MESOPOTAMIADBH 1

Tigris eta Eufrates ibaien artean Hiri-estatuak sortu Lurra oso emankorra

Hezetasuna Ur-goraldiak Uholdeak

Lurrak drainatu behar Ureztatze teknikak garatu…

Nekazaritza ekoizpena handitu Soberakinak agertu Merkataritza garatu Lana espezilizatu Kultura-trukea sustatu

Mesopotamia = ibaien arteko lurraldea

LEHEN HIRI-ESTATUAK

Hiri bakoitzak: Gobernatzaile bat (errege-erreginak)

Jainko-jainkosa jakin bat

Erregeak + apaizek hiriak gobernatu

Armada lurraldeak kontrolatzeko

Funtzionarioak administrazio-lanetarako Idazkeraren garapena ekarri

Hiri-estatu batek beste bat menderatzean =

erresuma/inperioak sortu

SUMER INPERIOA

K.a.5000 urtetik aurrera

Hiri garrantzitsuenak:

Ur

Uruk

Lehen idazkera:

Piktogramak (marrazkien bidez; jauregiko kontuak

eramateko)

BABILONIAR INPERIOA

K.a. 1800-1750 aldera

Hamurabi errege

Inperio handia

Tenplu ederrengatik nabarmendu

Lehen lege-kodea idatzi

ASIRIAR INPERIOA

K.a. bigarren milurtekoaren amaieran

K.a.539an persiarren konkistatu

Gerrarako taktika eraginkorrak:

Zaldigurdiak

Burdinazko armak

AKADTAR INPERIOA

K.a. 300 urte aldera

Sargon erregea

Beti Ur eta Uruk hiriekin lehian

Idazkera mota:

Kuneiformea (eskematikoagoa)

EKONOMIA

Oinarria: Nekazaritza Abeltzaintza

Lurra Estatuarena = uztaren parte (zerga) Estatuak merkataritza kontrolatu

Soberakinak kontrolatu Eskulangileek eta merkatariek zergak ordaindu

Zergak: Errege erreginak mantendu Apaizak mantendu Funtzionarioak mantendu Lan handietarako: ubideak, dikeak, harresiak,

tenpluak…

GIZARTEA

Gizarte hierarkizatua1. Erregea = apaiz nagusia

Boterea jainkoak Oinordetzan hartu

2. Nobleak + apaizak Eragin handia Erregearen familiakoak Idazten zekiten

3. Pertsona askeak Talderik handiena Jauregi/tenpluen inguruan bizi Luxuzko produktuak egin

4. Gerrako presoak + zergak kitzatzeko esklaboak

Ez ziren askeak Jabeek askatasuna eman ahal

ERREGEA ETA NOBLEAK

ESKULANGILEAK, MERKATARIAK…

ESKLABUAK

ERLIJIOA

Politeistak (jainko asko) Nekazaritza (lurra+ura) Artzaintza (zerua+argizagiak)

Gurtza Otoitza Himnoak Sakrifizioak

Hiri-estatua = jainko/jainkosa babesle bat

Eskaintza = zigurata/tenplua Jainkoak

POLITEISTAK

KULTURAIDAZKERA

Lehen idazkera = Sumertarrek sortu K.a. 4000 Idazkera piktografikoa Estatuaren kontuak eramateko

Idazkera kuneiformea K.a. 3000 Eskematikoago Estatuaren kontuak eramateko Erregearen legeak adierazteko Lege-kodeak idazteko Zientzia-testuak idazteko

IDAZKERA KUNEIFORMEA

Txot itxurako kanaberarekin

Buztin Gordinezko xaflatxoetan

Bukatzeko, xaflatxoak egosi

Objektuak, animaliak, pertsonak eta

hotsak adierazi

Zeinuak elkartuz hitzak osatu

IDAZKERA KUNEIFORMEAREN EBOLUZIOA

MATEMATIKA + ASTONOMIAZUZENBIDEA

Aurrerapen handiak Sistema hirurogeitarra (ordutegia) Egutegia sortu (360 egunekoa)

Zuzenbidea sortu k.a. 3000 Babiloniako Hamurabiren Kodea

(osoena) Legeek jainkozko jatorria Talionen Legea oinarrizko printzipioa

ARKITEKTURA

Eskualdeko materiala: buztina, kanaberak, ihiak…

Eraikinak buztin egosiz (aztarna gutxi) Eraikinak edertzeko Zeramika beiraztuak Eskultura-erliebeak Arkua eta ganga sortu

Monumentu-eraikin ugari Jauregiak: errege-erreginen eta nobleen

bizileku Zigurata/Tenpluak: dorre mailakatuak

ZIGURATA

ERLIEBEAK

ZERAMIKAZ APAINDUTAKO TENPLUA

ESKULTURA

Jainko-jainkosenak + agintarienak Ezaugarriak:

Gorputz zurrunak Buru oso handiak Begiak zabal-zabalik

Eraikinak apaintzeko erliebeak Naturaltasun handia Errealismoa Batzuetan, irudiak + idatziak

txandakatu

ESKULTURA

EGIPTO

K.a. 5000an biztanleak Nilo ibairen ertzean biltzen hasi

Zergatik? Niloren urengatik

Ubideak + dikeak sortu Arrantza emankorra

Lur emankorrak Zerealak + barazkiak +

lihoa landatu Papiro-landareak erabili

Ekonomiaren oinarri: Abeltzaintza Nekazaritza

ERRESUMA ZAHARRA

Egipto Garaia + Egipto Beherea batu Faraoia:

Buru politiko Buru erlijioso

Idazkera hieroglifikoa sortu Piramideak eraikin:

Keops Kefren Mikerinos

ERDIKO ERRESUMA

Sesotris III.a faraoiaren erresumak

hedadurarik handiena lortu

Ekialde Hurbilerako merkataritza-bide berriak

ireki

Hiksoek Egipto konkistatu = Erresuma bukatu

ERRESUMA BERRIA

Nubiaraino, Libiaraino eta Ekialde

Erdikoraino zabaldu

Hatshepsut erreginaren garaia

Bake-aroa

Ekonomiak garapen handia

GAINBEHERA

Libiarrek, Asiriarrek, Mazedoniarrek

eta Erromatarrek menperatu

Alexando Handia mazedoniarrak

bertako kultura bukatu

K.a. 30 urtean Erromatarren

probintzia bihurtu

GIZARTEAGizartea hierarkizatua1. Faraoia = erregea = jainko biziduna

·Agintari politiko + militar + erlijioso gorena·Osirisen ondorengoa = bere aginduak lege·Lur guztiak bereak·Herriaren ordena bermatu·Etsaien kontra borrokatu

2. Pribilegiatuak (apaizak eta nobleak)·Apaizak: tenpluetan bizi + jainkoak gurtu·Goi-mailako funtzionarioak (faraoiaren familiakoak)·Idazlariak (eskribak) tenpluetako eskoletan hezi

3. Eskulangileak, merkatariak + nekazariak·Askeak·Hirietan/Herrixketan bizi·Lantzen zituzten lurrak faraoiarenak·Obretan lagundu behar

4. Esklaboak·Gerrako presoak + zorrengatik·Faraoiarentzat lan egin

KULTURA Idazkera

1. Piktografikoa2. Hieroglifikoa (konplexuagoa)

Eraikinetako hormetan + estatuetan Sakratuak Batzuetan papiroetan

3. Demotikoa (herriaren idazkera)

IDAZKERA HIEROGLIFIKOA

Matematika + astronomia Geometria

Triangelu + trapezio + zirkuluaren azalera Π zenbakiaren hurbilketa

Teorema matematikoak ebatziEgutegia ezarri

365 eguneko urtea 24 orduko eguna

KULTURA

Medikuntza

Momifikatze-teknikak

Anatomia-ezaguera sakonak

Kirurgilariak + dentistak

Farmazia-ezaguera handiak

KULTURA

Politeistak Hiri-estatu bakoitzak bere jainkoa Jainko/Jainkosak:

Giza gorputza + Animalia burua Mitoak + elezaharrak sortu Mundua + Fenomeno naturalak ulertu

Faraoia = Jainko biziduna Munduaren harmonia bermatu

Tenplua jainko-jainkosen bizileku Faraoiak + apaizak Errituak + eskaintzak

ERLIJIOA

JAINKO-JAINKOSAK

Anubis BastThot

Hathor

JAINKO-JAINKOSAK

RaHorus

AmonPath

JAINKO-JAINKOSAK

Isis OsirisSekmet Maat

HERIOTZARI BURUZKO SINESMENAK

Hil ondoren betiko bizitzan sinistu

Arima hilezkorra (hildakoan)

Osirisek epaitu

Ondo jokatu

Gorputza osorik mantendu (momiak)

HEORZKETA MOTAK Mastaba

Oinplano errektangularrekoa Piramide Mailakatua

Erresuma zaharreko lehen piramideak Mastabak bata bestearen gainean

HEORZKETA MOTAK Piramidea

Keops, Kefrem eta Mikerinos (Gizen) Hipogeoa

Erdi Erresuman eta Erresuma Berrian Arrokan zulatuta Tebas hiritik hurbil

HEBREARRAK

Artzain erdi-nomadak Antolakuntza patriarkala Mesopotamiatik Egiptora K.a. 2000an

Kanaan-en kokatu (Feniziaren hegoaldean) Ekarpen historikoa: Monoteismoa

Kristautasunean eta islamean Idatzi santuak:

Biblia: Jainkoaren hitza Talmuda: eguneroko bizitzarako arauak

FENIZIARRAK Kanaan-en bizi Kultura berria sortu K.a. 1500-IV

Alexandro Handiak lurraldea konkistatu

Nabigatzaile eta merkatari trebeak Txanponak egiten hasi

Mendebaldeko kulturari ekarpenik handiena: Alfabetoa Iberiar penintsulan:

Metalak eta laboreak lortu Olioa eta ardoa egin Hegalaburraren arrantza eta gazitze teknika sustatu

Gadir sortu K.a. 1100an