORTUAK

GGOOBBII BBAASSAAMMOORRTTUUAA

MUNDUKO PMUNDUKO PARKEARKE NAZIONALAKNAZIONALAK

AFRIKAKOAFRIKAKO HERRIAKHERRIAKAANNGGLLOO--EEWWEEAAKKAANNGGLLOO--EEWWEEAAKKEUSKAL HERRIKO MEHATXATUTAKO FAUNAEUSKAL HERRIKO MEHATXATUTAKO FAUNASUGE BERDE HORIA

NORT CASCADESNORT CASCADES

MUNDUKO ARRAINAKAURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Pilar Llamazares, Aitor Atxa, Ane Ariztondo, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Miren Azkuna.Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Elena Carriedo.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000 Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Zortzi urtea - 49.zk - 2010eko MARTXOA-APIRILA

BIZIRIS DIRAUTEN ANIMALIAKBikireak..................................................4

MUNDUKO BASAMORTUAKGobi basamortua............................6NARRASTIEN EBOLUZIOAIguanodon ......................................13HISTORIAURREKO UGAZTUNAKMoeritherium ..................................15AFRIKAKO HERRIAKAnglo-Eweak ..................................16MUNDUKO HEGAZTIRIKMEHATXATUENAKOkila inperiala ................................22MUNDUKO ARRUBIOAKLau hatzetako arrubioa ..................24EUSKAL HERRIKO MEHATXATUTAKOFAUNASuge berde horia ...........................25Ezkal txinboa..................................25EUSKAL HERRIKO KARRAMARROAKKaskadun karramarroa ....................27

TXAKURRAKFox-Terrierra...................................28EUSKAL HERRIKO PERREITXIKOAKPinudi-gibelubela............................31Russula decipens...........................31EUSKAL HERRIKO LANDARETZAMendiko usobelarra........................32Itxikorria..........................................33MUNDUKO UHARTEAKTasmania-ko Uhartea........................34MUNDUKO MERUAKLau izpileko meroa............................36EUSKAL HERRIKO INTSEKTUAKGomphus vulgatisimus...................37EUSKAL HERRIKO ZUHAITZAUTOKTONOAKMendi pinua....................................38TROPIKAL LANDAREAKDieffebanchya maculata.................39

EUSKAL HERRIKO UR HEGAZTIAKSorbeltz arrunta..............................40MUNDUKO ITSAS SUGEAKZebra itsas-suge eta Zikindutakoainguira itsas sugea .......................41MUNDUKO DORTOKAKBizkarralde artikulatua duen Dortoka ...42EUSKAL HERRIKO TXIMELETAKLerro-luzeko urrezko tximeleta ......44Orban zurietako urrezko tximeleta ...45KATUAKIle-motza duen katu exotikoa .........46EUSKAL HERRIKO MENDIAKEntzia Mendizerra ..........................48

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOONATURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

HALICHOERES PROSOPEION

CHOERODON SCHOELEINI

CHOERODON FASCIATUS

PSEUDOCHEILINUS OCELLATUS

HALICHOERES TRIMACULATUS

HALICHOERES MELANURUS

ZOOLOGIA

Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 ARPIDETZAARPIDETZA BOLETINABOLETINA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

Bikireak, Polipteridoen familiako arrain primi-tiboak dira. Bere ahaidetasuna beste arrain-

talderekin zalantzan dago, iktiologoen ustez.Afrikako ur gezetako endemikoak dira. Familiahonek bi genero eratzen ditu: Polypterus gene-rokoa direnak -benetako bikireak-, eta Erpe-toichthys generokoa, hemen Kalamita bakarrikdago.Antzinako itxura duten arrain hauen goiko masai-lezurrak burezurrean finkaturik daude, gular-pla-kak eta diamante-itxurako ezkata lodiak -“gakozeta hutsez” jostura baten bidez artikulatzen dire-nak-. Taldetzat hartuta, ezaugarri primitibo harri-garri batzuk kontserbatzen dituzte.Beren erregistro fosila urria da, aztarnarik zaha-rrenak Kretazikokoa dira -duela 135-65 milioi urte-Fosil guztiak Afrikan daude, gehienak beren gauregungo banaketa-aldearen barruan.Bere izen generikoak “Polypterus”, “hegal asko”,esan nahi du. Haietariko bakoitza arrantza sen-doa da, zeinek erradio-saila jasaten baititu. Bular-hegatsen oinaldea sendoa da, ezkataz estalita.Nahiz eta isatsa simetrikoa iruditu, bere barrukoegitura heterozerka itxurakoa da.Benetako Bikireak ur geza geldoetan bizi dira. Beren igeri-mas-kuriaren azala oso baskularizatua dago eta birikatzat hartuta da,

honek oxigeno gutxi duten uretan bizi izaten utzi ditu. Gazteekkanpoko zakatzak dituzte.Arrain hauek gautarrak dira, batez ere. Bere bizitza ez da osogogotsua. Gauez ale txikiagoak, anfibioak edo ur-ornogabe han-

diak jaten dituzte.Afrikan, alde tropikaletan edo Atlantikoko edo Medite-rraneoko arroetan daude.

Lohian lozorrotua

Polipteridoen familiako espezierik adierazgarrieneta-riko bat Bitxirra da (Polypterus bichir), oso erreza daezagutzea bere bizkar-hegatsagatik. Izan ere, hegatstxiki batuzetan zatituta dago -hamalautik hamazortzi-ra-, hegats txiki bakoitzari arantza sendo eta zorrotzbatek heltzen dio.Metroko luzera izatera ailega daiteke. Afrikako konti-nenteko alde tropikal osoan animalia hau dago, ekial-deko tontorrean, batez ere.Ia erreka guztietan dago, baina Niloko goiko aldeanikustea oso arrunta da.Bere bizkarra berdaska da, sabelaldea, ordea, zuriz-

4EH 49 Zk.

ka. Urtaro idorrean ur lohitsuetan bizi daiteke edo urmaeletanguztiz idorrak. Orduan lohian murgiltzen da eta lozorro bate-an erortzen da. Hau gertatzen zaionean oxigeno atmosferi-koa arnasa hartzen ari da, bere igeri-maskuriaren bidez, zei-nek birika izango balitz bezala futzionatzen baitu.Bere elikadura arrainetan, moluskuetan eta krustazeoetan datza.Euritean bere ugalkeka gertatzen da, une horretan, hondoko algenartean ugaldutako arrautzak uzten dituzte, emeek. Arrautzak apur-tzen direnean arrainkume txikiak agertzen dira, kanpoko zakatzlumatsuz horniturik, batzuek urodelo anfibioen antza dute -lohiko

sirenak bezala-.Zakatz hauek aste batzuk barru desagertzen dira.Bitxirra oso preziatua da bere zapore oneko haragi zuriagatik.

Kalamita

Kalamita (Erpetoichthys calabaricus), Senegalgo poliptero ere dei-tuta, benetako bikireen bertsioa da, aingiraren antza du. Ez du

sabel-hegatsik ezta arantza isolatuen erradio subsidiarioak ere.Askoz txikiagoa da espezie bezala. Izan ere, 40 cm-ko luzera gain-ditzen ez duen tamaina bat izan ohi du eta Mendebaldeko Afri-kako kostaldeko eskualdeetako ihitokietan eta alde zingiratsue-tan bakarrik aurkitzen da -Gineako golkotik gertu-. Bere elikadu-ra ur ornodunetan datza.

5EH 49Zk.

BIZIR

IKDI

RAUT

EN

ANIM

ALIAK

Bizirik jarraitzen duten benetakobikireetatik bakarrik 10

espezie daude. 75cm-ko luzeragainditzen ez duen tamaina bat izanohi dute. Baina bere arbaso fosilentamainari begiratuz, luzera bikoitza

eduki zezaketela, esan daiteke.Dena den, animalia hauen

erregistro fosila urria da. Arraintalde hau aire atmosferikoa arnasa

hartzeko gai da. Izan ere, igeri-maskuria dute bi aldetan zatituta.

Aztarna fosil ezagunenakKretazikokoa dira -duela 135-65

milioi urte inguruan-.

BBIIKKIIRREEAAKKBBIIKKIIRREEAAKK

BIZIR

IKDI

RAUT

EN

ANIM

ALIAK

Amia (Amia calva) uretik at bizi izate-ko gai da. Arrain ornodun talde pri-

mitiboko ordezkari bizidun bakarra da. -Halecomorphi-. Bere leinua Jurasikoraarte ailegatzen da (duela 195-135 milioiurte). Urte askotan zehar bere kokapensistematikoa oso eztabaidatua izan daeta bere anatomia zehatz-mehatz des-kribatua izan da, adibidez 1897.urtean E-Allis-ek ,amiaren garezurreko anatomia-rekin, monografia egin zuen. Gaur egunpentsatzen da Amiaren ahaiderik hurbi-lenak Teleosteoak direla.Tertziarioan zehar -duela 65-7 milioi urte-Amiak Eurasiatik eta Ipar Amerikatikbanaturik zeuden. Egun, berriz, Ipar Ame-rikako erdialdean eta ekialdean bizi den espezie bat bakarrik bizirik dirau. Hantxe

bizi da, Laku Handietatik Floridaraino etaMississippiko haraneraino.Ur-gezatako arrain arkaiko honek bizkar-hegats luzea eta uhindua, buru motza etasendoa eta zilindro-formako gorputza ditu.Buztanaren goiko aldean beltz-kolorekoorbana du, laranjaz edo horiz inguratua,arrengan, dirudienez ikurtzat hartzen dutearrak direla ezagutzeko. Emeek, berriz, ezdute ertzik eta batzuetan ezta orbana ere.Amia gehienak 45-60cm-ko luzera izateraailega daitezke, baina batzuk metroko luze-ra izatera ailega daitezke eta 4kg-ko pisua.

Birikatzat: Igeri-maskuriaAmiak bere igeri-maskuria birikatzat erabildezake eta egun osoa uretatik at bizirik irte-tzeko gai da, horrek ur zingiratsu gelditue-tan bizitzen uzten du. Ur motako hauetanez dago oxigeno gehiagorik eta horrega-tik halako urak ez dira aproposak beste

arrain harrapari batzurentzat.. Lehorte-garaietan letargia-egoeran sartzen da. Bereugalketa udaberrian gertatzen da; emeaksakontasun txikiko uretara doaz platertxo-formako habia egiteko. Horretarako ibaikoedo lakuko hondoko landareak kentzendituzte eta 30-60cm-ko diametroko habiaegiteari ekiten diote.Arrek habiak zaintzen dituzte, hau dela kau-sa sarritan beste arrekin borroka egitendute, baina normalean eme batzuekinerruntzen dute. Emeek 30.000 arrautzaitsaska ezartzen dituzte eta arrak zainduez ezik, haizea eman ere egiten ditu. 8-10egunen barru arrautzak eklosionatzen diraeta arrainkumeek landarediari heltzen dio-te muturrean duten kuxin itsaskei esker.Arrak arrainkumeak zaintzen ditu hamarzentimetroko luzera eduki arte.Amia arrain harraparia da, zeinek bestearrainez elikatzen baitu.Igelak, karrama-rroak, ganbak eta uretako intsektu motaasko ere jaten ditu.

AAMMAAIIAA BBUURRUUSSOOIILLAAAAMMAAIIAA BBUURRUUSSOOIILLAA

6EH 49 Zk.

7EH 49Zk.

MUN

DUKO

BAS

AMOR

TUAK

MUN

DUKO

BASA

MORT

UAK

Europarra etorri ziren Gobibasamortuari buruzko lehe-

nengo berriak, Marko Polorenbidaia handiaei esker izan ziren,XIII. mendean eginak, honi gai-neratu behar diogu, oso lekugarrantzitsua izan zela Zeta-ibil-bidean. Gobiri ere “Shamo”dei-tzen diote, hitz honek “Hareazkoozeano”a esan nahi du (mongo-lieraz). Gobiko basamortuak zulo-gunearen antza du, bere behekoaldeek 840 m-ko batez bestekoaltuera dute, baina altuenak,berriz, 1.500 m izatera ailega dai-tezke.Mongoliako Gobi basamortuak lurralde nazionalaren %30 har-tzen du: mendi harrigarriak, duna hareatsuak, goi-lautada zaka-rrak eta belar usaintsuak dituzten estepak. Basamortu gaziek,loezko hedadurek edo hori-kolorekolurrek, buztinek eta harkoskozko ibai-haranek (“gobis” mongolieraz) berelurraldea betetzen dute. Azkeneanmendebaldeko esploratzaileek izenahau hartu zuten, gero alde osoariemanez. Gobi basamortuko ekialderantz, Mon-golia-gunean, lurzoruak ez dira hainidorrak eta prezipitazioak gehitzendira, hainbat haran agertzen dira, zelaiemankorrez estalirik. Nahiz eta Gobibasamortuak giro misteriotsua izatenjarraitzen duen, eta bidariak oztopo

burukratiko asko aurkitzen duen arren, Mongoliako gobernuakbasamortuko alde garrantzitsuenak babestu nahi izan zuen etahorretarako 1975.urtean Gobi basamortuko Parke Nazionalaegin zuen (4.500.000 hektarea).

Basamortu honen ezauga-rri nagusietariko bat da,mundu osoko aztarna fosi-len kopuru handiagoa due-la. Egiatan, hantxe dino-sauroaren lehenengo arrau-tzak aurkitu ziren.

Sekulako klima

Gobiko klima oso gogorrada, tenperaturaren aldake-ta handiekin nahastuz, adi-bidez, hogeita lau ordutan32ºC-ra ailega daitezke.Mongoliako hegoaldean

ere, tenperatura -32ºC-ra jaits daiteke, Ala-Shanen, berriz,37ºC-ra igotzen da uztailean. Neguan, tenperatura mini-moak -40ºC inguru daude, udan, berriz, tenperatura epe-letik berora joaten da, 45ºC-ko maximo batekin. Prezi-pitazio gehienak udan erortzen dira.Hegoekialdeko montzoiak Gobiko ekialdeko eskualdee-tara ailegatzen diren alde osoak izugarrizko idortasunadu, neguan zehar batez ere. Kausa bezala, udaberrianzehar eta udaren hasieran gertatzen diren izotz- eta elur-ekaitzak.Basamortu honetan giza-kokaleku gutxi daude. Haienartean Togod herria aipa dezakegu. Herri hau Ala Shan-go alde osotik egon da, izugarrizko baldintza klimatolo-gikoetan bizi izanez

(-40ºC neguan, eta 40ºC udan).

Gobi basamortuaren historia geologikoa

Gobiko sakonunearen inguratzen dutenmendi handien eskeletoa granitoz etagneissez eginda dago, honi gaineratubehar diogu Kanbriar Arotik etortzendiren buztin-eskistoak.Lurzoru paleozoiko hauen gainetik arro-ka bolkanikoak, labak eta basaltoakagertu dira. Modu berdinez, ErdialdekoGobin dauden muino-sailak granitozkoarmazoi batez eginda daude, sarritan,eskisto-geruzekin eta arroka bolkani-kozko aztarnaz estalirik.Muino-sailak banatzen dituzten sako-nunetan konglomeratu-metaketak ikusdaitezke: klera gorrixkak, buztinak eta

karekizko arrokak. Multzo osoa loezko buztin-geruza batez esa-talita dago, arroken ondoan dauden materialez eta silizio-pus-kaz pikardaturik.Beheko aldeetan dunak eta belarrezko eta sastrakazko muino-ak dauden arren, Gobi basamortuan harea bitxia da.Datu geologiko hauen arabera, duela asko Gobi basamortuaitsaso handi bat zela pentsatzen dute aditu batzuek, eta Zun-gariako itsasartearen bidez basamortuak Ozeano Artikoarekin

lotzen zela. Hipotesi hauen arabera, sarritan polemikoak, itsa-soa mendebalderantz joaten hasi zen,eta Tertziarioaren erdial-dean jadanik ozeanotik zeharo banatuta zegoen. Ordutik, lehor-ketaren prozesua aurrera joaten ari da. Itsaso primitiboa lakuhandi-pila bihurtuz, pixkanaka-pixkanaka lakuak beren heda-dura gutitxen ari dira eta lur gaziak agertzen ari dira (sodio sul-fatoa, eta sodio kloruroa). Lur gazi horiei “gudshirs” esaten die-te hango biztaleek.Teillard de Chardinek Erdialdeko Asiako basamortuko aldeeta-ko historia geologikoari buruzko berreraiketa egin zuen, eta hipo-tesi honekin zeozer ikusirik eduki badauka, baina badago des-berdintasuna: lehorketaren prozesuaren datak.Egile honen ustez, basamortuko lehenengo hasiera PermikoAroaren amaieran edo Triasikoaren hasieran gertatzu zen, etaduna handiak Behe-Kretazeoan agertu ziren -Goi-Kretazeoan,oraindik, dinosauroak Gobiko lurzoru gorrixketan bizi ziren. Eozenoan, duela 65 milioi urte, laku gazi askok (igeltsu-gatzaskorekin) lurralde hau betetzen dute (Txinako iparraldea etaegungo Mongoliako hegoaldeko aldeak). Pliozenoan lakuaklehortzen hasi ziren; Erdialdeko Asiatik gazela- eta ostruka-fau-na garrantzitsua hedatzen zen bitartean.Pleistozenoaren hasieran -abiadura handiz- basamortuak aurre-ra joan ziren, eta Teilhard de Chardinen hitzetan, prozesu honenerruduna gizonaren ekintza zuzena da. Bere ideiaren arabera,Neolito Aroaren hamaieran -K.a. 8000-6000 bitartean- nekaza-ritza-populazio garrantzitsuek gaur egungo alde ez bizigarriakbetetzen dituzte (Gobi basamortuan eta Lop Nor lakuaren ertze-tan). Saharako basamortuan gertatzen zen bezala, planetakobasamortuen eraketaren prozesuetan gizonaren eragina kalte-garria izan da.

Basamortu hotz eta kontinentala

Basamortu honetako ezaugarri nagusiena da oso klima konti-nentala duela.Parisko altuera berdinera kokaturik, eta 2.000 metroko batezbesteko altuerekin, oso urrun dago ozeanotik. Egoera honek

GGOOBBII BBAASSAAMMOORRTTUUAA Mongolia

Munduko basamorturikhandiena da Gobi basamor-tua, izan ere 1.040.000 km2ditu. Txinako iparraldeareneta Mongoliako hegoaldea-ren artean kokatuta dago.Antzinatik herri nomadakhantxe bizi izan dira, denaden gaur egun herri hauenkopurua murrizten ari da.

8EH 49 Zk.

9EH 49 Zk.

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONA

LAK

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONA

LAK

basamortu hotzaren bi ezaugarrimarkatzen ditu: alde batetik, atmos-fera-hezetasuna ia baliogabea da,eta bestetik, egunaren eta gauaren,eta urteko urtaroen arteko tenpera-tura-aldaketak oso handiak dira,basamortu beroetan gertatzen dire-nak baino gehiago.Kontinentearen barruan behe-pre-sioek eguzkiaren berotzea lortzendute, montzoien agerpena lortuz,orduan udako montzoien eraginaez da nabaritzen Gobi basamor-tuan, izan ere, Himalaiako hesi han-diak hodei-masak ez ditu pasatzenuzten eta hartzaile bezala lan egi-ten du. Modu berean, Ozeano Arti-koko haizeak Siberiatik pasatu ondorenoso idorrak ailegatzen dira hona. Fakto-re hauengatik guztiengatik atmosfera-hezetasuna oso txikia da eta eguzki-prin-tzak -potentzia handia batekin- eraso ohidira Gobi basamortuaren lurzoruetan.Aipatu behar da, alde euritsuetan,hodeiek ez dutela eguzki-beroaren %20onartzen; batera, ur-masek eta landatu-tako landek eguzki-erradiazioaren %30baino gehiago disolbatzen dute. Basa-mortuan, berriz, erradizaio horren %10bakarrik islatzen da, horretarako hauts-eta harea-partikulak esekiduran daudeatmosferan. Modu horretaz, atmosfera-urik ez dagoenez, egunez izugarrizkoberoketak jasaten dituzte Gobiko lurzo-ruek; gero gauez, izugarrizko hozteakagertuko dira (tenperatura-aldaketa hori50ºC-ra ailega daiteke). Udatik negurakoigarotzea ez da zakarra. Udazkena urta-ro epela eta eguzkitsua da basamotuhonetan. Neguko batez besteko tenpe-ratura 15ºC baino gutxiago dago, hone-kin urteko tenperatura-aldaketa ezinez-

koa dirudi: 80ºC - 90ºC bitartekoa.Estepetan gertatzen diren ez bezala,Erdialdeko Asiako eskualdeek haize gutxidituzte eta ez dira oso gogorrak. Zeruanormalean ez dago hodeitsua eta oskar-bia egon ohi da. Intsolazio handiak eta urik ezak klimarenidortasuna gehitzen dute, eta horrela ero-ritako ur-kopurua (udaberrian eta udaz-kenean) 150 mm-koa da, baina hainbaturtetan zehar irregularki banatzen da.

Gobi basamortuko ekoeskualdeak

Gobi basamortuan hainbat eskualde geo-grafiko eta ekologiko daude, klimaren etatopografiaren aldaketan dautza. Hauexekdira:- Gobiko basamortuko ekialdeko este-pa: ekiladera dago. 281.000 km2(108.000 milia) ditu. Barne-Mongoliakogoi-lautadatik Mongoliaraino hedatzen da(Txinan). Yingo mendiak, gatz-metaketabatzuk eta urmael txikiak osatzen ditu.Mongolia-Mantxuriako sabanak ingura-

tzen du iparraldean, hegoekialdean IbaiHoriako goi-lautada eta ekialdean etahego-mendebaldean, Ala Shango erdi-basamortuko lautada.- Ala Shango erdibasamortuko lauta-da: Gobi basamortuko ekialdeko estepandago. Gobi Altaiko mendikatea (iparral-dera), Helango mendiak (hegoekialdera),Qilango mendiak eta Tibeteko lautadakoipar-ekialdeko aldea osatzen ditu.- Gobiko Lakuen Harango estepakoekoeskualdeak: ala Shango erdibasa-mortuko lautadako iparraldean dago-Goby Altaiko menikatearen, hegoaldera,eta Hangai mendien artean, iparraldera,ikus dezakegu-.- Junggarreko arroako erdibasamoru-tak: Altaiko mendien (iparraldera) eta TianShango mendikatearen (hegoaldera) arte-an dagoen basamortuko arroa osatzendu, Xinjian-eko probintzia txinatarreko ipa-rraldeko aldea gehitzen du eta Mongo-liako hego-ekialdeko muturreraino heda-tzen da. Ala Shango goi-lautadako erdi-basamortua ekialdean dago eta Emingo

harango estepa, menda-baldean dago, Txina etaKazajistanen artekomugan.Tian Shango mendikate-ak Jungarreko arroakoerdibasamortua Taklama-kan basamortutik banan-tzen du. Arro hau basa-mortuko arro baxua etahareatsua da, Tibetekomendi altuek inguratzendute, hegoaldera, etaPamir mendiek, ekialde-rantz. Taklamakan basa-mortuko ekoeskualdeakLop Nor basamortua osa-tzen du.

N-20 errepideak parkearen erdia zeharka-tzen du, Seattlerekin komunikabidea utziz

autoaren bidez (hiri hori 200 km-ra dago).Parke hau turistikoki ia ustiatu ez dagoenez,ia hotelarik edo akanpatzeko lekurik barrual-dean ez ditu. Apirila eta urriaren erdia bitarteanbakarrik irekita dago.Klima nahiko dibertsifikatua dago, barrualdeanepela da, baina Pazifikoaren kostaldean zehar,berriz, hotza eta euritsua da (urtero 2.790 mm).Ekialdeko barruko aldean Casacades Range-ko langa naturalak eragin handia sortzen du,batez ere ozeanoaren perturbazioetatik babesa emanez. Hemen-go prezipitazioak urteko 850 mm-koak dira.Alde mendikatsuen barrualdean elurra 277 mm-koa izatera ailegadaiteke, mendebaldean, ostera, 13.110 mm-ra ailegatzen dira, gla-ziarren eraketari lagunduz.1924 eta 1929 bitartean, Seattleko hiriaren administrazioak Skagitibaian zehar hiru presa eraginarazi zituen, arro hidroelektriko batzuk

sortuz. Hauek bi alde egin zituzten parkean: iparraldekoa eta hego-aldekoa. Egun, North Cascades Highwayk lotzen ditu.1926.urtean, parke honetako haran batean -Gran Castor harane-an- aparteko sutea agertu zen, hain handia izan zen, ezen uztai-letik urruaren lehenengo elurrak agertu arte iraundu zuen, hosto-zabal-basozko 1.600 km2 kiskaliz. Hurrengo udaberrian, landare-dia ernamuitzen hasi zenean, fenomeno bitxia ikusi zen:hostozabalen ondoan izeiak ere hazten ziren.

Deforestaziotik babesteko Parke Nazionalizendatu zuten 1968.urtean

1968an eskualde honi Parke Nazional izendatuzioten gehiegizko deforestaziotik babesteko.Parke honetako ezaugarri nagusiak, hauexekdira: alde batetik bere mendi malkartsuak, 318glaziar (Estatubatuar ororen herena). Alaskako-ak sartu barik.Guztiek izena dute: Price, White Salmon edoCrystal lakuak ezagunenak dira.Sarritan, beren areagotzearen burrunba entzundaiteke.Bestetik, North Cascadetako beste leku ezagunbatzuen artean Arroka grisak dauzkagu, hauektupustean basoen artean agertzen dira, Forbi-den Peak eta Shuksan mendia -parketik altuenada (2.768 m). Glaziar Aroan sortu ziren lakuak ere aipagarriakdira, adibidez, Ross eta Chelan lakuak.Parke honetako landaredia lurraldearen ezber-dintasun klimatikoaren arabera aparteko kon-traste klimatikoa sortzen du: mendebaldeko kolo-re berdea eta ekiladeko arreak.

North Cascades Parke Nazionala sortuta izan zen,1968.urtean. Washingtongo Ipar Amerikako

Estatuko erdialde-iparraldean kokatuta dago, LasCascadeetako mendilerroko ipar-aldean. Bere2.043 km2-ko lurralde malkartsua ez da oso

ezaguna, izan ere, gaur egun ere, oso zaila da hara sartzea.

NNOORRTTHH CCAASSCCAADDEESSPARKE NAZIONALA

WASHINGTON-AEB

NNOORRTTHH CCAASSCCAADDEESS PARKE NAZIONALA

10EH 49 Zk.

11EH 49 Zk.

EZAUGARRIAK: SugandilaTirreniarrak gorputz zilindrikoadu ezaugarri, bizkar-ezkataganbilekin, leunekin edo pittinbat karenatuak eta supratenpo-ral-ezkatekin, beherantz zuzen-durik (buruko bi alboetarantz,helduengan batez ere) eta oro-

korrean, basikoki marrazki marradun batekin (itxura oso aldakorbatekin).Emeek, gainetik, kolore nabarra dute, bizkar-alboetako marraargiekin, hauek sarritan, beren gaineko aldetik inguraturik daudeilun-koloreko punto-sail baten bidez.Arrek bizkar-kolore berdea dute, baina ale nabarrak ere badau-de, eta beren alboak erretikulatuak izan daitezke, batzuetanpuntu urdin batzuekin. Bizkar-marra ilunak moztutagoak izandaitezke eta sarritan emeengan baino handiagoak izaten dira.Kasu batzuetan erretikulu orokor bat osatzen dute, zeinek gor-putza osoa estaltzen baitu, baina bizkar-alboko marra argia,sarritan orban-saila bezala agertzen da.Beheko aldea zuriska, horia, laranja, kolore salmon delakoaizan daiteke, baita gorria ere. Batzuetan, kolore bizia, eztarrianbakarrik agertzen da.Espezie honen ale gehienek punteaketa ilun bat dute, eztarrianeta ezpainetan batez ere. Hauek guztiek beren marrazkietanitxura asko dituzte. Irlatxo batzuetan bizi diren aleak oso ilunak izan daitezke.TAMAINA: Ale helduak muturretik kloakara arte 6´5 cm-koluzera izatera ailega daitezke (oso bitxia da handiagoa izatea).

Bere buztana gorputza baino bi aldiz luzeagoa da (13 cm).HABITATA: Sugandila Tirreniarra leku harritsu eta idorre-tan bizi da, non sastraka erruz baitago. Halaber, baso-bakanetan, soroetako mugetan, harrizko hormetan etabideetako eta errepideetako ertzetan ere bizi da.

Oso banaturik dago, itsas-mailatik 1.800 m-ko altueraraino edogehiago, baina errazagoa da erdiko altitudeetan aurkitzea400 metroz azpitik Italiako sugandilaren ordez (Podarcis sicula)partzialki ordezkatua izan da, sugandila hau landaredi oparoadauden lekuetan, haranetan, soro hezeetan, eta sarritan gizonen

etxeen ondoan bizi da.Sugandila Tirreniarrak Ita-liako sugandilaren antzadu. Baina Italiako sugandi-la (Podarcis sicula) handia-goa da, ezkatak gogorkikarenatuak ditu eta bereorbanik gabeko sabelade-an kolore zuriska edo ber-daska ditu.BANAKETA: Bere bana-keta-aldeak bakarrik Korsi-ka eta Sardinia Irlak osa-tzen ditu, baita ondoko irla-txoak ere.

MUND

UKO P

RIM

ATEA

K

SUGANDILA TIRRENIARRA Podarcis tiliguertaEZAUGARRIAK: sabel gorria duen lemure arren bizkarraren ila-jea marroi argi-kolorekoa da, buztana beltza, aurpegi iluna etabere izenak esaten digunez, bere sabela marroi-gorrixka da. Eme-ek, berriz, zurixka-koloreko sabela dute.TAMAINA: bere gorputzak, buruarekin, 36-42 cm artean neurtzen du. Bere buztana 46-54 cm artean dago.BIOLOGIA: espezie hau arborikola edozuhaiztarra da. Egunez, jardunean manten-tzen da. Talde txikiak eratzen ditu, oso gutxi-tan bost ale baino gehiago.Bi urte dituenerako heldutasun sexuala lor-tzen du. Eta bere estalaldia urtarokoa da.Ernaldiak 120-136 egun bitartean irauten du.Ama bakoitza kume bakar batez erditzen da.ELIKADURA: zuhaitzetan elikatzen da, frui-tuak, hostoak eta loreak janez HABITATA: kostaldeko oihanetan bizi da,

ertaineko eta goiko altitudeetan.BANAKETA: bere banaketa-aldeak Mada-gaskarko ekialdeko kostaldea bakarrik osa-tzen du.

EZAUGARRIAK: bizkarrak marroi argi-kolorea du, sabela argiagoa da. buztanagorrixka, aurpegia eta lepoa zurbilak dira.Belarrak handiak dira.Bere egoerari buruz hitz egiten badugu,esan dezakegu espezie hau arrisku txikiandagoela.Buztan gorria duen lemure jostalari honengorputza txikia da, bere goiko aldean marroiargi-kolorekoa da eta pixka argiagoa behe-kaldean. Bere buztanak gorrixka-koloreadu, handik datorkio bere izen arrunta. Bereaurpegia eta lepoa, berriz, zurixkak dira.TAMAINA: bere gorputzak, buruarekin, 24-29 cm artean neurtzen du eta bere buzta-na 22-29 cm artean dago.Lemure honek 0, 5kg-kilo bat artean pisa-tzen du.BIOLOGIA: espezie zuhaiztarra eta gau-tarra da. Egunez, zuhaitzetako zuloetan loegin ohi du. Gauaren hasieran, oso oihu

ozenak bota dituzte beste taldeko kide-ei beren presentziaz abisua emateko.Batzuetan, beren lurraldea mugatzeko,zuhaitzetako adarrak astindu egin ohidituzte.Estalketak gertatu ondoren, ernaldiak130-135 egun bitartean irauten du. Eme-ak, irailaren eta abenduaren bitartean,kume bakar batez erditzen dira.Nahiz eta zenbat denbora bizi diren askejakin ez, jakin badaki, gatibualdian hamarurte izatera ailega daitezkeela.ELIKADURA: hostoak, nagusiki, jaten ditu.Batzuetan, fruituak, azalak eta loreak erejaten ditu. Metaboliko-tasa baxu batek eta

goma-kontsumo espezializatuak kaloriagutxiko dieta batekin bizirik ateratzen uztendiete.HABITATA: galeria-basoetan eta didiereaeta euphorbia zuhaixka-formako aldeetanbizi ohi da.BANAKETA: bere banaketa-aldeak Mada-gaskarko uharteko hegoaldea bakarrik osa-tzen du.

BUZTAN GORRIA DUEN LEMURE JOSTALARIALepilemur ruficaudatus

SABEL GORRIA DUEN LEMUREAEulemur rubiventer

MUN

DUKO

MUSK

ERRA

K ET

A SU

GAND

ILAK

12EH 49 Zk.

13EH 49 Zk.

EZAUGARRIAK: Deboniarraren amaiera aldera, arrain birikadunmota espezializatu anitzek eboluzionatu zuten. Horietako batGriphognathus delakoa da. Mutur luzanga batean amaitzen zen gorputz luzea zuen. Bere ahosa-baiak eta goiko maxilarrak dentikulu txiki baina ugariak zituzten, esmal-tezko koro batez estaliak. Bere ahaide guztiek bezala, arrain birikadun honek ezkata handi etaborobilduz eratutako estaldura bat zuen, eta baita isats simetriko batere.

TAMAINA: 60 zentimetroko luzera.ELIKADURA: nagusiki arrainez elikatzen zenNOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN? Deboniarraren amaierabizi izan zen, egungo Europan eta Australian zeuden ur geze-tan. Bere aztarna fosilduak Alemanian eta MendebaldekoAustralian aurkitu dira.

LEHE

NENG

OAR

RAIN

AKAR

RAIN

EN E

BOLU

ZIOA

LEHE

NENG

O NA

RRAS

YTIA

KNA

RRAS

TIEN

EBO

LUZI

OAIGUANODONTIDOAK FAMILIAIguanodontoa Iguanodontidoen arteko kiderik ezagunena da. Fami-

lia honetakoak, Ornitopodoak, belarjaleak eta oso handiak ziren.Orain dela 170 milioi urte, Jurasikoaren erdialdean bizi izan zirenbost kontinenteetan, are gehiago, zirkulu polar artikoan ere animaliahauen aztarnak agertu ziren (kontutan izanda garai horretan ez zelazertan izotza egon lurralde horietan). Kretazeoaren lehenengo ata-lean Iguanodonto kopuru handia zegoen, baina aroa amaitzen ziho-an bitartean animaliak desagertzen joan ziren, guztiz iraungi arte.Iguanodontoak, arbasoak (gazelaren antza zutenak) ez bezala, ezzeuden prestatuta korrika egiteko. Gorputz eta hezur handiko ani-maliak ziren; femurra tibia baino luzeagoa zuten, (korrika egitekoprestatuta zeuden animaliek, aldiz, tibia zuten luzeagoa); eta lauhanketan apatx pisutsuak zituzten. Horren guztiaren ondorioz, lite-keena da, Iguanodontoa mugimendu geldoak egitea eta, oroko-rrean, lau hanken gainean egotea, horren harira, lurrean zeudenbelarkiekin elikatuko zen, adibidez, “zaldien buztana” eta “oquise-tos” izeneko landareekin. Garezurrak moko forma zuen eta barrukohagin luze eta ildodunen ilarari esker, hostoak hartu eta txikitu egi-

ten zuen arazo barik. Normalean lau hanken gainean egon arren, leku altuetan zegoenlandaretza hartu nahi zuenean, edo eta ihes egin behar bazuen,atzeko hanka biren gainean jarri eta lasterka joaten zen.

DESKRIBAPENA: ezagutu zuten bigarren dinosaurua Iguanodo-na izan zen. 1809. urtean tibia erraldoi baten zatia topatu zuten Inga-laterrako hegoaldean, eta 1819.ean, hezur gehiago eta hainbat hortz.Garaiko ikerlariek uste zuten ugaztun erraldoi baten hortzak izangozirela, baina Gideon Mantell geologoa, fosilak maite zituen gizona,narrasti batenak zirenaz ohartu zen, eta erdialdeko eta hegoaldekoiguanen hortzen antzekoak zirelako Iguanodon deitu zuen. Zien-tzialarien komunitateari 1825. urtean azaldu zion aurkikuntza.Baina, animaliari buruz zegoen informazioa oso eskasa zen. Halaere, Mantell hezurdura eraikitzen saiatu zen, moldean asmatu ezzuen arren. Lau hanketako basatitzat irudikatu zuen, dragoiarenantza zeukana, muskerraren moduko buru txiki eta buztan handia-rekin. Horrez gain, adarra izango balitz moduan, erpurua zena ani-maliaren muturrean jarri zuen.Iguanodonaren benetako itxura 1877. urtean asmatu zen. Belgika-ko Bernissart herrixkako meatze batean tunela egiten zuten bitar-tean, 31 dinosauruen ikaragarrizko hezurrekin egin zuten topo. Horihorrela, hezurdura osoa zaharberritu zuten eta gaur egun Brusela-sen dagoen natur zientzien institutu nazionalean daude ikusgai.Iguanodona ondo altua zen, 5 metro inguru, 9 metro luze, eta 4,5tonakoa. Paleontologoen ustez, Kretazeokoa zen eta taldeetan mugi-

tzen zen; iratzeak eta “zaldien buzta-nak” hartzen zituen gehien bat, errekaeta arroetan zeudenak; eta alde bate-tik bestera mugitzeko lau hankak era-biltzen bazituen ere, leku altuetan zeu-den landarean hartzeko hanka birengainean jartzen zen buztana orekapuntutzat hartuta. Dinosauru erraldoi honen buruaridagokionez, garezurra indartsuetakomutur luzea zeukan; eta goiko etabeheko masailezurrak prestatuakzituen haginak igurtzi ahal izateko etaelikagaiak txikitzeko.Hankak luzeak ziren eta bizkarrezu-rraren antza zeukaten. Gainera, ani-maliak hiru hatz apodun zituen hankabakoitzeko. Besoak motzak ziren, bai-na bost hatz zituzten, lau hankekin ibi-

li nahi zuenean luzatzen zirenak. Hatzei dagokienez, hiru, atzazalapodunak zituzten; txikia, oso malgua zen eta hostoak hartu eta aho-ra eramateko erabiltzen zuen; eta azkena, erpurua, alegia, eskua-ren hertzean zegoen eta arantza handi baten tankera zeukan. Erpu-ruaren arantza handi hori izan zen Mantellek topatu zuena 1825.urtean, baina garai horretan ez zekienez non kokatu behar zuen,adartzat jarri zuen muturrean.Paleontologoek ez dute asmatu zertarako erabiltzen zuen Iguano-dontoak arantza, hala ere, hainbat hipotesi daukate, hurrengo hauekbesteak beste: hostotza kentzeko; Megalosauruek eraso egiten zute-nean babesteko; gorteiatzeko eta ugaltzeko sexu erakarpenentzat.Ingalaterrako hegoaldeko arroketan Iguanodonaren zein Megalo-sauruaren oinatzek urteetan zehar iraun dute. Arrastoaren tamai-naren arabera, ikerlariek diotenez, ibilera horretan taldeka eta ten-te joan ziren. Antzeko oinatzak Hego Amerikan eta Spitzbergenenere, gaur eguneko Zirkulu Polar Artikoan, topatu dituzte, Iguanodo-na zabalduta egon zela erakusten duena.TAMAINA: 9 metro luze zen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Kretazeoaren hasierakoa da etaEuropan (Ingalaterra, Belgika eta Alemania), Ipar Amerikan (Utah),Afrikan (Tunez) eta Asian (Mongolia) bizi izan zen.

IGUANODONEZAUGA-RRIAK: Dipte-rus delakoaDipnorhynchusarrainarengaraikide izanzen bestearrain birikadunbat izan zen. Bere ezaugarrinagusia zengorputz luzangazuela, eta Dip-

norhynchus arrainean hortz gisa erabiltzen ziren hortz-mas-kuiluak, Dipterus delakoaren ahosabaian eta azpiko maxila-rrean, abaniko-formako hortz-xafla pare handi batez ordeztuziren.

Hortzeria-mota horrek bere horretan jarrai-tu du arrain birikadunetan 380 milioi urtetanzehar, hots, gaur egun arte. Hala ere, espe-zie modernoetan, Dipterus arrainak isats-hegalarekin eta uzki-hegatsarekin baterazituen bi bizkar-hegatsak batu egin dira. TAMAINA: 35 zentimetroko luzera. ELIKADURA: nagusiki arrainez elikatzenzen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Debo-niarraren erdialdetik amaierara arte bizi izan

zen, egunEuropadenekohorretanzeuden urgezetan.Bere aztar-na fosilduakAlemanianeta Esko-zian aurkitudira.

DDIIPPTTEERRUUSS

GRIPHOGNATHUS

14EH 49 Zk.

DINO

SAUR

UEN

HELD

UERA

EZAUGARRIAK: animalia honek txerriaren tamaina edukiz,tapiraren antza edo hipopotamo pigmeoaren antza zeukan,elefantearen antza baino. Kaleko sudur-mizpirak burezurrekoaurrekoaldean zeuden, honek esan nahi du ez zeukatelasudurrik edo tronparik. Ziurrenik goiko ezpain lodi eta zabalazen, lupetzetatik landaretza lurpetik ateratzen laguntzeko.Moeritheriumak 200 kiloko pisua zeukan.Ziourrenik bere ohi-tura uretakoak zirela (partez) egungo hipopotamoarenakbezala. Honek bezala, burezurreko goialdean begiak eta bela-rriak zeuzkan, ur azalaren gainetik zaintzeko uretan lohizta-tzen zenean bitartean.Baina moeritheriumak ezaugarri batzuk dauzka, bizimodu batelefanteena bezalakoa garatu zuen. Burezurra luzea etabaxua zen, atzekoaldean bazegoen gune zabala, eta hantxe,lepoko giharre poteretsuak intsertaturik geratzen ziren.Beheko baraila sakona zen. Nahiz eta beheko letaginak faltaizan, hortzak primitiboak ziren (txikiak eta ia-ia beterik),Elefanteen eboluziotik etapa hain primitiboan izan arren, biebakorrek haginen aspektua zeukaten jadanik.Nahiz eta seinale primitibo asko eduki, ematen duMoeritherium bera ez zela proboszideen gainerako arbasoa.Denbora asko bizirik iraundu zuen Oligozenoaren garaian

beste elefante aurreratuagorekin batera bizi izan zen.TAMAINA: 60 zentimetroko altuera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Eozenoaren amaieran etaOligozenoaren hasieran bizi izan zen Afrikan (Egipto, Mali etaSenegal).

EZAUGARRIAK: Prosauropodo handi honen hanken, azpil eta bularhezurrak, bere ahaidearenak, plateosauridoenak, baino askoz eresendoagoak ziren. Honek dio "derrigorrezko koadrupedoa" zela, hauda, animali hau lau hanken gainean mugitu behar zela bere pisuaeusteko. Eskeletoak aldaketak aurkezten zituen. Hanken hezurrak

sendoak eta indartsuak ziren eta enbor azpian kokatuak zeun-den. Azpila, bizkar hezurrera bildua zegoen hiru ornoen bidez,beraz hanka sendoak euskarri indartsua zuten. Ornoak arti-kulazio une gehiago zuten, honela bizkarra gogorragoa zen. Riojasaurus-a, bere izena hartu zuen Argentinako ipar-men-debaldean dagoen probintziarengatik, La Rioja deiturikoa,bertan bere aztarnak aurkitu izan ziren eta. Garai berdineko beste prosauropodo handi batzuk, estruk-tura berdintsukoak, Afrika hegoaldean bizi izan ziren; Roc-cosaurus eta Thotobolosaurus, Triasiko amaierakoak eta Vul-canodon, Jurasiko hasierakoa. Azkeneko animali hau ezau-garri konbinaketa du, alde batetik, "antzinako" prosauropodobatena eta beste batzuk, sauropodo "aurreratu" batena. Horre-gatik, Vulcanodon izan zitekeen, Mesozoika garaiko, lepo

luzeko kimatzaile erraldoien ahaide bat, sauropodoena hain zuzenere.TAMAINA: 10 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Triasiko amaieratik Jurasiko hasie-raraino Hego Amerikan (Argentinan) bizi zen.

INFRAORDENA: SAUROPODOAKDuela 65 eta 200 miloi urte artean, tamainhandiagoko belarjaleak sauropodo erraldoiakziren, lepo luzekoak eta lau hankakoak. Bizi-rik iraun zuten, talde moduan, 50 miloi urte.Triasiko amaieran agertu edo Jurasiko hasie-ran baina bere arrakasta handiena Jurasi-ko amaieran lortu zuten eta desagertu Kre-tazeoa bukatu aurretik. Bere eboluzioa hasizenetik, sauropodo gehienak oso handiakziren, luzaeran 15,2 metroak baino gehiagoizanda ere. Sauropodoen estruktura ber-dintsua zen: buru txikia, lepo luze batenamaieran, gorpu luze eta sendoa, errai han-diekin; lau hanka sendo eta indartsuak, oinzabalekoak, bost atzamarrekin eta buztanluze eta sendo batekin, mehe egiten zen zar-tailu era lortu arte. Eskeletoko bi aldakuntzabereziak agertzen dira, baita lehenengo sau-

ropodetan ere. Lehenik, orno-ak zulo handiak sortzen zituz-ten, honen ondorioz, animalia-ren pisua arintzen zuten etaaldi berean, euren estruktura-ren indarra mantentzen zuten.Zulo hauek handitu ziren sau-ropodoen eboluzioarekin. Bigarren ezaugarri berezia zen,izugarrizko gerria oso ondo bil-dua zegoela bizkarrera lau orno sakroenbidez (geroago bost izango ziren), beraz gor-putzarako eta hain buztan sendorako, osoeustarri indartsua zuten.

FAMILIA: ZETIOSAURIDOAKLehenengo sauropodoak, Mundu guztitikbananduak egon ziren, Jurasiko eta Kreta-zeo gehiengoan. Bere izena, "bale muske-

rrak" esanahi du eta bere tamainagatik daeta ez horrenbeste, bere uretako bizi modua-gatik. Zetiosaurioak antzinako bi ezaugarri man-tendu zituzten. Lehenik, bere ornoak ez zirenguztiz harroak, beraz, euren pisua ikaraga-rria izango zen. Eta bigarrenik, gerria biz-karrera lotua zegoen lau orno sakroen bidez,hots, geroko sauropodoak baino gutxiago.

EZAUGARRIAK: Dinosauru txikiena "musker-arratoi"bezala izendatu zen 1979-an, Argentinako hegoan habibat, ondo garatutako kume oso txikiekin aurkitu zenean.Eskeletoen ondoan bi arraultz ia osoak zeunden, 25 mili-metrokoak besterik ez, euren ardatz luzeenean.Mussaurus-aren eskeleto handiena, ez zuen 20 zentime-tro baino gehiago. Buru handia zuen, begi handiak etalepo motza. Ezaugarri hauek animali gazte batena ziren,oraindik ongi garatua ez dagoena. Paleontologoek,Mussaurus heldua 3 metroko luzaera edukiko zuela ustedute, eta bere gorputzeko proportzioak prosauropodoenabezalakoak zirena.TAMAINA: 3 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Triasiko amaieratik Jurasiko hasieraraino Hego Amerikan (Argentinan) bizi zen.

MMUUSSSSAAUURRUUSS

EZAUGARRIAK: Afrikako eta Asiako elefanteak, bizirik geratuziren bi espezie bakarrak dira. Dena den hasieran talde hau osougaria zen baita oso hedatua ere.Proboszideoek animalia unguladu primitiboen arraza arrunt bate-tik eboluzionatu zuten. Halaber, aro berriko damanak eta sirenidouretakoak atera ziren (dudongoak eta manatiak). Ipar Indian,Eozenoaren aldean, agertu ziren. Txerriaren tamaina zeukaten,ez zeuzkaten hortzik ezta sudurrik ere, Pliozenoaren aldean, 50milioi urte geroago, proboszideoak erraldoi bihurtu ziren eta kon-tinente guztietara, Australiara eta Antarktidara izan ezik, joanziren.Eboluzio honek, gauza batzuk ekarri zituen, tamaina gehipena,hanka luzeen garaipena (zutabeen itxuraz) izugarrizko pisuaeusteko, tronpako edo proboszideko formazioa, buruaren handi-tasuna eta lepoaren laburpena. Gainera hortzak murrizturik gera-tu ziren, bakarrik hagin gutxiren batzuk, baina bat edo bi paremodifikatu egin ziren, letagin espezializatu bihurtzera arte.Hasieran, sudurra eta letaginak adaptazioak izan ziren, animaliaaltuek eta lepo motzadunek, lurrean zegoen janaria edo zuhai-tzeetan zegoena har zitzaketen, baina apaingarria ere balio zituz-ten.Pleistozenoaren sasoitik zehar, orain dela 2 milioiren bat urte,iparraldeko kontinenteetatik mamutak eta mastodonteak prospe-taru ziren, baina gauza bakarra lortu zuten: haien iraungipenmasiboa izotzean harrapaturik geratzeagatik. Siberian, batzukizoztuak, haien haragia eta ilaia oso ondo kontserbaturik, aurkitudituzte.Bitartean, ordena honetako familia bakarra bizirik geratu zen, ele-fanditoak ziren. Klima epelagoetan (hegoalderantz) eboluzio oso

azkarra edukitzea lortu zuen. Lau azpi-ordena ezagutzen dira.

MERITERIOIDEOAK AZPI-ORDENA

“Meriterio” izena Moeris hitzatik ateratzen da, greziatar izen zaharbat zen eta Fayungo egiptiar probintzian zegoen alboari ematenzion. Leku honetan meriterionen aztarnak aurkitu zituzten,Eozeno eta Oligozeno garaian, herrialde hauek, lautadak kosta-rrak eta emankorrak (basoez estalitak) eginda zeuden.

MASTODONTEAK ETA LEHENENGOELEFANTEAK

(PROBOSZIDEOAK ORDENA)

HIST

ORIA

URRE

KOUG

AZTU

NAK

MMOOEERRIITTHHEERRIIUUMM

15EH 49 Zk.

RRIIOOJJAASSAAUURRUUSS

LLEEPPOO LLUUZZEEKKOO KKIIMMAATTZZAAIILLEE DDIINNOOSSAAUURRUUAAKK

16EH 49 Zk.

17EH 49 Zk.

le gehienek aintziretan, txalupa txikietan,sare, amu eta otarrekinarrantza egiten dute.

Gizon arrantzaleaketa emakume merkatariak

Angloentzat arrantza ezda bakarrik beren bizitzaekonomikoaren oinarria,baita bere gizarte-siste-ma ere. Emakumeeksaltzen duten bitartean,gizonek arrantza egitendute; lanaren zatiketadago, honek esan nahi

du emakumeek menpekotasunikgabeko bizitza ekonomikoa dutela.Haiek gizonei arrainak erosten diz-kiete, lehortzen eta merkatura era-maten dituzte, gero etekinak hartzendituzte. Batera, emekumeak ota-rrezko ehuleak, okinak eta nekazariakizan daitezke. Baina generalki gizo-nak dira laborantzak egiten dituzte-nak. Emazteek familiako sostenguanez dutenez behar eman beren diru-sartzearen parte batik -beharturik ezdaudelako- izugarrizko aberastasuna

egin dezakete eta beren senarrek ezin

dute hartu xentimorik ere ez. Horregatikez da arraroa ikustea familia bat non gizo-na arrain txiroa baita eta emakumea,ordea, zorioneko merkataria edo baserri-tar aberatsa baita.Dena den, bai familiako bizitan bai gizar-te bizitzan emakumeek praktikoki gizoneibeneratzen diete. Emakumeek, gizoneiagurtzeko, begirunez belauniko jarri behardute, eta tradizioak emakumeei fideltasu-na eta senarraren nahiak betetzeko eska-tzen dizkie. Beren portaera desegokiabada, agindua ez badute betetzen, edofideltasunik eza agertzekotan, senarrek

jipoiak eman diezaizkiekete.Emakumeak senarrari “efo”esaten dio (neba handia), edo“wofofo” (bere seme-alabenaita), izan ere, emazteak sena-rrari inoiz ez dio deitzen berez-ko izenagatik.

Sexu-segregazioa

Angloen artean, bai etxean baijendeaurrean, izugarrizko sexu-segregazioa dago. Edozeinemakumek bere senarrarekinedo senarraren lagunekin inoizez du hitz egingo baimena edu-

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

Orain dela hamarkada batzuk, Kos-taldea non Afrikako herri hau bizi bai-

tzen, hondar-bankuez eginda zegoen etapalmondoz inguratuta. Baina bere lurral-deak egiten duen lur-zerrenda hain estuada -30 km bere puntu gorenean eta 100 mbaino gutxiago beste lekutan- ezen herris-kek lortu duten hedapenarekin landaredi

naturala desagertuta baitago.Keta aintzirak 30 km-ko luzera eta 20km-ko zabalera ditu eta izugarrizkoarrain-ekoizpena ematen du. Bere uragaztuna denez, lehortean bere ur-mai-la gutxitzen denean, aintziraren inguru-nean gatz-geruza geratzen da eta Anlo-ek saltzen dute, modu honetan, besteekonomi-baliabide berri bat lortu dute,izan ere, bere aspaldiko ekonomia bizi-raupena denez oso ondo datozki.

Itsasoak, bizitzeko behar dituzten gauzaguztiak, ematen dizkie. Baina ez dutebasorik, hau dela kausa beren kanoak lor-tzeko, Ghanako Hegomendebaldeko baso-ko lekuetan erosi behar izan zituzten. Han-dik kostalderantz eramaten dituzte non zur-ginek kanoen erosleek nahi duten moduanegiten baitituzte: eserlekuak gehituz, bran-ka indartuz uhinei eusteko. Batzuetan hon-dartzatik gizonen talde batzuk arrantzaneginez ikus daiteke, dena den, arrantza-

Keta aintzira-ko ertzak,GhanakoHegoekialde-an eta Togo-ko hegoalde-an, Anglo-Eween etxeada, Afrikakoherri honenekonomianekazaritzaneta arrantzan datza. Berelurraldea lur-zerrenda luzebatean zehar hedatzen da,hemen herriskak arrosariobezala hedatzen dira, Hegoal-dean itsasotik inguraturik etaaintzira batzuetatik Iparralde-an.

ANGLO-EWEAKANGLO-EWEAK

ki gabe. Senar-emaztea leku desberdinetan jesartzen dira, eta osogutxitan elkarrekin jaten dute. Gizonek beren seme handiekin etxe-ko gela batean jaten dute, emakumeek, ostera, seme-alaba txi-kiekin sukaldean jaten dute.Herri hau 15 klanetan banaturik dago eta hain hedatuta dago ezenpopulazio garrantzitsu guztietan halako kideak baitaude. Klana,bere gizartean, guztien batasun nagusia da: pertsona talde batda, zeinek bere buruari, gizonezkoaren adarratik etortzen den guz-tien arbasoengandik, arbasotzat hartzen baitiote.

Heriotza eta Harantzago

Angloek pentsatzen dute heriotza gertatu ondoren izpiritua mun-du desberdin batera joaten dela, eta handik Lurrean gertatzen denaikus daitekeela. Halaber, klaneko kide hilek beren ondorengoengainean eragina dutela, pentsatzen dute. Beste aldetik bizirik dau-denek babesa eta ondasunak lortzeko, hildakoen izpirituei babe-sa eta adorea eman behar dizkiete. Izaki Gorenarengan sinesten

dute “Mawu”, zeinek Munduaren sortzailea baita. Bereadorea egiteko ez dago apaizarik ezta santutegirik ere.Egunero gizonek laguntza eskatzen diote -krisialdietanbatez ere-; “Pentsakorren Jainkoa” esaten zaio eta ez“Jendetzarena”. Kondairak esaten du, sorkundea gerta-tu ondoren, “Mawu” k desagertu egin behar izan zuelajendearen eskaeragatik. “Mawu”ren azpitik “Trowo”akedo Jainko txikiak daude, “Mawu”k sortu zituen eta pote-reak eman zizkien. ”Trowo” ak erreka, aintzira edo baso-itxurakoan naturan agertzen dira. Hauen gurtza sozial-ki antolatzen da, “Mawu” ez bezala.Gainera Angloek “Tro-wo”en mesedeak lortu ez ezik, erlijio-komunitate minabildu ere nahi dituzte.EzkontzaHasierako eta pubertaroaren Erritualak ez dira oso kon-plexuak. Neskak pubertaroa agertu ondoren ezkontzendira, eta mutilak urte batzuk pasa eta gero. Senar etaemazteen arteko adineko desberdintasuna, sarritanhamar urte baino gehiago da. Senarrak hogeita hamarurte gehiago izan ahal du baina emakumearekin ez dagertatzen gauza bera. Ahaideen artean ezkontzak mese-de egiten da, eta aintzinean klanen barruan indartzenzen. Senar-emazteen erdia baino gehiago lehengusue-nen-lehengusinen artean gertatzen dira. Ezkontza bai-no lehen gizonak emaztegaiaren gurasoei opariak (dirua,soinekoak, edo edari alkoholdunak..) eskatu behar diz-kie. Elkartasuna legezkoa izan dadin, ezkontzaren erri-tuala hasi baino lehen opariak onartu behar izan dira.Hurrengo zeremonietan, emakumea senarrari formalkiematen diote, igurtzita izan ondoren, ezkontza betetzenda, emakumea zeharo isolaturik geratuz. Gero emazteabere etxearen barruan sartuta geratuko da (sei hilabe-te), denboraldi horretan izaera egokiari buruzko irakur-tzeak jasoko ditu.

18EH 49 Zk.

19EH 49 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OME

HATX

ATUT

AKO

FLOR

A

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: landare belarkarabizikorra da. Behealdeko hosto luzanga edo espatula-for-makoek erroseta bat eratzen dute. Zurtoinak tenteak eta ada-rrik gabeak dira, eta hosto lantzeolatu estu eta oposatuakdituzte. Kapitulu bakarra dute; inbolukruaren braktea lineal-lantzeolatuak bi ilaratan daude. Kanpoko brakteak barneko-ak bezain luzeak dira. Kanpoko loreak mihi-itxurakoak etamoreak dira. Erdiko loreak, ordea, horiak dira eta hodi ugaridituzte. Fruituak akenioak dira, eta puntan kardilaun zuri ziki-na dute; ileak fruitua bera baino bi bat aldiz handiagoak dira.Uda betean loratzen da, ekaina eta iraila bitartean, eta frui-tuak udazkenaren hasieran heltzen dira. Bi ezaugarri bereziditu, landare hau hurrengo espezietik, Aster willkommii, bereiz-ten dutenak: zurtoinak beti bakunak dira, puntan kapitulubakarra dute, eta inbolukruak brakteak bi ilaratan ditu, brakteakelkarren artean ia luzera berekoak dira.HABITATA ETA HEDAPENA: Europako goi-mendietako berez-ko landarea da. Euskadiko kareharrizko zenbait mendilerrotanpopulazio txikiak eratzen ditu. bizkaian eta Gipuzkoan oso muga-tuta dago, Durangaldeko mendietan eta inguruetan bakarrik aur-kitu baita. Araban, hego-erdiko mendi-tontorretan populazio txikibatzuk ere ezagutzen dira. Landarea, gailurretan, larre harritsue-

tan eta kareharrizko haitzetako arrailetan hazten da, 800 eta1.400 metro bitartean.MEHATXUAK: espeziearen arrisku-faktorerik handiena da popu-lazioak oso txikiak direla eta banako gutxi dituztela. Hiru LurraldeHistorikoetako mendietan bizi bada ere, oso gune gutxi ezagu-tzen dira. Mendizale batzuek landarearen lore ederrak hartu etalore-sorta txikiak egiten dituzte, ez dakitelako zein arriskutsua denhori landarearentzat. Horrenbes-tez, populazio urri eta txikiakahuldu egiten dira. Mendi-pistak egiterako orduan eta errepika-gailu eta sorgailu eolikoak jartzerako orduan kontu handia izanbeharko litzateke.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:landare belarkara bizikorra da; aurrekoespeziearekin antza handia dauka, hone-tan ere, behealdeko hosto luzangek edoespatula-formakoek erroseta bat eratzenbaitute. Zurtoinak ere tenteak dira etaadarkatuak izan ohi dira, puntetan kapi-tulu asko dituzte. Kapitulu bakoitza inbo-lukru batek babesten du, tamaina osodesberdineko brakteak dituzten bi edolerro gehiagok eratzen dutena. Kanpokobrakteak barnekoak baino motzagoakdira. Ezaugarri hauengatik ez bada, lan-darearen itxurak, batez ere kapitulu bakar-tiak baldin baditu, Aster alpinus espeziekidearen itxurarekin antz handia du.Beraz, aipatu ezaugarri bereizgarriak ezbaldin badira aintzat hartzen, landare hauaurrekoarekin nahas daiteke. Lore eta frui-tuek ere aurreko espeziearenekin antzadute eta, aurreko kasuan bezala, ekaina

eta iraila bitartean loratzenda eta fruituak udazkenarenhasieran heltzen dira.HABITATA ETA HEDAPE-NA: Iberiar penintsulakoerdialde eta ekialdeko ende-mismoa da, eskualde medi-terraneoko mendebaldekomendietan bakarrik haztenden landareen taldekoa bai-ta. Euskadin, Araban baka-rrik aurkitu da, mendebal-deko (Boveda eta Arcena)eta hegoaldeko (Toloño-Kantabria) mendilerroetan,600-1.200 metroko altueran. Haizea dabi-len gailurretan, larre harritsuetan eta har-kaitzetako arrailetan hazten da, beti kare-harrizko eremuetan.MEHATXUAK: Aster alpinus kidearenarazo berderak ditu honek, baina hau, gai-

nera, Araba lurralde historikoan bakarrikbizi da. Populazio batzuetan bi espeziehorien bitartekoak diruditen banakoak aur-kitu dira. Horregatik, egoera onean zain-tzea gomendatzen da, etorkizunean iker-tu ahal izateko.

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

ASTER ALPINUS

ASTER WILLKOMMII

20EH 49 Zk.

21EH 49 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O IN

TSEK

TUAK

NOLA EZAGUTU? Tximeleta honen bereizgarri nagusiabere gorputz sendo eta luzanga da.Bere toraxa marroia da eta bi marra zuri paralelo dauz-ka. Bere sabelaldea ere marroia da eta bere eraztunakbiltzen diren tokietan hiru puntu zuri dauzka.Bere aurrealdeko hegoak meheak eta hiruki formakoakdira, hegoen gaineko aldea marroia da, erdian zerrenda zuribat daukate eta hego bakoitza zeharkatzen duten sei marrabertikal dauzkate. Bere hegoen azpiko aldea grisaxka da.Bere atzealdeko hegoen gaineko aldea gorria eta beltza da.NEURRIA: Bere aurrealdeko hegoek luzeran 3 eta 4 cm dau-kate. Espezie honetako tximeleten neurria asko aldatzen da, halaere, emeak arrak baino handiagoak izan ohi dira. Neurri des-berdinak izatea beldar fasean elikadura ona ala txarra izatea-ren araberakoa dela egiaztatu da. Beldar txikiek krisalida txi-kiak egiten dituzte eta haietatik imago edo tximeleta txikiak jaio-tzen dira.BIOLOGIA: Gauez ibiltzen da eta hegalari bikaina da.

Tximeleta honek Euskal Herrian eta Iberiar Penintsula osoanurtero bi belaunaldi izaten ditu. Lehenengo belaunaldikoakudaberriaren bukaeran aritzen dira hegan egiten, eta asko ipa-rralderantz joaten dira hegan; bigarren belaunaldikoek, aldiz,uda osoan zehar egiten dute hegan. Iluntzen hasi bezain lasterhasten dira hegan egiten. Sasoi horretan ugaltzen da eta emeek beldarrentzako elikagaiizango diren landareen hostoen azpian jartzen dituzte arrau-tzak.Larba faseak udaberriaren bukaeratik udaren bukaerara arteirauten du.ELIKADURA: Beldarrak landare desberdinetako hostoez elika-tzen dira, adibidez, esne-belarraz, gamonitaz (Asphodelus fis-

tulosus), dragoi-muturraz, etab.HABITATA: Basoen bazterretan, ezponde-tan eta landa loretsuetan bizi da.BANAKETA EREMUA: Celerio lineatarenforma nominala Iparramerikatik datorrenarren, Europako hegoaldean eta AfrikanCelerio lineata livornica azpi-espeziea aur-kitu daiteke, eta Asia eta Australian ere bizida. Zenbait entomologoren ustez, azpi-espezie honi espezie kategoria emanbeharko litzaioke.Udaberrian hainbat tximeleta IberiarPenintsulatik eta Afrikako iparraldetikEuroparantz hegan joaten dira.Euskal Herrian gutxitan ikusten den espe-zie bat da, eta Europako erdialdera egitendituen migrazioetan geure lurraldea zehar-katzen du.

EUSK

ALHE

RRIK

OGA

UEKO

TXI

MELE

TAK LINEATA LIVORICA TXIMELETA

Celerio lineata livoricaDESKRIBAPENA: kobre-koloreko edo berde metalikokoloreko tegumentua, elitroen saihetsak belztuak.Apendizeak guztiz ilunak. Neurri ertaineko burua; dis-koa doi bat ttittaduna, edo leuna; ezpain-palpoen azke-naurreko giltzartea diketoa; ezpain-hortz puntadunabaina ez hain nabaria; ketarik gabeko eremu aurreba-silarra. Bihotz-formako eta neurri aldakorreko prono-toa; ertz basalak neurri ertaineko hedapen lobulifor-mea; diskoa doi ttittaduna.Elitroek, osorik hartuta,udare-formako diseinuadute; eskultura elitraleanerliebe aldakorreko hirusaihets nabarmentzendira; tarteak ttittadunakdira. Zeharkako ildorikgabeko esternito abdomi-nalak. Edeagoak erdikogingila ez oso makurtua;zafla apikala oso motzaeta eskuinerantz okertua.TAMAINA: neurri handikokarabidoa (20-29 mm).BIOLOGIA ETA BANA-KETA: Kantauriko itsaser-tzean eta Palentzia, Bur-gos, Errioxa eta Soriako ere-mu disjuntuetan bakarrikhedatu da espezie hau; Piri-nioez bestaldera zertxobaitigaro eta Frantziako hego-mendebaldean finkatzera iritsida. Lusitaniar motako elemen-tua da. Basilicus azpiespeziea,euskal mendietako mendebal-dean eta hegoaldean dagozabalduta, Kantabriako Men-dietaraino (Araban) eta AralarMendiraino (Gipuzkoan). Tro-

berti azpiespezieak, aldiz hedapen mugatuagoa du, euskal men-dien iparraldean (Tolosatik Bidaoa ibarreraino) eta Urdazuri ibaia-ren arroan (Ipar Euskal Herria) baizik ez baitago zabaltuta Cara-bus lineatus espeziea oso sartuta dago euskal autonomia erki-degoko lurraldean, baina zenbait ekosistema hartzerakoanCarabus purpurascens espeziea baino selektiboagoa da.Aztertzen ari garen espeziaren kasuan, zaletasun nemorala age-rikoa da, pagadien, hariztien eta amezti askoren moduko basohezeak atsegin baititu. Erkamezti, artadi, artelatz-baso eta pinu-dien moduko basoetan gutxiago sartu da; kasu hauetako asko-tan, landare-estalkia zeharkatzen duten uharren inguruan ager-tzen dira, eta hauetatik kanpo, galeria-baso deitzen zaionak

estaldura eskaintzen die. Espeziehonetako kideak espazio irekietan ereikus daitezke noizbehinka. Ingurunegehienetan, motzondo eta enbor erdiusteletan edo horiek zein hurbileko hai-tzak estaltzen dituen goroldioarenazpian gorde ohi da, ahal duenean.Kareharrizko lurren eta silizeoen arteanbereizketarik ez du egiten eta 40 eta1.200 m-ko koten artean aurkitu ohi da.Hilabeterik hotzenetan ale gehiagoharrapatu ditugula adierazten du histo-gramak, imagoak neguko babeslekuanaurkitu eta harrapatu baikenituen.

DESKRIBAPENA: kobre-kolo-reko tegumentua, burua eta eli-troen saihetsak belztuak.Apendizeak guztik ilunak.Pronotoaren aldean burua txikia;bekokia arinki ttittaduna, ialeuna; ezpain-pañpoen azke-naurreko giltzartea diketoa;ezpain-hortz ertaina eta zorritza;ketadun eremu aurrebasilarra. Ialuze bezain zabala den prono-toa, aldeak ia-paralekoak edoarinki makurtuak; hedapen lobu-liforme handiko ertz basala; disko ttitta-dun-zimurtsua eta luzerako ildo sakonazpitzatua, eta ingerada irregularra. Elitroek,osorik hartuta, diseinu eliptikoa dute;eskultura triploide heteronomoa eta tarteprimarioak oso jasoak. Zeharka ildaskatu-tako esternito abdominalak. Edeagoarenerdiko gingila faltziformea; oso zafla api-

kal motza, kamutsa eta espatuliformea.TAMAINA: neurri handiko karabidoa (21-26 mm). BIOLOGIA ETA BANAKETA: Afrikakoipar-mendebaldean eta IberiaPenintsulan (sortaldeko eremu xerikoene-tan ezik) hedatu da espezie hau; Carabusmelancholicus espeziea, aldiz,Pirinioetako hesia gaindituta Frantziako

hegoaldeko gune jakin batzuetanere ageri da. Betiko-rifar motakoelemntua da. Costatus azpiespezie-ak penintsulako iparraldeko etaFrantziako populazio guztiak har-tzen ditu. Euskadin Carabus melan-cholicus espeziek hartzen ditueneremuen datuak Bizkaikoa etaArabakoak dira, 60 eta 800 m bitar-teko koten artean. Zenbaitetan larbaeta imagoetan urpeko jokabideakagertzen ditu, higrofilo izaerariesker, eta isildutako lurretako etahorien eraginpeko eremuetako bisi-taria dugu nahitaez (baita amezti

eta Pinnus sylvestris espezieko pinudieta-koak ere). Azken datu hori gorabehera,badirudi ez direla agertzen oihan-ekosis-temetan eta pagadien moduko basohezeetan. Imagoek udaberri eta udazke-nean areagotzen dituzte jarduerak, onalditermiko eta plubiometrikoa izaten dengaraietan, eta orduan izaten dira topatzenerrazagoak.

CARABUS MELANCHOLICUS

CARABUS LINEATUS

22EH 49 Zk.

23EH 49 Zk.

MUN

DUKO

MEHA

TXAT

UTAK

O AN

IMAL

IAK

Asiako hego-ekialdeak munduko hainbat fai-sai-mota ditu. Hantxe, gandorra duen argus

erraldoia, oilar basatia (geure etxe-oilarren arbasoa), faisai asko,eperrak, frankolinak eta bi pauma-espezieak. Javako hegazte-rrena bi espezietatik ezezagunena da. Pauma honen jantzia ezda hegazterren arruntarena (Pavo cristatus) bezain deigarria, gai-nera berde-kolorea nagusitzen da, urdina beharrean. Bi sexuengandorra askoz altuagoa da, (espezie arruntak duenarekin konparatu ondoren). Dena den, biespezieen artean hibrido emankorrak ikus ditzakegu: bitartekoezaugarri kromatikoekin.Gehien gustatzen zaizkion habitatak, basoak, lurrak arbolatsuak,bai hosto iraunkorreko zuhaitzak bai hosto errorkorreko zuhaitzakdira. Beren banaketa indiakoa baino ekialdeagoa da: Bangla-desheko ekialdean, Myanmarren, Txinako hego-mendebaldean(Yunnango mendebaldea eta hegoaldea), Indotxinan (Thailan-

diako hego-ekialdea eta erdialdea salbu) etaJavako uhartean bizi da. Dena den, Ban-gladeshen eta Myanmarren arteko Indiakoestatu batzuetan bi espezieak gainezarriohi dira, eta modu naturalez hibridatzen dira.70eko hamarkadaren hasieran, Javakohegazterren asko zeuden. Handik aurrera,gizonak behin eta berriro bere atzetik ibil-tzen da eta gaur egun ia ezinezkoa da Par-ke Nazionaletik edo inguru babestuetatikat aurkitzea. Eztei-garaia eta eurite-garaiabatera gertatzen dira. Arrek haren txikiakeratzen dituzte: 3-5 eme.Espezie arruntarekin gertatzen den beza-la, eztei-gorteiatzea, “gurpila egitean” datza,hau da, isats estal-luma handiak eta poli-kromoak hedatzean, askok benetako buz-tanarekin nahasten dute. Benetako buzta-na motzagoa eta argiagoa da, gainera esta-lumen atzetik doa eta finkatzeko balio du.Harrokeria bukatzeko, hegalak jaizten ditueta burua atzerantz botatzen du, moduhonetaz bere lumajearen distira erakusdezake.

Beste galiforme batzuek ez bezala, Javako hegazterreak emeariatzea ematen dio, horregatik, emeak aurrerantz korrika egin behardu eta arrak behin eta berriro atzea ematen dio, azkenean emea arraren aurrean etzatzen da, unehorretan arrak bere buztana tolesten eta estaltzen du. Kopula ger-tatu ondoren, landarediaren artean emeak 4-8 arrautza ezartzenditu. Inkubazioak 27-30 egun dirau. Txitak sinkronikoki jaiotzendira edo desberdintasun txiki batekin. Jaiotzean txitoak lumatxazestalirik daude eta beste faisai-espezie batzuk bezala, habiatik atjoaten dira, baina amak zaintzen ditu buztana erabiliz.Gaur egun, UICNek “espezie kalteberatzat” hartzen du. Zorionez,gatibualdian haztea eta mantentzea oso erraza da. Egun gati-bualdian dauden Javako hegazterreen erreserba handia dago,naturan berriro sartzeko.

Munduko pizidorik handiena da okilainperiala, izan ere 58 cm-ko luzera

du. Beste okila batzuk bezala, igotzeramoldatua dago baita zuhaitzen azala fin-katzera eta egurrean zulatzera intsektuak

harrapatzeko ere.Egile askok pentsatzen duteMexikoko okila inperialaagortuta dagoela, izan ere,1957.urtetik ez da okilainperialarik ikusten. Denaden, baliteke Mexikokomendebaldeko Ama Mendi-ko alde altuenetan (Duran-go eta Txuhuahua estatue-tan) egotea. Bere habitatnagusia pinu eta haritz-basoeskuraezinetan, iparraldean2000m-tik gainetik, etahegoaldean 2600m-tik gai-netik dago. Deforestazioakez die kalte egiten aldehauei eta agian, gizonek eginzioten jarrapenaren kausazespezie liluragarri horrenbeherapena gertatu zen.Horixe da, herriko populazio-ak beren atzetik ibiltzen ziren

alde batetik bere elikadura-balioagatiketa bestetik, senda-balioagatik (izan ere,balio superstiziosoa ematen zioten Mexi-koko okila inperialari.Nahiz eta legalki espeziea babestua egon,

ia ezinezkoa da hau betetzea izan ere,mendebaldeko Ama Mendiako alde esku-razinetan bizi ziren gizonak gutxienekoiraupen-moduan bizi dira.Campephilusen beste espezie batzuekbezala, okila inperialak zuhaitzeko enbo-rrean -zulatuz- habia egiten du. Emeakhor bi arrautza ezartzen ditu, emea etaarra tartektzen dira txitak berotzeko.Hainale gutxi daude ezen UICNek “arriskularrian dagoen espezietzat” hartzen bai-tu, Zerrenda Gorrian sartuz.

1795.urtean, zientifikoki lehenengo aldiz deskribatua izanzen Senegalgo manatia. Bere gorputza eta bere estruk-

tura, generoko beste espezieren estrukturen antzekoak dira.Espezie hau sakonera txikiko uretara joan ohi da, baita ur-gezatako ibilbideetara ere; baina gehien gustatzen zaiz-kionak, sakonera txikiko esturario zabalak eta landaredi askodauden mangladiak dira. Ematen du, ur-tenperaturak 18ºC-tik gainetik egon beharduela. Horrek esannahi du, ez dela Anti-lletako manatia beza-la eta, berriz, espezietropikala dela.Nahiz eta espeziehorrek merkataritza-ustiapena pairatu ez,espezie horren popu-lazioak murriztu dira,izan ere, bere haragiaoso preziatua da -zaporeagatik-. Etniabatzuek ere esangura erlijiosoa etaerrituala ematen diote, baina hiltzendute.

Senegalgo manatiaren bizi-raupena mehatxatzen dutenbeste gauza batzuren arteandauzkagu: alde batetik, uste-kabeko harrapaketa arrantza-sarietan, bestetik arrantza-sareetan erortzen diren arrai-nekin ustezkoharraparitzagatik baita arro-zagintzen ustezko harrapari-tzagatik ere. Bere banaketa-aldeko nazio guztietan babes-tua dago baina esan behar daere legeak ez direla errespe-taturik. Zorionez, Boli Kosta-ren eta Angolaren arteandagoen aldean Senegalgomanati asko daude. Herrialdebanak, ale batetik ale miliabatzuetatara ditu. Dena den,populaziorik nagusienak dira:Gabonekoak eta Niger etaBenue ibaietako populazioak.Senegaletik Liberiaraino,populazio gutxi daude. Haudela kausa UICN-ek “espeziekalteberatzat” hartzen du, etaCITES-ek Lehenego Gehiga-rrian sartzen du.

MUN

DUKO

HEG

AZTI

RIK

MEHA

TXAT

UENA

K

Tamaina: Bere luze-ra osoa, 86-cm-koada emearengan eta92-112 cm-koa arren-gan (buztanikgabe).Buztanarekin200-250 cm-koa da.Habitata: Basoak,parkeak, arbolahedaturik dituztenaldeak, lur behereak (900 m-ko altue-raraino).Banaketa: Myanmar, Asiako hego-ekialdea eta Java.Lekualdeketak: sedentarioa da.

JAVAKO HEGAZTERENA(Pavo muticus)

Tamaina: bere gorpu-tzak (buru eta buztana-rekin) 300-400 cm arte-an neurtzen du.Pisua: gehienez 500 kgpisatzen du.Habitata: sakonera txi-kiko kostaldeetan etaur-gezatako-ibilbidee-

tan bizi da. Baita Sakonera txikiko estuarioetaneta landaredi asko dauden mangladietan ere.Banaketa: mendebaldeko Afrikan, SenegaletikKunene ibairaino (Angola) dago.

SENEGALGO MANATIA(Trichechus senegalensis)

Tamaina: bere luzeraosoa, 58cm-koa da.Habitata: pinu etaharitz-baso eskuraezi-netan, iparraldean2000m-tik gainetik, etahegoaldean 2600m-tikgainetik.Banaketa: Mexikon:Mendebaldeko Ama Mendia. 40ko hamar-kadan, Txihuahuako eta Durangoko esta-tuetan bizi zen. 40ko hamarkada bainolehen Sonoran, Jaliskon, Zakatekasen etaMitxiakanean ere.Lekualdaketak: sedentarioa da.

OKILA INPERIALA(Campephillus imperialis)

24EH 49 Zk.

25EH 49 Zk.

MUN

DUKO

ARR

UBIO

AK

EUSK

ALHE

RRIK

O M

EHAT

XATU

TAKO

FAU

NA

DESKRIBAPENA: suge lerden eta sendoa da. Buru txiki sama-rra baina ongi garatutakoa dauka, ezkata leunez eta begi-ninibiribilduko begi irtenez horniturikoa. Arrak emeak baino han-diagoak dira, neurriz.Ofidiorik ikusgarrientzat jotzen da sugeberde-horia, ageri dituen kolore deiga-rriengatik. Heldutasuna erdiesten due-nean, lau urteko bizia duenean gutxigorabehera, bi kolore edo jantzi izanditzake: berde-horixka eta beltza. Sugeberde-horixkek, dagokien izenak ondoadierazten duenez, hondo hori-berdex-ka ageri ohi dute, zirrinta edo marra arreedo beltz-berdexkez ilundutakoa; sabe-laldea horixka edo berdexka dute, pun-tutxo ilunez zipriztindurikoa zenbaitetan.Jantzi beltza dutenek, kolore beltz edobelzkara ageri dute gorputzaren goikoaldeetan, eta grisaxka beheko aldeetan.Suge gazteek helduek baino kolore gri-saxkagoa dute bizkarraldean, eta hori etabeltz biziz zipriztinduta egon ohi dira.Gorputzaren erdialdean, bizkar-ezkatezosaturiko hemeretzi ilara ageri dituzte, 180-230 sabel-ezkatainguru, isats-azpiko 87-130 ezkata pare, eta zortzi ezpain-gai-neko.BIOLOGIA: negu parteko lozorroa amaitu ostean, apiril alde-ra, elikatzen hasten da, eta handik hilabetera hasten dira pare-katzeen aurretiko errito-borrokak -maiatzaren hasieran edoerdialdean-; baina eguraldia aurkako bada, ekainera arte atze-ra daitezke. Suge arrak bortizki borrokatzen dira orduan; bor-tizki kolpatzen dira elkar, krudelki kosk egiten diote elkarri, eta

isatsa astinduz zigorkada galantak ematen diz-kiete batzuek besteei.Garaileak garondotik edo lepotik kosk egiten dioemeari, gero isatsarekin kiribilkatu eta estali egi-ten du. Hilabete baten buruan, ekainaren erdial-dera, arrautzak erruteko toki egoki baten bilahasiko da emea, harkaitz arteko arrakaletan, etalandarediaren ezkutupean geratzen da harrizkomurruetan. Errunaldi bakoitzean 5-15 arrautzainguru izaten dituzte, 20 x 35-40 mm inguru neur-tzen dutenak; arrautza-oskolek marrazki izar-kara bat dute ezaugarri eta hilabete eta erdi edohilabete biren buruan zabaltzen dira.

Kumeak irailean jaiotzen dira, eta 20-24 cm inguru izaten dituz-te luzean. Intsektuez elikatzen dira: batik bat matxinsalto han-diez, saurioen arrautzez eta sugandila txikiez. Urriaren erdialdera edo amaiera aldera hasten da hibernazioaeta udaberrian jada sartuxera arte luzatu ohi da.ELIKADURA: ehiztari nekaezina da eta ikusmenari esker hau-tematen ditu bere harrapakinak. Ehizaki handiak hertsadurazakabatzen ditu -itotzeraino estutuz- eta gero oso-osorik irens-ten ditu.

EZAUGARRIAK: lau hatzetako arrubioa oso luzangada eta azala leuna eta hezea izateaz gain, bizkarral-dean arre argia da; saihetsetan beltza; eta grisa sabe-lean. Beste alde batetik, arrubio gazteak marroi argiaketa edo arrosak izaten dira.Buztana luzea dauka, baina gorputz-adarrak txikiak.Begiak irtenak ditu.Gorputz-enborraren alde bietan14-17 alboetako ildo ditu.TAMAINA: 6-9 zentimetro luzeda.BIOLOGIA: izenak dioenmoduan, Texaseko arrubio hai-tzulotarrak haitzuloak maite ditu,baina ur azpikoak, uretako ani-malia baita, eta gainera, oso ige-rilari ona. Erreken hondoan dau-den arroketan eta iluntasunean dauden kobazuloetan ematendu denbora gehiena.Ugalketa garaia heltzen denean, eztei-gorteiatzearen osteanarrak espermatozoideak kanporatzen ditu emeak kloakekin batze-ko eta arrautzak ernaltzeko.Emeak hondoratutako arroken artean erruten ditu arrautzak, lar-

bak ateratzen diren artezainduz. Horren ostean,larbek ez dute helduenitxura hartzen 3,8 zenti-metro luze izan arte.ELIKADURA: intsek-tuak, moluskuak eta ure-tako krustazeo txikiakjaten ditu elikatzeko.

BIZI TOKIA: arrokazko haitzuloak dituzten errekatan bizi dira,batez ere, haitzulo horien artean egon ahal izateko.Arroken artean bizi da, baina erreka txikien hondoan daudenkobazuloetan.HEDAPENA: Ipar Amerikako animalia da. Iparraldeko Karolina,Arkansas, Texas, Florida eta Missourin dago.

EZAUGARRIAK: Oklahomako arru-bioak azal leuna dauka eta bizkarral-dea zeharkatzen duen marra marroibat dauka, burutik ateratzen dena etabuztanaren puntaraino heldu.Burua zabala eta zanpatua dauka.TAMAINA: 5-8 zentimetro luze da.BIOLOGIA: izenak dioen moduan, Texaseko arrubio haitzu-lotarrak haitzuloak maite ditu, baina ur azpikoak, uretako ani-malia baita, eta gainera, oso igerilari ona. Erreken hondoandauden arroketan eta iluntasunean dauden kobazuloetanematen du denbora gehiena. Ugalketa garaia heltzen denean, eztei-gorteiatzearen osteanarrak espermatozoi-deak kanporatzenditu emeak kloakekinbatzeko eta arrautzakernaltzeko.Emeak hondoratuta-ko arroken arteanerruten ditu arrau-tzak, larbak ateratzendiren arte zainduz.Horren ostean, larbekez dute helduen itxu-

ra hartzen 3,8 zentimetro luze izan arte.ELIKADURA: Intsektuak, moluskuak eta uretako krustazeotxikiak jaten ditu.BIZI TOKIA: erreka txikietan, iturburuetan eta hondoa arro-katsua duten uharretan bizi da.HEDAPENA: ipar Amerikako animalia da eta Illinioiz,Missouri eta Oklahomako estatuetan da nagusi.

DESKRIBAPENA: txori txikia da, 13 cm-ko luzera lortzen du.Bizkarraldekoa arre-gorrizka koloretakoa da eta burua gris-errau-tsa, mokoaren ertzetan beltzarana. Hegoak arre koloretakoakdira eta lumen alboak argitsuak. Isatsa grisa iluna da eta errek-trize argitsu kanpokoekin. Eztarria zuri ospetsua, bularra arro-satxoa eta beheko aldeak argitsuagoak. Emeak arrak bainodiseinu gutxiago kontrastatuta dauka, marroi-grisa. Mokoa bel-tza da eta hankak arre ilunekoak. TAMAINA: luzera: 13 cm. Pisua: 14-16 g.BIOLOGIA: oso bizikorra da eta lan-daretza artean mugitzen da eten barik.Hegalaldia baxua eta laburra izaten da;arriskuan dagoenean sastraken arte-an ezkutatzen da. Landaretza artean,lurretik hurbil habia egiten du, landa-retzaz egindako habiak argitsu barne-tik tapizatuak egiten ditu. Euskaldiko populazio aktiboa 20 biko-tekoa baino handiagoa ez dela esti-matzen da. Europan zehar, Penintsu-la Iberiar eta Penintsula Italiarratikbanatutako populazioak egonkor man-tentzen direla dirudi.Bere populazioek mugatzen dituen fak-torea, bai dentsitatea bai distribuziozonaldeari buruz hitz egiten, giro erdi-lehor edo zuhaiska-formako estepen

gabezia izaten da.Kontserbazio neurriak espezie honek popu-latzen dituen habitataren iraupena lortze-ra helbideratu behar dira.ELIKADURA: fruituaz eta artropodoz eli-katzen da.HABITATA: ipuru eta txilar otalurretan bizi-tzen da eta karraskadun eguteratan. Larrexerofilodun muinoetan eta material medi-terranear mehea dagoen lekuetan presentedago ere. Orokorrean leku hauen lurzorubiluzien portzentaia garaia izaten da.Mediterraneo ingurualdetik banatuta dago.Gure lurraldean bakarrik agertzen da Ara-bako bi herrietan.

SUGE BERDE-HORIA (Coluver viridiflavus)LAU HATZETAKO ARRUBIOAEurycea quadrigitata

OKLAHOMAKO ARRUBIOAEurycea tynerensis EZKAL-TXINBOA (Sylvia conspicilliata)

26EH 49 Zk.

27EH 49 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O K

ARRA

MARR

OAK

DESKRIBAPENA: kolore gorri hits edo zeharrargi-tsua du, tinkotasun gogor batez nahiz ez kurruskai-rea.Ardatz hasieran hestu eta gero xingola - formako iza-teko zabal-tzen den batez osatuta dago, berorretatikmihi (ligulatuak) formako proliferazioak daramatzenlaminak jaiotzen dira.Orri txikiak (proliferazioak) orri nagusien gunean jaio-tzen direlarik. Guztiak mihi formakoak dira. HABITATA: paraje ez oso arriskugarrietako behemediolitorala eta infralitorala hartzen ditu, itzaleandauden lekuetan. Oso arrunta ez izan arren naharo-tasun txiki batez agertzen da kostalde honetan.

DESKRIBAPENA: kolore gorri ilunekoalga laminarra da eta 30 cm.tako hardezakeena. Arrokara disko txiki batezfinkatzen da nondik lamina osoa, ertzuhintsuz, jaiotzen bait diren. Hasierabatean mamitsua bada ere, kurruskai-rea bilakatzen da zahartzen denean.Paraje arriskugarrietako behe medioli-torala eta infralitorala hartzen ditu, harezarinki estalia izatea jasaten duen algabat da.Orri haundia, nondik beste txikiagobatzuk ertzetan (ugalketak) ateratzendiren. NEURRIAK: 10-15 cm.HABITATA: mendebal kantabrikoanoso arrunta ez den arren ez da arraroakostaldean zona sakonagoetatik mare-ak ekarria topatzea.

DESKRIBAPENA: 6 tik 10 era cm.ko alturazeta gorri hits kolorezko espezimen gisan ager-tzen dira.Sustratura disko txiki batez finkatzen dira non-dik lerro - formako lakainetan zatitutako lami-na bat emateko berehala zabaltzen den tailumehe bat jaiotzen bait den. Alga mintzaire hauaskotan itsasten da, soldatu ere bai, besteespezimen batzuekin gainazal laminarrarenzenbait puntutan sustraitxo txiki (errizoideak)sekundario batzuren emisioari esker.NEURRIAK: 6-10 cm.HABITATA: infralitorala hartzen duten arroke-tako ziloguneetan bizi da, behe mediolitorale-ko kubeta sakonetan ere topa daiteke.

Bere oskola handiagoa da luzeran zabaleranbaino. Gehienez ere 4 zentimetro neurtzen

du. Zefalotoraxaren erdigunean bi arantza nabar-men ditu eta antena luzeak. Bestalde, arrekemeek baino garatuagoa dute lehen hanka parea.Koloreari dagokionez, malba argia edo arre gorrix-ka izaten da espezie hau. Otsailetik apirilera bitar-te jartzen ditu arrautzak eta itsaso hondo hondar-tsuetan bizi da, landarediaren tartean; 10 metrotik20 metrora bitarteko sakoneran. Nahiz eta itsasertzeko karramarroa izan, mareakeragina duen tokietan aurkitzea zaila da. Bereharrapaketa ustekabekoa izaten da, arrantzaleakbeste krustazeo batzuk harrapatzeko ipintzendituzten kaioletan sartzen baitira.

Oro har, oskolak 20 zen-timetro neurtzen du

gehienez. Oso gutxitan iris-ten da 30 zentimetrora etaerabat leuna da. Hankakilez josita ditu, lehen hankaparea izan ezik. Sabelaldeagorputzaren azpian bildutadu eta arren kasuan punta-duna bada ere, emeeksabelalde biribildua dute.Haginen puntak beltzakdira, eta gorputzaren goikoaldea, berriz, arrea.Gainerako gorputz zatiakhorixkak ditu. Itsaso hondoharritsu eta hondartsuetanbizi da, kostatik gertu. Sedentarioa da. 2.900.000 arrautzaerrun ditzake urte osoan, laranja kolorekoak. Emeakgarraiatzen ditu arrautzak harik eta eklosionatu arte.Milimetro batera iristen ez diren larba pelagikoak sortzen

dira, eklosioaren ondorioz. Mudak beren bizitzako lehenaroan azkar gertatzen dira, eta, garapen maila jakin bateraheltzen denean, urtean behin mudatzen da. 7 urterekin iris-ten da sexu-heldutasunera eta 20 urtera arteko bizia du.Arrain hilez elikatzen da.

Oskol hexagonala du, eta errostroan 3 gingil edo aran-tza ditu. Bere saihetsean 4 edo 5 hortz ditu, nabar-

men. 21x25 milimetroko neurria du. Oskolaren kolorea

aldakorra da, berdexkaizatetik purpura-kolorekoaizateraino, orban nabaredo zuriekin. Espezieezaguna da, eta honda-rretan ezkutatuta edoPosidonia hosto tarteanbizi da, kosta osoan.Martxo eta apirila arteanerrun ohi ditu arrautzak,eta bere ezaugarri nagu-sia heldutasunera aldake-ta metamorfiko gabe iris-tea da. Europako itsasertzguztietan bizi da, ozeanoAtlantikoan baita

Mediterraneo itsasoan ere aurki daitekeelarik. Bere tamai-na txikia dela eta, ez du merkaturatzeko interesik.

KARRAMARRO TXIKIA PIRIMELA DENTICULATA

SCHIZYMENIA DUBYI

KASKADUN KARRAMARROA CORISTES CASSIVELAUNUS

BUIA CANCER PAGURUS

RHODOPHYLLIS DIVARCIATA

EUSK

ALHE

RRIK

O A

LGAK

HALARACHNION LIGULATUM

28EH 49 Zk.

29EH 49 Zk.

TXAK

URRA

K

Adituen ustez, lehenengo Fox-terrierra XVIII. mendeanagertu zen eta gurutzatze batzuen ondorioa izan zen,

hauek Ingalaterrako ehiztari-txakur zaharrari aldatu zioten.Baina mende bat igaro behar izan zuen Mundu-mailakolehenengo txakur-erakusketan, ofizialki aurkeztuta izate-ko.(1859. urtean Newcastlen-Australia-).1879.urtean Ingalaterran ofizialki onartu zuten. Baina han-go garaiaren Foxa eta gaur egungoa ez dute ezer ikusirik:orain, eder, dotorea, eta liraina da oso. Europan bakealdi ugariek hazleeianimalia honen ezaugarriak hobe-tzeari uzten zizkieten.Gaur egungo “cinofilia”-ren ustez,Fox-terrierraren bi mota daude: ileleuna duena eta ile gogorra due-na. Esaten da, ile gogorra dutenaleak, ile leuna duten Foxen anaiakondo jantzitak direla, izan ere, beredesberdintasun bakarra ilajeandatza. Ile gogorra duenak koko-azalaren ilea bezala eduki behardu: dentsoa eta trinkoa. Ile leunaduenarena, ordea, lazio, dentso etaugaria izan behar da. Bietan zurikolorea, orban beltzekin, gastainkolorearekin edo jaspeztatuekinnagusitu behar da. Bietan ere, buz-tana -berezko tamainean-heren bat anputatu behar da. Gauregun ekintza honek estetiko-hel-buruak besterik ez dauzka, aintzi-nean, txakurra gordeleku batenazerien bila sartu zenean eta borrokan liskartzen zirenean, ehizta-riak buztana hartuz ateratzen zuten.

IzaeraNahiz eta jostari iletsua iruditu, bere jatorriak ehiztari-txakurrengandaude. Izugarrizko izaera duenez, hiltzeari uzteko gai da, amoreeman beharreanFox-terrierra dinamiko, zaunkari, ausart eta jokuaren laguna da. Berezko kuxkuxeroa da: beti gordelekuetan edo bazterretan usna-

tzen ibili ohi dira. Izugarrizko adimena dute, ale batzuek, trebakuntzalaburra egin ondoren, goizero, beren jabeentzat egunkariaren bilajoaten ikasi zuten. Berarekiko bizikidetasun ona izateko, irmoz hezibehar da, laztan gutxiekin. Modu honetan umeekin maitekorra izan-go da eta kanpotarrekin oldakorra. Ile kizkurra duen Foxa ile leunaduena baino bihurriagoa eta adiskidetuagoa da. Txakurra gogorraeta iraunkorra da, ez du joera gaixotasunak harrapatzeko.ariketa fisiko asko egin behar du bere kemena kanporatzeko etabere silueta dotorea mantentzeko, hau ez egitekotan -apartamentutxiki batean sartzen badugu eta kirolik ez- azkenean bere izaeraantipatiko eta zaputz bihurtuko da (bere jabeekin ere). Ale hauekaditsuak dira 15 urte baino gehiago bizi daitezke, baina zahartza-roan epileptiko-atake jasatzeko joera dute, eta emeek, nerbio-sabe-laldiak jasatzeko joera dute, horregatik gomenigarria da bere bizi-tzan zehar, aldi bat edo bitan gurutzatzea.Txakur hauek beti izaera alai, orekatu , eta eraginkorra izan behardute. Bere hankak ez dira izan behar luzeegiak edo laburregiak.Estandarraren arabera, Fox-Terrierren burezurra zapala izan beharda eta mailaz maila zabalean begietara txikiagotu behar da. Barai-

lak sendo, eta gihartsuak. Sudurra beltza eta begiak, txi-ki, ilun eta biribilak izan behar dira. Bizkarra, laburra etaestua, ahulezirik ez. 40 cm-ko altuera ,gehienez, edukibehar du eta halaber, 8`2 kg, gehienez, pisatu behar du.Sudur zuria edo orbanekin, belarri lodiak, eta ahoa han-diegia akats larritzat hartzen dituzte.

ZainketakTxakurra, osasuntsua eta polita mantentzeko, eguneroedo txandakako egunetan eskuilatu behar dugu, ile gogo-rra eta kizkurra duenari batez ere. Eskuila zurdaz izanbehar da eta gogorki pasatu behar da ilajearen barruraondo sartzeko, hasieran ilez kontra egingo dugu eta geroilez alde. Ekintza honek, ile hilak kentzeko ez ezik, buru-azala sendotzeko eta leuna eta disdiratsua mantentzekoere, balio ditu. Muda-garaian ilea eskuilatzea oso garran-tzitsua da, honi esker, estetika-baldintza onak manten dai-tezke eta ilearen erorketa ere bizkor daiteke. Ile gogorraduenaren ilajearen edertasuna eta ehundura ondo man-tentzeko, bainatu ondoren gomendagarria da “blanco deEspaña” edo klarion birrinduta ematea bere mantu busti-tan. Gero tapaki batekin estaliko dugu lehortu arte. Ordu bat gero-ago, bakarrik eskuilatuko dugu eta bere ilajea perfektua geratuko

da. Ile kizkurra duenari noizean behin ilajea moztu behar diogu,-bere estandarraren arabera-.

Mozketa eragiketa neketsua denez, txakur-ileapantzaileak eginbehar du. Ia-Ia beti eskuz egiten da, metodo bat jarraitzendu:”stripping”-a , hemen metxaz metza ilea errotik ateratzendute labana txiki horztun baten bidez. Eragiketa honek minikez du ematen. Gero “trimiming”-a edo akabera egiten da. Ileaere guraizez moz diezaiokegu, baina berriro hazten denean trin-kotasun gutxiago du eta akabera narratsagoa izan ohi da.

Fox-Terrierraren hazkuntzaNahiz eta emea bederatzi hilabeterekin guratzaturik izan dai-teke ez da gomenigarria egitea bi urte arte, eta hiru araldi pasa-tu arte. Izan ere, une hori arte emea ez dago zeharo garatuaeta kaltegarria izan daiteke bere hazkuntzarako ete bere kume-en bizitzarako.Bere laugarren araldia hastean, obulazioaren hasiera agertzenda eta estaltzeko unea. Emeari arra erakartzen zaio bainamomentuz bakarrik jolasten, usnatzen….Baina arrari ez zaioonartzen eta ez dio uzten zakila sartzen. Estaltzeko onena daaraldiko hamargarren egunean egitea eta hamabosgarren egu-nera arte egin daiteke, izan ere, momentu honetan, emea har-beragoa dagoenez arraren eskakizunak kontuan hartuko ditueta emeak berak egoera berotuko du.Geroko ondorengoak ziurtatzeko, koitoa egin ondoren, emeakez du pixa egingo hurrengo 15 edo 20 minuto arte, esperma-ren zati bat galduko lezakeelako. Halaber gomenigarria da biegun barru estalketa errepikatzea, horrela ernalketa asegura-tua geratuko da, eta ez da egongo ezezagun txakurraren sabe-ladi bat.Erditzeko unea ailegatzean emeak leku lasai, argitsua eta aise-aren korronterik gabe bilatzen du. Erditzeko zorian dagoeneanurduritasuna, arnasestuak eta begi disdiratsuak agertzen dira.Orduan, kutxa batean (20 cm-ko altuera, nahikoa izango da).tapaki bat jarriko dugu, horrela lehenengo minak sentizean eza-rriko da. Senez, bulba behin eta berriro lamiakatzen du kume-en irteera errazteko. Uzkurdurak agertu bezain laster, bananbanan plazentaz estalitak agertzen dira kumeak. Haiek, zilbo-rrestearen bidez, amarekin loturik daude. Banan banan ere amakplazenta kentzen die, biltzen ditu, hortzen bidez zilborresteamozten die eta gogorki lamikatzen ditu, bularra eta bizkarra pre-sioa eginez, kumeek arnasa hartu arte, marru egin arte, eta han-kak mugitu arte. Bukatzeko plazenta jaten du amak.

FOX-TERRIERRA

TXAK

URRA

K

30EH 49 Zk.

31EH 49 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O P

ERRE

TXIK

OAK

EUSK

ALHE

RRIK

O Z

UHAI

XKAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulu tentea, 20-60 cmbitartekoa, aran-tzagabea eta forma biribildukoa, edukiz adar ugari-ugariak, ildaskatuak eta aurkakoak, horiskak, hosto bakanekoak.Hostoak 5-15 x 2-3 mm, bakunak, eseriak, eliptiko-lantzeolatuak,pubeszente-zetadunak alde bietan, azkar erorkorrak, geratuz zurtoi-na biluzik eta pulbinulu nabarmenez zaplaztatua. Infloreszentzia gin-bail kapituliformean, 4-16 lorekoa, braktea hostorak; pedizeloa 1 mm-koa, brakteaduna; kaliza 4-6 mm-koa, indumentu patente trinkozestalia; korola hori urre-kolorekoa; estandartea 8-13 mm-koa, zeta-duna gila bezalaxe. Leka estuki luzanga, akuminatua, zilarkara-zeta-duna; 2-5 hazi, lentikular-reniformeak. LORATZE: urtarriletik ekainera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: ordezpen-sastrakadietan bizi ohi da,zoru harri-tsuetan, pentoka lehor eta eguzkitsuetan; noizbehinkaerrepideetako ezponda erosionatuetan ere ezarten da. Espainiakohegoalde eta hego-ekialdean endemikoa da; Euskal Herrian moduakzidentalean iristen da eta behin aurkitu izan da Arabako hegoal-deko estazio batean.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: sub-zuhaiskaarantzagabea, altueran 40 cm eta 1,5 m artekoa, tentea;urteko zurtoinak ugariak, tenteak, ildaskatuak, hostodunak,berde argiak. Hostoak bakunak, 9-50 x 2,5-15 mm, lantze-olatuak edo obalak, glabro eta desberdinki zetadun bitarte-koak, edukiz ilaje bera kalizak eta lekak; estipulak subula-tuak. Loreak bakarka braktea bakoitzaren galtzarbean, era-tuz luku laburrak edo sarriagotan loreanitzak eta luzatuak,hostodunak, adarren puntan. Brakteolak hostokarak, kali-za baino luzeagoak; pedizeloak 1-2 mm-koak, edukiz erdial-dean 2 brakteola 2 mm ingurukoak; kaliza 3-7 mm-koa, iza-nik bere ezpainen luzera hodiarenaren berdina; korola ilegabea;estandartea 25.30 mm-koa, luzanga-lantzeolatua; leka 15-30 x2-3 mm, luzanga eta zapaldua, ilegabea, 5-12 hazikoa.LORATZE: maiatzetik abuztura loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: hainbat ingurune hezetan bizi ohida, harizti, ibarbaso, azekia-ertz, istingadi, pre-txilardi, larre,

etab.etan. Ia Europa osoan banaturiko taxoi hau, ugaria da Eus-kal Herriko zona submediterraneoan, eta puntualki azaltzen daisurialde atlantikoan, bereziki kostaldean, eta hegoaldeko mutu-rrean.ERABILERA: Genista honen loreak artilea eta linua horiz tin-datzeko erabili izan ziren; ornamentazioan ere kultibatzen da.

GGEENNIISSTTAA UUMMBBEELLLLAATTAADESKRIBAPENA: oro har, zenbait ezaugarri nagusirenbidez ezagutzen da: txapel moreska, limoi-hori kolorekoorri-hertsiak, oso zapore mingarreko mamia, lilaska kolorezpartzialki tindatutako hanka zuri-horiska eta, guziaz gain,amoniakoak eragindako erreakzioz kolore gorri edo arrosa-koa. Txapelak 4-10 cm-ko diametroa du. Hasieran ganbilada eta gero laundua, ditiduna edo ez hain ditiduna, eta erdi-tik sartua. Txapeleko azala, forma tipikoan, purpura-mores-ka kolorekoa da, var. Mellina barietatean horia eta var.Viridis-ean berdea. Horrezaz gain, distiratsua eta ozta-oztatxapeletik askagarria. Orriak adnatuak dira, dekurrenteantxekoak batzuetan, oso hertsiak, meheak, eta limoi-horikolore berezia dute. Hanka zuri-horiska da, lilaskaz edopurpura-arrosaz tindatua, gogorra eta fusiforme antxa.Esporak ia esferikoak dira, kolore okre-zurbilekoak, eta apain-dura amiloide ia-saretua du. Halaber, zistidioak eta dermato-

zistidioak ditu. Russula queletii espeziearekin nahas liteke,antz handikoa baita, baina txapelak ertz ildokatua du, kremakoloreko orriak, ez horiak, eta sagar usaina, eta guziaz gain,bere mamia ez da amoniako erreakzioaren bidez aldatzen.Russula torulosa-k ere antz handia du eta leku berdinetan ate-ratzen da, baina hanka motza eta lodia du, eta dena erabatmoreska da. Bere txapela moreska iluna da, orriak okreak etabeti itsas aldeko pinadietan ateratzen da, eta guziaz gain,amoniakoaren bidez ez da mamia aldatzen.HABITATA: oso berantiarra da. Koniferoen azpian ateratzenda Irailetik lehen hormatera arte. Euskal Herriko Russulaarruntenetakoa da hauJANGARRITASUNA: ez da jangarria, zapore mingor eta min-gotsa baitu.

DESKRIBAPENA: neurriz ertaina da eta txapelak 10-15 cm-ko diametroa izan dezake, hasieran ganbila, gero laua edo,eta azkenik erdialde sartukoa. Azala distiratsua du, kolorea,berriz, arrosa-ardoa, nagusiki ertzetan, eta erdialdean, orokor-ki, kolore galdua izan ohi du, oliba-okrexka. Ertz erregularra,inkurbatua eta kanaleduna ale helduetan. Orri hertsiak, zaba-lak, erdi itsatsiak, tartekaturiko orrixka eta guzti, hasieran kolo-re krema-okrexka, gero-laranja. 6-10x1,8-2,5 cm-ko hanka,zilindrikoa, oinalderantz pitin bat loditzen dena, hanka-azalakizkurtua eta kolore zurixka, ale helduetan kolore gris-zurbila hartzeko joera badu ere. Esporak globo

antzekoak, okre-horixkak.HABITATA: uda-udazken aldean ateratzen dahostozabalez osaturiko baso hezeetan, silizezkolurraldeetan edo azidoetan, eta batez ere“Quercus”-en azpian. Espezie arrunta da gureHerrian.JANGARRITASUNA: mami hauskorra, zurixka,gris-zurbil bilakatzeko joera, zapore mingarra etafruta usaina.

PPIINNUUDDII--GGIIBBEELLUUBBEELLAARussula sardonia

RRUUSSSSUULLAA DDEECCIIPPEENNSS

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulu arantzagabea, 20-50 cm bitar-tekoa; zepa loditik zurtoin mehe eta igokariak jaio-tzen dira, behealden azkarhostosoiltzen direnak; urteko adarrak pubeszenteak, hostodunak. Hostoakbakunak, 4-12 x 2 cm, eliptiko eta luzanga-lantzeolatu bitartekoak, glabroak,puntan mukronatuak, eta estipulak iraunkorrak, subulatuak. Infloreszentzialuku terminal lasan, 5-20 lorekoa; brakteak eliptikoak, 2-3 mm-koak; pedize-loan 2 brakteola, 2 mm-koak, punta inguruan ezarriak; kaliza 2,5-5 mm-koa,kanpanulatua, glabroa; estandartea 5-7 mm-koa, glabroa; gila luzeagoa (1mm gutxi gorabehera), sakabanatuki zetaduna. Leka eliptikoa, apizean gorantzkurbatua, eta edukiz ile-lerro bat goiko ertzean gaztetan; 2-6 hazi.LORATZE: ekainetik uztailera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: estaia menditarreko pagadi, harizti eta pinu-dien ordezpen-komunitateen osagaia da, batez ere txilardi eta piornal sili-zeotan, estaia subalpetarreraino iritsiz. Euskal Herrian Gorbea inguruetanbakarrik ezagutzen da.

GGEENNIISSTTAA MMIICCRRAANNTTHHAA

XXIIRRIISSTTOOLLAAGenista tinctoria

32EH 49 Zk.

33EH 49 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OLA

NDAR

E DI

KOTIL

EDON

EOAK

EUSK

ALHE

RRIK

O LA

NDAR

E DI

KOTIL

EDON

EOAK

DESKRIBAPENA: zurtoin herrestari eta sustraituak dituen 10-50 cm-ko landarea, belar multzo zabalak eratzen dituena. Zurtoina luzeak,herrestariak, adabegietan sustraitzaileak.Hostoek peziolo luzea dute eta orban zuriskadun hiru foliolo obal dituz-te. Loreak zuriak edo zertxobait arrosak dira eta pedunkulu luzedunburutxa esferikoak eratzen dituzte. Kalizaren goiko hortzak estuki lan-tzeolatuak dira.Loreak usaintsuak; kolora zuria, inoiz arrosa, 13 mm-rainokoa. Loreaarre argi bihurtzen da loraketaren ondoren eta oso okertua geratzen da.Izen zientifikoak (repens) landare herrestaria dela adieratzen du.Hirusta hau bazka landare modura ereiten da belardietan.LORALDIA: apiriletik urrira loratzen da.HABITATA: belardiak, bideak, larreak eta leku belartsu freskoak.BANAKETA: ia Europa osoa.

DESKRIBAPENA: lore hori hildaska gorriekin disuena, gaztela-niazko izena fruituaren bukaeran duen adar txikiak ematen diolarik. 10-40 cm-ko landarea, gehienetan herrestaria, hiru foliolo lantzeo-latu edo biribildun hostoak dituena. Zurtoinak tenteak edo erditenteak.Hostoak. Itxuraz bost hostoskako hostoak, baina beheko biak iza-tez hosto sekundarioak dira.Loreak, kolorez horiak edo laranjatuak dira, sarritan ildo gorriskadu-

nak eta 2-7 loredun burutxatrinkoetan ezarrita.Landare honen hostoek zianuroa (substantzia oso toxikoa) ekoizteko gaitasunean datzandefentsa kimikoa dute. Animalioa batek bere hostoak irensten dituenean, zelulen barruanbanatuta egon ohi diren bi osagai askatzen ditu, elkartzerakoan zianuroa sortzen dutenak.LORALDIA: apiriletik irailera loratzen da.HABITATA: soroak, bideak, larreak, belardiak eta bide bazterrak.BANAKETA: ia Europa osoa.OHARRAK: popietate antiespasmodikoak dituen landarea da, nerbio eta insomnioarenlasaigarria, erleek asko estima-tzen dutena.

DESKRIBAPENA: Zurtoinak: 20-70 cm-ko garaiera. Igokariak etailaundunak.Hostoak: 5-20 mm-ko hostoskak, 4-10 pare, lerro-formakoakedo pitin luzangak. Estipula osoak, behealdekoak ba-tzutan 2-4 hortzez hornituak.Loreak: matsalkoetan. Korola zuri zikindua, purpura-tonuznahasia, 2-5 mm-ko luzera.LORALDIA: enainetik uztailera lora-tzen da.HABITATA: hesiak, belardiak.

VICIA HIRSUTA

DESKRIBAPENA: 10-50 cm-ko landare ile-tsua. Zurtoinak tenteakedo alderatuak, gehie-netan bilodunak.Hostoek hiru foliolo obaledo eliptiko dituzte,

sarritan orban argidunak. Estipulen alde askea hiruki itxuradunada. Loreak kolorez arrosak edo purpurak dira eta burutxa esferi-koak eratzen dituzte. Kalizaren tutuaren kanpoko aldea iletsuada. Loreak: 2-4 cm-ko mordoskak, biribilduak edo arrautza-for-makoak, bakarka zein binaka, gehienetan eseriak eta inbolukruzhornituak. Korola gehienetan purpura-gorriska edo arrosa, inoiz

krema-kolorekoa edozuria.Bere izen zientifikoak(pratense) lareeetanhazten dela adieraztendu. Belardietan bazkalandare modura erei-ten da.LORALDIA: apiriletikurrira loratzen da.HABITATA: belardiak, bide bazter belar-tsuak eta baso soi-luneak.BANAKETA: ia Europa osoa.

DESKRIBAPENA: itxiokorria (Ononisspinosa), zelai eta landa lehorretaneta baso inguruetan agertzen da, etabaita ere ar-tzaintza dagoen lekue-tan, dituen arantzei Ester abereek ezbait dute jaten. LORALDIA: ekainetik abuztura lora-tzen da.HABITATA: hesiak, belardiak, lur lan-duak.

OHARRAK: K. a. I. mendean,Dioskoridesek bere sustraia diuréticoeta ultzerak orban-tzeko ona zela esa-ten zuen. Erdi Aroan etaErrenazimenduan erabili zen, eta gauregun oraindik erabiltzen da gernu-bideeta ahoetako afekzioak sendatzeko.Bere izen generikoa anos=astotik dator,animali hauek azkura egiteko erabiltzenbait dute.

HIRSUTA GORRIATrifolium pratense

MENDIKO USOBELARRALotus corniculata

DESKRIBAPENA: zurtoinak: 80 cm-rainoko luzera. Birakariak etaigokariak.Hostoak: 3-8 hostoska-parte, 3 x 6 mm-rainokoak, zorrotzak edo muxarra-tuak, mukroidunak. Goialdeko hostoek kiribil adarkatua daramate.Loreak: 1-4naka. 8-30 cm-ko korola, purpura edo bioleta.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA: hesiak, belardiak, lur landuak.

ZALKE ARRUNTAVicia sativa

ITXIKORRIAOnonis spinosa

HIRSUTA ZURIATrifolium repens

DESKRIBAPE-NA: zurtoinak 2n-rainoko luzera.Igokatiak.Hostoak: 6-20hostoska-pare,lerro-formakoakedo luzangak, 5-30 x 1-6 mm-koak. Kiribil adarka-tuak.Loreak: galtzarbeko matsalko trinkoak, 10-30nalorekoak. 8-12 mm-ko korola, bioleta urdinska.LORALDIA: ekainetik uztailera lora-tzen da.HABITATA: soroak, belardiak, sastrakak.

DESKRIBAPENA: zurtoinak 30-100 cm-ko luzera.Igokariak edo herrestariak.Hostoak: 3 cm-rainoko hostos-kak, eliptikoak edo luzangak,kamutsak edo muxarratuak,mukroidunak. Estipula orban-duak.Loreak: 2-6nako taldeak, ba-tzu-tan kandu labur batekin. 12-15mm-ko korola, urdinska-purpuramatea.LORALDIA: maiatzetik uztaileraloratzen da.HABITATA: sastrakak, basoaketa bide-ertzak.

VICIA SEPIUMVICIA CRACCA

34EH 49 Zk.

35EH 49 Zk.

Denboretan zehar paseo batTasmania, kontinente beraren hegoaldeko hedapena da.Azken glaziazioaren amaieran gertatu zen. Itsaso-mai-laren handitzeak, bere lotura kontinentearekin ito zuen.Geologoek pentsatzen dute, azken milioi urtetan zehar,askotan irla hau lehorrekin lotuta zegoela. Dirudienez,hiru edo lau lotura egon zen, eta bakoitzari glaziazioarenfase gogorra zegokion. Irla haudolerita ignea-z eginda dago, Aus-tralia kontinentalean oso zaila daarroka hau aurkitzea. Duela 250milioi urte -Permiko Aldian- irlarenalde gehiena izotzez estalita egon-go zatekeen. Izan ere, garai horre-tako arroketan aztarna ildaskaturikdaude. Hurrengo 50 milioi urte, izo-tzen urtzeak irla laku kontinentalezestali zituen. Izan ere, alde askohareharriz estalirik daude eta arro-ka hau bakarrik urpean ezartzen da.Tertziarioan, Tasmaniak ekintza bol-kaniko handia jasan zuen. Denaden, orain ikusten ditugun mendile-rroak berriagoak dira, honi gainera-tu behar dizkiogu azken glaziazio-en efektuak irlaren erdia izotz-kas-ketez estali zutela (kasu askotan600m-ko lodiera). Glaziarrak joanzirenean, tontorrak behin betiko for-ma hartu zuten, haran asko eginziren eta azkenean Tasmaniari xar-ma berezia ematen dioten laku askoeratu ziren.

Ahalegin kontserbador handi baten emaitza

Tasmaniak ahalegin handiak egitenditu bere natura kontserbatzeko -Bere 12 Parke Nazionalek eta625.283 hektarea babestuek esa-ten digute. Mendiko Parkeen arte-an Ben Lemond Parkea nabaritubehar da, hemen Alpeetako landa-

retza nagusitzen da, haize handiak eta euriasko egoten dira; neguan euriak elur bihur-tzen dira. Irlaren erdiko aldean Cradlemountain-Lake St. Claire Parke Nazionala-ezagunena-dago. Honek 126.000 hekta-rea ditu, baita mendi aldapatsuak, eremualtu eta bakartiak, laku asko, haitzarteak,ur-jauziak ere. Hegoekialderantz French-man`s Cap Parke Nazionala hedatzen da,honek 10.125 hektarea ditu baina ez duerrepiderik. Mount Field Parke Nazionalaaurrekoari kontrajarria da, Hobat-etik 70km-ra dago, konunikazio eta azpiegituraonak dauzka asteburuko turismoa asetze-ko. Parke hau 1885.urtean lehenengo aldizbabestua izan zen, eta handitua izan dabere 16.257 hektareak lortu arte. Hegoe-kialdeko Parkeak, ordea, 403.240 hekta-rea ditu -handiena da-, UICN-aren arabe-ra, Munduko hiru alderik handienetariko batda, zeinek ekosistema epel eta garbia kon-tserbatzen baitu.. Hemen natura basatiaeta trinkoa da, urteko batezbesteko prezi-pitazioak 2500mm baino gehigo dira.Hemen 21 ugaztun mota daude (agianedozein otso martsupialio bizi daiteke) eta159 hegazti mota daude, haien arteanlehorreko perikitoa (P. wallicus), agortzekozorian dagoen espeziea eta bular laranjaduen perikitoa (N. chrysogaster) -Mundu-ko espezierik bitxienetariko bat da, 200 alebakarrik daude. Kostaldeko Parkeen arte-an Cabo Rocky dago; hemen koba batzukaurki ditzakegu baita Tasmaniako aterpe-rik garrantzitsuenak ere.

MUN

DUKO

UHAR

TEAK

MUN

DUKO

UHAR

TEAK

Irlako lehenengo esploratzai-leek ,dudarik gabe, sentsa-

zio berbera zuten, baina haienEuropatik urruntasuna bere-hala agertuko zen: alde bate-tik eulkalituengatik - MunduZaharrean ezezagunak- etabeste aldetik ibaietatik ibiltzenziren animalia bitxiengatik,arrautza ezartzen dituzten ani-maliagatik - adibidez ornito-rrinkoa -, otso eta tigrearenarteko nahasketa bitzia, zei-nek arkumeak jaten dituen etalarruan zeuden tolesturetanbere kumeak gordetzen zituen,lakuetan zeuden beltzarga bel-tzak. Ematen zuen, hemennaturak ezarritako arauak apur-tzen zituela eta hantxe zeudensortutako gauza guztiak besteindar sortzaile batzuek eginzituztela, baina isolamendu

geografikoaren emaitza besterik ez da - 50 milioiren bat urte -.Tasmania -Australiako estatu federala- kontinenteko hegoekial-deko tontorrean azpian dago- handik, 360 km-ko luzera duen ita-sadar batek (Bass-eko itsasartea) banatzen du.Irlak 68.000 km2-ko hedadura du eta bihotz-formakoa da, bereerdialdean goi-lautada handia du (900-1200m-ko altitudea) beretontor mendikatsu batzuek 1500m-ko altitudea dute. Nahiz etaAustraliako eztainuaren erdia ekoiztu eta ia Munduko errefinate-girik handiena eduki, zinka lortzeko, Tasmaniako ekonomia neka-zaritzan eta abeltzaintzan datza. Naturari dagokionez, herrialdeosotik hobe kontserbatua dagoen estatua da, Tasmania. Herrial-de osotik hemen bakarrik neguko kirolak praktika daitezke etabere larreak, Inglaterrako landazabalak bezain berdeak direnez,australianoentzat Tasmania leku klasiko bihurtzen da oporrakpasatzeko.Irlaren historia berriak ez du ezer ikusirik bere paisajearen eder-tasunarekin. Bere antzinako izena “Van Diemen-en Lurra” izanarren, goiz gaurko izendapena -Tasmania- zabaldu zen . 1624.urte-an Abel Tasman-ek irla behatu zuen lehenengo europearra izanzen, dena den 150 urte geroago, James Cook kapitaina bere kos-taldeetan lehorreratu zen eta lurraldez jabetu zen, gero BritaniaHandiko lurraldea izango zen.1803.urte arte lehenengo kolonoak ez ziren finkatu eta hurrengobostehun urtetan zehar irla presondegitzat hartuta izan zen. Bai-na garai honetan Hobart-en eta New Norfolk-en hiriguneak sortuziren. Presoek Port Arthurren egoera jasagaitzak jasan beharizaten zituzten. Baina indigenek sorte txarragoa izan zuten: haienlurrak sistematikoki konfiskatuak izan ziren eta haiek pietaterikgabe asasinatuak izan ziren. Mendearen hasieran mapatik “eza-batuak” izan ziren. Dena den, gaur egungo Tasmania leku lasaia-go eta bizigarriagoa da (XIX.menderen Tasmania konparatuondoren).

TASMANIA-KO UHARTEALarre berdeak, non arduragabeki artile asko duten ardiak bazkatzen diren, baso handihezeak, non lurzorua iratzez tapizatua baitago, etengabeko goi-lautadak, non elurrak iaurte osoan lurzorua estaltzen baitu, goi-lautadak non sastraka zingira eta zohikaztegibihurtzen den, tontor gordinak -izotzak tailatu dituela-, kostaldeko marra zimurtsu batnon itsaso grisek haien urak astintzen baitituzte, toponimoak Ben Nevis bezala, zapore

duten hiriak eta Erresuma Batuko izen garbiak Perth bezala... Errealitatean, haien anti-podetan egongo ez bagina Eskoziako Higlands-etan zehar ibiliko ginatekeela emangoluke, baina justu antipodetan gaude :Tasmania-ko uhartean, non nahiz eta distantzia

handia egon, Erresuma Batuko goiko lurrak izango lirateke.

Pie de foto

Pie de foto

Pie de foto

36EH 49 Zk.

37EH 49 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OIN

TSEK

TUAK

MUN

DUKO

KO

RAL

UGAR

RIET

AKO

MERU

AK

EZAUGARRIAK: zabalgune foliar markatuak abdomene-ko zortzi eta bederatzigarren segmentuetan. Arren zerkoi-deak abdomeneko hamagarren segmentuaren antzekoak.Dibergenteak. Parezerko zatibitua apize dibergenteekin. Buru handia dute, begi konposatu pare batek ia osorikbetetzen dutena; begi hauek oso garatuak daude (30.000omatidio baino gehiago dituzte) eta haiei eskerrak ikaraga-rrizko doitasunez haien harrapakinak.Haien mintzezko hegal zabalak Zigopteroenak bezalakoakdira, baina atzekoak zabalagoak dituzte benetako burdun-tziek (Anisopteroek).Kurioski, hegaldian zain bere aldetik higitzen dute (haunahiko aparta da intsektuen munduan, bilakaeraren ondo-rioz hegaz-aparatuaren sinkronizapen ezin hobea erdietsi

dutenez) eta hamaika akrobazia egiten dituzte: maniobraazkarrak, norabidea aldatu, eta, baita ere, atzerantz hegal-datu.TAMAINA: 5 zentimetro luze da.BIOLOGIA: txitxibururduntzi uretan bizi dira haien bizitzarenlehen aldietan. Larba direnean trakeetako zakatzen bidezhartzen dute arnasa, haragijaleak dira eta ahoko aparatu osoberezia dute, bertan mozorro izeneko ezpain bat baitute, kiz-kurturik dagoenean buruaren behealdea esaltzen duena, etaluzaturik dagoenean luzeera bikoitza lort dezakeena.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina oso onuraga-rriak intsektu kaltegarrien populazioa hein egokien arteangordearatzen bait dute.

EZAUGARRIAK: Metrioptera roeselii: beregorputzak kolore nabarrak eta beltzak ditu etahanka hegalari oso luzeak ere. Tamaina ertain izaten dira, eta atzeko hankakoso haziak dituzte jauzi egiteko.Bere burua babesteko hainbat sistima erabil-tzen ditu: atzeko hanken giltz bat nahitagaldu, bere bizi-inguruari egokituriko kolora-pena.Animalia jauzkariak dira, eta hegalez balia-tzen dira planeatuz jauzia luzeagotzeko.Arrak eta emeak bereizteko azken haueksabelaren atzekaldean duten obiskapto luze.TAMAINA: 1,5-1,8 zentimetro luze da.BIOLOGIA: oropteroek sexu bereiztuakdituzte. Emearen ugalketa-aparatuak bi oba-rio ditu eta arrarenak bi testikulu.Akoplamenduan arrak zuzenean sartzen dituespermatozoideak emearen bide genitaletan eta bigarrenakarrautza handi eta luzeak jartzen ditu zoruan. Larbak jaiotzekokoriona puskatzen dute eta jaiotzen diren unean, indibiduo hel-

duen itxura dute.ELIKADURA: belarrak edo bestelako landareak jaten dituzte.HABITATA: belardi eta basoen bizi da.

KILKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

GOMPHUS VULGATISIMUS

METRIOPTERA ROESELII

NOLA EZAGU-TU? izpil marroi-ko meroa(Ep inephe lusw a a n d e r s i i )tamain handikoarraina da, gor-putz luze etaardatz erakoaizateagatik bereizten dena. Bere koloreagorri zurbila da. Bere gorpuaren zehar,baita bere hegaletan ere, puntu gorri ugariditu oso txikiak direnak eta gainera eurentartean orban marroiak edo gorriak dituere, begitxoak balira moduan, bere bizka-rra, aldamenak eta burua zeharkatzendutenak. Gazteak izpil gorri nabar handiakdituzte bere azal krema gainean. Berebegiak oso handiak dira, hala ere helduta-sun sexuala lortzen duten neurrian, hauekbere gorputzarekiko tamain egokiago batizaten dute.

TAMAINA: izpilmarroiko meroa, luzaeran 75 zentimetro-ak lortu ditzake eta 6-7 kiloak ere, hala ereohizkoa da 55-65 zentimetro eta 4-5 kilobitartean edukitzea. BIOLOGIA: mero hau geldoa eta gautarrada, ehiza mugak ezartzen ditu eta bertatikez da ia inoiz aldentzen, ez elikagai nahi-ko duen bitartean, behintzat. Eguneanzehar bere kubilean edo ingurunean iza-ten da, lasai asko igeri egiten, baina gaue-an bizkortu egiten da, orduen itsas sako-nak zeharkatzen ditu biktimen bila, arrai-

nak, oskoldunak eta maskordunen bila,bereziki. BIZI TOKIA: mero hau koral ugarrietaneta loitzunetan bizi da, ibai adar edosakontasun handiko ugarrietan. Urpeandauden itsas untzietan egon liteke ere.Lau edo bost metroko sakontasunetik 60metrotaraino aurki dezakegu, baina tarte-koa eta ohizkoena izaten da 15-25 metrobitartean egotea. BANAKETA: Koral Itsasoaren zehardago, Nausi Ozeanoan.

NOLA EZAGUTU? lau izpileko meroa (Epinephelus silo-toceps) gorputz luzea eta estutu egiten dena du, hau da,estutasuna buruan hasten da eta buztana da bere uneestuena, ahuntz arrain baten antza du. Bere kolorea koralugarri harkaitztuetan besteen arreta ez jasotzeko eginadagoela dirudi. Gorputz guztitik begitxoak bananduak ditueta ertzak zuriak dira; guztien artean mosaiko itxura dute,euren kokapenaren arabera marroi argiak edo ilunak dira.Begitxo hauek puntuak dira bere muturrean. Gainera, aldebatzuk marra argi eta handi batzuk dira, burua eta bizka-rra bezala, edo lerro nabar ilunak, aldamenetan modueneta baita bere bizkarrean dauden alde eten batzuk. Izpilhandiak dirudite, lau izpil, beraz hori da bere izen arrun-taren arrazoia. Bere begiak oso handiak dira, bere gor-puarekin konparatuz gero batez ere, bere ahoa bezala. TAMAINA: lau izpileko meroa espezie txikia da ez bait du35-38 zentimetroak baino gainditzen, ezta 600 gramoak ere,hala ere ohizkoa da 20-30 zentimetro eta kilo erdi bitarteanedukitzea.

BIOLOGIA: merohau oso geldoada, ia egun guztiaharkaitz sakone-tan atseden har-tzen igarotzen du

eta bere kobazulotik ez da asko aldentzen, bertan bereehiza tokia du eta. Bereekintzak iluntzean etagabean egiten ditu.Ugarrietako arrain etaoskoldun txikien bila dijoa-nean. Bere tamaina txikia-ren ondorio oso itzalgaitzada, beste mero batzuekinkonparatuz gero bereziki. BIZI TOKIA: espezie hauIndiako itsasoaren ur gar-den eta sakontasun gutxi-ko koral ugarrietan bizi da,2-25 arteko sakontasune-an, hain zuzen ere. BANAKETA: Indiako itsa-soan aurkitzen da,Afrikako maldan etaMadagascar-ren oso ugarida.

IZPIL MARROIKO MEROAEpinephelus waandersi

LAU IZPILEKO MEROAEpinephelus stilotoceps

38EH 49 Zk.

39EH 49 Zk.

DESKRIBAPENA: enbor mamitsu batean, peziolo zorrogileaduten obatu luzangaren formako hosto mamitsuak ditu.1,5 m-raino gara daiteke. Hostoak ertza berde bizia du eta erdi-tik kanpoaldera orban horizta zabalak ditu. Espezie honetakobarietate ugari dago, garapenaren edota hostoen orban-kolore-en arabera.Barietateak: Dieffenbachia maculata “Rudolph Roechrs”.Kolore berdea ertz-ertzean eta nerbiazioan besterik ez du.Bestela hostoa erabat horizta da.Dieffenbachia maculata “Splendens”. Hostoak ia erabat berdeak ditu, orban zuri eta txikiugarirekin.Dieffenbachia maculata “Exotica”. Txikienetakoa da; 45 cm-rainogaratzen baita. Hosto berde ilunak eta orban txiki ugari (zuri edoberde oso argiak) ditu.JATORRIA: Amerika tropikala eta batipat Brasil.Bere izena Austriako erregeenJ. P. Dieffenbach (1790-1863) lorazainari zor dio.ZAINKETA:Argia: argitasuna behar du, baina zuzeneko eguzkirik ez. Udapartean, erditzalean eduki dezakegu.Tenperatura: beroa behar du. 22ºC inguru da onena, eta seku-la ez 15ºC-tik behera.Ureztaketa: ur asko behar du (neguan gutxixeago). Lurrazalalehortzen denean ureztatu. Hostoak ere ihinztatu behar dira.Ongarriketa: hazkunde-garaian bi astetik behin ureztaketa-ura-rekin ongarritu.Lur berrira aldatzean ere, hau ongarritu.Ugalketa: ipurdiko altsumak landatu. Luzatu bada, inausi etaenbor-zatiak aldaska gisa landatu lur heze eta beroan.GAITZAK ETA IZURRITEAK: Zorria: hostoetan bizi ohi da, izerdia zurrupatuz. Oihal batezkendu.Armiarma gorria: landarean, nonahi aurki daiteke. Txiki etagorri-gorria. Izerdia zurrupatzen du, hostoak horitu eta zimelduz.Garbitzen oso zaila da. Malathion-ez tratatu.Kukurrutxa: hostoan itsatsita, izerdia zurrupatuz bizi den oskol-

duna da. Alkoholez bustitako kotoi batez banaka-banakakendu.SEKRETUAK ETA KOKAPENA: udaberriero lur berria, ondoongarritua, eskertuko du.Argitasun gutxi badu, hosto berdeak izango ditu.Ongarritzea ez ahaztu.Hotza jasan behar badu, lurra lehorra behar du.Ura asko behar du, baina lurra ez ito. Bestela hostoak lizundueta ipurdia usteldu egingo zaio.Aire-korronteak ditu areriorik kaltegarrienak. Neguan gutxixea-go ureztatu eta ur hotza ez erabili.Sekula ez jarri eguzkiak zuzenean jotzeko moduan, hostoakerraz erretzen zaizkio eta.Neguan 15ºC-tik behera ez eduki. 10ºC-raino ere biziko da,baina beheko hostoak agudo galduko ditu.Neguan berogailu eta erradiadoreetatik urrundu, erre ez dadin.Bere izerdia toxikoa da. Haur eta animaliekin, kontuz!Hostoak ugari ihinztatu uda osoan (eta neguan berogailuadagoen tokian bizi bada).

TRO

PIKA

LLA

NDAR

EAK

DIEFFEBANCHYA MACULATA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: tamaina ertai-neko zuhaitza, 25 m-ko altuera lor dezake, baina norma-lean ez da iristen hainbesteraino lurzoru eskeletikoetaneta baldintza desfaboragarrietan bizitzeagatik. honelakokasuetan, eitea bihurria eta, are gehiago, herrestaria iza-ten da. Baldintza onetan bere eitea izeiarenaren antze-koa da, oinetik adarkatuz. Enborra zuzen eta bertikala,azala mehea, kolore gris ilun edo arreskakoa, sakonkizartatua eta teselatan partitua. Adar laburrak, kopa estueta trinko bat eratuz. Orratzak, 3-8 cm bitartekoak, bina-ko faszikuluetan taldetuak, zurrunak, zuzenak edo zer-txobait kurbatuak, ertza finki zerratua dutenak, ez-zizta-korrak eta kolore berde ilunekoak.Kono arrak 5 cm-rainokoak luzean, jeneralean zilindrikoedo luzangak, horiak. Emeak oboideak dira, 10-12 cmbitartekoak, tenteak pedunkulu laburretan, bakartiak edobertizilatuak, kolore gorri moretukoak. pinuburuak pitinbat pedunkulatuak, adaskarekiko errebolutuak, aobatu-konikoak, asimetrikoak, kanpoaldeko aurpegia garatuagoadutelarik; tamainan 3-6 cm-koak, kolore, arre moretukoak, dis-

tiratsuak; kanpoaldeko ezkaten apofisiak oso irtenak, pedun-kulurantz okertuak, gakodunak, lau aurpegi ongi markatukoaketa zilborra eszentrikoa. Hazi beltziskak, 3-5 mm bitartekoak,beraiek baino 2-3 aldiz luzeagoa den hegalarekin.Udaberriaren azkenaldetik udaren hasiera bitartean loratzendira eta pinuburuak handik bigarren udan heltzen dira. Hazi-sakabanaketa loraketatik hiru urtetara gertatzen da.Zoru heze samarrak eta gutxi trinkoak zaizkio atsegin. Jene-ralean 1.700 m-ko altitudetik gora aurkitzen da, izanik berekota handiena 2.400 m gainditu artekoa.Berezko lekuak Alpeak, Sistema iberiarra eta Pirinioak ditu,eta hauetatik iristen da Euskal Herrira, izanik Ori mendia Piri-nioetan daukan mendebaldeko muga.Hazkunde mantsoko eta bizi luzeko zuhaitz honek 600 urtegaindi ditzake; gure lurraldean estaia subalpetarra koloniza-tzen du, beste zuhaitz-espezieentzat bizi ezinekoa dena.Horregatik, eginkizun inportantea dauka bertan eratzen denzoru pitina erosioaren aurka kontserbatzen. Baldintza fabora-garrietan bizi denean, kalitate oneko egurra produzitzen du,eraikuntzan erabili ohi dena.Bere altitudeko behe-mugan pinu gorriarekin kontaktuan bizida eta bien hibridoak aurkitu ohi dira, Pinus x rhaetica Brüg-ger izenekoak.

MENDI PINUAPinus unciata

EUSK

ALHE

RRIK

O Z

UHAI

TZ A

UTOK

TONO

AK

40EH 49 Zk.

NOLA EZAGUTU?: zikindutako aingira itsas sugea gorputzmehea, tutu erakoa, zuria eta orban ilun eta zabalak edukitzea-gatik bereizten da. Orban hauek mutur puntatik buztanerainodijoaz. Bere kolorea itsas suge pozoitsuak gogorarazten dute. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasun ugari batenbitartez babestua dago. Mukintasuna poro mukin batzuk sortzendute, buruan eduki arren oso ikus ezinak dira, bi masail hezurre-tan bananduak daude. Hauek, aho oso handia, irtena eta arraila,ez du mingainik eta hagin indartsuak ditu, euren punta zorrotzakatzerantz dituzte eta ez daude bakarrik masail hezurretan bome-

rrean aurki ditzakegu baita ere. Euren begiak eta orkatz zabal-guneak txikiak dira, azken hauek obal eran eta ia sumaezinak,azalaren makulak estaltzen bait dituzte.TAMAINA: metro bateko luzaera lortu dezake, baina ohikoa iza-ten da 50-70 zentimetro bitartean izatea. BIOLOGIA: espezie hau bere aktibitateak gauen aurrera era-maten ditu. Geldoa da, eta hondar azpian bizi da. Arrainak etakrustazeoak jatenditu bere usaimenaerabiliz. BIZI TOKIA: lokatzhondarretan etabaita aintzira etasakontasun gutxikouharrietan bizi da, 2-25 metro bitartean. BANAKETA: berebanaketa unea ItsasGorrian etaArabiako Itsasoandago.

41EH 49 Zk.

MUN

DUKO

ITSA

SSU

GEAK

EUSK

ALHE

RRIK

OLU

RHE

GAZT

IAK

DESKRIBAPENA: kasko gorria izanezik lumadi erabat beltza duen okilaBelaeltz baten tamaina du, lepo luzeaeta ardatz itxurako zilueta.TAMAINA: luzera:45-48 cm. Hego luze-ra: 70-75 cm. Pisua: 300-350 g.BIOLOGIA: Especie geldikorra da, baina noizik behinka lekualdatzelaburrak egiten ditu. Habia eraikitzeko, adar bat zulatzen du. Ohikobaso-espeziea, zuhaitz helduak dituzten basoetan aurkitu ohi dena. 4-5 arrautza erruten ditu eta okil gehienek bezala, bere habiak zuhaitzakzulatuz eraikitzen ditu.ELIKADURA: batez ere intsektuek elikatzen da, bereziki zura indus-ten duten espezieen larbez. HABITATA: ondo garaturiko basoetan bizi da, bereziki pagadietan.

ZIKINDUTAKO AINGIRA ITSAS SUGEAMyrichthys maculosus

DESKRIBAPENA: besteengandik handiagoa delako etahegan egiteko moduagatik bereizten da: bere hegaldi azka-rretan norabidea zuzen mantentzen du bat-batean erabatekobirak emateko.Ziluetak, hego motz, luze eta kurbatuengatik eta buztan labu-rra, boomerang-a edo igitaia dakarkigu gogora.Gorputz osoko lumajea beltza etahomogeneoa da, kokotx zuriasalbu Altuera handian hegan egi-ten du eta espezie honen ezauga-rri nabari bezala, bata bestearenatzetik ibiltzeko zaletasuna aipadaiteke; habia egiteko erabiltzendituzten etxe eta teilatuen arteanelkarri jarraitzen dioten bitarteanoihu sarkorrak botatzen dituzte.TAMAINA: luzera: 16 cm. Hegoluzera: 38-40 cm.BIOLOGIA: hegazti hau ugalketa-rako, inkubaziorako eta kumeakelikatzeko besterik ez da pausa-tzen. Bere bizitzako beste ihardue-ra guztiak airean burutzen ditu,hala nola, elikadura, atsedena,

estaldura… Negutokitik apirilaren erdialdeanedo maiatzean heldu ohi da, eta azken hila-bete honen bukaeran jadanik urteko txito-talde bakarra sortzeko ernaltzen da. 15 edo20 egunetako inkubazioa jasan ondoren txi-toak jaioko dira, eta sei asteren buruanhabia utziko dute, beraien kabuz baliatzekogai batira.Giza inguruneko zaratara ohitu da, eta neka-zal inguruneetan ia da bikote habigilerikgeratzen. Irailak aldera hurrengo udaberriraarte uzten gaitu.ELIKADURA: airean ehizatutako intsektuz

elikatzen dira. HABITATA: habigintzako zona hirigunea da. Bere jatorrizkohabitata labar harritsuetan badago ere, gaur egun badirudi ezdela hiri eta herrietatik aldentzen, bertako teilatuak eta teilatugabetako zuloak habia egiteko erabiltzen dituelariz. Hala ereBere azaugarri hiritarrak direla eta, hegazti hau behatu ahalizateko ez dago lokatzez zikintzeko beharrik. Edozein kaletanikustea nahiko arrunta da, baina enara azpizuri eta arruntare-kin ez nahasteko kontu handia jarri behar da. Sorbeltz arrun-tak altuera handian hegan egiten du normalean, eta moduzaratatsuan elkarren atzetik ibiltzen ikustea oso normala iza-ten da.

OKIL BELTZADryocopus martius

SORBELTZ ARRUNTAApus apus

NOLA EZAGUTU?: zebra itsas sugea gorputz marroiiluna marra zutinez zeharkatuak edukitzeagatikbereizten da, horregatik bere itxura ikusezina egitenda eta koral sakonetik oso errez mugi daiteke. Kolorehauek zebra bat gogorarazten digute, hortik datorbere izen arrunta eta zientifikoa ere. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasunugari baten bitartez babestua dago. Mukintasunaporo mukin batzuk sortzen dute, buruan eduki arrenoso ikus ezinak dira, bi masail hezurretan bananduakdaude. Hauek, aho oso handia, irtena eta arraila, ez du min-gainik eta hagin indartsuak ditu, euren punta zorrotzak atze-rantz dituzte eta ez daude bakarrik masail hezurretan bome-rrean aurki ditzakegu baita ere. Euren begiak eta orkatz zabal-guneak txikiak dira, azken hauek obal eran eta ia sumaezinak,azalaren makulak estaltzen bait dituzte.Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasun ugari baten

bitartez babes-tua dago.M u k i n t a s u n aporo mukinbatzuk sortzendute, buruaneduki arren osoikus ezinak dira,bi masail hezu-rretan banan-duak daude.Hauek, aho osohandia, irtenaeta arraila, ez

du mingainik eta hagin indartsuak ditu, euren punta zorrotzakatzerantz dituzte eta ez daude bakarrik masail hezurretanbomerrean aurki ditzakegu baita ere. Euren begiak eta orkatzzabalguneak txikiak dira, azken hauek obal eran eta ia suma-ezinak, azalaren makulak estaltzen bait dituzte. TAMAINA: itsas suge handi hau metro bat eta erdiko luzaeralortu dezake, baina ohikoa izaten da 90-125 zentimetro bitarte-an edukitzea. BIOLOGIA: espezie hau bere aktibitateak gauen aurrera era-maten ditu, kolorez azkar aldatzeko ahalmena du. Geldoa da,hondar azpian bizi da edota sakonean eroritako koral bazte-rren artean. Itsas suge hau hermafrodita sinkronikoa da, hots,aldi berean bere arra eta emeko gonadak aktiboak izan ditza-ke, beraz, arra eta eme bezala jokatu dezakete umatzegaraian. BIZI TOKIA: sakontasun gutxiko koral uharrietan bizi da, 10eta 80 metro bitartean. BANAKETA: bere banaketa unea Indiako Ozeanoa da(Madagascar, Chagosko, andamarko eta Nicobarko ugarte-diak, Seychelles, Mascareñas, Mentawai, Java, Sumatra eta-bar). Eta baita Koral Itsasoa, Ozeano Nausian, zehazki.

ZEBRA ITSAS SUGEAGymnomuraena zubra

42EH 49 Zk.

43EH 49 Zk.

MUN

DUKO

DOR

TOKA

KEZAUGARRIAK:nataleko dortoka-ren oskola obala-tua eta zapalada, nabar horix-ka-kolorekoa,plaka banatanbeltz kolorekomarrekin. Arren eta emeen plastroiak osoantzekoak dira, ia-ia berdinak, baina arrakemeak baino txiki samarragoak dira (12cm-ko luzera). Ale gazteek oskola osokoloretsua dute, marroi koloreko aldee-kin, hori argi eta hori-laranja koloreko aldeekin txandakatuz. Bai-na zahartzen diren heinean, kolorazio hau galtzen dute eta kolo-re nabar uniformea hartzen dute.TAMAINA: espezie txikia da. Arrak 12 cm-ko luzera izatera aile-ga daitezke, eta emeak, ordea, 15 cm-ko luzera.Bere plastroia horia da, beltz koloreko orban simetrikoekin.BIOLOGIA: egunean, dortoka hau landarediaren artean kamu-flatua egoten da eta iluntzean bere ekintza berreskuratzen dueta janariaren bila joaten da. Maiatzaren eta Irailaren arteanhibernatzen du, gatibualdian eta bere estalketak otsailean ger-tatzen dira.

ELIKADURA: Bere dieta orojalea da: bai landareak bai ani-maliak jaten ditu.HABITATA: bere habitatak alde harritsuak osatzen ditu (300 m-tik 1000 m-ko altituderaino).BANAKETA: bere banaketa-aldea Afrikako hegoekialdea murriz-tuta dago. Espezie hau metxatuta dago: alde batetik bizi direnhabitatearen degradazioagatik eta beste aldetik gizakion pre-sioagatik. Baso-suteak eta nekazaritza aleen kopurua murriz-ten ari dira.Nataleko dotoka hainbat nazio-parketan babestua dago : Natal,Transvaal eta Swazilandiako parkeetan.

NATAL EKO DORTOKAKinixys natalensis

EZAUGARRIAK: dortokahonen oskola luzea eta osokonkortua da, tuberkulu txi-kiekin. Hori argi-kolorekoada, ezkata bakoitzeanmarra beltzak ditu etahonek aspektu ispildunaematen dio.Bere burua, ia-ia ale guz-tietan, iluna ia beltza izatenda, ez du orban koloreztaturik, -Kalahariko dortoka geo-metrika bezala- (Psammobates geometricus).Bere muturra oso luzea da eta bere aurreko hankekezkata luzeak dituzte.TAMAINA: ale helduek 15 cm-ko luzera gainditzen ezduen tamaina bat izan ohi dute.BIOLOGIA: lehorreko dortoka txiki honek bizitza zuhu-rra darama. Bere habitatean oharkabetua pasatzen da,izan ere bere kolorazioak ingurunearekin bat egiten du.Honekoso eraginkorra da berezko etsaietatik babesteko: arranoak etahienak.Estalketak gertatu ondoren, abenduan gertatzen direla, landa-rediaren arteko zulo txiki erdi-ezkutatuan, emeek 2-4 arrautzainguru erruten dituzte. Haiek 24-30 mm inguru neurtzen dute.Martzoan edo Apirilean dortoka kumeak jaioko dira.ELIKADURA: Bere dieta belarjalea da batez ere. Baina hienengorotzak ere janez ikusita izan da..

HABITATA: bere habitatak Hegoafrikako sabana lehor eta hare-atsua osatzen du. Hemen akaziak oso ugariak dira.BANAKETA: Afrikako dortoka honen banaketa-aldeak, Hego-afrika (Orange-ko konderria, batez ere), Bostwana eta Namibiaosatzen ditu.Herriko populazioek kelonio honen oskola kutxatzat erabiltzendute, objektu pertsonal txikiak sartzeko, izan ere bere kolora-zioa oso bizia eta edergarria da.Dortoka hau, Transvaal-eko iparraldeko erreserba batzuetanbabestuta dago.

OSKOLA ZERRADUN DUEN HEGOAFRIKAKO DORTOKA ISPILDUNAPsammobates oculiferus

MUN

DUKO

DOR

TOKA

K

EZAUGARRIAK:Afrikako lehorrekodortoka honen osko-lak luzanga eta oba-latua izatea du, ezau-garri.(batzuetanhamargarren etahamahirugarren orno-plakeen arteanmakurtu samarra dago), marroi edobeixa kolorekoa, beltz koloreko orba-nekin, oso bizia ale helduengan.Bere bazterreko-plakak ertz leuna dute.Arren plastroia ahur samarra da, emeena,berriz, leunagoa eta marroi argia da.TAMAINA: ale helduak 20 cm-ko luzera iza-tera ailega daitezke. Emeak arrak baino han-di samarragoak dira.BIOLOGIA: abenduaren eta Apirilaren arte-an ugaltzen du. Estalketak gertatu ondoren,emeek errunaldi asko egiten dituzte, erru-naldi bakoitzaren artean hilabete bateko tar-tean. Errunaldi bakoitzean 2 arrautzatik 10arrautzara bitartean erruten dituzte. Arrau-tzak luzangak dira eta beren tamainek 35-

42 mm-ko luzera dute eta bakoitzak 28 gra-mo pisatzen du.Nahiz eta martzo eta apirilaren artean jaioahal izan, normalean Irailean eta Urrian jaio-tzeak gertatzan dira. Jaioberriek 45 mm-koluzera neurtzen dute, eta 21 gr. pisatzen duteELIKADURA: bere dieta orojalea da, bai lan-dareak bai animaliak (intsektuak eta hara-tustela batez ere), jaten ditu.HABITATA: dortoka honen habitata osoaldakorra da, izan ere lautada harritsuetanez ezik, sabana tropikaletan ere aurki daite-

ke, latitude baxuan.Bere oskola txikia eta zapala denez, honekarroken zuloetan ezkutatzen uzten duBANAKETA: espezie hau Afrikako hego-mendebaldean bakarrik bizi da. Orokorreanbertako populazioek mahatxatu ohi dutelaesan daiteke, izan ere bere atzetik ibiltzendira jateko, dena den gizonek bere habita ezdute aldatzen. Loskop Dam-eko Erreserbanbabestua dago (Transvaal-en). Espezie hauoso gutxi ikasia izan da, leku batzuetan arrun-ta da eta oso bitxia beste lekutan.

KINIXYS SPEKII

EZAUGARRIAK:armiarma-dortokari,plastroi artikulatuaduen dortoka ere esa-ten zaio. Horrela dei-tzen da bere tamainatxikiagatik eta armiar-ma lodia ematen due-la eta.Bere oskola, oso kon-kortua, beixa-horixka kolorekoa da, beltzkoloreko orban eta marrekin. Bere plas-troia erdi-mugikorra da, baina subespe-zie batzuek ez dute halako mugikortasu-nik.Bere plastroia oso argia da, orban irregu-lar batzuekin, eta bere burua iluna da, argi-koloreko orbanekin. Hiru subespezie des-kribatu dira: Pyxis arachnoides brygooi, zeinek oskolazurruna baitu.Pyxis arachnoides arachnoides, zeinekoskola erdi-zurruna baitu.Pyxix arachnoides oblonga, zeinek plas-troia mugikorra eta beltz koloreko zikinduabaitu.TAMAINA: ale helduek 15 cm-ko luzera

gainditzen ez duen tamaina bat izan ohidute.BIOLOGIA: dortoka honen bizitza osozuhurra da eta oso ondo kamuflatzen dahorregatik bere inguruan oso zaila da des-berdintzea. Bere ekintza nagusia eguna-ren amaieran egiten du, baina zaparradakgertatu ondoren bere presentzia beti begi-bistakoa da. Urtean zehar espezie bitxitzathartuta izan zen, izan ere naturan oso gutxiikasita izan zen, baina berari buruzko azkentxostenekin, ugaritzat hartuta izaten da.Bere errunaldiak urriak dira, maiz, arrau-tza bakarra erruten du, eta bere inkuba-

zioa oso geldoa da, izan ere euriteen era-ginaren menpean dago ( bizi den eskual-dean oso bitxiak direla).Gatibualdian, gutxitan lortu dute espeziehau ugaltzea.ELIKADURA: bere dieta orojalea da:intsektuak ez ezik, landareak ere jaten ditu.HABITATA: madagaskarko kostaldetakoleku idor eta lehorretan bizi da.BANAKETA: Madagaskarko hegoaldean50-100 km-ko kostaldeko zerrenda oku-patzen du (lekurik idorrenean).Bertako populazioek dortoka honi “Kapila”esaten dio, eta ez dute jaten.

ARMIARMA-DORTOKAPyxis arachnoides

44EH 49 Zk.

45EH 49 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O EG

UNEK

O TX

IMEL

ETAK

EUSK

ALHE

RRIK

O EG

UNEK

O TX

IMEL

ETAK

HESPERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? orbanzurietako urrezko txime-letak dimorfismo sexualnabarmena du.Arren kasuan aurrekohegoetako goiko aldeamarroi laranja da etaorban argiak ditu, baitaertz ilunak ere bi hegoe-tan. Aurrekoek lerroandrokonial nabarmenaeta ponpatua dute.Hegoen profila ahurra dakanpoko ertzean.Ezaugarri hori emeek ezdute.Emeak arrak baino han-diagoak dira eta hegoetako goiko aldea ilunagoa da.Orbanak ere handiagoak eta nabarmenagoak dira.Hegoen beheko aldea bi sexuetan berdina da. Aurrekoakberde argiak eta marroiak dira; bien bitartean, atzekoak berdeilunak dira eta oso orban zuri biziak dituzte sakabanatuak.

TAMAINA: aurreko hegoek 14 eta 15 milimetro bitarteanneurtzen dituzte eta hegoluzera 28 eta 35 mm bitartean alda-tzen da.

BIOLOGIA: tximeletak belaunaldi bakarra du urtean.Indibiduo helduak hegan ikus daitezke uztailetik irailera bitar-tean.Udaren amaieran emeek arrautzak banan-banan jartzendituzte landare gramineoetako hostoen beheko aldean eta,ondoren, beldarrak landare horiek elikatzeko erabiliko ditu.Beldarrak hurrengo udaberrian jaioko dira, negua arrautza-egoeran igaro ostean.Jaio bezain pronto, beldarrak babeslekua egiten du.Horretarako, hostoak kiribiltzen ditu eta zeta-hariz elkartzen

ditu. Bertanigarotzen dute eguna eta gauez jatera irteten dira.Biziki elikatu ostean, krisalidak eratzen dituzte gramineoen

zurtoinera itsasten duten kapulu gogorrean.

ELIKADURA: beldarrek gramineoak jaten dituzte, nagusiki,poa (Poa annua eta Poa pratensis), baina baita arrauka(Festuca ovina eta Festuca pratensis), lotoa (Lotus cornicula-

tus) eta Agropyron repens ere.

HABITATA: larre loretsuetan eta kareharrizkozoruetan bizi da, baita mendi-mazeletan ere.Habitatetan zuhaitz gutxi daude eta itsas maila-tik 2.000 metroraino kokatzen dira.BANAKETA: banaketa-eremua oso zabala da:Afrikaren iparraldea (Maroko eta Aljeria) eta iberiarpenintsula osoa. Europan zehar hedatzen da etaErrumaniaraino, Balkanetaraino eta Greziarainoiristen da. Halaber, Asia hezean zabaltzen da, IparAmerikaren mendebalderaino.Euskal Herrian geroz eta toki zehatzagoetanaurki daiteke eta, gainera, kopuru txikian, bainalurralde guztietan ikusteko aukera dago.

ORBAN ZURIETAKO URREZKO TXIMELETAHesperia coma

BANAKETA

HESPERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? lerro luzeko urrezkotximeletak dimorfismo sexual arina du etalerro laburreko tximeletaren (Thymecususlineolus) antzekoa da. Bereizteko aurrekohegoetako lerro androkonialari erreparatubehar zaio. Lerro luzeko tximeletarenkasuan, izenak adierazten duen bezala,luzeagoa eta kurbatuagoa da.Arren kasuan, aurreko hegoen goikoaldea hori laranja da eta kanpoko ertzaknahiz zainak beltzez nabarmenduak ditu.Bien bitartean, atzekoak gris horixkakdira.Bi sexuetan aurreko hegoetako behekoaldea hori laranja da.Emeak antzekoak dira, baina arrak bainopixka bat handiagoak dira. Bi sexuetanantenen mazoa ikus daiteke. Behekoaldean marroi laranja da.

TAMAINA: aurreko hegoek 13 eta 15 milimetro bitarteanneurtzen dituzte eta hegoluzera 24 eta 30 mm bitartean alda-tzen da.

BIOLOGIA: tximeletak belaunaldi bakarra du urtean.Indibiduo helduak hegan ikus daitezke ekainetik abuzturabitartean.Estali ondoren, emeek arrautzak tal-deetan jartzen dituzte landare grami-neoen hostoen gainean eta, gero,beldarrak landare horiek berak erabi-liko ditu elikatzeko. Beldarrak jaiobezain pronto, hibernatzen hastendira. Horretarako, lehenik eta behinarrautzaren azala irensten dute.

Hostoa kiribildu eta zeta-kapulua egi-ten du barruan negua igarotzeko.Udaberria jada hasia dagoenean, gutxi gorabehera apirilean,berriz jarduerari ekiten diote eta biziki elikatu ondoren, krisa-lidak eratzen dituzte gramineoen zurtoinari itsatsitako kapu-luan.

ELIKADURA: beldarrek landare gramineoak jaten dituzte,hala nola albitz-belarra (Brachypodium pinnatum), beluzea

(Holcus lanatus, Holcusmollis), larre-pleotza(Phleum pratense) etalarre-oloa (Bromus spp).

HABITATA: larre loretsue-tan bizi da, baita lehorrekolaboreetan eta espazio ire-kietan ere gramineoak uga-riak badira eta behe-maila-tik 2.000 metroraino aurki-tzen badira.Pausatzen denean, aurre-ko hegoak irekiak manten-tzen ditu eta atzekoak

goialdera begira. Ildo hori jarraiki, espezieabereizten duen postura hartzen du.

BANAKETA: banaketa-eremua Afrikareniparraldean (Maroko eta Aljeria) eta iberiarpenintsula osoan hedatzen da. Halaber,Europaren hegoaldetik eta erdialdetik zabal-tzen da eta Kaukasoraino, Asia Txikiraino etaIraneraino iristen da.Euskal Herrian espezie arrunta da eta osozabaldua dago. Lurralde guztietan aurki dai-teke.

LERRO-LUZEKO URREZKO TXIMELETAThymelecus flavus

BANAKETA

46EH 49 Zk.

Katu hau edo Exotic shorthair-a maitagarriaeta adimentsua da oso. Inoiz es du por-

taerako jarrabiderik jarraitu. Halaber, jakingu-razkoa, jostalaria, kuxkuxeroa eta aldakorra da-zer esanik ez. Tarteka-marteka kuxin batengainean edo edozein bazterretan, gustora, loegiten du eta bat-batean ideaz aldatzen du etabeste lekutara lo egitera joaten da.Elikadurarekin gauza bera gertatzen da: Bada-go aste batzu konposatuak haragien bitartezjaten, bat-batean nekatu ohi da eta janari goze-garriagoa jan nahi du. Ematen du gutizia dara-makiola. Zorionez familia osorako afektuairaunkorra da eta inoiz ez ditu bertan beheraohitura onak uzten, adibidez kaxoia erabiltze-ko ohitura.Familia osorako gozotasuna erakusten du,hemen adimena ez dago inki-manka gozota-sunarekin.Hau dela kausa katu aproposa daapartamentu batean bizitzeko.Lo egiten duenean edo plantak egiten duene-an, zarata txikia edo marruskadura txiki batnahikoa izango da, amen batean esnarazteko,begiak irekitzeko eta belarriak zutik jartzeko.Bere kuriositateak ez ditu mugarik, ez da edo-zerekin konformatzen: pilotaz jolasten duene-an, zergatik mugitzen den jakin nahi du, zerdagoen kaxoian, edo zer dagoen hozkailuan.Arraza honetako kide batzuk jeloskorrak diraoso, beste katu etxean sartzen bada ahal duten

guztia egingo dute katua etxetik at botatzeko edo ezi-kusiarena egingo du.Arraza hau ez da oso iraunkorra, generalki 13 edo 14urte arte bizi dira.60-ko hamarkadan, Exotic shorthair-a agertu zen etabaita aukeratua izan ere, gure katua, Persiarrak eta ilemotza duten Amerikako katuen arteko gurutzatze ardu-ratsuen ondorioa zen.Arraza berriaren gorputza sendoa eta dotorea da, berehankak, bereziki, sendoak eta gihartsuak dira. Bereburua eta katu persiarrarena antzekoak dira: trinkoak.Muturra potoloa da eta sudurra motza eta zabala da.Felido honen begiak biribilak, disdiratsuak, adieraz-korrak eta haien artean urrun samarrak dira. Aurpe-giari espresio gozoa ematen dizkio eta ondo ematendute mantoarekin. Orduan aleak, zuriak badira berenbegirada urdina izan behar da, eta eltzak badira, begi-rada hori-kobre-kolorekoa izan behar da.Nahiz eta kaskamotzatzat hartuta izan, bere mantoadentsoa, azkarra, ia-ia zetatsua da.Beste kaskamotzen mantua baino handiagoa da etainoiz ez dago gorputzean nahiko itsatsita. Buztana,dispertsio txikiarekin ez dago kurbaturik, eta oso den-tsoa da. Persiarren azpi-arraza berdinak ditu, urre-kolo-rekoa, Van bi-kolorekoa, eta pekindarraren muturraizan ezik.

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

Amak usainagatik

Arraza honen kumaldietan lau katu agertu ohi dira, gene-ralki haien ilajeak beren gurasoenak baino ilunagoak dira.Beste ugaztunekin gertatzen den moduan, kumeak jaio-tzean itsuak dira. Egun batzuk pasa eta gero zerbait ikus-ten hasten dira, baina beren ikusmena ona izango da hiruhilabete pasa ondoren.Jaio diren katuen begiek ez badituzte ematen mantoare-kin, edo beren buztanak oso motzak badira akastuntzat har-tzen dituzte eta erakusketetatik at geratzen dira. Ez da onakaskamotz exotikoei beren amak banatzea oso goiz, gutxie-nez, segurtasunez jateko gai izan behar dira, eta platoaahiarekin edo haragi-puskekin miazkakatu behar dituzte.Katu honengan ama-esnearen behartasuna beste haragi-jalerena baino handiagoa da. Ama-esneak gatz mineralasko ditu eta hau dela kausa, hazkundearen arazoaksaihesteko balio ditu, baita hezur apurkorrak ere. Norma-lean bi hilabete pasa ondoren kumaldiak bana daitezke, bai-na ez lehenago, gainera kanpotarrek katukumeak ikutzeasaihestu behar dugu, izan ere, eme batzuei ez zaie bateregustatzen usain desberdina eta batzuetan kumaldia ikutuaizan ondoren amak arbuiatu ohi du.Titia kendu ondoren, kumeek egunero lau aldiz jan behardituzte, adibidez: zortzietan, hamabietan, bostetan eta bede-ratzietan. Bost hilabeterekin bost bazkari izango dira, 8 hila-betetik urte bat arte, bi bazkari izango dira, eta handik aurre-ra bazkari bakar bat nahikoa izango da. Baina ugaria izanbehar da eta iluntzean emango diogu.Janariaren kopuruari dagokienez, esan daiteke 5 hilabete-tik 7 hilabetera, egunero, 70-80 gr haragi eman behar diz-kiogula, baita arroza, esnea, barazki egosita eta zatitu-ta,oloa (Krispetak) ere. Gehien gustatzen zaion arraina da, bai-na komenigarria da, astero behin bakarrik ematea (hazkundearengaraian ). Eta beti arantzarik gabe.Heldua denean, egunero,200-220 gr janari solido jan behar ditu,haietariko 130-140 gr haragi-arrain-errai izango dira. Gainera-koa, barazkiak eta gazta izan daitezke. Barazki egoziek diges-tioa erraztu ohi dute, eta haragiarekin nahazturik egon behar dira.Aitzitik patatak kaltegarriak izan daitezke. Ale batzuei esparra-goak asko gustatzen zaizkie.

Zainketak eta higienea

Katu arraza honen mantua osodentsoa da, 20 ile milimetro karra-tuko izatera izatera irits daiteke,bistan dago bere gorputzarenosagairik liluragarriena bere ilajeadela. Baina ondo mantentzekoegunero kontu handiz eta maita-sunez eskuilatu behar diogu.Bere ilajea gorputza-orekan osoinportantea dela aintzakotzat har-tu behar dugu, izan ere oztopoeraginkor bat eratzen du nahizur handiko galtzapena saiheste-ko nahiz germen-inbasioa edoeguzkiaren islada bizien efektuaksaihesteko.

Neguan zehar arraza honen mantua dentsoago bihurtzen da,Udan baino. Honi esker bere gorputzaten tenperatura erreguladezake. Bere ilajearen disdira gantzari esker gertatzen da. Beregorputza osoan zehar dauden guruin berezi batzuen bidez, gan-tza banandu ohi da. Gantzak, ilearen gainetik pelikula bat osa-tzen duela, kolesterola dauka, zeinek D bitamina duen. Gaine-ra, katuak bere mantua txukuntzean bitamina hau jaten du, horre-la bere organismoaren defentsak gehitzen dira.Gure katuaren larrua oso lehorra badago, bere mantoak kolpeelektikoa botatzen du, gure eskua katuaren bizkarraren gainetik

ilez kontra laztantzean sumatu-ko dugu.Eskuilatzean, gure katuarenondoan gaudenez, belarrienbarrualdeak kotoizko bastoi txi-ki baten bidez garbi diezazkio-gu, bastoi hauek ur epelan sartubehar dugu bustitzeko. Begi gai-xorik eta makartsuak baditu adi-bidez hautsagatik, kotoizko puz-ka baten bidez, ur epelan sartu-ta, eta masaje leuna eginez,garbituko dizkiogu.Dena den ezohizko narriduranabaritzen badugu: bai begietanbai belarrien barrualdean, albai-tariarengana joatea gomeniga-rria izango litzateke.

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

47EH 49 Zk.

II LL EE -- MM OO TT ZZ AA DD UU EE NN KK AA TT UU EE XX OO TT II KK OO AA

48EH 49 Zk.

49EH 49 Zk.

Pagadi eutrofoak (sakontasun aldakorre-ko lurzoruetan) dira gehienak, kararrizkosubstratuak baitira nagusi- material horiekjasaten duten prozesu karstikoa basoarenlurzoruan bertan nabaritzen da, karrarizkoazaleramenduak eta arrailadurak nahizdolinak ugariak direlarik; honek guztiakpagadi hauek duten lurzorua babestu etaberritzeko ahalmena indartu egiten du.Iturrietako gainaren eta Corrales de Uras-ka deituriko lekuaren inguruetan pagadiazidofiloz estalitako guneak eta San Cris-tobaleko gailurretan nahiz San Cristoba-leko gailurretan nahiz Sabando ingurue-tan ezpeldun pagadien arrastoak erebadaude.Transformazio gogorrenak pagadi azidofi-lo hauen eremuetan gertatu dira, basohorien zati handi bat nekazaritza-laboreek,txilardiek eta koniferoz birlandatutako zen-bait sailek ordezkatu baitituzte. Hobeto zain-duta daude gainerako pagadiak; baso ede-rrak eratuz eta noizbehinka sastrakadizestalitako argiuneak (elordiak eta harrieta-ko pre-txilardiak) nahiz, ardi-aziendek apro-betxatu ohi dituzten larretarako zelai zaba-lak tartekatzen direlarik.Erkameztiak periferia haranen behe-hega-letan agertzen dira. Barranca deituriko iiga-robidean eta Moruberen eguteretan basohorietan ametz ilaundunak (Quercus pubes-cens-humilis) tartekatzen dira noizbehinka.Erkameztiak kalitate onekoak dira, bereeremuetan sastrakadiak (ipurudi-larreak)eta batez ere herrietatik hurbil dauden baz-kalekuen irudi garbia diren larre mesofilo-ak sarriagoak badira ere.

Erkametza (Quercus faginea) Igoroingosakanean ere maiz ikus daiteke, hemenaurkitzen diren gehienek berreskuraketa-prozesu garbian dauden soildutako baso-ak edo baso gazteak osatzen badituzte ere.Hain zabalak ez diren baina haiek bezaininteresgarriak diren beste baso batzuk Biti-garrako egutera hareatsuetako ameztiaketa Bikuña herriaren inguruetako haritz kan-

dudunezko hariztiak dira.Haitzari lotutako landarediaren artean, men-dizerra honetan garrantzitsuak dira gailu-rretako lurzoru ahulei loturiko larre harri-tsuask eta kararrizko harkaiztegietan nahizlapiazetan hazi ohi diren landare-komuni-tateak. Ingurugiro harritsu hauek garapenberezia lortzen dute iparraldeko harkaizte-gietan, Santa Elena tontorretik LegunbeHarriraino.Koniferoz landatutako sailak oso urriak diraeta Alangua herrigunearen inguruetan nahizOpakuako mendateko gainetan aurkitzendira. Hauek garapen desberdina azaltzendute, gehien landutako espezieak pinugorria eta larizio pinua direlarik.Korologiari dagokionez ondorengo taxonakaipatu behar dira:* Eskualde-endemismoak (banaketa oro-korrekoenak ez dira aipatzen): Thlaspi ste-nopterum, Saxifraga losae, S. trifurcata,Erodium glandulosum, Dethawia tenuifo-lia, Laserpitium eliasii, Anemone baldensissubsp. pavoniana, Pulsatilla rubra subsp.hispanica, Pritzelago alpina subsp. auers-waldii eta Lilium pyrenaicum.* Beste espezie interesgarri batzuk:Dryopteris carthusiana, Equisetum hye-male, Aconitum anthora, Pimpinella tra-gium subsp. lithophila, Anemone ranun-culoides, Ranunculus auricomus, R. pel-tatus, Herniaria glabra, Jasione crispa,Arnica montana, Triglochin palustris, Zan-nichellia palustris, Paris quadrifolia, Iris lati-folia, Armeria pubinervis, Myosotis sicula,Arenaria vitoriana, Silene saxifraga, Oma-lotheca sylvatica, Carlina acaulis subsp.simplex, Poa ligulata, Deschampsia his-panica, Hordelymus europaeus eta Cep-halanthera rubra.

Leku apagarriak- Igoroingo sakana. Musitu errekak IturrietaMendietako kararri eta kalkarenitetan lan-dua. Landaredi-disimetriaren adibide gar-bi bat da, laiotzetan pagadiak eta egute-retan erkameztiak dituenez. - Harkaiztegiak, gailurrak eta karrarizkohaitzebakiak Atxuri eta Legunbe Harriarenartean. Ingurugiro harritsuak, bertako lan-daredi eta fauna bereziarekin, mendize-rraren iparraldeko harkaiztegien lerroan.- San Cristobaleko hariztia. Ballo mendia-ren laiotzetako haritz kandudunezko basogarrantzitsuak, Bikuña herrigunetik hurbil(Cerrado eta San Cristobal mugarteak).

EUSK

ALHE

RRIK

O M

ENDIA

K

EUSK

ALHE

RRIK

O M

ENDIA

K

Espazio natural handi hau Iturrieta etaEntzia Partzuergoek osatzen dute eta

Arabako probintziaren hego-muturreko zen-bait udalen lurrak barne haryzen ditu. Entziamendizerra, Nafarroako probintzia mugaki-dean dagoen Urbasa mendizerraren luza-pen bat da.Arabako Lautadako eta Arana Haranekonekazaritza-lurrek bere iparraldeko eta hego-aldeko mugak finkatzen dituzte, hurrenezhurren. Mendebaldera Laminoriako harro-biekin eta Maeztu nahiz iruraiz-Gaunakobaso-lurrekin muga egiten du eta Urbasakobaso-lurrak hauek ekialdera duten jarraipennaturala dira.Onraita eta Roitegi herriak -Arabako altue-nak- bere gailurretan daude; espazio natu-ral honen mendi-oinetan kokaturik daudenbeste herrigune batzuk ondorengoak dira:Gereñu, Opakua, Andoin, Alda edo Kon-trasta.

Berezitasun geologikoakEntzia mendizerrak meseta-itxurako erliebeadu eta Arabako Lautadara eta Arana Harane-ra gogor jaisten da. Erliebe gogorrenak ipa-rraldeko eta hegoaldeko labarretan azaltzendira, periferia haranetara begira dauden hegalmaldatsuetan isurtzen diren haitzezko mendi-ketak dauden lekuan alegia. Mendebal-mutu-rrean, Musitu errekak Igoiringo sakan estueta sakona landu du karrarrian.Goi-lautada menditsu honen orografiak beraosatzen duten materaialen eta, bereziki, Itu-rrietako Sinklinal zintzilikatuaren (UrbasakoSinklinalak mendebaldera duen jarraipena)eragin handia jasaten du. Bere ardatz nagu-sia, Iturrietako gainetik Ibisatera doan erre-pidearen paraleloa da. Mendizerra honen lur-zati garaiak zintzilikatuta haran baten hon-doa dira, beraz.Sinklinalaren aldeek kararrizko mendi-saihetsharkaiztsuak dituzte gailurretan, adibidez Arri-gorrista (1.143 m), Ballo (1.197 m), Legun-be (1.113 m), Bitigarra (1.169 m) edo SanCristobal (1.145 m) mendiak. Hauek, peri-feria haranetara begira daude eta areanatural honetako leku altuenak dira.Mazizo honek jasotzen duen akuiferogarrantzitsua Ebro ibai aldera isurtzen daazkenean, baina honen adarrak diren ibaidesberdinen bitartez. Honela, bere ipar-hegalean zehar jaisten diren errekek Zado-rra eta Araia ibaietan isurtzen dituzte urak,hegoaldekoak Ega ibaian amaitzen direnbitartean.Litologiari dagokionez, geruen disposizioaia horizontala denez, tertziarioko kararrizko materialak goimaile-tan agertzen dira (kalkarenitak, kararriak eta dolomiak), goi-lau-tada honetan nagusitzeaz gain, ingurueta haranetako labar har-kaiztsuetan bereziki azaleratzen direlarik. Fenomeno karstikoekere eragin izugarria dute material hauetan eta arrailadura, lapiaz,dolina, etab. Askoko morfologia irregular tipikoa eragiten dute,basoek nolabait leuntzen badute ere.Erdialdean, Opakua eta Iturrietan mendeteetako errepideen ingu-ruetan, area natural honetako nekazaritza-lurzoru gehienak bar-neratzen dituzten harea soltez eta konglomeratuen nahiz buzti-

nen mailez osatutako metaketa detritikoakagertzen dira.Marga kretazikoak eta koaternarioko hegal-bosak -iparraldeko lurzatien azalera zabalakestaltzen dituztenak- nagusitzen dira men-dizerra honen hegal maldatsuetan.Hostozabalen baso zabalek estaltzen dutebalio natural, kultural eta paisajistiko azpi-marragarriak dituen ongi zaindutako espa-zio menditsu hau.

Mendizerra iristeko eta bertan txangoak egiteko zailtasunik ezdagoenez eta gainera aurrez aipatutako balioak dituenez, urteanzehar bisitari anitz eta ugari erakartzen duen lekua da.

Interes bereziko landaredia Pagadia da mazizo honetako landarediko egiazko protagonista,neurri handi batean bertako hezetasun atmosferikoari esker. Basoospelen azalera zabal eta trinkoek estaltzen dituzte goi-lautadanahiz ertain eta garaiak.

Basurdea. Lepazuria.

Centaurea calcitrapa.

Primula vulgaris.

Lurralde Historikoa: Araba.Udalerriak: Entzia-Iturrietako Paetzuergoa, Arraia-Maeztu, Iruraiz-Gauna, Agurain,San Millan, Asparrena eta Arana harana.Sarbideak: Aguraindik Santa Kurutze Kanpezura doan eskualde-errepidea etaOpakua mendatetik Maeztura doan honen adarra dira Entzia mendizerrara hurbiltzekobide nag usiak. Errepide hauetatik hainbat bide abiatzen dira, hauetako batzuk asfalta-tuak, eta basoetan nahiz abereak larreratzeko erabiltzen diren zelaietan barneratzendira. N-1 errepide nazionaletik abiatuz mendizerraren ipar-oinean kokaturiko herrigu-neetara zailtasunik gabe iritsiko gara.

ENTZIA MENDIZERRAENTZIA MENDIZERRA

50EH 47Zk.

MUN

DUKO

ITSA

SOAK

CRANCHIS SCABRA SHELICOCRANCHIA PFEFFERI

MEGALOCRANCHIA FISCHERI ABRALIA VERANYI

GONATUS ONYX HISTIOTEUTHIS HOYLEI

MUNDUKO TXIBIAKZOOLOGIA

Iparraldeko itsaso hotzen eta tropiko-ko itsaso epelen arteko trantsiziozko

itsasoa da, honek ur hotzeko espeziebegetalen eta animalien ekotonoa bihur-tzen du.

Bere gainean ibiltzen diren ipar-medebal-deko haize gogorrak behe-presioagatik Bri-

tainiako uharteetan eta Ipar Itsa-soan hasten dira, Azoreetako anti-zikloiarekin nahastuz. Haizeaibiltzen den distantziak, bere nora-bidearen mantentzeak, eta eten-gabeko abiadurak 2,5 -3 m-koaltuerako olatuak sortzen dituzte,honek itsasoari astindua eragitendio. Baldintza berezietan, apirilaeta maiatza bitartean eta iraila etaurria bitartean, mendebaldeko hai-

zeak galernaren magnitudea har dezake,9 m-ko altuerako olatuak sortuz. Frantzia-ko kostalderantz hurbiltzen garen heine-an, urak gero eta epelagoak izaten dira.Bere batez besteko gazitasuna %35ekoada, baina alde honetako euriaren kopu-ruaren arabera izan ohi da. Mareen bitar-te handia du eta Golkokour-lasterrak zehar-katzen du.K.a. erromatarrek izena jarri zioten: Can-tabricus Oceanus eta beste bi aipu klasi-koetan -zaharragoak- Britannicus Ocea-nus eta Gallicus Oceanus esaten zioten.

KKAANNTTAAUURRII IITTSSAASSOOAA

Kantauri itsasoa AtlantiarOzeanoko itsasertzeko itsasoa da. Espainiako kostaldea eta

Frantziako hego-mendebaldekokostaldea bainatzen ditu. Estacade Bares muturretik (Coruña)

Adur ibaiaren bokaleraino (Landesetan,

Baionatik gertu) hedatzen da.Bere ekialdeko aldean,

Euskal herriko kostaldeen ondoan, Bizkaiko golkoa

edo Gaskuñako golkoa esatenzaio.

KKAANNTTAAUURRII IITTSSAASSOOAA

IITTSSAASSOO TTXXIIKKIIAAItsaso Txikia Espainiako urmael gazia da.

Mediterraneotik gertu dago -Murtziako eskualdean-.Beren ezaugarri ekologiko eta naturalek bakarra

eragiten dute: Europako laku gazirik handiena da.

Zirkuluerdi-formakoa du. 22 km-ko luzerako eta 100-1.200 m-ko zabalerakozerrendak Mediterraneo itsasotik banatzen du. Bere itsasertzeko perime-

troan 73 km-ko kostaldea ditu: ur gardenak dituzten hondartzak darraiote, gai-nera sakonera gutxiko urak direla esan behar da, honi Itsaso Txikiaren Man-ga (La Manga del Mar Menor) esaten zaio.170 km2-ko azalera du eta beresakonera handiena zazpi metro ingurukoa da.Bere behealdeko mugan Palos lurmuturra -bere itsasargi ospetsarekin- dago.Hegoaldean bost uharte -jatorriz, bolkanikoa- daude, haietako hiru uharte han-diak esaten zaie: Perdiguera, Mayor edo del Barón uhartea, eta Ciervo uhar-tea (Oreinaren uhartea), eta bi uharte txiki: Redonda eta Del Sujeto uhartea.Itsaso Txikiak bainatzen dituen kostaldean herri hauetakoak dira: San Javier(Santiago de la Rivera herrikoa); San Pedro del Pinatar (Lo Pagaran-go herri-koa), Los Nietos eta la Manga.Unescok urmaela eta bere inguruko bustiguneak Mediterraneorako eremubabestu berezitzat hartu du (Bartzelonako hitzarmena)-Ramsar Bustigune706. zenbakia da-.Bere iparraldean, Las Salinas eta Arenales de San Pedro del Pinatarreko Par-ke Naturala dago. “Itsaso Txikiko uharteak eta eremuak” paisaia babestuak,bustigunetik gertu dauden uharteak, erriberak La Hita hondartza, Lo Poyo-kogatz-lautada, Carmoli-ko itsasaldea, Marcha-maloko gatz-lautadak, La Amola-dera hondartza, Carmoliko tontorrak, eta San Gines osatzen ditu. Halaber,Ramsar bustingunearen barruan Calblanque-ko Eskualdeko Parkea, LasCenizas mendia eta Aguilaren harkaitza, zehazki, “Rasall-go gatz-lautadetakobustingunea edo Calblanque”.

Arrain EditorialaArrain Editoriala

ARRAIN EDITORIALA

TLF: 94 490 34 04e-mail:arrain@arrain.esweb: www.arrain.es

Arrain EditorialaLa mayor obra escrita en euskera de Antropología y Biodiversidad

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKCATÁLOGO DE PUBLICACIONES 22000099

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA