MarcelinoAgísVillaverde

XAIMEISLACOUTO:ENTREO‘GALIZACEIBE’EO‘VENCEREMOSNÓS’

OsfeitosacaecidosnaMisadeRosalíade1969

Edita

FundaciónIslaCouto/SEPT

Deseñodacuberta

HayatHusein

Fotografíadacuberta

DetencióndeXaimeIslaCouto,SanDomingosdeBonaval,SantiagodeCompostela,25-VII-1969.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

ISBN978-84-7337-067-7

Ediciónepub

Agradecementos

Expresoamiñagratitudeáspersoaseinstituciónsquemefacilitaroninformaciónedocumentaciónparapoderelaborarestetraballo.

Ocupa un lugar destacado o Arquivo da Fundación Isla Couto, en particularIñaquiSolla eXoséLuísPastorizaRozas,queme facilitaron adocumentacióndocasoxudicial;eaXavierMartínezCobas,queapoiouaideadepublicarestelibro.Quico Domínguez e Xosé Luís Pastoriza revisaron o manuscrito e fixeronimportantesprecisións.ÁFundaciónRosalíadeCastro,e,enparticular,aGonzaloReyLama(q.e.p.d.),secretarioduranteanosconAgustínSixtoSeco;CarlosBaliñasFernández, vicepresidente durante máis de dúas décadas; e ao actual presidenteAnxoAngueira,porfacilitarmedocumentaciónsobrea“MisadeRosalía”.

AgradezotaménotraballodosestudantesdamateriadeFilosofíaespañolaegalegado curso 2014-15 Marta Villar Casas, Andrea Valiño Gómez, Tania OteroMartínez, Sandra Vázquez Espiño e David Lombao Buide, que escanearon eordenaroncronoloxicamentetodaadocumentación.

Agradezo, por último, a información e documentación queme facilitou LoliñaMosquera, filla e depositaria do legado de Xosé Mosquera Pérez, “o vello doscontos”, primeiro iniciador da misa en lembranza de Rosalía de Castro no ano1932.

INTRODUCIÓNUNHAHISTORIAPORCONTAR

Hai capítulos do galeguismo sen escribir. Pezas da nosa historia política quemerecen ser contadas para coñecer o noso pasado e comprender algo mellor opresente. Nalgúns casos estas historias corren o risco non só de ficar noesquecemento senón de desaparecer por completo, logo da morte dos seusprotagonistas. Fica, polo menos durante un tempo, esa historia recordada quealcanzaunhaoudúasxeracións.Perotrátasesemprederelatosincertosporqueestánmediadospola subxectividadedequen lembraedequenconta.Seno traballodohistoriador sobre as fontes documentais, decote moitos acontecementos sonengulidos por unha néboa lendaria que esvaece os verdadeiros perfís dosacontecementos.Ouqueépeor,aceptamoscomoválidaaversiónacaídadunfeitoquealguénespalla,polasinxelarazóndequeoutrastestemuñasgardansilencio.

Algodisto foi oqueme levou apescudarprimeiro e a escribirdespois os feitosacaecidos namisa en lembranza de Rosalía deCastro, organizada polo PadroadoRosalíadeCastro enSanDomingosdeBonaval o ano1969.Un acto relixioso epoético que se viña organizandodesde o ano 1932, cabo doPanteóndeGalegosIlustres,noDíadeGalicia,porXoséMosqueraPérezeManuelBeirasGarcía,dousgaleguistascompostelánsvinculadosaDeusFratesqueGallaeciae,unhairmandadedegaleguistascristiánsáqueseuniráXaimeIslaCoutonoano1935.

Maisaquelactode1969nonhaberíaserigualaodeanosanterioresemarcaríaunfeito diferencial para sempre na súa historia pola detención e procesamento deXaime Isla Couto, un respectado avogado, profesor universitario na Escola dePeritosIndustriaisdeVigoeintelectualgaleguistavinculadoaeseproxectocultural,políticoeeconómicoquesechamouGalaxiaequeacaboudandonomeatodaunhaxeración1.

O réxime de Franco esmorecía en paralelo a decrepitude do propio ditador e aférrea censuradosprimeiros tempos afrouxara.ALeideprensado23de abrilde1938,promovidaporRamónSerranoSuñerenplenaGuerraCivil,queestablecíaecontrolaba os contidos que aparecían na prensa, deu paso á Lei de Prensa eImprenta do ano 1966, de Manuel Fraga Iribarne, ministro de Información eTurismo,queconcedíamaiorliberdadeásempresasperiodísticas2.Poroutrabanda,o Concilio Vaticano II, iniciado polo Papa Xoán XXIII no outono de 1962 e

clausuradopoloPapaPauloVInoano1965,trouxoáIgrexacatólicaairesnovos,apreciablesporexemplonoabandonodolatíncomolingualitúrxicaenaprogresivaintroducióndas linguasvernáculas.Ocastelán introdúcese sendemora enxaneirodoano1965econgranconstanciaecertasdosesdeastucia,osgaleguistas,entreelesopropioXaimeIsla,logranautorizacióndoCardealQuirogaPalaciosparacelebraren galego, por vez primeira de xeito oficial, a misa en lembranza de Rosalía deCastrodo25dexullodoano1965enSanDomingosdeBonavalpresididapolopadreXaimeSeixas,unhahistoriaquevéndesercontadanonhaimoitoporoutroxesuítaeprofesoruniversitario,ManuelCabadaCastro3.Taméncongrandesdosesde constancia e intelixencia acadouse a introdución do galego na liturxia. Paraaqueles que dubiden que por seren temas relixiosos nada tiñan que ver coasconquistaspolíticas,arrincadasconafoutezaaoréximefranquista,convídoosaleraseguinte declaración de principios que nos revela Xaime Isla Couto no libro deconversasconVíctorFernándezFreixanes:

A gran loita pola liturxia vernácula —que entrañaba mesmamente taménunha pastoral vernácula— foi unha loita política, entendida no seu sensohumánedeverdadeirapolíticacristiá.NeltivoSEPTeoseuentorno(aíndaoten)unpapelmoiimportante.Perologoestáaoutrapolítica,naqueaeditorialSEPT (e o grupo) non quería xogar senón un papel promotor de pluralismocristiánegalego4.

Cómpre engadir que o réxime de Franco nunca soubo moi ben que facer coacoñecidapopularmentecomo“MisadeRosalía”do25dexullo.Porunhabanda,non descoñecían que era unha cita anual da resistencia galeguista interior.Mais,polaoutra,conqueargumentospodíaprohibirunhamisaunRéximequetiñaentreosseusprincipaissinaisdeidentidadeideolóxicaonacional-catolicismo?AmisadeRosalíanaceranomediodoclimaanticlericaldaIIRepúblicaespañola,celebrouseduranteaGuerraCivileburlabasistematicamenteacensuradoréximefranquista.Apregunta que xorde inevitablemente é a de saber que feito diferencial tivo aquelamisadoano1969,candoxaselevabacelebrandoenlinguagalegacatroanos,paraque se producise unha carga policial no adro de SanDomingos de Bonaval e sefixesenvarios arrestos.Queouquendesencadeoua liorta?Porque foiXaime IslaCoutoapersoaagredidaeoprincipaldetido?

Hai moitos anos que teño escoitado distintas versións dos feitos porque esteacontecemento, coñecido fundamentalmente a travésdo testemuñodos asistentes,

varía moito segundo quen o conte. Tiven a sorte de escoitalo directamente dosbeizosdeXaimeIslae taménescoiteioutros relatosdepersoasquememerecenomaiorrespectointelectual.Porén,unseoutrosdifiren,ásveces,substancialmentenacrónicadosacontecementos.Diorefrángalego,quecadaunfaladafeirasegundollevainela.Nocasoquenosocupa,teñoparaminqueapropiafeblezadamemoria,unida á particular vivencia que cada un dos asistentes tivo dos acontecementos,ofrece unha perspectiva que fai que cada relato, sendo distinto, poida ser unhaversión lexítima desde o punto de vista subxectivo e mesmo complementario. Acuestióné sepodemos,coadocumentaciónescrita,gráficaedoutrotipoquehoxeposuímos, reconstruír con carácter veraz uns feitos sobre os que cadaquén,naturalmente,podefacerdespoisunhavaloracióneterunhaopinión.Aconvicciónpersoal de que é posible reconstruír cunha base documental sólida os feitosacaecidos levoume a escribir este ensaio.Aomeu ver,malia tratarse dun episodiosingular dentro da complexa historia política da Galicia do século XX, ilustra ásclarasocompromisogaleguistaaolongodopasadoséculo,uncompromisoquevaialén dun feito puntual e dunha persoa individual. Por iso, neste ano no que seconmemorao cincuentenariodaMisadeRosalía de1969, aléndunhahomenaxepersoal a Xaime Isla Couto, alma grande do galeguismo da Xeración Galaxia,pareceumeunha cuestión de xustiza poñer a disposición de todos a crónica dunsacontecementosquefalandaxenerosidadeeentregadevariasxeraciónsdegalegosenproldanosaliberdadeedignidadecolectivas.Agardotelologrado.

1ÉpropioXaimeIslaquennosfaladestatriplaorientacióndaEditorialGalaxianocapítuloqueescribenolibrohomenaxeaRamónPiñeiro.Cf.ISLACOUTO,X.:“RamóneGalaxia”,enHomenaxeaRamónPiñeiro.GaliciaEditorial/FundaciónCaixaGalicia,ACoruña1991,pp.51-66.

2 Ben é certo que no seu artigo 2 esta Lei de Prensa establecía os límites infranqueables da liberdade deexpresión:”Lalibertaddeexpresiónyelderechoaladifusióndeinformación,reconocidasenelartículoprimero, no tendránmás limitaciones que las impuestas por las leyes. Son limitaciones: el respeto a laverdad y a la moral; el acatamiento a la Ley de Principios del Movimiento Nacional y demás LeyesFundamentales;lasexigenciasdeladefensaNacional,delaseguridaddelEstadoydelmantenimientodelordenpúblicointeriorylapazexterior;eldebidorespetoalasinstitucionesyalaspersonasenlacríticadelaacciónpolíticayadministrativa;laindependenciadelosTribunalesylasalvaguardiadelaintimidadydelhonorpersonalyfamiliar”.Ley14/1966,de18demarzo,dePrensaeImprenta.BOEnúm.67de19deMarzode1966.Asíetodo,algosetiñaavanzado.

3Cf.CABADACASTRO,M.:OpadreSeixasdesdedentro.Unhaapostaprogresista, galeguista euniversalista.SEPT,Vigo2013,pp.57ss.

4 ISLACOUTO,Xaime: “Dende o cristianismo e a democracia”, en FERNÁNDEZFREIXANES,Víctor:Unhaduciadegalegos.EditorialGalaxia,Vigo,1982,p.172.

PRIMEIRAPARTEANTECEDENTESHISTÓRICOS

CAPÍTULOIAMISADEROSALÍADECASTRONAHISTORIADOGALEGUISMO

1.AorixedocultorosalianoenBonaval(1891-1931)

A primeira misa que se celebrou na igrexa de San Domingos de Bonaval, enSantiagodeCompostela,enmemoriadeRosalíadeCastrofoiadosolemnefuneraldo26demaiode1891,aodíaseguintedotrasladodosrestosdeRosalíadesdeIriaFlaviaaSantiago.Odocumento fundamentaldoque sucedeuaqueles25e26demaio recóllese nunha crónica deLa PatriaGallega do día 30 demaio de 18915.Unha crónica que se completa con outros testemuños persoais, reproducidos nabiografíadeRosalíadeCastroelaboradaporVictorianoGarcíaMartí6.Asímesmo,nos libros Rosalía de Castro. Entre a poesía e a política7, de Carlos A. BaliñasFernández,eno libroA cantora do Sar, deBorobó8, recóllense dous resumos dosactos, nos que se explican as razóns polas que podemos considerar a traslatiorosaliana, seguida con gran fervor polas xentes de Iria Flavia e Compostela, ocomezodomitorosaliano.

TemosnoticiadocumentaldunhamisaenlembranzadeRosalíaquesecelebrouo29 de xullo de 1899, como homenaxe do Centro Galego de Bos Aires. Notranscursodoactodepositousenoseusartegounhacoroadebroncequeen1897sefixeranacapitalarxentinacomohomenaxepóstumo,coroaquehoxeseconservanaCasa-MuseodePadrón.AcrónicadestahomenaxedoCentroGalegodeBosAiresapareceo29xullode1899enEl pensamientodeGalicia, coa retórica xornalísticamoipropiadaépoca9.

Faríanseoutras ofrendas e visitas á tumba congran valor simbólico, comoadopoetaManuelCurrosEnríqueznoano1904.Curroslévalle,congransolemnidade,unhas flores a Rosalía, cumprindo o encargo doCentroGalego daHabana e uncompromisoconsigomesmo:“unadeudasagradaimpuestaamicorazóndesdeallá,desdeCuba,dondesesientennostalgiasdelatierra”10.Currosdeixouentreasfloresunpoema,“N’atumbadeRosalía”:

Collidasáped’irdeportaaporta(Queeunonherdeyxardínsninhortasteño)¡Sombrasinpazd’anosa‘Musa’morta!

Aquíestasfroresátraguercheveño.Y-oesparexalassobreápedrafríaqueun“Resur’exit”paracrebarseagarda,SintocuaseótremorquesentiríaOladrónquerecêaeseacobarda.

Noano1927,ManuelBeirasGarcía(1904-1996)participanunhaofrendafloralaRosalía de Castro no Panteón de galegos ilustres, xunto con outros galeguistas11.Mantense viva, pois, a necesidade de homenaxear a Rosalía malia as dificultadespolíticas.PeroseráentemposdaIIRepúblicaecoincidindocosanosdacreacióndoPartidoGaleguista(abriledecembrode1931,respectivamente),candosefragüeaideadeorganizarunhamisaanualparalembranzaehomenaxedeRosalíadeCastrocomoemblemadaculturagalega.Velaíosentidodecelebrarestamisanasvésperasounodía25dexullo,DíadeGalicia.Unhadataquesecelebradesdeoano1920,promovidanosseusiniciospolasIrmandadesdaFala,queaproveitanasolemnidadeda festividade domartirio doApóstolo Santiago para a reivindicación festiva dosvalorespatrióticoseculturaisdeGalicia.AfestadapatriainterrompeuseduranteaDitadura de Primo de Rivera, que prohibiu os actos públicos e o emprego desímbolosqueatentasencontraaunidadedanaciónespañola.AsIrmandadesdaFalapuideronvolvercelebrarcongranboatooDíadeGaliciaedasúafalao25dexullode1931.ApartirdesemomentooPartidoGaleguistaapoiouecelebrouestadata12.Castelao conságraa na súa Alba de Groria, derradeiro discurso público quepronunciao25dexullode1948noCentroGalegodeBosAires,como“FestamaordeGaliza”,vividaconespecialfervorpolaemigracióngalega13.

Foron Xosé Mosquera Pérez (1895-1965), o vello dos contos, coa axuda deManuel Beiras García, os que organizan o 25 de xullo do ano 1932 en SanDomingos deBonaval unha primeiramisa en honor deRosalía deCastro que, apartir do ano 1933, se celebrará coa decidida vontade de que fose un actoenmarcado na celebración do Día de Galicia e tivese continuidade anual. Así oexplicaManuelBeiras:“ParaencetarasxornadasdoDíadeGalicia,nadamellorsenos ocorreu que adicar unha misa á nosa Rosalía, diante do seu sartego en SanDomingosdeBonaval,naqueahomilíafoseditaengalego,xaquedaquelanonsepodía,ninsoñar,naliturxiaengalego”14.

O poeta Manuel María no seu artigo “Pequena historia da Misa de Rosalía”,publicadonunmonográficodeANosaTerra,dedicadoaRosalíadeCastro,sitúaosseus iniciosnos anos1949-5015.Nonobstante, sonmoitas as fontes documentais

que sitúan o comezo desta tradición galeguista a comezos dos anos trinta. Ospropiosprotagonistasdasúaorganización,MosqueraeBeiras,achegandousvaliosostestemuños.OprimeironundiscursoquepronunciaenBosAireso24dexullode1959equeseconservanoArquivoSonorodeGalicia:

Noano32,eperdoádemeestaefeméridequenontenimportanciaaoparecer,inaugurouse a emisora Radio Galicia de Santiago, invitáronme para queaxudaraadarlleunpoucodecalor.AcudíneoprimeiroquesemeocorreufoiespallarportodososámbitosdanosaTerraascomposiciónsdeRosalía.Destexeito, facíasetaménpatria, facíasetaménTerra.Aopoucotempo,preséntanseas festasdonosoApóstoloepor idea taméndoutrocompañeiromeu fíxoseaMisadeRosalíaoDíadeGalizana igrexadeSanDomingos,nacapelaondeestáomausoleoonde repousanos seus restos, tendoa fronte taménodaquelesgreviogalego,mortotempranamente,aquelgranAlfredoBrañas.Aospoucosdíasfixenapromesasolemne,taménpolaemisora,paraquetodososouberaneogravaran,quenamentreseutiveravidaenomeupetohouberaunhascadelas,non lle faltaríanunca esaMisapola súa ánima, oDíade Santiago, oDíadeGalicia.Ataagoracumpriuse16.

Ocompañeiroaoquealude“OVellodosContos”nonéoutroquedonManuelBeirasGarcía,quen,asúavez,dedicaunartigocompletoa“Historiasda‘MisadeRosalía’”.Nelafirmaqueaideaxurdiunoano1933.Trátasedunhaconfusiónourespondeao feitodequeata1933non sebaralla a ideade facela todosos anos econvertelanunhadascitasobrigadasdogaleguismo?Segundooseutestemuño,

No día de Santiago de 1933 xurdiu a idea de iniciarmos oDía de Galizacunhamisa,que acadou rango tradicional: a ‘MisadeRosalía’; aíndaque elofosesenpretensiónshistóricasdoporvir,senónlevándonosundegaroafervoadode contribuír áprácticado sentimento relixioso, indudable,donosopobocoerguemento dese pulo vital de galeguidade que estaba a repuntar por aquelesanos, emais, aínda, conmotivo domovemento autonomista que estaba nasvésperasdasúaeclosión,coas tarefaspreviasdeconcenciacióncaraoEstatutodo3617.

OcuraquecelebrouestaprimeiraMisa,segundosinalanvariasasfontes,foidonJacinto Piñeiro, o popular don Chinto, cóengo entón de Ourense e despois dacatedral de Segovia onde, por mor dun “intercambio” fracasado cun cóengo

compostelán, se sentía desterrado18. Don Chinto, que nacera en Santa Minia(Brión),nomundo rosaliano,mostraríase sempremoidisposto avir aGalicia e aparticipar namisa, sen que lle deramedo predicar ou realizar unha alocución engalegounhavezrematada.

A moitedume qu-enchía o fermoso templo de San Domingos —contaBorobónasúacrónica—uníusecoSacerdotenospregosáDeuspol-odescansoeternodosnososmortosdaCausa,egorentoudespóisaofinaraMisaunhabelaprédicaditananosalinguaconeleganciaeunciónpol-oRvdo.Piñeiro.

Por desdita non se adoita nos templos galegos á expresar o sentimentorelixioso no noso idioma. […] O ver qu-un galego que vive fora da Terra,lonxe,onde se sintemáis fondamentea saudadeéunpuloá todosnósaquenon deixemos de praticar o galego, sobre todo cando compre a maiorsinceridade,espontaneidadeiefusióncomoaconteceaofalarconDeus19.

ManuelBeiras recorda omomento e fala dun sentimento inesqueciblemalia osanostranscorridos:

Foi, para todos nós, unha emozoante esperiencia, aquela explicación doEvanxeoengalego,porvezprimeira,vereescoitaraDonXacintoarredordo‘Pósumos’doEvanxeo,oquetiñamosquefacere ‘podíamos’facertodosnós,xunguidosirmanadamente,aproldaTerra,polaquetantasbágoasderramara,etaménceibaradelicadascarraxesdeserafíns,anosaCantora,foialgoque,sixavellos,nonpodemosesquecer20.

RosalíadeCastrocamiñabacaraásúadefinitivaconsagraciónsimbólica,porribadeideoloxíasedecrenzas,comounpatrimoniodetodososgalegos.Perohainomespropiosque cómprenon esquecerno relativo áorganizacióndamisadeBonaval.Como é o caso de Xosé Mosquera Pérez e Manuel Beiras, os iniciadores destatradición,unidacomoimosveraacontecementosquexasonpartenanosahistoria,comoaprimeiravezqueseoficiouengalegonoano1965,ouoarrestoeposteriorprocesamentodeXaimeIslaCoutonoano1969.

2.TestemuñoeresistenciaduranteaIIRepúblicaeGuerraCivil(1931-1939)

Noano1933nonhaberáunhamisaenlembranzadeRosalíasenóndúas.Todoten a súa explicación.NavésperadoDíadeGalicia as autoridadesmunicipaisde

Santiago,xuntocosgaleguistasCastelao,SuárezPicalloeBlancoAmor,acompañanaos representantesdeEuskadieCataluñapara facerunhaofrenda floraldiantedomonumentoaRosalíadeCastro.EsedíavaisepropoñeroficialmenteareactivacióndoPactodeGaleusca,asinadoporvezprimeiraenCataluñao11desetembrode1923.

Ademaisdaofrendafloraldodía24,oPartidoGaleguistaorganizaunhamisaodía25dexullo.Osorprendenteéque,talcomorecolleaprensalocal,odía26haioutra misa, organizada por Mosquera Pérez e Beiras. O adiamento suxire aintencióndedeixarpatenteunhaconcepcióndistintadahomenaxeaRosalía.Máissentimental, romántica, cultural, amisade fervor rosalianoqueorganiza adereitagaleguistadeMosquera eBeiras.Fronte aoperfilmáispolíticodaqueorganizaoemerxente Partido Galeguista. Aínda que adoita dicirse que un dos primeirosmotivos que crea unha forte división interna é a resoluciónda IIIAsemblea, quetivolugarenxaneirode1934,deprincipiarconversascoasforzasdeesquerdaparaformarunhaalianzaoufrontecomún,podemosverneste feitodecelebrarendúasmisasdiferenciadasporRosalía,cundíadediferenza,unhadasprimeirasmostrasdoconflitoideolóxicointernodoPartido.

AMisaorganizadaporMosqueraeBeirasfoicelebradapoloMoiIlustreCóengode Valladolid D. Antón López Carballeira, definido por Manuel Beiras como“destacado escritor, poeta e ensaísta galego, autor entre outras moitas obras deMeiga,Galicialamágica,deexaltacióndeGalicia, tanafoutoaomovementoque,daquela, tiña xa unmarcado selo galeguista”21. En palabras deManuel Beiras foiunha “misa memorable” por dúas razóns. A primeira, porque nela estiveronpresentes as delegacións de Cataluña e o País Vasco que acudiran aos actos deGaleusca. A segunda, polo sermón do cóengo López Carballeira: “unha pezaoratoriadegran contido intelectual epoético, carao soerguemento e solidaridadedas nacionalidades dunha España que semellaba levar un camiño federalistanaquelesdías”22.

AoanoseguinteoPartidoGaleguistaorganizanaPrazadaQuintanaoprimeiroMitindasArengas,unactodeexaltacióngaleguistaqueANosaTerracualificacomo“undosmáis fermosose felicesdecantosoGaleguismotencelebrado”.UnhavezrematadooactodaQuintana,osasistentesdirixéronseaomonumentodeRosalíadeCastrodaAlameda,ondeconclúeoevento.

NoMitindaQuintanaparticipanvintecincooradoresentreosqueestá,nunhadas súas primeiras intervencións públicas, Ramón Piñeiro, e no que actúa depresentadoro irmánmaiordeXaime,RamiroIslaCouto.Foi taménprotagonista

EmiliaDocet23,“aprimeiramullerquesouposentirseorgullosamentegalegaforadasúa terra”, que acababade sernomeadaMissEspaña.DamisadeRosalíanondinadaanoticiae,senembargo,celébrase,comoodemostraoanuncioqueaparecenaprensa.SemellaqueanotaqueredeixarclaroqueoorganizadordoactoéoseñorMosquera Pérez, de quen é tamén a idea. Sería inxusto, sen embargo, esquecer aManuelBeiras.

Enefecto,MosqueraeBeiraserandousamigosque traballabanno“almacéndeÁngel Estévez”24. Ambos compartían inquedanzas galeguistas, paixón rosaliana eunhafondarelixiosidadecristiá.OquelevouaBorobóaafirmar,conesaretrancasúatancaracterística,queambos“mereceríanserbeatificadospolasúaconsagraciónáculturagalega,entodososseusaspectos”25.Osdousamigosdeberíanpertencera“aquela rapazada,despois tan fecunda,doApostoladoSocialLitúrxicodeGalicia,coasmisasporRosalíadeCastroeointentodelevaralinguagalegaaEirexa”,quexurdiu,segundoFilgueiraValverde,nacasapontevedresadeLousadaDiégueznosanos1920a192226.

Neste ano 1934Mosquera Pérez, coa colaboración de Beiras, volve organizar amisaenlembranzadeRosalía.OpartidoGaleguista,encambio,prescindedamisano seu programa de actos do día 25 de xullo. Hai dentro do Partido dúassensibilidades ben distintas e serán as súas contradicións internas as que acabaráesgazandoaformación.Acuestiónfundamentalera“aloitaqueseestárifandonocurazónmesmoda vellaCristiandade antre a conceición católica domundo e dasociedade(…fundamentodoser íntimoetradizoaldanosaTerra)eaconceiciónlaica ematerialista”27, segundo as palabras asinadas en 1931 por Otero Pedrayo,VicenteRisco,FilgueiraValverde,ePedretCasado.Nomesque,coaexcepcióndeRisco,formaránpartedofuturoPatronatoRosalíadeCastro.

Noano1935XaimeIslaCouto,quemaliaasúamocidadetiñaparticipadoarreonas actividades da Federación dasMocidadesGaleguistas, vai darmostras do seucompromiso cristián. En primeiro lugar, integrándose no mes de febreiro naasociaciónDeusFratesqueGallaeciae(DFG)“quevenserunintentodeampliacióneintrodución social do pensamento de Logos28, especialmente na mocidade. […]Desde Pontevedra a ‘DFG’ exténdese a Santiago e Ourense. Como máximosexpoñentes cómpre salientar a Iglesias Vilarelle, Filgueira Valverde, Sesto López,Fontenla Méndez e Illa Couto, entre outros”29. Unha asociación que promovexuntocoaMocidadeGalegaCatólica,organizaciónpromovidaaprincipiosdoaanossesentaporXoséLuísFontelaRodríguez,aintroducióndalinguagaleganaliturxia.

Unsegundofeitodeseano1935quenosfaladasensibilidadecristiádeXaimeIsla

é o desprazamento a Santander para seguir un ciclo de conferencia do filósofofrancésJacquesMaritain.Enefecto,“naUniversidadedeverándeSantanderasisteás seis conferencias-leccións tituladas ‘Problemas espirituais dunha novacristiandade’, impartidas polo filósofo católico Jacques Maritain, e que foron unanticipodasúaobraHumanismointegral”30.Convinteanos,XaimeIslaincorpóraseao grupo de galeguistas cristiáns que están detrás, entre outras iniciativas, daorganizacióndamisaenlembranzadeRosalíadeCastro.

Enmaiode1935prodúcesefinalmenteasegregacióndoPartidoGaleguistaenacea chamada Dereita Galeguista en Pontevedra, encabezada por Xosé FernandoFilgueiraValverde,conXerardoÁlvarezLimeseseosirmánsCaramésque,segundocomunicanaosecretarioxeraldoPartido,“nonpodemosverconbosollosaentregado galeguismo ós enemigos da Relixión”31. Un movemento que tería poucopercorridohistóricopormordolevantamentomilitardo18dexullode1936.OsmembrosdaDereitaGaleguistanoncompartíanospactosqueoPartidoGaleguistatiñafeitocoaesquerda,ninaincorporaciónformaldoPartidoGaleguistanaFrontePopular,coaliciónpolíticaderepublicanosdeesquerda,socialistasecomunistasquegañaaselecciónscelebradaso16defebreirode1936.

EnfebreiroconstitúeseaDereitaGaleguista,daqueformanparteXoséMosqueraeManuelBeiras, así comoVicenteRisco eoutrosdestacados galeguistasquenoncompartíanoanticlericalismodaesquerdaespañoladaquelesanos.OesgazamentodoPGpodemosaprecialonaausenciadunhapartesensibledosmilitantesnamisadoano1935,enaqueixapúblicadosorganizadores,laiándosedequeosgaleguistasnonparticipennosactosrelixiososnahonradeSantiagoninnamisadeRosalíadeCastro.NanotaquerecolleElEcoCompostelanodise,entreoutrascousas:

Nuestro asombro es mayor, porque según tenemos entendido, el literatoencargado es galleguista, y estos acordaron no dar brillantez a las Fiestas delApóstol,por loque tienende religiosas,haciendo,pordecirloasí, “su ranchoaparte”, sea en actos como el cívico enhonordeRosalíadeCastro, a la cualtributaránellosotroporseparado32.

Esta misa de 1935 é convocada por medio dunha nota que publica El EcoCompostelanoque,conmoipoucasvariantes,seíarepetirataosanos60:

Siguiendo la ya tradicional costumbre, el próximo lunes, día del ApóstolSantiago,tendrálugarenlaiglesiadeSantoDomingo,alasochoymediaunamisa aplicada por el alma de nuestra inmortal cantora. Al rogar al pueblo

compostelano la asistencia a lamisma se ruega, igualmente, a las señoras queprocuren llevar algunas flores para depositar en el mausoleo en el que seguardanlosrestosdenuestraeximiapoetisa33.

Nun apaixonado artigo de exaltación rosaliana, Manuel Casás Fernández (ACoruña,1867-1960),queunanodespoisseríanomeadopresidenteinterinodaRealAcademiaGalega,faladequeoDíadeGaliciaésinónimodoDíadeRosalía.UnhadataobrigadaparalembrarehomenaxearaRosalíanotemplodeSanDomingosdeBonaval,ondedescansanosseusrestosmortais:

Nosotrosquisiéramosqueenel‘Día’dehoyunacaravanadepoetasyartistas,cuantosllevenenlafrenteunaestrella,acudiesenaltemplodeSantoDomingoy postrados ante la tumba de la musa gallega la cubriesen de flores, comosacerdotes y vírgenes suelen cubrir de violetas la sepultura del cantor deMaguncia.TenemosporciertaennuestrafequeaesacaravanaacompañaríantambiénlassombrasdeAñónyPintos,dePastorDíazyCurros,dePondalyAguirre34.

RosalíadeCastroestaseaconverternunsímbolodaculturadeGaliciaecomezacircular o apelativo metonímico da “nosa santiña”. Cando non se canonizadirectamente,comopodemoslernacrónicaquesepublicaenANosaTerra,o25dexullode1935, co gallodo seu cincuenta cabodano,naque se refiren a ela como“santaRosalía”.

Tamén o 25 de xullo de 1935, o xornalista vigués Jaime Solá (1874-1940),fundador da revistaVidaGallega escribe enEl Pueblo Gallego unha colaboracióncheadetópicos,lembrandoqueseachegabaocentenariodonacementodeRosalíade Castro e que a efeméride merecería unha celebración á altura da poeta. Pordesgraza, no ano 1937, no que se cumpriu o devandito centenario, non estabaGalicia,ninorestodeEspaña,paramoitascelebraciónspoéticas.

Rosalíatiñaconquistadounimportanteespazopolíticoesocialeosorganizadoresdamisa e da ofrenda floral diante do seu sartego en SanDomingos de Bonavalcelebran puntualmente este dobre acto noDía deGalicia.Naquel ano de 1935,segundopodemoslernacrónicade26dexullode1935,ANosaTerrainfórmanosdequepresidiuacelebracióno“sacerdotegaleguistaseñorOgando”.AnoticiadeElPuebloGallegododía27confírmao:“elsacerdotepredicóelevangelioengallego”.Éinteresantesinalarquenestacrónicadisequenonsepuidorealizaraprocesiónataomonumento de Rosalía na Alameda, ao final do mitin das Arengas, porque as

autoridades non o permitiron. Porén, a mesma crónica recolle a procesión doconcelloataomonumentodaAlameda.HomenaxeprotocolariadasautoridadesaRosalía,si;manifestaciónpopular,non.

Como comentamos máis arriba, no ano 1936 agudízase a fenda entre osgaleguistas de dereita e de esquerdas.Osmotivos son fundamentalmente dous: opactoalcanzadoparaintegraroPGnacandidaturadaFrontePopulareacuestiónrelixiosa. En realidade, ambos os dous asuntos son solidarios na medida en quepoñendemanifestoagrandistanciaideolóxicaentreunseoutros.XaimeIslanonparticipa, por ideade ou se cadra polo seu compromiso coa Federación dasMocidadesGaleguistas,nachamadaDereitaGaleguista,perosiseintegranogrupoDeusFratesqueGallaeciae.Unhairmandadedecristiánsgalegosqueorganizano15de marzo daquel mesmo ano unha misa que preside Paulino Pedret Casado(Santiago, 1899-1969) no Panteón de Galegos Ilustres, diante dos sartegos deRosalíaeAlfredoBrañas.

En canto á actitude dos galeguistas composteláns verbo da escisión do PartidoGaleguista, cómpre dicir que tanto Xosé Mosquera como Manuel Beiras, entreoutros, asinan o día 1 de abril de 1936 o manifesto da Irmandade da DereitaGaleguista.

Tratouse —escribe Xavier Carro— máis ben dun desdoblamentomutuamente acordado por tacticismo. Considerando que o movementoescisionista quedara convertido nun feito consumado coa marcha dosourensáns, e non poidendo o P. G. constreñir este proceso á localidadepontevedresa de xeito que non fose máis que un pequeno problema local,semellaqueoP.G.aceptouqueosseusmembrosdereitistasqueoquixesenasí,pasaranaengrosa-lasprecariasliñasde«DereitaGaleguista»,demodoqueestativese máis posibilidades de atraguer á opinión conservadora ó eido dogaleguismo35.

Nesemesmomesdeabrilpublicaseunha“Interesantenota”enElCompostelano,firmadapolaFederacióndeMocidadesGaleguistas,naquesepropuñaconmemoraro Centenario de Rosalía no ano 1937 coa adquisición da Casa de Rosalía;requirindoaoPartidoGaleguistaparaque,pormediodosseusalcaldes,concelleirosedeputadosacadaranunhaachegaeconómica;asícomoáUniversidade,Academia,asociacións,etc.,aotempoqueseabríaunhasubscriciónpopular.Poroutraparte,OteroPedrayo eBouzaBreypreparabanos actos.Non sería ese o camiñopara a

adquisicióndacasadeRosalíadeCastro,maisdenotabaunhapreocupaciónpordarámemoriadapoetaunhasedefísica36.

Ninguén pensaría que o 25 de xullo de 1936, tan só unha semana despois dolevantamentomilitardo18dexullo,secelebraseamisaenlembranzadeRosalíadeCastro.E,porén,mantivéronseosactosenSanDomingosdeBonavalporiniciativade Mosquera Pérez. Segundo nos conta Carlos Baliñas “A Guerra Civil non llequitaraostentos:unreciboconservadodemostraquepagaradoseupetoosgastosdaMisadeRosalía[…]Amisacostoulleexactamente10pesetas.CómpresupoñerqueasúamanandivesetaméndetrásdaofrendafloraldiantedaestatuanopaseodaFerradura:floresparaunhapoetanomediodetirosesangue”37.

O anuncio daMisade 1936 aparece nas páxinas deEl Compostelano. Sete díasantes producírase o Alzamento Nacional e no xornal santiagués notábase certonerviosismo:“Anota,queseguíaaunartigoengalegodeAquilinoIglesiasAlvariño,-comenta Baliñas con sorna- non constitúe precisamente unha xoia literaria—secadra porque omedo do redactor póidolle ás leis da gramática-, pero, xuzgandopoloqueveudespois,parécenoshoxeincreíble”38.

GrazasaBorobósabemosqueaeucaristíacelebrounadonChinto.E,malianonestarofornoparabolos,donPaulinoPedretCasadodedicoulleaRosalíadeCastrounamploartigonoxornalElCompostelán39.Podemospensarqueasúacondicióndecrego facíaqueas autoridadesmilitaresduranteaGuerraCivil edespois asdoRéximeforanalgomáispermisivas.Maisdoquenoncabedúbidaédasúavalentíanadefensadascausasgalegas,entreelasapreservacióndunhapartedabibliotecadoSeminario deEstudosGalegos ou a propiamisa deRosalía na que participou envariasocasións.

AGuerraCivil coutou todas as actividades galeguistas nunhaGalicia dominadapolo exércitodeFranco.Nonobstante, de cando en vez colábase algunhanoticiasorprendente polo seu contido ou polos asinantes. Salientamos, por exemplo, opoemadeRamónArmadaQuiroga, autor deEmociones literarias de laGuerra deMarruecos, cualificando ao galego de Rosalía como “dialecto armonioso”, poemaescrito, por suposto, en castelán, que aparece o 2 de marzo de 1937 en ElCompostelano. O poema está dedicado a Rosalía co gallo do centenario de seunacemento.

OtanagardadocentenariodonacementodeRosalíadeCastroquedouasolagadopolamagnitude e o curso daGuerraCivil.De feito, o único acto do que se tennoticia neste ano 1937 é unha misa que se celebra o 24 de febreiro, día do

centenario do nacemento de Rosalía. Celebrouna, como noutras ocasións PedretCasado.

AfrustradaconmemoraciónenGaliciadoCentenariodonacementodeRosalíadeCastro viuse, en parte, compensada, polos actos organizados na diáspora. Así enCulturaGallega,arevistadosgalegosdeCuba,dásecontadoseventosorganizadosnaillacaribeña.Noactoprincipal,celebradonoTeatroNacionaldeLaHabana,odeputado a Cortes de España, Ramón Fernández Mato, proclama que “laapocalíptica hecatombe actual de España ha tenido, cuando menos, estaconsecuenciadejusticia:lacelebraciónaquíynoallá,delcentenariodeRosalíadeCastro…”40Os galegos deCuba consideraban aRosalía como cousa propia e, defeito, a revista Cultura Gallega de La Habana organizou dous premios paraconmemorar o centenario da poeta que gañou o xornalista e ensaísta XerardoÁlvarezGallego(Ourense,1899-Miami,1986)41.

Os anos 30 son, polo tanto, unha época de inseguridade política na que ogaleguismotentaatoparoseuespazo,ecandoparecequexaotiñaacadado,nonsentraumas, é obxecto dunha mutilación radical. É tamén a mediados desta décadacando Xaime Isla Couto se integra na irmandade cristián encarnada polo grupoDeusFratesqueGallaeciae,colaboradoreafínaosactosenlembranzadeRosalíadeCastroenBonaval.Comoben indicaCarlosBaliñas, enalusiónao significadodamisa deRosalía do 25 de xullo, o galeguismo sería durante o Franquismopoucomáis ca Rosalía. Razón polo que a poeta volve reunir a todos, galeguistas e nongaleguistas, crentes e non crentes, arredor dun acto de exaltación patriótica,consentido polo réxime de Franco por non sabermoi ben que facer con el, quepasouacoñecersepopularmentecomoa“misadosateos”.ÉnestecontextocandoseproduceadetencióneprocesamentodeXaimeIslaCouto,comoaxiñaveremos.

3.Amisadosateos:galeguismoerelixiónduranteofranquismo(1939-1975)

Logo da paréntese da Guerra Civil española, Xosé Mosquera e Manuel Beirasretoman a organización do acto. As novas circunstancias políticas da España daposguerra impoñenalgomáisdecautela.Apréciasenadiscrecióne sobriedadedasnotasdeprensaconvocandooacto.AquepublicaElCorreoGallegoodía 24dexullode1940tenapenastresoucatroliñas42.Taménahoraémoitomáisdiscretapois celébrase ásoito emediadamañádo25de xullo,paranon interfirnamisasolemnedodíadoApóstoloquesecelebranaCatedralcomposteláapartirdasdezemediadamañá.Folgadicirquetantoahoracomoomedoásrepresaliasporasistira

un acto “politicamente incorrecto” aos ollos do novo Réxime foron factoresdisuasoriosparaosasistentes.AsfotosqueseconservandasmisasdestesprimeirosanosdoFranquismoamosanesteespíritoderesistencianoquesóunhamancheadefieisasistíanaunhaeucaristíaquesecelebrabanointeriordaCapeladaVisitaciónquedáacubilloaoPanteóndeGalegosIlustres.Esobrabaespazo!

MisadeRosalíaacomezodosanos40.Noprimeirobanco,XoséMosqueraPérez;detrás,FermínBouzaBrey.PredicadonJacintoSotoPiñeiro,coñecidocomo“donChinto”43.

ManteramisadeRosalíaodía25dexulloduranteosprimeirosanosdaditaduraera,abofé,unriscoparaosorganizadores.Porunhabanda,paraoréximeo25dexullo era oDía de SantiagoApóstolo, patrón deEspaña e data na que se facía aOfrendaNacional44.Polaoutra,adatanoncoincidíaconningunhadatarosaliana:noneranino24defebreiro,datadoseunacemento,nino15dexullo,cabodanodo seu pasamento. Manter a data do 25 foi un desafío implícito ás novasautoridadesfranquistaspoisdábasecontinuidadeácelebracióndoDíadeGaliciaatravés da súa figura simbólica máis sobranceira. Unha intelixente estratexia quexogabacofeitodequesetratabadunactorelixioso,bendicidopoloRéxime,eque,porén,tiñauncarácterabertamentereivindicativodapatriagalega.

RosalíadeCastro,atravésdestamisa,áqueasistíacadaanoXaimeIslaCoutoeungrupodepersoasquefoienaumento,converteusenaúnicapresenzapúblicadogaleguismo durante os primeiros anos do Franquismo. Deste xeito, a Misa deRosalíafoiunactocungrandealcancepolíticoaoqueasistíanpersoasqueamabana

liberdadeeaGaliciaapartesiguais.O25dexullorezábaseaoApóstolopedíndolleprotecciónerezábaseaRosalíapedíndollequeoseutestemuñononesmorecera.

E, abofé, que as dificultades dos primeiros anos foron paseniño desaparecendo.Boamostradistoéqueapartirdoano1946,exaconcarácterininterrompido,cadaanoapareceráunha fotode familiadosasistentes ámisanas escaleirasdoadrodeSanDomingosdeBonavaloudaentrada.O26dexullodesteano1946,oxornalElCorreoGallegopublicaunhafotonaqueseapreciaapresenzadunhaselectanóminadepersoeirosdaculturagalega,comandadaporXoséMosqueraPérez,a súadonaDoloresSoutoeasúafillaLoliñaMosquera.Sonmediocentodepersoas,incluíndoo sacerdote que presidiu a celebración, o Padre Carballo, elocuente orador quepredicarananovenadoApóstolo.

FotodeFamiliadaMisadeRosalíadoano1946.ElCorreoGallego,26-7-1946

Unha das iniciativas máis salientables dos anos corenta nos que Xaime IslaparticipaéaconstitucióndoPatronatoRosalíadeCastroodía15denovembrode1947.AxuntanzacelébrasenasaladexuntasdoHotelCompostela,convocadosporXosé Mosquera Pérez e Xosé Villar Granjel. Asisten: Ramón Otero Pedrayo,ManuelGómezRomán,Luís Iglesias Iglesias,FermínBouzaBrey,PaulinoPedretCasado, Felipe R. Cordero Carrete, Aquilino Iglesia Alvariño, Manuel BeirasGarcía,XaimeIslaCouto,AntonioFraguasFraguaseXesúsFerroCouselo.

Oprincipalmotivoque leva á constitucióndoPatronato éodedarun soporteinstitucionalárecenteadquisicióndaCasadaMatanzaenPadrón,conmentesenfacer dela o espazo que perpetúe a memoria de Rosalía de Castro. Así quedarecollidonaActadeConstitución:

El señorMosquera Pérez, en nombre propio y del señorVillarGranjel, dacuenta de que, llevados ambos de su amor a Galicia y la memoria de suinolvidable cantora la excelsa poetisa doña Rosalía Castro de Murguía,adquirieron la casa del lugar de laMatanza, inmediato a la villa de Padrón,dondevivióymurióRosalía,afindeestablecerenellaunMuseodedicadoasumemoria,aladesuesposodonManuelMurguíayaladelhijodeambosdonOvidio45.

OencargadodeelaboraroanteproxectodeEstatutos,aprobadosnasesióndodíaseguinte polo avanzado da hora, é Fermín Bouza Brey pola súa condición dexurista46.NamesmasesióntomaapalabraRamónOteroPedrayoparaexpresar“ennombre de todos los amantes deGalicia y de lamemoria de Rosalía la inmensasatisfacciónqueatodosproduceesterasgogenerosoypatriótico,quevieneallenaruna aspiración desde hacemucho tiempo sentida, y que, a pesar de los intentos,nuncapudieraverselograda”47.

O primeiro en adiantar esta importante nova é o xornal El Correo Gallego,incluíndo o día 25 de xullo de 1947 na primeira plana do xornal, ademais doanuncio da celebración da tradicional misa de Bonaval polo eterno descanso deRosalía,aadquisicióndacasadaMatanzaeapróximaconstituciónparaxestionaladunpadroado48.TaméninformadaviaxequeestáarealizarRamónOteroPedrayopordistintospaísesdeAmérica edo cablegramaque lle envían aBosAiresdesdeGalicia:

HoyDíadeGalicia,esfiestagrandeynuncacomoesteañoporadquisiciónCasa Rosalía, vibrando corazones y aspiraciones unión íntima. Enviámoslesaludo lleno emoción que transmitirá, ‘apreixando’ en fraternal abrazo todoshijosnuestrabenditatierra,seguroscontarconayudagranobrarealizar. ¡VivaGalicia!49

Cómpre ler entre liñas o texto do cablegrama porque agacha unha historia quecoñecemosatravésduntestemuñodeXoséMosqueraPérezdoano1949.Acomprada casa daMatanza era un tema recorrente e falábase de que asDeputacións ou

mesmoaRealAcademiaGalegatiñanopropósitodeadquirila,maistodoquedabaen boas palabras e o tempo pasaba poñendo en perigo a oportunidade de queRosalíaretornaseaoseufogar.Odía28dexullode1946,oxornalistaXesúsReyAlvite,granamigodeMosqueraPérez,comunícallequeunemigrantegalegoenBosAireschamadoAntonioSantosquereentrevistarseconel.

Elresumendenuestraentrevista—escribeMosqueraPérez—seconcretaenlo siguiente: que traía el encargo del Centro gallego de Buenos Aires deaveriguarenquéestadoseencontrabanlasgestionesdequeseveníahablandosobre la adquisición por lasDiputaciones de la Casa de Rosalía; yo no supecontestarleotracosaque repetir loqueen laprensahabía leído;elSr.Santosprosiguió: “Porque se asDiputaciónsnonamercan, faraooCentroGalego”.En su expresión pude observar una censura, tan manifiesta como justa, pornuestroproceder;poco faltópara sentirmeavergonzadoy, reaccionandoamimanera, le contesté rápidamente: “Non, o Centro Galego de Bos Aires queacade cartos, e moitos, para facer as cousas máis grandes, porque a casamercámolaosgalegosdeeiquí”50.

Asítalmentefoicomosucederonosacontecementos,cunpequenomatiz:ademaisda viaxe de Ramón Otero Pedrayo para animar aos galegos da emigración acolaborarnoproxectodeconverteracasadaMatanzanaCasaMuseosoñadaparaRosalía, viaxaría taménmáis adiante o propioXoséMosquera Pérez, quen sufriumoitos desvelos e desgustos por esta cuestión. Quero lembrar tan só para nonprolongar excesivamente este fío do relato que Villar Granjel morrería o 29 denovembrode1947,tansócatorcedíasdespoisdareuniónfundacionaldoPatronatoRosalía de Castro. De tal xeito que Xosé Mosquera Pérez tivo que pedir unpréstamo bancario por importe de 45.000 pesetas para facer fronte á obrigacontraída coa propietaria da casa da Matanza. Diñeiro que lle sería devolto poracordodoPatronatoen1949,sebendemorandoopagodurantedezanos51.MaishaberíaqueagardarvinteecincoanosparavercumpridoosoñodeterrehabilitadoeconvertidaenCasaMuseodeRosalíaaCasadaMatanza.

DespoisdacompradaCasadeRosalía(1946)edacreacióndoPatronatoRosalíade Castro (1947), o día 24 de xullo de 1949 toman posesión os membros doConsello Asesor do Padroado no salón artesoado do pazo de Fonseca. Unhaxuntanza na que ademais se transmite ao Patronato a propiedade da casa na queviviuemorreuRosalíadeCastro.

Pronuncian cadanseu discurso os señoresMosquera Pérez e Iglesia Alvariño.Oprimeiro, que ocupa o cargo deVicepresidente do Patronato, le con fervor unhamemorianaquedetallaahistoriadacompradacasadaMatanzaeosproxectosdefuturo, sendo interrompido polos aplausos en varias ocasións. O segundo ofreceunhaemotivavisióndaobradeRosalía,nundiscursotituladoEllegadodeRosalíadeCastroeseltesorodelalmadeunpueblohechocanción.Osdousdiscursosforonlidosen castelán, lingua na que se tivo que celebrar forzosamente o acto. Paracomprenderasituaciónabondaengadirunsimpledato:incorpóranseaoacto,unhavez comezado, oCapitánXeral daVIII RexiónMilitar e oGobernadorCivil daCoruña, o que indica, tal como comenta Baliñas, que o Réxime daba tamén luzverde ás actividades do Patronato, mais tamén facían seguimento do proceso52.Unha circunstancia política que explica por que se redactaron en castelán osEstatutosdoPadroadoemaisasactasataoano1965.

Aodíaseguinte,directivoseconselleirosdoPatronatoasistenámisadeRosalíaenSan Domingos de Bonaval, con gran afluencia de público, segundo informa ElCorreoGallegoodía26dexullode1949.FranciscoFernándezdelRiego,asinandocomoSalvadorLorenzana,envíaunhacrónicadoactoárevistadoCentroGalegodeBosAires.

Son las ocho ymedia de lamañana del día 25.Nos aproximamos al clarotemploojivaldeSantoDomingo.Penetramos,condevotaunciónenelgóticoescenario. Sobre las losas tumbales, los emblemas heráldicos de destacadoslinajes deGalicia. La iglesia se halla yamaterialmente abarrotada de público,pesea lotempranodelahora.Enellasehandadocitatodos los intelectualesdel país, las representaciones americanas, y gentes de la más varia condiciónsocial. La misa fue oficiada por el presbítero santiagués, y arqueólogo, DonJesúsCarroGarcía.

ElObispoDr.SoutoVizoso,pronuncióunaconmovedorahomilíaenlenguagallega. A ambos lados del presbiterio, Rosalía de Castro y Alfredo Brañas,escuchaban, desde el profundo silencio de sus mausoleos, la voz episcopaldiciendo en el idioma nutricio la verdad esencial de una espiritualidadimperecedera.Durante el transcurso del oficio divino, los coros del InstitutoRosalíadeCastro,interpretabandiversasydelicadascomposiciones.

Alfinaldelamisa,seiniciaelactoliterariodelaconmemoración.Pornuestroánimo corre una sacudida de emociones. Allí, al pie de la tumba del poeta

sentimostodoslamagníficaleccióndesuejemplo.Yesque,enestosinstantesllegaba a nuestras vidas esa divina gracia de su recuerdo. Que a ella — lainmortal cantora— alma del más claro sentimiento de mujer, vida exquisitapara la comuniónde la paz y del silencio, el amor de todos, le clavó para laEternidad,enlacruzdesusacrificio.Enbrevesinstantes,elmausoleorosalianoquedó materialmente cubierto de flores. Las mujeres de Galicia le hicieronofrendadesusramos53.

TaménoxornalElIdealGallegoinformaamplamentedosactosdodía25enSanDomingos de Bonaval, así como do acto formal de constitución do PatronatoRosalía de Castro, celebrado no Salón Nobre de Fonseca da Universidade deSantiagoeatransferenciadaCasadeRosalía:

Como vimos de comprobar, ao remate da década dos corenta as cousasmelloraran.AMisadeRosalía,quecomezarasendounhacelebraciónfamiliarpolomedoás represaliasdo réxime, remata comounactodemoi amplaparticipación,organizado por un Padroado que leva o nome de Rosalía de Castro e seresponsabilizadaorganizacióndamisa,docoidadodomausoleoenSanDomingosdeBonavalequeposuíataménlegalmenteaCasadaMatanza.Oquenonsignificaque non quedaran aínda moitos capítulos escuros e difíciles. Entre eles, a

restauracióndacasadaMatanzarecentementeadquiridaeaorganizacióndamisa.Sobre o primeiro asunto escribiron Carlos Baliñas e Gonzalo Rey Lama (1937-2013),SecretariodaFundaciónRosalíadeCastroduranteanos54;sobreosegundopagaapenalerunbrevestraballodeManuelBeirasGarcía,titulado“Historiasda‘Misa de Rosalía’”55, así como o testemuño de Borobó, nun dos seus artigosdedicadosácausarosaliana:

Desde a constitución do Padroado, os seus fundadores, Mosquera Pérez eManuelBeiras,traspasáranllearesponsabilidadeeahonradeorganizaraMisade Rosalía; que denantes do ‘Movemento Nacional’ e inda no primeiroApóstolo dela, sufragaban os bos e xenerosos homes da Dereita Galeguista.Faciámolo con tanta anticipación, porque viña sendo moi difícil prepararaquelaextraordinariaMisa,aúnicapredicadaengalegodurantea longanoitedepedra.

Sumidos nas cavilacións adrede de quen había de dicila, e se lle permitiríacelebrala, pasabamos medio ano moi divertidos, dos presbíteros académicos(don Xesús e don Paulino), un deles catedrático da Universidade; catroacadémicos máis, un deles maxistrado; outros dous catedráticos máis e ocomisario do Patrimonio Artístico, Chamoso Lamas. Sen contar os dousxornalistas (o outro era Landeira Yrago) e os restantes sinxelos membros doPatronato.

Había que contar coa autorización episcopal para celebrar a Misa, en SanDomingodeBonaval. Pero omáis complicado era atopar o crego disposto adicilaquenonsuscitarasuspicaciasentreasxerarquíasdaFalangecomposteláedaCoruña56.

Era, de certo, un acto de resistencia galeguista co que non puido o réxime deFranco, nin sequeranos primeiros emáis férreos temposdaDitadura.Tamén enSanDomingos,omesmogrupodegaleguistascristiánscelebraronoutrosactosdefonda significación galeguista como amisa funeral que tivo lugar no Panteón deGalegos Ilustres o 5 de febreiro de 1950 polo eterno descanso de Castelao, quefinarahabíaunmesenBosAires57.

O25dexullodeseano1950,comoxaeratradicional,celebraseenSanDomingosde Bonaval a Misa en lembranza de Rosalía de Castro. Unha data que quedaráimpresaparasemprenahistoriaculturaldeGaliciaporquenesemesmodíamoitos

dosgaleguistasquepolamañáparticipannoactorosalianonoPanteóndeGalegosIlustres,constitúenoficialmenteaEditorialGalaxia.

FotodefamiliadaasembleafundacionaldaEditorialGalaxiaenSantiago(25/7/1950)58

O 25 de xullo de 1950 —podemos ler na páxina web da Editorial—celebrouse no bodegón do hotel Compostela, en Santiago, a AsembleafundacionaldaEditorialGalaxia.BaixoapresidenciadeRamónOteroPedrayo,o Patriarca das Letras, e coa presenza de personalidades senlleiras dogaleguismo, como Manuel Gómez Román, secretario do Partido Galeguista,configurábase daquela o núcleo principal da resistencia cultural e política dogaleguismo, obrigado á clandestinidade e ao exilio despois da Guerra Civil(1936). Francisco Fernández del Riego, Xaime Illa Couto e Ramón Piñeiroforon as tres personalidades que dende o primeiro momento orientaron aeditorial, comprometida coa recuperación da lingua e da cultura galega, nostemposdifícilesdaditadura59.

Enefecto,Galaxiafoiunhafiestraabertaáculturaeuropeaedemostrouqueesalingua menosprezada, cando non ridiculizada, polo Réxime era unha lingua decultura, na que expresar algomáis que poesía. Tal como escribe FrancoGrande,“Galaxia irradiaba xa con forza sobre o panorama cultural galego. PublicaciónscomoDaesenciadaVerdade,deHeidegger,ouMitoe realidadedaTerraNai,deRof Carballo, poñían de manifesto que se estaban sentando as bases dunrenacemento cultural galego. Estes libros supoñían a consagración dunha prosagalegarealmentenonafeitaacertosexerciciosdaintelixencia:unhalinguanaquesepodía expresa-lo pensamento máis requintado e difícil de Europa, ou na que se

podía tratar os temas culturais máis escollidos, como en calquera outra era, sendúbida,unhalinguadecultura”60.UnproxectotanbenconcibidodesdeopuntodevistaestratéxicoquenonsófoiquendedarcontinuidadeáherdanzadosintelectuaisdaXeraciónNós,silenciadapoloRéxime,senónerixirsenunrenacementoculturalnomediodoermoculturaldoFranquismo,alénde serunproxectoeconómicoepolítico. Ninguén como Xaime Isla acertou a describir esta tripla dimensión deGalaxia61.Enrealidade,comotenconfesadoopropioXaimeIsla,aíndaquefoiunproxectocolectivooseupapelfoiode“proxectista”62.

Nese mesmo ano terá lugar un dos actos de maior significación para causarosaliana:avisitaquefaiátumbadeRosalíaasúafillaDonaGalaMurguíaCastroodía10desetembro.DonaGaladeitaunhasfloriñasenribadosartego,daquequeseconservaunhatestemuñagráfica.FermínBouzaBreyinmortalizouomomentonunfermosopoematitulado“ARosalía”:

AROSALÍA

PraacarinharamármoregeadaQuequixodarembrulhoeacalento

ávossahumanidámartirizada,ouh,señoradaDoreoEsquecimento.

Conozcovem,dotempoaluarada,prensaqueévossa,froldovossoalento,versodeamor,estrofadetormentonovossoseoescritaemaiscantada.

E…comovaiquencendoapedraagoraC’obicoqueissafilhadeu,senhora,Remanecendoosbicosdalgumdia!

Janaoenfriará,queapátriaemrodaNoagarimofilialpusoaalmatoda

EaGalizaéeviterna,Rosalía!

FERMÍNBOUZA-BREY

VisitadedonaGalaMurguíaCastro,filladeRosalía,aomausoleodeBonaval(10/9/1950)63

Foitaménacomezodadécadados50(exactamente,desdenovembrode1949atadecembro de 1950), cando Manuel Vidán Torreira elaborou no suplementosemanal do xornal La Noche de Santiago a tradución ao galego das lecturasdominicais. Vidán Torreira, asistente asiduo ás misas de Rosalía64, participaríatamén na primeira tradución ao galego doMisal que se imprimiría na imprentaMoretdaCoruñao10desetembrode1968.DescribepolomiúdoosantecedentesdoprocesonunhacolaboraciónenElCorreoGallegotitulada“HistoriadoprimeiroMisalengalego”65.

No ano 1953 refúndase formalmente a irmandadeDeus Fratesque Gallaeciae, aqueXaimeIslaCoutopertencíadesdeasúaprimeiracreaciónen1935.UngrupoqueparticiparáactivamentenaorganizacióndamisadeRosalía,presididoapartirdeagoraporFlorentinoLópezCuevillasenoquexanonparticipaXoséFernandoFilgueiraValverde66.Grazas ás fotosde familiadaquel tempo sabemosqueXaimeIslaeraundosasiduosámisaenlembranzadeRosalíadeCastro,podémolovernafoto de familia damisa de 1956, celebrada porDonRafael Taboada, cóengo daColexiatadeSantaMaríadoCampo,daCoruña.Afotoaparecepublicadao26dexulloenLaVozdeGalicia.TaménElCorreoGallegoreproduceconcertaamplitudeacrónicadamisaconalusiónsaosermóndeRafaelTaboada.

FotodeFamiliadaMisadeRosalíadoano1956.Aíndaqueparcialmentetapado,podemosverperfectamenteaXaimeIslaCoutonapartesuperioresquerda.Arquivo:GonzaloReyLama

CoidoqueCarlosBaliñasatinouaotitularundosseuscapítulosdoseulibrosobreRosalíadeCastro“CandoGalicia foi (oficialmente)poucomáisqueRosalía”paraexpresarosignificadodestamisaduranteoFranquismo.Unhamisaqueerabastantemáiscaunhamisaxaque,afaltadoutrosactosquenonestabanpermitidos,eraoxeitodecelebraroDíadeGaliciaereivindicarosdegarosdunfuturoenliberdadepara a nosa Terra e a nosa cultura. O propio Baliñas resume moi ben estametonimiapolíticadicindoque:

Desde ese ano de 1949, a ceremonia deixa de ser aquel acto minúsculo etestimonial que viña sendo para coller en diante tamén certa transcendenciacívica.Os nostálxicos do fervorminoritario teñen lamentado o cambio, peroimpoñíanse—nestocomoentodo—seGaliciatalcomoosgaleguistasavíanhabíadeterreconocimentopúblicoepoderfáctico.Polosanoscincuentanoneraaíndaoactorelixioso-políticoquechegaríaasernadécadaseguinte;perosíalgoparecidoaunpasede revistaanualdecantospropugnabanunhaGaliciagaleguista. Polas fotografías que se conservan, evidénciase que acostumabareunir arredor de cen personas, […].Comparándoas, advírtese a chegada das

primeiraspromociónsdeestudantesgaleguistas,asmodificaciónsdeedadedosasiduos,adefinitivaausenciadoutros”67.

Enefecto,haberáqueagardarataosanossesentaparaqueamisaenlembranzadeRosalíadeCastrosexaa“misadosateos”.Unactodefortereivindicaciónpolíticaáqueasistíannonsóogrupodegaleguistascristiánsdoscomezossenóntodososquetiñanunhaesperanzacertanun futuromellorparaGalicia.ManuelMaría (1929-2004)nasúa“PequenahistoriadaMisadeRosalía”evocaoambientedestesanos:“nosprimeirosanosaasistenciaeramoiminoritariae soio ibaxentemoi ligadaómundodasletras.[…]Amisacelebrousedurantevariosanosásnovedamañá.OsdeforadeSantiagoíbamosdevíspora.Opuntodereuniónerao‘CaféDerby’ouodesaparecido‘CaféEspañol’queestabanarúadoVilar”68.

TaménXoséLuís FrancoGrande, nesa radiografía colectiva dos anos cincuentaque chamouOs anos escuros, nos fala damisa deRosalía como un dos actos quefigurabannocalendariodosmozosgaleguistasenacionalistasdaqueltempo,mesmodosque estabanafastadosdasprácticas relixiosas, a faltadoutro actopúblicoparafacervisibleapresenzadunhanovaxeraciónquechamabaásportas:

Calqueraactoerabóparaestarpresentes.Porexemplo,amisaporRosalía,áquepoloxeralnonfaltabaningúngaleguistadeentón,ninsequeraaquelesqueestabamos moi lonxe das prácticas relixiosas. Era un acto de afirmaciónpatriótica—o único tolerado-, sempre coas forzas represivas preto de nós e,nalgunhasocasións,dentrodotemplodeSantoDomingodeBonaval.Eraunlugar de encontro, e moitos conocémonos no adro de Bonaval, e outrosatopábansealídespoisdeanosdealonxamento.Poisunhahomilíaengalego,oacto rosaliano en si, ou o feito de canta-lo himno galego no adro, eran dospoucosactospúblicosdecaráctergalegoósquenoseradadoasistir.UnhacartaquemeescribeaTebraMéndezFerrín—sendata,comatódalassúas,peroconcarimbo de correos de 5 de xullo de 1956— é ben reveladora destapreocupaciónporasistiróacto:

Fai o favor de non ferir osmeus sentimentos políticos e relixiosos:Dios yEspaña. Supoño que irás a Santiago para a misa de Rosalía. A ver qué trencollemos.¿ÉomesmodíadoApóstolo?Contestaaxiña.

NaquelestemposMéndezFerrínnonpodíasoñarcunsindicalismogalego—parecíalleaelmesmounhatolería—etiñaqueseconformarconirámisade

Rosalía(seben,áconsagraciónmantíñaseenpé,comoparadicirqueaquilosórelativamenteíaconel).Oseucatolicismoirlandésxaerapasado…”69

AchamadaMisadeRosalía foi,abofé,nosanoscincuentaunactodereferenciaparaosgaleguistascristiáns,aoquepaulatinamente se foron incorporandopersoasquecoñecíanosignificadohistóricodoactoeasúadimensiónpolítica.Coachegadadadécadadossesentaabrangueuamoitasoutraspersoas,daesquerda,dadereitaedo centro, que tiñan a lexítima aspiracióndun futuro en liberdadeparaGalicia epara España e que o expresaban coa súa presenza no adro e no templo de SanDomingosdeBonavalcada25dexullo.

5Cf.LaPatriaGallega.Boletín-Revista.ÓrganoOficialdelaAsociaciónRegionalista,anoI,nº5,30demaiode1891,ediciónFacsímil,XuntadeGalicia,SantiagodeCompostela,2000.

6GARCÍAMARTÍ,Victoriano.“Biografía”enRosalíadeCastro.ObrasCompletas.Ed.Aguilar,Madrid,1958.7 BALIÑAS FERNÁNDEZ, Carlos A.: Rosalía de Castro. Entre a poesía e a política. Patronato Rosalía de

Castro,Padrón,1987.8GARCÍADOMÍNGUEZ,Raimundo(Borobó).“LatraslacióndeRosalía”enAcantoradoSar. Fundación

RosalíadeCastro,Padrón,1999.9“LahermosaCoronadebronce,admiradaportodos,fuecolocadaenloaltodelmausoleoyenelcentrodela

artísticayprimorosacornisaenlaqueelcincelhizomaravillas.Enaquelmomento,parecíaqueuncorodeángelessedejabaoírenlasalturas,yqueelespíritudelosgallegosargentinosrevoloteabaentornoalaurnacineraria”.ElpensamientodeGalicia.DiarioCatólicoTradicionalista,SantiagodeCompostela,2-1-1900.

10CURROSENRÍQUEZ,Manuel:CurrosEnríquezcantaaRosalíadeCastro(1891,1904).FundaciónRosalíadeCastro-CentrodeEstudiosRosalianos,Padrón,2001.

11Cóntaonunhaentrevista:“TratabaaVilarPonteeLuísFreireovello,áxentedasIrmandades.Elogo,nosanos30,aCastelaoeBóveda.PacodelRiegoeeuestivemosxuntosnorecibimentoaCastelaoenNadela,pretodeLugo.XuntoconelesorganiceiahomenaxefloralaRosalía,nasúatumba”.BEIRASGARCÍA,M.:“EntrevistaaManuelBeirasGarcía”,enLaVozdeGalicia,3-1-1995.

12 Cf. CORES TRASMONTE, B. et al.: “Día de Galicia” enGran Enciclopedia Galega, vol. 13, Ed. ElProgreso,Lugo2003,p.226.

13“Asídácomenzoasolemnidaded-estedía;aFestamaordeGaliza,aFestadetodol-osgalegos.Peroninguénpodesentilacomanós,osemigrados,porqueentaldíacomaesterevivenaslembranzasacuguladas,ecoamoitadestanciaagrándaseoprodixiodapatria”.CASTELAO,AlfonsoR.:AlbadeGroria,Ed.GaliciadoCentroGallegodeBuenosAires,1951,p.1.

14BEIRASGARCÍA,Manuel:“Historiasda‘MisadeRosalía’”,enGalicia1950-1980.Trintaanosdecultura.PublicaciónconmemorativadotrintaaniversariodaEditorialGalaxia,Ed.Galaxia,Vigo1980,p.24.

15MARÍA,M.:“PequenahistoriadaMisadeRosalía”,enRosalíaVive,númeromonográficoextraordinariodeANosaTerra,dedicadoaRosalíadeCastro,Vigo,1984.

16MOSQUERAPÉREZ,Xosé:“DiscursopronunciadoenBosAireso24dexullode1959”,ArquivoSonorodeGalicia,ConsellodaCulturaGalega.

17BEIRASGARCÍA,M.:“Historiasda‘MisadeRosalía’”,op.cit.,p.24.18 “Esta primeiramisa a Rosalía, foi oficiada poloM.I. Coengo—entón deOurense-D. Xacinto Piñeiro,

naturaldeSantaMiniadeBrión,afervoadonazonalista,companheiroeamigoquefoideAlfredoBrañasedeCabezadeLeón”.Ibid.

19GARCÍADOMÍNGUEZ,Raimundo(Borobó):“AMisaditaporD.Chinto”,OCorreoGalego,25-10-00.20BEIRASGARCÍA,M.:“Historiasda‘MisadeRosalía’”,op.cit.,p.24.

21BEIRASGARCÍA,M.:“Historiasda‘MisadeRosalía’”.22Ibid.23EmiliaDocet (Vigo,1915-1995), foi unha deportista galega, filla de galego e peruana, emparentada coa

familiadeXoséNúñezBúa, fundadordoPartidoGaleguista.gañadoradoconcursodeMiss España en1933,chamadodaquela“SeñoritaEspaña”emilitantedoPartidoGaleguistanasúaagrupaciónlocaldeVigo.FoiaúnicamullerqueinterveunoprimeiroMitindasArengas,actopúblicodoPartidoGaleguistacelebradoo25dexullode1934enSantiagodeCompostela.

24PaideXerardoEstévez,alcaldedeSantiagodeCompostelanosperíodos1983-1986e1987-1998.25 GARCÍA DOMÍNGUEZ, Raimundo, Borobó: “El almacén de Ángel Estévez” en A cantora do Sar.

FundaciónRosalíadeCastro,Padrón,1999(Traducióndoautor).26 FILGUEIRA VALVERDE, Xosé Fernando: Discurso de apertura do 1º Seminario galego de arte e

comunicación.CuadernosdoLaboratoriodeFormasdeGalicia,EdiciónsdoCastro,Sada,1984.27GONZÁLEZBERAMENDI,Xusto:“Naciónetradición”nomonográficodeLaVozdeGaliciadedicadoa

OteroPedrayo,1-2-2001.28Logos.RevistadeCulturaRelixiosafoicreadaenPontevedraen1931eeditadaengalego.Participaronnasúa

creación,entreoutros,XesúsFerroCouselo.29 LÓPEZ MUÑOZ, Daniel: O idioma da Igrexa en Galicia. Consello da Cultura Galega, Santiago de

Compostela,1989,p.30.30PASTORIZAROZAS,X.L.(ed.):XaimeIsla.Raízeutopía.EditorialGalaxia-FundaciónIslaCouto,Vigo,

2015,p.31.31 “Omovementode segregaciónda ala dereitista doP.G.partedePontevedra onde acada completo éxito,

conquerindoarrastraratódoloselementossignificativosdestatendencia(Filgueira,GarcíaVidal,ÁlvarezLimeses,etc.).Aíndaquexaantesalgúnsforoncomunicandoasúabaixanonésenónenmaiode1935,concretamenteodía25, que sae a luz omanifestode «DereitaGaleguistadePontevedra» firmadoporMartínez Tiscar, Sexto López, García Vidal, Lino Sánchez, Darío Caramés e Filgueira Valverde. Naproclamapontevedresapropugnábaseacreacióndunpartidogaleguistadedereitaeexpúñaseuníndicedoidearioquelledebíaservirdebase,peroestapropostatardaráaíndaalgúnsmesesenseracollida.Anovada escisión foi amplamente comentada polos conservadores ourensáns no seu órgano de expresión«HeraldodeGalicia».Maisasopiniónsestabandivididasentreospartidariosdaescisióneoscontrariosaela.Dendelogotodoscoincidíancoaideoloxíaexpostanomanifestopontevedrés,perounsnoneranenabsolutopartidariosdoesgazamento,eosoutrosaíndanonestabantotalmenteconvencidosdequeforachegadaahora”.CASTRO,Xavier.Ogaleguismonaencrucilladarepublicana.TomoII.PublicaciónsdaDeputacióndeOurense,Ourense,1985.

32ElEcoCompostelano,22-7-1935.33ElEcoCompostelano,24-7-1935.34CASAS,Manuel:“DíadeRosalíaCastro”.ElPuebloGallego,25-7-1935.35 CASTRO, Xavier: O galeguismo na encrucillada republicana. Tomo II, Publicacións da Deputación de

Ourense,Ourense,1985.36ElCompostelano,28-4-1936.AhistoriadaadquisicióndaCasadaMatanzaenPadrónataconvertelaenCasa

MuseodeRosalíaetodosospormenoresdestelongoecomplexoprocesoatópansenolibrodeBALIÑASFERNÁNDEZ,C.:RosalíadeCastro.Entreapoesíaeapolítica.Op.cit.

37BALIÑASFERNÁNDEZ,C.:RosalíadeCastro.Entreapoesíaeapolítica,op.cit.p.109.38Ibid.Anotadicíaoseguinte:“ACTOAROSALÍADECASTRO.-Estequecomotodoslosañossecelebra

ante la estatua de esa ilustre escritora gallega reducirase a una misa que los galleguistas tuvieran estamañanaen la iglesiadeSantoDomingodondedescansansus restosydespués rezoseunresponsoenelsepulcrodondedescansa”.ElCompostelano,25-7-1936.

39Don Paulino Pedret Casado foi sacerdote e profesor deDereito Canónico dende 1942 na Facultade deDereitodaUSCepersoamoicomprometidacoacausagalega.FoimembrodaRealAcademiaGalegae“destacoucedopola súa tendenciagaleguista.FoimembrodoSeminariodeEstudosGalegos e logodoInstitutodeEstudosGalegosPadreSarmiento,doqueeravicedirectornomomentodasúamorte”.VOZ“PEDRET CASADO, Paulino”, en Gran Enciclopedia Galega “Silverio Cañada”, tomo 35, Ed. El

Progreso-DiariodePontevedra,Lugo2003,p.133.40CulturaGallega.Núm.23-26.LaHabana,marzo-abril,1937.41Cf.DOMINGOCUADRILLERO,Jorge:El exilio republicano español enCuba. SigloXXIEds.,Madrid,

2009,p.354.42 “Siguiendo la tradicional costumbre, mañana, día 25, será aplicada unaMisa por el eterno descanso de

nuestra inmortal cantora.El acto tendrá lugar a las ocho ymediade lamañana, en la iglesiadeSantoDomingo,dondedescansansusrestos.Alpropiotiempoqueseencarecelaasistencia,seríadedesearquelas señoras llevasen ramosde floresparadepositar enelmausoleo, comosentidaofrendaa laque tantoquisoyhonróasutierra”.ElCorreoGallego,24-7-1940.

43Fonte:BALIÑASFERNÁNDEZ,C.:RosalíadeCastro.Entreapoesíaeapolítica.Op.cit.,p.104.44EnrelaciónáOfrendaNacional,duranteaIIRepúblicaaparticipacióndosrepresentantesdoGobernofora

suspendida.En1937,FrancorestaurapordecretoaOfrendaNacional(BOE,22dexullode1937)queseviñacelebrandodesde1643.

45ActadeconstitucióndoPatronatoRosalíadeCastro,SantiagodeCompostela,15denovembrode1947.46 Figura no punto 4, capítulo II, deses primeiros estatutos o compromiso de “Cuidar en todo tiempo del

mausoleodeRosalíaenlaiglesiadeSanDomingosdeCompostelaydesudecoro,enespeciallosdías15e25dejulioy1y2denoviembredecadaaño,extendiendoestecuidadoalpropiomonumentoreligioso,comopanteóndegallegosilustres”.Ibid.

47Ibid.48“EneltemplodeSantoDomingoyanteelmausoleodondereposansusrestos,secelebrahoylatradicional

misaporeleternodescansodelainmortalcantoradeGalicia,RosalíadeCastro.Contalmotivoseharápúblicodemodooficiallaadquisiciónpordossantiaguesesdelacasadondemurió,enPadrón,alobjetodeserconvertidaenMuseoyqueseráentregadaaunpatronato,yaenvíasdeconstituirse,quetendrápormisióndesarrollarunproyectodetalesproporcionesquerepercutirádemodoinsospechadoenelporvenirartísticoyculturaldeGalicia.Parasudesenvolvimientosecuentayaconofrecimientosvaliosísimosdelaregiónydelosemigradosresidentesendistintospaísesamericanos”.ElCorreoGallego,25-7-1947.

49Ibid.50TestemuñodeXoséMosqueraPérezqueseconservanosarquivosdaFundaciónRosalíadeCastro,cit.por

BALIÑASFERNÁNDEZ,C.RosalíadeCastro.Entreapoesíaeapolítica.Op.cit.p.111.51PodeseguirseaintrahistoriadaadquisicióndacasadaMatanzaedetodasasreviravoltasataconvertelaen

Casa Museo de Rosalía no capítulos VI: “A escritora volve ao seu fogar” e VII “Cando Galicia foi(oficialmente)poucomáisqueRosalía”,nolibrocitadodeCarlosBaliñas,RosalíadeCastro.Entreapoesíaeapolítica.Op.cit.pp.101ess.

52Cf.Ibid.,p.128.53FERNÁNDEZDELRIEGO,F.:“LasjornadasrosalianasdelDíadeGalicia.HomenajedelCentroGallego

Bonaerense,anuestraGranLírica”,enGalicia.RevistadelCentroGallegodeBuenosAires,AñoXXXIII,n.442,1949.

54Cf.BALIÑASFERNÁNDEZ,Carlos:RosalíadeCastro.Entreapoesiaeapolítica,op.cit.Cf. taménREYLAMA,Gonzalo.Vinte quilómetros ó sur de Santiago.ACasa-MuseodeRosalía.ColecciónEscribiduras,núm.1.FundaciónRosalíadeCastro.Padrón,1999.

55Cf.BEIRASGARCÍA,M.:“Historiasda‘MisadeRosalía’”.Op.cit.,p.24.56GARCÍADOMÍNGUEZ,Raimundo(Borobó):“AscavilaciónsdoPadroadodeRosalía”.ElCorreoGallego,

26-10-2000.57ReprodúceseorecordatoriofúnebrenolibrodeLÓPEZMUÑOZ,Daniel:OidiomadaIgrexaenGalicia.

ConsellodaCulturaGalega,SantiagodeCompostela,1989,p.234.58Fonte:http://fundacionoteropedrayo.org/59http://www.editorialgalaxia.es/editorial/historia.php.60FRANCOGRANDE,XoséLuís:Osanosescuros,I.Aresistenciaculturaldaxeneracióndanoite (1954-60).

EdiciónsXeraisdeGalicia.Vigo,1985,p.99.61Cf. ISLACOUTO,X.: “RamóneGalaxia”,op.cit.Cf. taménISLACOUTO,Xaime:“Limiar”en ISLA

COUTO, Xaime: Construír Galicia. Publicacións da Fundación Otero Pedrayo, Trasalba (Ourense),

1992,pp.8-9.62NaentrevistafeitaporCarmeVidalenANosaTerra,pregúntalleexplicitamenteverbodeGalaxia:“Vostede

aparececomooautordoproxecto,recoñécesenesepapel?UndosvaloresdeGalaxiaéqueéunproxectodegrupo. Foi un traballo solidário de equipa pero dentro dela amiña aportación foi a de proxectista—sempreme gustou facer organigramas”. VIDAL, Carme: “Xaime Isla Couto—entrevista”, enANosaTerra,919,27-1-2000,p.8.

63Fonte:MÍNGUEZGOYANES,XoséL.:QuirogaPalaciosnoseutempo.ConsorciodeSantiago,SantiagodeCompostela,2000.

64Maliaasúafeblesaúde,estivopresentenamisaenlembranzadeRosalíadeCastroquesecelebrouenSanDomigosdeBonavalo25dexullode2015.

65VIDÁNTORREIRA,Manuel:“HistoriadoprimeiroMisalengalego”,ElCorreoGallego,18-7-1987,p.26.66Cf.LÓPEZMUÑOZ,Daniel:OidiomadaigrexaenGalicia,op.cit.,p.312.67BALIÑASFERNÁNDEZ,Carlos:RosalíadeCastro.Entreapoesíaeapolítica,op.cit.,pp.130-131.68MARÍA,Manuel:“PequenahistoriadaMisadeRosalía”,enRosalíaVive,NºMonográficoExtraordinariode

ANosaTerra,dedicadoaRosalíadeCastro,Vigo,1984.69FRANCOGRANDE,XoséLuís:Osanosescuros,I,op.cit.pp.99-100.

CAPÍTULOIIVENCEREMOSNÓS:

ALOITAPOLALIBERDADENAIGREXANOSANOS60

OtrasladodamisaenlembranzadeRosalíaparaatardedo25dexullodatadoano 1960. As razóns deste cambio, ao meu modo de ver, son dúas. A oficial:interferir o menos posibles cos actos do Día do Apóstolo (procesión e misa naCatedral); a oficiosa: ter unha maior visibilidade, nun tempo no que o Réximecomezaba tanto a darmostras de esgotamento como a afrouxar a férrea censura.Sexacomofor,apartirdoano1960amisacomezouacelebrarseásseisdatarde,adiantándosepoucodespoisparaascincoemediadatarde,practicamenteohorarioqueaíndatenagora.

Preside a celebración neste ano 1960 o cura de Cea, Abelardo Santorum.Necesariamente,apartelitúrxicafaiseencastelán,aíndacomoxaétradicional,DonAbelardo pronuncia un sermón en galego loando a figura de Rosalía. Os cantoslitúrxicos corren a cargo da coral “Cantigas e Agarimos”, que volverá noutrasocasións e daralle unha gran prestancia estética ao acto ao responsabilizárense dacolocacióndasofrendas florais, antesdequeaAsociacióndoTraxegalego se fagacargodestapartedoacto.

A comezos dos anos sesenta está consolidada a presenza dos representantes doscentrosgalegosdeBosAires,Montevideo,Caracas,PortoRico,AHabana,Santiagode Chile, Nova York; así como os representantes dos centros galegos máissobranceiros dentro do territorio español.Neste aspecto, as xestións do PadroadoRosalíadeCastroseríandecisivas.

OutroaspectoquefaladanormalidadeconqueseaceptaamisaenlembranzadeRosalíaapartirdoano1961équecomezaaincorporarseaoprogramadasfestasdoApóstolo que edita o Concello de Santiago. Un programa, por certo, no queanunciaaestreanacomposteláprazadaQuintanadaobradeCastelaoOsvellosnondeben de namorarse, a cargodo grupode teatroCantigas eAgarimos, dirixido porRodolfo López-Veiga (A Habana, 1923- Santiago, 1999). Castelao comezara aescribir a obra enPontevedrano ano1931 e rematouna enNovaYorkoito anosdespois,sendoestreadaenBosAiresnoano194170.XerardoFernándezAlborqueasistiu a este acto tenme falado da fonda emoción domomento, do impacto de

escoitarcantarengalego“Lela”etaméndasorpresadequeoréximeautorizasetalevento.

Amediadosdadécada(1964)celebraráamisaDonXesúsPrecedoLafuente,uncóengomoinoviñoqueseríaungrancolaboradoremembrodoPadroadoRosalíadeCastroedaorganizacióndamisaapartirdestesanos.TaménDonXesús,comoacontinuación veremos, terá un gran protagonismo como mediador perante oCardealQuirogaparaque sepuidese celebrarseaprimeiramisa engalegonoano1965. Son os anos da apertura da Igrexa grazas ao Concilio Vaticano II, queclausuraPauloVInesteano1965.Eétaménafinaisdestadécada(1969),candoseproducenosfeitosdacargapolicialnoAdrodeSanDomingosdeBonaval,despoisderemataramisa,coaconseguintedetencióneprocesamentodeXaimeIslaCouto,comoacontinuaciónveremos.

1.Aprimeiramisa“oficial”engalego

Oanodosfeitos,1965,étaménodarenovacióndaxuntadirectivadoPadronadoRosalía deCastro. Celébrase a sesión con toda solemnidade, o día 21 de abril de1965.PasanaocuparaPresidenciaeaSecretaría,OctavioSanMartínDomínguezeAvelinoAbuínGonzálezdeTembra,respectivamente.XaimeIslaCoutocontinuaráata a súa morte como “persoeiro”, na súa calidade de membro fundador. OpresidentesaíntenonéoutroqueXoséMosqueraPérez,quenpidedesculpaspolainactividadedoPadroadonosúltimostempospormordasúafeblesaúde.OseñorMosqueraPérez,iniciadordatradicionalmisaenlembranzadeRosalíadeCastroenBonaval, fina o 30 de decembro dese mesmo ano. Forma parte da nova xuntadirectiva como vocal 4º o cóengo compostelán D. Xesús Precedo Lafuente. OspresentespidenporunanimidadequeMosqueraPérez siga figurandonaxuntadegobernodoPadroado.Accedeaocuparoúltimopostodaxuntadirectiva.

Dousdíasdespoisdesta xuntanza,o23de abrilde1965, celébraseno InstitutoPadreSarmientodeSantiagodeCompostelaoutraxuntanzadoPadroadoRosalíadeCastroondetomaposesiónanovaxuntadirectiva,integradapor:

Presidente: OctavioSanMartínDomínguez

Vicepresidente: XoséMªdelaFuenteBermúdez

Secretario: AvelinoAbuíndeTembra

Vicesecretario: ManuelVidánTorreira

Tesoureiro: GustavoVarelayGutiérrezdeCaviedes

Vicetesoureiro: ManuelBeirasGarcía

Conservador: ManuelChamosoLamas

Viceconservador: RaimundoGarcíaDomínguez

Vogal1º: PaulinoPedretCasado

Vogal2º: DomingoGarcíaSabell

Vogal3º: XesúsCarroGarcía

Vogal4º: XesúsPrecedoLafuente

Vogal5º: XoséMosqueraPérez

AíndaqueapresidenciadedonOctavioSanMartínérelativamentebreve(1965-1970) aprécianse algúns cambios importantes. Un dos primeiros acordos é o deredactarengalegoasactasdassúasreunións.Nasxuntanzasdo30deabriledo13demaioostemasquecentranosdebatessoneconómicoseteñenquevercoasobrasde arranxo da Casa da Matanza e a busca de financiamento. Non se fala daorganizacióndamisa en lembranzadeRosalía enBonaval daquel ano1965 ata axuntanzado18dexuño,celebradanodomiciliodopresidenteOctavioSanMartín.A xunta directiva acorda visitar aoCardealQuiroga Palacios para presentarlle dexeitoinstitucionalosaltosfinsquepersegueoPadroadoepedirllequeamisadeseano1965secelebreengalego.NoméaseunhacomisiónparaestefindaqueformanparteopresidenteOctavioSanMartín,o secretarioAvelinoAbuíndeTembra,ovicesecretarioManuelVidánTorreira,eovogalXesúsPrecedoLafuente,cóengodaCatedralcompostelá.

NosanosanterioresaMisacelebrábaseen latínesóalgunhasdaspartesdicíanseen galego: o Evanxeo, o Noso Pai, e a homilía. Moitas veces realizábase unhaalocuciónengalegoaoremataroactorelixioso,antesdaofrendafloral.Achamadapopularmente“MisadeRosalía”eraundospoucosactosrelixiosos,pornondiciroúnico, nos que o uso do galego era “obrigado”, dentro das limitacións litúrxicasimpostas polo ordenamento católico vixente. A maioría dos cregos aos que seinvitaba para celebrar a Misa estaban na “loita” pola introdución do galego naliturxiaou,polomenos,estabandeacordocousodogalego.

Desde1963, candooConcilioVaticano II aproba a introduciónprogresivadasdiferenteslinguasvernáculasnaliturxiadaIgrexa,acompañandoáscorrespondentesreformaslitúrxicas,intensifícaseenGaliciaoesforzoporconseguirqueogalegoteñao seu lugar no culto católico de cada día. O Padroado Rosalía de Castro estabacomprometidonesta tarefa,enparticular,porpartedaquelesmembrosqueundíaformaron parte daDereitaGaleguista, do grupoDeus FratesqueGallaeciae ou darevista Logos71, entre eles Xaime Isla Couto, para os que a conciliación docristianismocogaleguismoeraalgonatural.Comoconsecuenciadestemovementodeintegracióndanosalinguanaliturxiacréasenestemesmoano1965aEditorialSEPT,naqueparticipanvariosmembrosdoPadroado72.Undosseusinspiradores,XaimeIslaCouto,faiaseguintedeclaracióndeprincipios:

Como cristián que son, preocupoume de sempre o divorcio grande antre aEirexaenGaliciaeasrealidadesgalegas.Poresoarredordoano1965creamosaeditorial SEPT pra sensibilizar, precisamente, a grande masa cristiá encol daproblemáticaeasreivindicaciónsconcretasdaterraentodosossensos,cultural,social, relixioso, económico, político, etc. Era unha laboura difícil, longa,sensibilizadora,comotantasoutrasquenestesensoselevaronadiantenopaís73.

Aprensadestesanosfaiseecotaméndestemovementoemerxentequereivindicaogalegonaliturxia.EscribesobreoasuntoMaríaBoguszewicz,lembrandoque:

Entre1964y65surgióenlaprensalocalgallegaunampliodebateacercadela lengua de la liturgia en Galicia. La polémica debió de inquietar a lasautoridades civiles, ya que enmarzode 1965 elMinisterio de Información yTurismo prohibió a la prensa gallega tratar este asunto. Los católicoscomprometidosconelgalleguismosospechabanqueladirectrizministerialfueinspirada por la misma jerarquía eclesiástica gallega. Sea como fuere, lasinstrucciones del Ministerio se quedaron en papel, porque poco después ElCorreoGallegopublicóunacartaabiertaalosobisposgallegosfirmadapor1200personas, muchas de ellas eminentes personalidades de la vida pública deGalicia, en la cual se pedía expresamente la introducción del gallego en laliturgia.LapeticiónfueinterpretadaporlaIglesianocomounapreocupaciónpor la formación de los fieles de acuerdo con las enseñanzas conciliares, sinocomounareivindicacióndecarácternacionalista.Unodelosaltosfuncionariosde ladiócesis compostelana comentó acercade este tipodediligencias que lalenguagallegadeberíaserviralaliturgiaynoalrevés”74.

Aprimeiravezqueaxuntadirectivatrataotemadefaceramisado25dexulloengalegoénaxuntanzado18dexuñode1965.Oacordoque tomanéode“facerunhavisitaaoSr.Cardeal-Arcebispo,prainformalodosoutosfinsquepersigueestePatronato.AomesmotempoacórdasepregarllequeconsintaqueamisadeRosalíasexaengalego”.Paraestefinnomeaseunhacomisiónintegradapolopresidente,osecretario, o vicesecretario e o vogal don Xesús Precedo. Cómpre lembrar que oPadroado tiña unha boa relación co prelado e felicitárao no ano 1949 polo seunomeamentocomoarcebispo;edonFernando,anoemediodespoisdasúatomadeposesión,acercouseaBonavalnamañádo25dexullode1951arezarunresponsoporRosalíaeBrañasantesdequecomezaseamisa.

A entrevista celebrouse o 22 de xullo e nela convidaron ao prelado a presidir aMisa en lembranzadeRosalía.Coamáxima cortesía o cardeal declinouo conviteperocomprometeuseabuscarunsacerdotequeacelebrarsecontodadignidade,porvezprimeiraedexeitooficial,nanosalingua.Oslaboresdemediacióneasxestiónsprevias corresponden ao cóengo compostelán don Xesús Precedo Lafuente,secretarioaquelanodaxuntacentraldoAnoSantoemembrodoPadroado.

LendoocapítulodeManuelCabadaCastrodedicadoá“Misagalegacompostelá”noseulibroOPadreSeixasdesdedentropodemosreconstruírcomosedesenvolveronos feitos do queCabada cualifica como “o acontecemento tan importante da súavidaetamén—podemosengadir-dahistoriasocial,eclesiásticaelingüísticadopaísgalego”75.Neste capítulo reprodúcense as partesmáis esclarecedoras sobre o temaqueaparecennaspáxinasdoFarodeVigodo24dexullode1966,ondenonsósereproduce a homilía completa de Xaime Seixas senón tamén as explicacións decomo se desenvolveron os acontecementos emesmo partes inéditas do texto queCabadarescatadosarquivosdoPadreSeixas:

AíndanonfacíaunmesquechegaraeudeMadriddimpoisdevivirpertodecatroanosnaLiñaNoroestedaRepúblicaDominicana,acaróndeHaití,comocregodeLomadeCabrera.Levabapoucotemponamiñacibdadenativa,Sant-iagodeCompostela, candome entreganunha tarxetadedonXesúsPrecedo,cóengo de Sant-iago e Segredario da Xunta do Ano Santo Compostelán. Oseñor Precedo comunicábame o meu designamento pra celebrar a misadedicadaaRosalíadeCastronaeirexadeSanDomingospoloPadroadoRosalíadeCastroequeestaMisa,etaménahomilía,seríanonosoidiomagalego.

Axiña que puiden fun falar co señor Precedo pra agradecerlle o meirande

honorqueme facían,maisaomesmotempo,pradeclinaloconsiderandoquetanoutohonor,comocelebracióndaprimeiramisadomundononosoidioma,cumpríadedicarlloaunhapersoademáisautoridadenopaísgalego.OseñorPrecedo insistiu que a cousa xa estaba determinada e que fora falar co señorCardeal,donFernandoQuiroga,prarecibirinstruciónssúas.Cogallodistofunfalar coa súa Eminencia. O señor Cardeal encargoume moita fidelidade á novaliturxiaeaonosoidioma”76.

PorqueopadreSeixas?77XaimeSeixaseraunxesuítacompostelánqueparticiparamoi activamente na fundación de movementos obreiros cristiáns, en Salamanca,Madrid e Xixón; e que pasara tres anos en Francia traballando cos emigrantes.Volvera a España en xuño do 1965, despois de pasar catro anos na RepúblicaDominicana.EramoiamigodeMosqueraPérez,aquendefinirácomo“unmísticoda galeguidade”78 e de Manuel Beiras. Era un crego cun grande prestixio,humanidadeesensibilidadegaleguista79.

Para sermos xustos, cómpre dicir que alén das xestións do cóengo don XesúsPrecedo, é o propio cardeal Quiroga Palacios quen se implica persoalmente noasunto desta primeira misa en galego. Segundo o testemuño do propio XaimeSeixas, foioCardealQuirogaPalacioquen fala con elparapedirlleque celebre amisaenlembranzadeRosalíaeoxeitodefacela:

¿Dixeches que a Misa foi celebrada baixo os auspicios do Cardeal Quiroga,¿chegachesafalarconeldisto?

—Si, chamoume e fun falar con el. Tíñame moito cariño porque xa nostrataramos noutras veces sobre todo cando me nomeara Delegado dePeregrinaxesnosurdeFrancia.DonFernandodoumeunhaforteapertacandonos vimos.Eu volvinlle falar de que nonme consideraba a persoa axeitada etaménaellledixenquemeparecíamellorqueforaGuerraCampos.OCardealfíxomedúasrecomendacións:quecelebraseamisaseguindoaliturxiarenovada,a liturxiaconciliar,queémaravillosa,equenahomilíacoidaseo idioma,quefalase nun bo galego, porque se trataba da primeira experiencia e tiña graninterésenquesaíseben80.

Conseguido o permiso do Cardeal e comprometido un cura da relevancia doPadre Seixas, oPadroado envía á prensa a gozosa convocatoria.ElCorreoGallegopublicaanotadeprensaconabsolutafidelidadeaotextoenviado:

ElCorreoGallego,23-7-1965

NestanotanonserecolleoacordoqueadoptaaxuntadirectivadoPadroadoparaque se cubrisen os gastos da misa a través dunha colecta entre os fieis, mais asísucedeuedebeestar recollidonacorrespondenteacta.A igrexadeSanDomingosestaba en obras, pero o Padre Seixas confirma que foi nos claustros de SanDomingos,seguramentepoloempeñodoPadroadodenonapartarsemoitodolugartradicionaldacelebración,ondetivolugaramisa:

Habíamoitaxenteilustrenestamisa.¿Aquenrecordas?

—AlíestabaD.RamónOteroPedrayo,odecanoD.LuisIglesiasunhomedealtacategoríaintelectual,habíacatedráticos,médicos,emoitaxentedopoboeestudantes, moita xente nova […] Alí había de todo, estaban cheíños osclaustros de Santo Domingo, porque a igrexa estaba en obras. Recordo quechegou o aparellador municipal preocupadísimo, que non podía ofrecergarantíasdeseguridade,estabaaquiloataostopes,habíaxentepolasesqueiras81.

Unanomáistarde,oFarodeVigopublicaodía24dexullounhacrónicadoactoedasúapreparaciónescritapolopropioP.Seixaseahomilíadoxesuíta.ÉopropioCunqueiro, director doFaro de Vigo, quen lle pide o texto para publicar82. Lidaagora, despois de tanto tempo e con todo o que sabemos da propiaMisa, estacrónicae,sobretodo,estahomilía,prodúcenosunhacertasorpresa83.Dedecididocarácter relixiosoedeexaltacióndoApóstolo,deSantiagoeda linguagalega,conreferenciasáemigracióneaosperseguidospolasúaraza,linguaourelixión,DanielLópezMuñozrefíreseaeladestamaneira:

Nun aceno de admirable naturalidade ‘normalizadora’ a homilía de Seixasnon se centra sobre a excepcionalidade lingüística do acto, nin na súatrascendencia histórica: predica en galego sobre outras cousas, sobre “aesperanzanunmundomellorparaosdoentesdestemundo,paraospequenosque amou Cristo, para os asoballados polas inxusticias dunha vida que paramoitosaíndaémorte”84.

O propio Seixas confesa na entrevista con Silvestre Gómez Xurxo que nonreparara no carácter histórico que, ao cabo, tería esta misa como a primeiracelebradaintegramenteengalego:

Perohaialgonestahomilíaquemeresultacurioso,quesoamentehaxaunhafraseque faga alusión ó tema da liturxia en galego, a que di… “ista SantaMisa, aprimeira do mundo nu noso idioma galego”, ¿por que razón non adicaches porenteiroahomilíaafalardisto?

—Pois non reparara eu niso. Tes razón. Visto desde hoxe adicaría toda ahomilíaafalardaliturxiaengalego,peroeudaquelatiñaoutrasvivenciasmoipróximas.Pensoademaisquetenvariosdefectostantodetipolingüísticocomodetipoideolóxico.Cecaissexaalgoconservadora,peroestáben,bastanteben85.

Foron, probablemente, estas “vivencias moi próximas” que teñen que ver cocompromiso social de Xaime Seixas, co agarimo polos emigrantes galegos, cosasoballados polas inxustizas, cos doentes diste mundo, cos pequenos, cosperseguidosenrazónderaza,linguaourelixión,osquelevanaoPadreSeixasafalardun xeito xenérico de todos estes aspectos, engadindo os nomes de Brañas e deAsoreyemencionandounhasoavezaRosalíadeCastrocomo“poetisadaRaza”86.“Dixechestodooquesepodedicir,ninmenosdoquepodíasninmáis,porquemáistampouco sepodedecir”, comentouAntónBeirasdespoisdamisa.Máis rotundo

foiaíndaRamónOteroPedrayo:“Estabaagardandoquechegaraestedíaechegou,xapodomorrercontento”87.

Asíetodo,édifícilestablecercalfoiaprimeiramisaengalego.OpadreSeixasnolibrodeConversasconSilvestreGómezXurxoadvirteque“foiaprimeiramisaditaoficialmente en galego, baixo os auspicios do Cardeal Quiroga”88. O termo“oficialmente”aludeefectivamenteaquepuideroncelebrarseoutrasmisasengalegoconanterioridade,econseguridadesecelebraron,perosenautorizacióneclesiástica.Poriso,candoSilvestre,noseulibrodeConversasseinteresapoloasuntoecomenta“Supoñoquedisodeoficialmenteporqueantesxa celebrarasoutramisa engalegonaCoruña ¿non si? Si —contesta Seixas—, pero esta misa non foi oficial, díxena,digamos,copermisodoEspíritoSanto.Agoranonrecordobensefoiamisaenteiraouparte”89.

Omesmopoderíadicirsedamisaque celebraAntonioRodríguezFraiz, egrexiofillo de Terra de Montes coñecido como o “cura de Campañó”, encargado decelebrarunhamisapoloeternodescansodeCastelaonocemiteriodaChacaritaoDíadeGaliciade1961.Cóntaonoseu libroCastelaonaalmadosescritoresdo seutempo: “O 25 de xullo de 1961 tiven omeirande honor que se pode desexar, decelebrar no camposanto da Chacarita a misa en galego. A primeira misa que secelebrou na nosa lingua en todos os tempos foi polo acougo eterno de AlfonsoDanielManuelRodríguezCastelao”90.

NoseuensaiosobreAIgrexaealinguagalega,XesúsFerroRuibalconfirmaqueaprimeira misa en galego, aínda que “parcialmente en galego”, díxoa AntonioRodríguezFraizenmemoriadeCastelao,nocamposantodeChacaritadeBuenosAires,o25dexullode196191.DamesmaopiniónéVictorinoPérezPrieto,quenindicaqueocuradeCampañófoipioneironaliturxiaengalego,“introducindoogalegoentódalaspartesdacelebraciónondenonerapreceptivoolatín”92.

Unúltimotestemuño,maisdegranrelevancia,faladamisacelebradaenBosAirespoloRodríguezFraiz,o curadeCampañó, comopreámbulodaqueloutramisa engalego celebrada polo padre Seixas en Bonaval en 1965. Estoume a referir aMonseñor Miguel Anxo Arauxo Iglesias, quen ademais presidiría dúas veces enBonavalacelebracióndamisaenlembranzadeRosalíadeCastronosanos1974e1978,naturalmenteengalego93.NaentrevistarealizadaporVíctorF.FreixanesenUnhaduciadegalegosdique:

Aos poucos meses de entrar en vigor a constitución litúrxica Sacrosanctumconcilium decíase en Bos Aires a primeira misa en galego. Foi no Centro

Galego,polaalmadeCastelao,acárregodedonAntonioRodríguezFraiz,hoxepárrocodeCampañó,enPontevedra,maisdaquelacapelándeemigrantes[…]DespoisdaquelaprimeiramisaenBósAiresaEirexadonosopaísescomezaafacer as primeiras xestións no Vaticano pra que se recoñeza o galego comoidiomalitúrxico.[…]SeixasSubirá(é)ohomequediaprimeiramisagaleganaTerra,enSantiagodeCompostela,o25dexulionaeirexadeSantoDomingoepolaalmadeRosalía94.

SonvariososautoresqueserefirenaMisaenlembranzadeRosalíadeCastrodoano1965,celebradapolopadreSeixas,comoaprimeiramisaengalego.CaamañoSuárezeRodríguezPampínnoseu libroProe contrada liturxia engalego afirmanque“odía25dexullode1965,aproveitandoatradicionalmisaaRosalía,oxesuítaP.Seixasdi aprimeiramisa engalego,utilizandoo ritual recénpublicado”95.EacontinuaciónfanuninteresanteseguimentodacrónicadeXoséMorenteenElIdealGallego,titulada“Elgallegoenlaliturgia”.Dofervorosocarácterdestacrónicapodedar idea que calcule enmáis de dúasmil persoas o número de asistentes ámisa,desdeopobo sinxelo, ata a aristocracia cultural; así comoadescricióndomundointeriordunhavelliñaque asiste amisa “Y ¿quédecirde aquella vieja, ataviada alestiloaldeano, siguiendoconsusojosmiopesel texto sagradoyapretandoavecescontra su corazón en ademán de triunfo, por largos años soñado y al fin hechorealidadaquellatarde?”96.

Nonúmero10darevistaGrialde1965atopamosunartigotitulado“Aprimeiramisaengalego”,referíndosedestexeitoámisadoPadreSeixasenBonaval:

Niste Ano Santo de 1965 a ‘Misa de Rosalía’ acadóu un siñificadoverdadeiramentehistórico:foiaprimeiraMisaditaengalego.Conelainiciousea incorporacióndanosa linguavernáculaá liturxia.[…]AesteMisa,oficiadapoloP.Seixas,recénchegadodeterradeAméricaondetantosetantosgalegosalivianassúasnostalxiasdaterracosversosdeRosalía,acudironcentenaresdefieis de tódolos puntos do país e de tódalas condicións sociais. Todos iles,formando unha comunidade afervoada, sentían a emoción e a trascendenciadaquilintrehistóricopráespiritoalidadegalega97.

Estacrónica,queapareceanónimanaseccióno“RegodaCultura”,benpoderíaserundosmoitostextossenfirmardeXaimeIslaCouto,quenvolveráaludiraesta“histórica misa de San Domingos de Bonaval” nunha entrevista na revistaEncrucilladaconSilvestreGómezXurxo,conmotivodopasamentodopadreSeixas.

Alívólvese afirmarque“noano1965, taménAnoSantocompostelán, celebranodíadeSantiagoamisadeSanDomingosdeBonaval,quefiguracomoaprimeiramisaoficiadaenlinguagalega,aíndaqueSeixastiñausadoogalegonascelebraciónseucarísticasconanterioridade,polomenosparcialmente”98.

Aléndasrazónestilísticase lingüísticas, inclínomeapensarqueotextodeGrialpertence a Xaime por dous aspectos recorrentes verbo do enraizamento da fecristián99. O primeiro, o recoñecemento ao Papa Xoán XXIII, “o bon Papa decorazóncristianísimoquenosnososdías,comoRosalíafixeranosseus,soupoquenonhaiverdadeiroamoraopobosisemenospreciao‘verbo’dopobo,einfundíanadoutrina pontificia e, a través dela, na conciliar, a sabia e vivificante quenturaespiritualdoamorás língoasvernáculas”100.O segundoaspectoé a reivindicacióndousonormalizadodogalegonaliturxiaquepoderíaencarnarunhamisanoaltarmaiordacatedraldeSantiagodeCompostela:

SieraxustoqueestaprimeiraMisananosalíngoa—que,polodeagoraaíndaéexcepcional—sedixesenolugarenadataenqueosgalegosseaxuntanprahonrarenamemoriadeRosalía,consideramosigualmentexustoqueaprimeiraMisa‘normal’engalego,sedigaenmemoriadeXoanXXIIIesediganoAltarMaiordacatedralcompostelá,ondiaosrestosdoSantoApóstolo,evanxelizadordeGalicia101.

Nos libroscitadosdeLópezMuñoz,FerroRuibal eCaamañoSuárez-RodríguezPampín, entre outros, detállase a historia desta conquista colectiva que foi aincorporación da lingua galega na liturxia. Unha historia na que a misa enlembranzadeRosalíadeCastrodo25dexulloocupauncapítulodestacado,desdeoseunacementoacomezosdosanostrintadoséculoXXeconespecialreferenciaámisa do ano 1965, a primeira celebrada oficialmente en galego con autorizacióneclesiástica. Un fito histórico que lle tocou cumprir ao Padre Seixas, sacerdotegaleguistaexemplarquepresidiuaquelaeucaristía.

Lendo o artigo de Andrés Torres Queiruga “Nota pra unha teoloxía dogaleguismo”, publicado curiosamente no mes de setembro daquel ano 1965,podemoscomprenderataquepuntoa incorporacióndogalegoá liturxiaera,paramoitoscristiánscomprometidoscoaculturagalega,moitomáiscaunhaconquistapolíticadogaleguismoporqueformabapartedunhacosmovisiónteolóxicaedunhavivenciadafe.PagaapenareleraspalabrasdeQueiruga:

Cantar as loubanzas de Deus é algo ó que a Escritura invita a todas as

criaturas: á neve i ó fogo, á pedra, ó paxaro i hastra o cetáceo. Negarlle taldereitoaunhacriaturadetangrandeientranábelentidadecomaogalego,noquetantosrecibimosodonmaravillosodafala,aprendimosaamarospaisiaDeus, espresamos as nosas ledicias i os nosos temores ou participamos dosdemáis, no que, en fin, se trasfunde e no que se alimenta canto hai demáisíntimoedemáissublimenoscorazósdevariosmillósdeseresseríaunhacousa—eperdóneseadurezadaverba—sinxelamentemonstruosa.Sería—vistopolaoutra faciana— intentar privar a Deus de unha voz, de un tono no corounánimedassúasloubanzas,impediroaccesoóámetodoseuamordesesfinose peculiarísimos recunchos de sensibilidade que sólo o xenio da nosa línguapodeespresaraxeitadamente102.

Moitaspersoastiñanreivindicadoa liturxiaengalego,Queirugaademaiséquendedarlleunhaxustificación teolóxicanaquenon falta algodepoesía. Sexa comofor,ocertoéqueapartirdoano1965,prodúceseunpuntodeinflexiónnahistoriada Misa en lembranza de Rosalía de Castro e, como sinala Manuel Cabada, na“historiasocial,eclesiásticaelingüísticadopaísgalego”.Unhamisaqueforasempree, segue a ser a día de hoxe, testemuño dun compromiso galeguista que, sendocristián,vaimesmomáisaládafe.Nestalongahistoriaparaconquistaradignidadedanosalinguaédexustizafalardaincorporacióndogalegonocultocatólicoenaliturxia.Unhahistoriaqueprecede, certamente, a estamisa enSanDomingosdeBonavalquecelebrouintegramenteengalegoporvezprimeiraopadreXaimeSeixasen 1965 e que terá con posterioridade outros capítulos tan importantes como apublicacióndatraduciónaogalegodaBibliaedosmateriaislitúrxicos.

2.Deustaménfalagalego:aintroducióndogalegonaliturxia

Existen diversas obras que glosan esta conquista non pequena para a culturagalega:aintroducióndogalegonaliturxiaemaisatraduciónaogalegodaBiblia103.A normalización dunha cultura implica tamén facer que a súa lingua sexa linguavehicularparafalarconDeus.Nonsetenacadadoplenamenteperotenseavanzadomoitoe,sobretodo,moitaspersoasteñenentregadoomellordesinestaconquistaquereúnegaleguismoerelixión.SeintroduzoesteapartadonolibroeparasalientarqueXaime IslaCouto, xunto conoutros compañeirosde xeración foi unhadesaspersoas que traballou arreo durante toda a súa vida para que a Igrexa galega fosexustamente iso: galega. E fíxoo, como noutros tantos proxectos, cunha gran

intelixencia estratéxica cuns froitos que son apreciables hoxe en día. Vaiamos amodo.

Ocultocatólicoealiturxiativeronolatíncomolinguavehicularatabenentradoo século XX.Mais a mediados da pasada centuria comeza a cambiar a doutrinalingüística da Igrexa. O primeiro Papa en denunciar a opresión que sufrían aslinguas e as culturas minoritarias foi Pío XII na súa radiomensaxe de Nadal,pronunciadao24dedecembrode1941:

Nocampodunhanovaordebaseadaenprincipiosmoraisnonhailugarparaparaaopresiónabertaouencubertadaspeculiaridadesculturaiselingüísticadasminorías nacionais, para a obstaculización ou redución da súa propiacapacidade económica, para a limitación ou abolición da súa naturalfecundidade.CantomáisconscientementerespecteaautoridadecompetentedoEstadoosdereitosdasminorías, tantomáis seguramenteeeficazmentepoderáesixir dos seus membros o leal cumprimento dos deberes civís comúns aosdemaiscidadáns104.

E o papaXoánXXIII na súa carta encíclicaPacem inTerris, sobre a paz entretodos os pobos escribía, que “o que a xustiza demanda: que os gobernantes seconsagren a promover con eficacia os valores humanos das devanditas minorías,especialmente no tocante á súa lingua, cultura, tradicións, recursos e iniciativaseconómicas”105. Unha declaración quemencionaba e concretaba o expresado porPíoXII.

En sintonía con esta doutrina da Igrexa verbo das linguas e das culturasminoritarias,o“ConcilioVaticanoII—dinosFerroRuibal—reafirmaadoutrinadaencarnaciónculturalnalinguadecadapobonaconstituciónGaudiumetspes(n.44)eocompromisoderespectarcadaculturaaceptándoainclusonapropialiturxia,naconstituciónSacrosanctumConcilium(n.37).Estedocumentopromulgadoo5-XII-1963 redondeou a obra dos Concilios de Tours (813) e de Trento (1563),abríndolle-la porta grandedos templos ás linguasmodernas”106.Para abraio xeral,nasnormasdeaplicacióndaspautasconciliaresquesepublicannoBoletínOficialdo Arcebispado de Santiago, o 20 de decembro de 1964, indícase que a linguavernáculadeGaliciaéocastelán107.Haberíaqueagardaratao7dexaneirode1969paraqueseautorizasealiturxiaengalego.Nonfoi,decerto,unregalosenónunhaconquista, como sepodededucirdas actividades realizadaspordistintaspersoas ecolectivosparacontribuíragaleguizacióndaIgrexagalega.

Moicedo,enagostode1963,concédeseoimprimáturaotextodoMisaldosFieis(OrdinariodeMisa)queseisanosantessolicitaraogrupoDeusFratesqueGallaeciae,noque,comoxadixen,estabacomprometidoXaimeIslaCouto.Foiunhabatallagañadamais demoi pouca efectividade porque, logo dasmodificacións litúrxicasintroducidasnoConcilio,otextodomisalestabadesfasado108.

Enoutubrode1964aMocidadeCatólicaGalegamandaunhacartaaoCardealQuiroga, da que reparte milleiros de copias, reivindicando a edición galega doMisal, da Biblia, do calendario litúrxico, da Folla Diocesana, da formación dosseminaristas, etc.Omáis curiosodo asunto éque estaMocidadeCatólicaGalegaera,segundorevelaVidánTorreira,unhaasociaciónfantasma.Pagapenalerassúaspalabras:“Daquela,empezaraafuncionarenSantiagounhaorganizaciónfantasmaintitulada‘MocedadeCatólicaGalega’,integradaporXoséLuísRodríguezFontenlacomo presidente e Del Castillo como secretario. Estes dous rapaces —que logocontactaroncomigo-funcionabanqueeraunhamaravilla;elesosdous inventabanxuntanzas e, naturalmente, facían actas das mesmas. Logo mandábanlle copiasautorizadascassúasfirmasósbispos,arzobispos,aGuerraCampos,áConferenciaEpiscopal,óCardenalBenellidaSecretaríadoVaticano,etc.”109.Asínaceuafamosacarta que recibe Don FernandoQuiroga Palacios e milleiros de persoas máis enGalicia.

Tamén en outubro de 1964 aparece publicado na revistaGrial a tradución aogalegodoCantardosCantares,feitaporManuelVidánTorreiradesdeohebreo,connotasdocóengoXesúsPrecedoLafuenteelicenzaeclesiástica110.Noneraaprimeiradas accións galeguizadoras de Vidán Torreira. Lembremos que o 10 demaio de1964 comezara apublicaciónnodiarioLaNoche, na sección “Liturxia Sacra”, dediversos textos sagrados traducidos aogalego.Ao longodedous anos aparecenosEvanxeos,Epístolas,easpartesvariablesdamisa.Materiaisqueconposterioridadelleserviránparadaraoprelooprimeiromisalgalegoqueabarcaba244páxinasnoano1968111.

ManuelVidánfaladequenonéoúnicoentomarainiciativadeverternanosalingua textos sacros e menciona a Espiña e Morente, animados polo sacerdoteManuelGarcíaGarcía,quetraducenoscatroEvanxeos;AlonsoEstravísfaiopropiocos Salmos. En realidade, nestes anos finais da década dos sesenta van aparecermoitostextosedocumentosquevancontribuirágaleguizacióndaIgrexa.TalcomosinalaQuicoDomínguez:

AdemaisdeOMisalgalegoSEPTpublicaoutrotipodematerialdeapoiopara

aliturxiaengalego:

—Fichasmusicais de cantos litúrxicos en galego:Promovidos na súamaioríapolosIrmandiños.(1968a1970)

— A Palabra de Deus: Os Evanxeos. De Manuel Espiña e Xosé Morente.1965.

—OsSalmos:VersióndeIsaacAlonsoEstravís.20marzo1967.

—Paceminterris.(Versióngalega)1968.

—Populorumprogressio.(Versióngalega)1968

—Ordinario daMisa para os fieis: Editáronsemilleiros de exemplares parafacilitarasrespostasdosfieis112.

Xaquelogo,porribadasloablesiniciativasindividuais,salientaunlogrocolectivoqueteráunhagran importancianoéxito finaldaempresa:acreacióndaEditorialSEPT(SociedadedeEstudos,PublicaciónseTraballos).

Todasestasactuaciónsemoitasmáis—comoacreacióndaeditorial‘SEPT’,ideada por ese home profundamente cristián chamado Xaime Illa Couto; oproxectoquedespoistaménserealizounarevista‘Encrucillada’eranunhagrantestimuña;peroseguíafaltandooprincipaleinexcusableprasantamisa:olibroque contase ca aprobación da Santa Sede respecto da traducción doMisaleRomanumaogalego113.

Efectivamente,XaimeIslafoidosinspiradoresdeSEPTneseano1965noquesecelebraría,porprimeiravezdexeitooficial,amisaengalego.AoportunidadedasúacreaciónexplícaaXaimenosseguintestermos:

Como cristián que son preocupoume de sempre o divorcio grande antre aEirexaenGaliciaeasrealidadesgalegas.Poresoarredordoano1965creamosaeditoral SEPT pra sensibilizar, precisamente, a grande masa cristiá encol daproblemáticaeasreivindicaciónsconcretasdaterraentodosossensos,cultural,social,relixioso,económico,político,etc.114

Finalmente,oMisalGalegoeditousenasEdiciónsdoAdrodeSEPTensetembrode1968,copreceptivoimprimáturdoCardealQuirogaeaautorización“entusiasta”

do censor eclesiástico don Andrés Lago-Cizur Goñi, gran amante de Galicia emembro da Real Academia Galega. Abonda ler o informe que remite ao señorcardeal:

OcensorinformantetenaobrigalediciosadellediciráVosaEminenciaque—lonxe de atopar cousa algunha que puidera magoar o Dogma e a Moralcristiáns—siqueatopou,encambio,moitoque louvareque lleagradecerósque, do texto orixinal autorizado, fixeron a versión ao noso doce e expresivoidiomagalego.Foi,desdelogo,unesforzooportunoelaboriosoenproldanosalinguavernáculaeprabentaméndonosopobo115.

A cronoloxía deste importante fito desenvólvese do seguinte xeito: o cardealQuirogarecibeenaudienciacaraafinaisdoano1967aosrepresentantesdeSEPT,quellelevanomanuscritodoMisal.DonFernandoQuiroga,contaManuelVidán,arrimouno ao seu gran corazón e prometeu seguir traballando para acadar orecoñecemento do galego como lingua oficial da liturxia. Unha frase, saída dosbeizosdocardeal,quedouparahistoria:“Nonquero—exclamouconsolemnidadeocardeal—queaHistoriadigaqueocardealQuirogafoitraidoraGalicia”.Poriso,habilidoso como sempre, Quiroga Palacios recoméndalles aos representantes deSEPTquevaianvisitaraMons.VicenteEnriqueyTarancón(1907-1994),daquelaarcebispodeOviedo,poiséopresidentedaComisióndeLiturxiadaConferenciaEpiscopalespañola.

UnhadelegaciónintegradaporXaimeIslaCouto,DomingoFernándezdelRiego,XoséMorenteTorres,ManuelSantosSantórum,ManuelVidánTorreiraeoPadreXaime Seixas viaxou a Oviedo e foron recibidos por Mons. Tarancón o 27 desetembrode1968.Oprelado,quenondescoñecíaosatrancosemesmoaoposiciónqueexistíacontraoproxecto,deixououtrafraseparaaposteridade.Apreixandoconemoción o Misal Galego entre as súas mans dixo: “Contra este libro ninguénpoderá”.AíndahaberíaoutraaviaxeaMadridparaentregarlleenmanaosecretariodacomisiónde liturxiadaConferenciaEpiscopalunexemplardoMisalGalegoe,taménnestaocasión,formaríapartedadelegaciónXaimeIsla116.

O 13 de novembro daquel ano 1968, Xaime Isla escribe unha longa carta aocardealQuiroga transmitindo a preocupación do grupo polo retraso calculado deRomaáaprobacióndoMisalGalego.Enrealidade,osdeSEPTfixeranunhaxestiónenRomaatravésdoxesuítaSantosSantórum.Oretraso,explícanlle,nonécousadoVaticano senónda faltade apoiodaConferenciaEpiscopalEspañolaou,polo

menos,dosbisposdeGalicia.“Tendo,pois,coñecementodainminentereunióndaConferencia Episcopal—pídelle Xaime Isla na carta-, apresurámonos a poñer encoñecementodaV.Emncia.estaimpresión,confiandoenqueesaasembleaofreceacoxuntura precisa para formalizar aquel refrendo ou delegación requiridos”117. Abreverespostadocardealresulta,porén,tranquilizadora:

O cardeal arcebispo de Santiago de Compostela saúda e bendice ao seudistinguidoequeridoamigoXaime IslaCoutoe tenogustodecomunicarlleque, reexpedidadesdeSantiago, recibiuenMadrido seuatentoescritodo13do pasado novembro.Aquí enRoma visitei ao cardealGut e ao P.Bugnini.Prometéronmequeresolveríanaxiñaonosoasunto,quenonestabaparadopordefectodeprocedementosenónporoutrascausasquenonacabodeverclaro.GustaríamefalarconVde.aomeuregresoaSantiago118.

Comorematouacousa?Poisnestecaso,ahistoriativounfinalfeliz,querelatasendeixaratrásningúndetalleManuelVidánTorreira:“Polomesdenadaldo1968,ocardealQuiroga foiseóVaticano levandoconsigo aGuerraCampos.ForonveróCardealBenelli e, despois de ter que dar unpuñetazonamesa, o cardealBenellideulle o ‘Rescripto da Santa Sede’, no que se aprobaba o texto desemisal como‘texto oficial na Liturxia Católica’”119. Abofé que non era conquista pequena! Alingua galega quedaba incorporada en pé de igualdade coas demais linguas domundodentrodoámbitodaIgrexaCatólica.FoitodounregalodeReis,asíoquixopresentaroCardealQuirogaquedeuacoñeceranova,xuntocosdemaisbispos,o5dexaneirode1969,vésperadafestividadedosReisMagos.Dousdíasdespois,o7dexaneirode1969,SEPTdifundeaseguintecircular:

O Consilium aproba o galego como lingua oficial litúrxica de Galicia. OMisal Galego de SEPT quedará autorizado con carácter provisional para serempregado na liturxia. O 8 de xaneiro de 1969, Xaime Isla, presidente deSEPT, dirixe un telegrama ao cardeal Quiroga: RECIBA FONDOAGRADECEMENTO DESTA SOCIEDADE POLA DECISIVAINTERVENCIÓN VOSA EMINENCIA PRESIDINDO EPISCOPADOGALEGO PRO RECONOCEMENTO NOSA LINGUA VERNÁCULAUSOS LITÚRXICOS. BICAN ANELO PASTORAL. SEPT.PRESIDENTE120.

EntodoesteprocesoqueveñodecontarestivosempreXaimeIslaCouto,desdeosanos corenta, nos que se reunía cun entusiasta grupo de galeguistas cristiáns enPontevedra.CóntaoelmesmonaentrevistaconMªLuísaBrey.

Xadesdeosanoscorenta—falaXaimeIsla—,candotraballabacogrupodePontevedra, pensamos facer un ordinario da misa en galego. Conservo unexemplarqueamiñamullerpasouamanomesmoanoquecasamos (1947).Trátasedatraduciónaogalegodesdeolatínquefixemosdoordinariodamisa.Estreámolocogallodamortedungaleguistanotablequemorreuporesasdatas.Cando chegou oConcilioVaticano II coa aprobación das linguas vernáculasparaaliturxia,pensamosqueeraomomentodequeaIgrexaasumiseogalegoepresentamosestatraducióndomisaláaprobacióndocardealQuirogaPalacios[…]Poloqueserefireáliturxiaenlinguavernácula,SEPTeoseuentornotivoe ten un papelmoi importante.O caso é que fixemos unsmanifestos e unsescritos.EfomosaOviedoavernoscocardealTarancónqueerapresidentedacomisióndeliturxiaetrataraadaptaciónconciliardaliturxiaaogalego[…]Foia visita da que saímosmáis contentos,mesmo entusiasmados. Logo fomos aMadridpara levarlleaosecretariodacomisiónde liturxiaoproxectodomisalengalego121.

Como sepode comprobar, as versiónsdo relatodeManuelVidán eXaime Islacoincidennoesencial.Seben,ManuelVidánafastouseposteriormentedogrupodeSEPT,quesigueadianteensolitariopararealizaroproxectoqueconstituiríaundosmáis importantes capítulos da introdución do galego na Igrexa: a tradución aogalegodaBiblia,desdeostextosorixinais,noano1989122.Peroiso,…xaéoutrahistoria.

70MANDIÁ,Diana:“AestreagalegadeCastelao”,ElPaís,11-2-2011.71 Nomes como os de Paulino Pedret Casado, Ramón Otero Pedrayo, Ramón Cabanillas, Xosé Filgueira

Valverde,XaimeIslaCouto,XoséMosqueraouManuelBeiras,entreoutros.72XaimeIslaCouto,AgustínSixtoSeco,XerardoFernándezAlbor,CarlosBaliñasFernández,IsidoroMillán

González-Pardo,GonzaloReyLama,ouAlfonsoZuluetadeHaz,entreoutros.73 ISLACOUTO,X.: “Dende o cristianismo e a democracia”, en FERNÁNDEZFREIXANES,V.:Unha

duciadegalegos,op.cit.,p.171.74BOGUSZEWICZ,M.: “Laactitud lingüísticade la Iglesia católica enGalicia cincuentaañosdespuésdel

Concilio Vaticano II”, en Itinerarios. Revista de estudios lingüísticos, literarios, históricos y antropológicos,UniversidaddeVarsovia,Vol.16/2012,p.35.

75 CABADACASTRO,M.:O Padre Seixas desde dentro. Unha aposta progresista, galeguista e universalista,op.cit.,,p.60.

76SEIXASSUBIRÁ,X.: “Primeiramisa en idiomagalego” enFarodeVigo, 24-7-1966, cit. porCABADACASTRO,M.:OPadreSeixasdesdedentro.Unhaapostaprogresista,galeguistaeuniversalista,op.cit.,p.60.

En cursiva figuran os parágrafos que Manuel Cabada Castro engade procedente do orixinal escrito amáquinaporSeixasequenonforonincluídosnoxornalimpreso.TaménserecolleaintrahistoriadesteencargonaspáxinasdeCAAMAÑOSUÁREZ,M.eRODRÍGUEZPAMPÍN,X.M.:Pro e contradaLitúrxiaengalego.Historiadunhapolémica,SEPT,Vigo1980,p.209.“OP.Seixas[…]foiinvitadopoloSr.Precedo,segredariodaxuntadoAnoSanto,elogo,cambiandoimpresiónscoCardeal,decidiuseatirarpolo san dentro das posibilidades de entón. Prácticamente todo o ritual e partes variables, según oOrdinariodaMisa,editadohabíapoucopolaMocidadeCatólicaGalega”.

77SobreestetemapodeverseomeutraballoAGÍSVILLAVERDE,M.:“OpadreSeixaseamisaenRosalíade1965.No cincuenta cabodano da primeiramisa en galego”, enDOMÍNGUEZ,Q.,CABADA,M. eGÓMEZ XURXO, S. (eds.): O Padre Xaime Seixas Subirá. Pregoeiro da Irmandade. Homenaxe nocentenariodoseunacemento(1915-2015).SEPT,Vigo,2015,pp.37-41.

78GÓMEZXURXO,S.:ConversasdoPaiSeixasconSilvestreG.Xurxo.SEPT,Vigo1985,p.107.79ParacoñeceraoPadreXaimeSeixascontamoshoxecomagníficolibrodeCABADACASTRO,M:Opadre

Seixasdesdedentro.Unhaapostagaleguista,progresista euniversialista,Ed.Sept,Vigo2013.Outra fonteimportanteéolibrodeconversasGÓMEZXURXO,S.:ConversasdoPaiSeixas conSilvestreG.Xurxo,Ed.Sept,Vigo1985.Así comoos traballodeDOMÍNGUEZ,Francisco (Quico): “OPadreSeixasnanosa lembranza”, en Encrucillada. Revista galega de pensamento cristián, 151, 2007, pp. 69-75 ou domesmoautorotitulado“AComunidadedevidacristiádeVigoVigoealiturxiaengalego”,enLumieira.Revistagalegadepastoral,17(1991),pp.211-213.

80GÓMEZXURXO,S.:ConversasdoPaiXaimeSeixas,op.cit.,p.109.81Ibid.,p.112.82“ImosfalarunpoucomáisdahomilíaquefoipublicadaenvariosxornaisetaménatenrecollidaPampínnoseu

libro“ProecontradaLiturxiaenGalego”,¿ticonsérvala?—Euteñounhagrabación,porqueaquíenVigograbouno Enrique Ximénez Bascoi que logo me fixo una copia, e que só escoitei unha vez. DespoispedíramaÁlvaroCunqueiro,sendoDirectordoFarodeVigo,epublicounanoprimeiroaniversariodesteacontecemento; eu non quería pero el reproduciuna completa xunto cun artigo meu sobre o tema”.GÓMEZXURXO,S.:ConversasdoPaiXaimeSeixas,op.cit.,p.110.

83OForoGaliciaMilenioeditouunfolletocotextocompletodahomilíaconmotivodocincuentenariodamisadeRosalíade1965,queserepartiuaosasistentesámisaenlembranzadeRosalíado25dexullode2015.Cf.SEIXASSUBIRÁ,X.:HomilíadoPadreSeixas,pronunciadanaMisaenlembranzadeRosalíadeCastro de 1965. 50 aniversario da primeira misa en galego (1965-2015), Galicia Milenio. Foro dePensamentoeOpinión,SantiagodeCompostela,2015.

84LOPEZMUÑOZ,Daniel:OidiomadaigrexaenGalicia,op.cit.,p.36.85GÓMEZXURXO,S.:ConversasdoPaiXaimeSeixas,p.112.86“…e,nisteintre,osvosospregospol-apoetisadaRaza,sinesquenceraonosoarneloAlfredoBrañaseao

nosoescultorAsorey,xúntansecosnososnestaMisarosalianade tudol-osanos”.SEIXASSUBIRÁ,X.:“HomilíadaMisa en lembranzadeRosalíadeCastrodo ano1965”, enCAAMAÑOSUÁREZ,M. eRODRÍGUEZPAMPÍN,X.M.:Proe contradaLitúrxiaengalego.Historiadunhapolémica,op.cit.,p.210.

87Cf.GÓMEZXURXO,S.:ConversasdoPaiXaimeSeixas,pp.112e113,respectivamente.88Ibid.,p.106.89Ibid.90RODRÍGUEZFRAIZ,A.:Castelaonaalmadosescritoresdoseutempo,DeputacióndePontevedra1990,p.

315.91 “25-VII-1961: 1ª misa en galego. Díxoa pola alma de Castelao Antonio Rodríguez Fraiz, hoxe cura de

Campañó, no camposanto da Chacarita de Buenos Aires. En realidade, foi parcialmente en galego: o‘Dominusvobiscum”eos textosvariables,quepediu traducirSuárezPicalloparadesmenti-la sonaqueaquí llebotaban ‘deherexe’”.FERRORUIBAL,Xesús.AIgrexaea linguagalega.ConsellodaCulturaGalega.Santiago,1987,p.69.

92PÉREZPRIETO,V.:GalegoseCristiáns,SEPT,Vigo,1994,p.152.93 Os textos das súas homilías están publicados en ARAÚJO IGLESIAS, M. A.: Escritos cristiáns sobre

problemas, personaxes e conflictos de Galicia, Ed. do Castro, Sada (A Coruña), 1987, pp. 257 e 252,respectivamente.

94ARAÚXOIGLESIAS,M.A.:“Caraaunhaeirexagalega”,enFERNÁNDEZFREIXANES,V.:Unhaduciadegalegos,op.cit.,pp.251-253.

95CAAMAÑOSUÁREZ,M.eRODRÍGUEZPAMPÍN,X.M.:ProecontradaLitúrxiaengalego,op.cit.,p.129.Unhaspáxinasmáisadiantevolvensobreotemaafirmandoque“nodíadeSantiagode1965,AnoSantoCompostelán, e aproveitando a xa tradicionalMisa porRosalía, celebrouse no templo de SantoDomingodeSantiagoaprimeiramisaengalego”,Op.Cit.,p.209.

96MORENTETORRES,Xosé:“Laliturgiaengallego”.ElIdealGallego,28-8-1965.97ANÓNIMO:“AprimeiraMisaengalego”,enGrial.Revistagalegadecultura,9,1965,p.376.98ISLACOUTO,X.eGÓMEZXURXO,S.:“OpadreSeixas:profético,galegoeuniversal”,enEncrucillada.

Revistagalegadepensamentocristián,90,novembro-decembro1994,p.540/100.99DestanosamesmaopiniónéXoséLuísPastorizaquerecolleestacrónicacomoautoríadeXaimenaescolma

detextospublicadaenXaimeIsla.RaízeutopíadeGalicia,op.cit.p.170.100ANÓNIMO:“AprimeiraMisaengalego”,p.376.101Ibid.102TORRESQUEIRUGA,A.:“Notapraunhateoloxíadogaleguismo”,enGrial.Revistagalegadecultura,9,

1965,p.310.103 Ademais dos traballos que serán citados neste apartado recomendo especialmente o artigo de recente

aparición de DOMÍNGUEZ, F. (Quico): “Xaime Isla e a inculturación da Igrexa galega”, en Grial.Revistagalegadecultura,207,2015,pp.42ess.UntraballoespecialmenteacaídoporquevaipercorrendoosfitossobranceirosdabiografíadeXaimeIslaconrespectoágaleguizacióndaIgrexa.

104PÍOXII:“Enelalbayenlaluz.RadiomensajedeNavidaddesuSantidadPíoXII”,24deNadalde1941,LibreríaEditriceVaticana,Roma.(Traducióndoautor).

105XOÁNXXIII:CartaEncíclicaPaceminTerris.Sobrelapazentretodoslospueblosquehadefundarseenlaverdad, la justicia, el amor y la libertad, 11de abril de1963,LibreríaEditriceVaticana (Traducióndoautor).ExisteunhaedicióngalegadestaCartaEncíclicadeXoánXXIIIpublicadaporSeptnoano1968.Cf.XOÁNXXIII:Paceminterris:apazentretodolospobosfundadanaverdade,naxusticia,noamor,nalibertade,versiónelimiardeIsaacAlonsoEstravís,Ed.DoAdro,SEPT,Vigo,1968.

106FERRORUIBAL,Xesús:AIgrexaealinguagalega.Ensaio,op.cit.,p.45.107Cf.LÓPEZMUÑOZ,Daniel:OidiomadaIgrexaenGalicia,op.cit.,p.33.Unhamiúdapresentacióndas

reaccións a favor e en contra que provocou a publicación destas normas atopámola no libro deCAAMAÑO SUÁREZ, M. e RODRÍGUEZ PAMPÍN, X. M.: Pro e contra da Litúrxia en Galego.Historiadunhapolémica,op.cit.,pp.25ess.

108Ibid.,p.32.109Ibid.110Cf.VIDÁNTORREIRA,ManuelePRECEDOLAFUENTE,Xesús:OCantardosCantaresdeSalomón,

enGrial.Revistagalegadecultura,6,1964,pp.465-478.Dousanosmáistardeaparece,taménenGrial,atradución do libro da Apocalipse de San Xoán. Cf. . VIDÁN TORREIRA, Manuel e PRECEDOLAFUENTE,Xesús:AApocalipsedeSanXoán(Escolma),enGrial.Revistagalegadecultura,1966,pp.447-465.

111Cf.VIDÁNTORREIRA,M.:“Historiadoprimeiromisalengalego”,op.cit.112 DOMÍNGUEZ, Francisco (Quico): “50 anos na inculturación da Igrexa Galega”, en

http://editorialsept.gal/sample-page/sept-50-anos-na-inculturacion-da-igrexa-galega.113Ibid.114ISLACOUTO,Xaime:“Dendeocristianismoeademocracia”,enFERNÁNDEZFREIXANES,Víctor:

Unhaduciadegalegos,op.cit.,p.171.Cf.TaménLAGO-CIZURGOÑI,A.:“InformedoCensor”,enOMisalGalegocoRitualdosSacramentosemáisunhaescolmadasprincipásoraciónsdofielCristián,EdiciónsdoAdro,SEPT,Vigo1968.

115VIDÁNTORREIRA,M.:“Historiadoprimeiromisalengalego”,op.cit.

116Cf.BREY,MaríaLuisa:“UnhaconversaconXaimeIslaCouto”,entrevistainédita,realizadanoano1993.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

117ISLACOUTO,Xaime:“CartadeXaimeIslaCoutoaoCardealQuirogade13denovembrode1968”,enLÓPEZMUÑOZ,Daniel:OidiomadaigrexaenGalicia,p.229(Traducióndoautor).

118 QUIROGA PALACIOS, Fernando: “Carta do Cardeal Quiroga Palacios a Xaime Isla Couto de 4 dedecembrode1968”.Ibid.,p.230.

119VIDÁNTORREIRA,M.:“Historiadoprimeiromisalengalego”,op.cit.120TextodifundidonunhacirculardeSEPTdexaneirode1969queseconservanoArquivodaFundaciónIsla

Couto.Cf.taménDOMÍNGUEZ,Francisco(Quico):“50anosnainculturacióndaIgrexaGalega”,enhttp://editorialsept.gal/sample-page/sept-50-anos-na-inculturacion-da-igrexa-galega.

121BREY,MaríaLuisa:“UnhaconversaconXaimeIslaCouto”,op.cit.122PreviamenteaparecepublicadoporSEPTna súaversióngalegaOnovoTestamento (1980), eno1985 a

traducióndosSalmoseCánticosdaBibliaen1985(Ed.Galaxia/EdicionesSM).

CAPÍTULOIIIACOUSACOMEZOUENCOMPOSTELA

1.Ocompromisogaleguistadunmilitantecristián:ChámaseXaime123

Pasaronmáisdevinteanoseaíndaresoanosoídosdosasistentesaquelamelodíaqueos amigos viguesesdeXaime Isla levaron aTrasalba, con letradeMªCarmeCasaseamúsicada“Rianxeira”:“ChámaseXaime,chámaseXaime,amigodetodosé.ParaelepraCristinavanosnososparabéns”.FacíadelocutorXoséLuísBlancoCampaña,quen,logodeacabaraestrofapreguntaba:“Comodinquesechama?”Evoltaaempezar:“ChámaseXaime,chámaseXaime…”124Eraodía28dexuñodoano1992eXaimeIslaCouto,acompañadodasúadonaCristinaNóvoa,recibíaoPremioTrasalba,distinciónqueaFundaciónOteroPedrayooutorgaanualmenteaunhapersoaouinstituciónqueseteñadestacadoaolongodasúavidanadefensadalingua eda cultura galega.Foiundíade festa entrañablenaque,presididospoloinesquecibleAgustín Sixto Seco, compartimos a ledicia de ver premiado a un serhumanoqueentregaratodaasúavidaaGalicia,enmoivariadosámbitos.

Noné amiña intención facerunhabiografíapolomiúdodeXaime IslaCouto.Contamos,entreoutrostraballos,corecentelibropublicadocogallodocentenariotitulado Xaime Isla: raíz e utopía de Galicia. Tentaremos unicamente salientaraquelesaspectosnosqueseapreciaaíntimaesolidariauniónentreassúasposiciónsgaleguistas e o seu compromiso cristián, así como a súa vivenciada fedendebenpequeno.

XaimeIslaCoutonaceuenSantiagodeCompostelaodía23deoutubrodoano1915noseodunhafamiliahumildedeorixecampesiña.Seuspais,naturaisdazonarural daEstrada, trasladáronse a Santiagopormordo traballo de seupai que eragardacivil.XaimenaceunacasacuartelqueestabanapraciñadeSanMigueldosAgros, fronte aSanMartiñoPinario.Daque se xubilou seupai,marcharon vivirpara a rúa dos Loureiros que era, segundo conta Xaime, como vivir na aldea:“Viviamos enSantiago,na rúadosLoureiros12,pero tiñamosunha corteparaoporcoeunhaleiraondeiamostraballar.OcamiñoquepasabaporalíeraodaEstilaehabíaunmuroqueaminmeparecía enorme.Anosmáis tarde, candovolvínaSantiago,vinqueaquilononeranada”125.AíndaquemarchamoinoviñoparaVigo,conseteanos,escolarízaseenSantiagoeasisteaunhaescolasituadanoColexiode

SanXerome,quehoxeéareitoríadaUSC.EraaescolaanexaáEscolaNormaldeSantiago, onde estudaban os futuros mestres, dirixida daquela polo pai de LoisTobío.

Xa instalados en Vigo por razóns de traballo do pai, no ano 1923, continúaestudos no colexio Balmes, situado na praza da Constitución. Un colexio cunsmétodospedagóxicostanpedestresqueXaimeconvenceasúanaiqueocambiedecolexio.AopoucotempoxaestabanosSalesianosdeVigo,uncolexioquedeixoupousonelporque reforzoua relixiosidadenaque foi educadopor seuspais.AsíoexplicabaXaimeIsla:

Pododicirqueamiñafeestámoiviva.Xadesdepequenofunmoirelixioso.Asumir a fe dunhamaneira consciente tan pronto foi paramin unha grandevantaxe.Primeiramenteconesaensinanzatradicionaldopaís,coinfluxodanaique aprende ao neno a rezar e tamén co exemplo, porque ía á igrexa, ásprocesiónseaoscultossempredamandomeupai126.

No colexio dos Salesianos cursa un par de anos e prepárase para o ingreso noInstituto de Vigo. O instituto foi decisivo para Xaime Isla porque gozou dunprofesoradomozoqueproviñadoInstituto-EscoladeMadrid,creadono1918porSantiagoAlba,unministromoiinfluídopolaInstituciónLibredeEnsinanza.

Comeuprofesor deLiteratura, JerónimoToledado que era xenro deValleInclán, traballaba intensamente,profundandonogaleguismoeen todooqueeraafín.ConalgúnscompañeirosdoInstitutofundaraunhaAsociaciónEscolarde Iniciación Cultural desde a que enviamos un telegrama de adhesión áderradeiraasembleadasIrmandadesdaFala127.

Nonfoiaúnicamostradeprecocidadepolítica.ContaXaimeIslaque:

Cando Marañón, Ortega y Gasset e Pérez de Ayala crean en Madrid aAgrupación ao servizo da República, nós fixemos tamén unha AgrupaciónescolaraoservizodaRepúblicaepreparamostaménunhabandeira[…].Undíapolatardepúxenmeencontactocunconserxequeerarepublicanoecoloqueiabandeira nun mastro antes de entrar nun estudo que había pola tarde eproclamamosaRepúblicanoInstitutodeVigo.OsecretariodoInstitutoaoveraquilochamouapolicíaemandousacarabandeira.[…]Despoisdemarcharapolicía,oconserxeaquelvolveumedarabandeiraevolvinapoñerunhaoudúasveces,ataquechegouanoticiadeMadriddaproclamacióndaRepública128.

OazarquixoquechegaraatanósuntestemuñoquepublicaElPuebloGallegodunestudantede14anosdoInstitutodeVigochamadoXaimeIslaCouto.Foicogallodunha visita que realizaron ao Instituto de Vigo Johán Carballeira, redactor doxornal,eocaricaturistaTorres.

JAIME ISLA COUTO, PENSATIVO E INTELIGENTE. En la clase defilosofíahemosvistoaJaimeIslaCouto,14años,contestarentrecortadamentecomobuscándose a símismoen la lección.Élno sabedememoria las cosas.Todaslasideasprovocanluchadentrodeélyasíloquevadiciendoestáteñidoconsupersonalidad.[…]EsunlectoracendradodelgallegoydevotodeOteroPedrayo. Colma de elogios a Eugenio Montes, a Bal, a Santiso, a BlancoAmor…Jaimeesporlomenosrepublicanoycuandohabladeideas‘avanzadas’lohacenaturalmente. ‘Hoy le llamanavanzadas a estas ideas’,nosdice, ‘perodentro de poco serán la cosa más corriente’. Torres y yo estamosverdaderamentecontentosdelantedeestechico.Ytácitamentepensamos:JaimeIslaCouto:túserásunverdaderohombre129.

Despois dunha crise relixiosa que Xaime atravesa nos anos do instituto,precisamente,volveáfegrazasao“grupoLaborGallegadePontevedraqueeditabaaRevista Logos, un boletín católico mensual que se publicou entre 1931 e 1936.TaméninfluíunestecambioamiñaestadíanaMisiónBiolóxicadePontevedracosUltreya na semana santa de 1932. Asistimos aos oficios no Mosteiro de Poio,precedidos dunha explicación da misa gregoriana por Iglesias Vilarelle, un dosfundadoresdeLogos,eFilgueiraValverde”130.

TitulaXoséLuísPastorizaocapítulodedicadoaosanosdaGuerraCivilnolibro-catálogo da exposición conmemorativa do centenario “O machadazo brutal daGuerraCivil”.ÉunhaexpresiónfielaotermoqueadoitabaempregardecoteXaimepara referirse á guerra. Para el supuxo o afastamento da Escola Normal dePontevedra e da práctica profesional domaxisterio, cando xa rematara o terceiroano. A orde parte do Gobernador Civil de Pontevedra que o exclúe pola súaideoloxía política. É chamado a filas e participa na guerra nun rexemento deartillería. Ata que a finais de 1938 enferma de paludismo e xa non volverá áfronte131.

Noano1940,rematadaaguerra,tentaretomarasúavidaesolicitaserreadmitidopararealizaroperíododeprácticascomoalumno-mestreequeselleasigneescola.Incóaseexpedientedisciplinarioformulandocontraelosseguintescargos:

1.HabermilitadoenelPartidoGalleguista.

2.Serafectoalasizquierdas.

3.Serdeideologíaseparatista.

4.HabersignadodurantesusestudiosenlaNormal,conunaestrelladecincopuntas,alladodelafirma132.

XaimequeestáacursaracarreiradeDereitoenSantiago,estudos iniciadosporlibrenoano1934,éinhabilitadoduranteunanopararealizarassúasprácticasdemaxisterioexanuncaremataráestesestudos.

NaposguerramultiplícanseoscompromisoscristiánsdeXaimeIsla.Énomeadopresidente localdaAsociacióndeAntigosAlumnosdosSalesianosnoano1945ecolaborará ao longo de toda a súa vida coa comunidade salesiana viguesa. Foinomeadonoano1967vicepresidenterexionaldaAsociacióndeAntigosAlumnoseconselleiro nacional da federación estatal. A familia salesiana renderalle unhamultitudinariahomenaxepúblicanoCentroCulturalCaixanovadeVigoo25demarzode1995133.NonmenossalientableétaménoseuactivismonoapostoladodeAcciónCatólicaquecomezano1945:

O21dexullopresentáraseaobispodeTui,freiJoséLópezOrtiz,ainiciativadecrearunApostoladoSocialCatólicoenVigo.Xaime formarápartedo seuconsello de dirección xunto co padre Gómez, SI, Adolfo Gregorio Espino erepresentantes das principais familias empresariais da cidade (Albo,Alfageme,Álvarez, Barreras e Massó, entre outras). Tras a guerra, manterá unhaparticipación activa nas actividades organizadas polas diversas seccións deAcciónCatólica(UniversitariosdeAcciónCatólica,HomesdeAcciónCatólicaouApostoladoRuraldosHomesdeAcciónCatólica)”134.

Como xa quedou dito, nos anos corenta participa na refundación de DeusFratesque Gallaeciae. É a época na que comeza a conectar co pensamentopersonalistafrancésdeEmmanuelMounier,coñecearevistaEspriteprofundizanaherdanzadeJacquesMaritain.ArevoluciónquecativaaXaimeIslanonéamarxistasenón a personalista comunitaria de Mounier. Escribe sobre o asunto nunhaentrevistarecollidanoseulibroConstruírGalicia:

Averdadeirarevoluciónpendenteesixeunhaauténticasocializacióndopoder—hoxeenmansdodominiocapitalista,noprimeirocaso(liberalismo),oudos

aparatos do partido, no segundo (socialismo); a súa devolución efectiva ácomunidade a aos homes concretos que a integran; constitúe isto a dobrerevolucióncomunitariaepersonalista—nasuxestivaexpresióndeE.Mounier—queinspiraonosopensamentoeanosaacción135.

OquemáislleatraeaXaimeIsladopensamentopersonalistaéquecumpreaopédaletraoespíritodadécimoprimeiratesedeMarxcontraFeuerbach:“Osfilósofosnon fixeron máis que interpretar de diversos modos o mundo; agora cómpretransformalo”136, co pequeno matiz de que se trata dunha filosofía da accióncristián.OpensamentodeMounierconxugaaplenarealizacióndapersoacoasúacircunstanciahistórica,políticaeconómicaesocial.É,xaquelogo,unharevoluciónnon só filosófico-teorética senón tamén política, moral e económica. Mounierexprésaonos seguintes termos:“Acriseéávezunhacriseeconómicaeunhacriseespiritual,unhacrisedasestruturaseunhacrisedohome”137.Moitosanosdespois,escribirá Xaime no seu discurso de investidura como doutor honoris causa daUniversidadedeVigoverbodarevoluciónética:

Precisamos dunha utopía posible e realizable, dunha revolución pacífica,paciente e pacificadora, dunha revolución ética, en suma. Endexamais seespeculou, se faloue se escribiu tanto sobreética comanosnososdías,oqueevidencia claramente a súa carencia. […] Vivimos neste século nunha criseprofunda de pensamento e de civilización… crise teorizada profunda ecriticamente polos filósofos da posmodernidade e da desconstrucción.A grantarefa do século vindeiro terá que ser a reconstrucción baixo os novosparadigmasdacomplexidade,dorecoñecementodadiferenzaedoconflito,daconfrontaciónpacíficaedodiálogo,dacomplementariedadedosopostos,edasinerxiaentreinmanenciaetrascendencia138.

EstamosdiantedunhafilosofíadaacciónqueXaimeIsla ten interiorizadae levaadianteaolongodasúavida.ConesteespíritonaceoInstitutoGalegodeEstudosComunitarios (IGESCO): “Para servir de axuda a investigadores e estudiosos nodesenvolvementoeprofundizaciónpluraldestasedoutrasprospectivas,creouseen1987 un instituto Galego de Estudios Comunitarios e unha BibliotecaInterdisciplinardeCienciaseHumanidadesparaintegrarnaFundaciónPenzol”139,con obras dedicadas ao tema do pensamento galego140 ou ao desenvolvementolocal141. Os principios reitores do Instituto evocan ás claras o pensamentopersonalista:

Servir de apoio e estímulo para o desenvolvemento social e cultural dasociedadegalegaeestimularunhasociedadecivilparticipativaecrítica.Actuarcoma unha plataforma informativa, formativa e promocional dodesenvolvemento local e comunitario desde unha perspectiva socialideoloxicamenteindependenteecomprometidacoarealidadegalega142.

Existen, polo demais, formulacións explícitas verbo dunha filosofía personalistacomo a que atopamos nun fragmento extraído dunha editorial da Revista deEconomía de Galicia do ano 1959, onde se pode apreciar o seu personalismocomunitario ao defender unha economía ao servizo da persoa e da comunidade.SegundoXaime:

A verdadeira entraña do problema económico atinxe decote a unhacomunidade peculiar de homes, cunhas necesidades concretas e uns recursosdados para satisfacérenas. Permitiranos penetrar na pletórica e contraditoriadiversidade de intereses e tendencias que integran a existencia económicaconcreta,axudándonosaresolvelanunhaperspectivaverdadeiramentehumanaecomunitaria143.

Ena súa tanquerida faceta de “proxectista”, ao redactar no ano1976un textopara o Partido Popular Galego (PPG), resume os conceptos constituíntes dopersonalismo comunitario ao integralos como “ideas-forza” ou valoresconfiguradoresdunhanovaorganizacióndasociedade:

Comunitaria. Por unha socialización na liberdade, pola autonomía dascolectividades naturais e voluntarias; e por unha sociedade máis xusta, máisfraterna,deondeseeliminenauntempoaexplotacióndohomepolohomeeoantagonismodasclases.Personalista.Comoloitapolacausadohometotal,dasúaplenarealizaciónelibreiniciativacreadora;orecoñecementodasúaenteiradignidade, e dos seus dereitos non soamente individuais —políticos,económicosesociais—senóntaméncolectivosecomunitarios144.

Ao personalismo de Mounier cómpre engadir o pensamento doutro filósofofrancés cristián do pasado século, ao que Xaime chegou coñecer persoalmente:Jacques Maritain (1882-1973). Maritain é o filósofo da persoa, mais tamén daverdadeedoamor,autor,xaquelogo,dunhafilosofíacunhavertenteantropolóxicamoi fonda; un pensamento que culminanunha idea filosófico-relixiosa do home.“Filosófica, porque esta idea ten por obxecto a natureza ou esencia do home.

Relixiosa,poloestadoexistencialdanaturezahumanarespectoaDeusepolosdonsespeciais, as probas e a vocación implicados neste estado”145. O achegamentointelectualentreastesesdeXaimeIslaeMaritainétotalnestepunto.

XativemosoportunidadedefalarnoapartadodedicadoágaleguizacióndaliturxiadasachegasdeXaimeIsla,daimportanciaestratéxicadacreacióndeSEPT,daloitapor incorporarogalegocomo linguaoficialparaocultocatólico,proxectos todoseles nos queXaime tivo un papel protagonista.Quixera completar esta visión do“activistacristián”coaoutracomplementariaevividacongrandeintensidadepolonosoautor: refíromea súavivenciacomunitariada fenasmisasdasTrinitariasdeVigocopadreSeixas; así comoda súa colaboraciónna súaparroquia adoptivadeRaxó, onde asiste aos oficios moitas fins de semana e mesmo colabora comocatequistaduranteosanosoitentadoséculopasado.

Sobre o Padre Seixas, fala Xaime nun artigo/entrevista en colaboración conSilvestre Gómez Xurxo con motivo do seu pasamento, afirmando que “vansepoñendoenmarchainiciativasqueperdurancomoaMisadasTrinitarias,queagorase celebra na igrexa dos Apóstolos, e o Coro Ondas do Mar de Vigo. Taménpuxemosenmarchaaelaboracióndoguióndehomilíasparaasmisasengalego.Foiunha fermosa experiencia na que quedou patente o espírito aglutinador eecumenista de Seixas.”146. Francisco Carballo na súa contribución ao librohomenaxeaXaimeIslaconmotivodosseus80anoscompletaestavisiónaofalardoseutraballoparaainculturacióndafenarealidadegalega.

Quizaisocolectivoquemáisprontoemáisperseverantementeteñafeitoesedescubrimento e exercicio é o que se aglutina arredor de SEPT e dacomunidadedeNosaSeñoradaGuíaeApóstoloSantiago (Vigo).XaimeIslaCoutoestivonesecolectivodesdeoprimeiromomento—arredorde1965—etivosempreunrolanimadoreclarificadornoproxectodeinculturacióntantona súa comunidade viguesa como na intención de estender o labor por todaGalicia…147

Monseñor Xosé Cerviño, bispo de Tui-Vigo, alén de citar a súa petición aosbispos galegos e aRomapara introducir o galegonos libros litúrxicos, sintetiza áperfecciónestaíntimauniónquesedabaenXaimeentregaleguismoecristianismolembrandoque“nuncativoreceodeaparecercomohomedeprácticarelixiosaedesenso apostólico: animadordasMisas engalego,membroda comunidadede vidacristiá, colaborador da Catequese no medio rural, preocupado por espallar a

Doutrina Social da Igrexa, impulsor da Comisión Diocesana de Xustiza e Paz,comunicadorfácilcoaxuventudepolasúaconversacultaeanimosa”148.EsteúltimoaspectoquemencionamonseñorCerviñodocontactodeXaimeIslacoamocidadelévanos aos SAEFES149, por unha banda e, pola outra, á súa colaboración coaSociedadeCulturaleDeportivadeRaxó(Poio).

En efecto, a outra parroquia de Xaime Isla Couta era a de Raxó, a que estivounido para sempre despois de casar no 1947 con Cristina Nóvoa (1922-2014).Cristina e Xaime participaban na misa dominical e, como xa dixen, chegou sercatequistaduranteuntempo.Quedaparaoutrotraballooapoioprestadoaogrupodemozos da parroquia no eido da cultura, que deron o nome de Xaime Isla aoconcurso literario para escolares da parroquia no ano 1992, e que pouco tempodespois se estendeu a todo o municipio de Poio, e que aínda hoxe se segueorganizando.Un labor cultural que levaría aoConcello de Poio a poñerlle o seunomeaocentrocultural inauguradonomesdeagostodoano2010nocentrodavila150.

Estadimensiónqueuniuaolongodetodaasúavidaquedaríataménendousdosseuslegados:aBibliotecadeCienciasRelixiosaseaFundaciónIslaCouto,quetenentreosseusfins:“Axudarnastarefasaproldainculturacióndosvalorescristiánsnasociedade galega e, singularmente, no enraizamento e difusión da liturxiavernácula”151. Unha andaina longa que tiña namisa en lembranza de Rosalía deCastroquesecelebrabacada25dexulloenBonavalunhadassúascitasanuaisconmaior poder simbólico. Sería precisamente nunha destas misas, a de 1969, ondeXaimeIsla foidetidoeposteriormenteprocesadopoloTribunaldeOrdePública.Dispoñemosacontarcomoforonosfeitos.

2.OsfeitosacaecidosnamisadeRosalíade1969ecomosecontaron

Subtitulei este ensaio inicialmente “unha historia por contar do galeguismopolíticodo séculoXX”enalusiónaosacontecementosque seproducirono25dexullodoano1969cando,rematabaamisaenlembranzadeRosalíadeCastro.Éuncapítulo da nosa historia quemoita xente conta, desde a súa propia e particularperspectiva,peroqueagardabapoderserreconstruídocunhabasedocumental.Asíetodo,haitresoucatroversiónsdosacontecementos,publicadasendistintasépocaselugares por diferentes protagonistas: Manuel Beiras García, un dos históricosorganizadores damisa de Rosalía; Xaime Isla Couto, que alude aos feitos nunhaentrevistadeANosaTerradoano2000;e,máisrecentemente,XoséLuísPastoriza

nocapítulo“Ungaleguistamaligno(1969-1975)”,pertencenteaolibroXaimeIsla.RaízeUtopíadeGalicia;eQuicoDomíngueznunlibroquevéndeveraluz.Postoquesontestemuñosxapublicadosdosfeitosqueremosprincipiarconeles,antesdeintroducir neste relato da nosa historia política contemporánea outros matices easpectos non demasiado coñecidos. Imos facelo por orde cronolóxica inversa ecomezar pola breve crónica dos feitos realizada por Xosé Luís Pastoriza,probablementeapersoaquemáistraballouasfontesdocumentaisconservadaspolopropioXaimeIslaCoutonoseuarquivopersoal:

O 25 de xullo (1969), á saída da Misa de Rosalía e tras a interpretaciónautorizadadoHimnogalegopolocoroviguésOndasdoMardeVigo,Xaime,odoutor ourensán Carlos Guitián Rodríguez e Fidel Villar, membro do coro,foron detidos polo canto do ‘Venceremos nós’ e supostos berros dos gritossubversivos ‘VivaGalicia ceibe’ e ‘LiberdadesparaGalicia’.Ocantocolectivodo‘Venceremosnós’noAdrodeSanDomingosdeBonavalfoiiniciadopolosmembros da UPG que, liderados por Xosé Luís Méndez Ferrín e BautistaÁlvarez,acudironásaídadamisa.Xaimefoizarandeado,golpeadopolos‘grises’e levadopoloaireatéo jeeppolicial.Trasprestarendeclaración, seríaoúnicoaxuizadopoloTribunaldeOrdenPúblico.Enabrilde1970foicondenadoatresmesesdearrestomaior,suspensióndetodocargopúblico,profesión,oficioedereitodesufraxiopolacomisióndodelitodedesordespúblicas.Presentadoocorrespondenterecurso,asalasegundadoTribunalSupremoanulouasentenzacondenatoriaenfebreirode1971aocoidarqueoberrode‘VivaGaliciaCeibe’nonperturbaraapazcidadá152.

Velaí o primeiro relato completo dos feitos e das consecuencias. O segundoatopámolo no artigo de Manuel Beiras García, titulado “Historias da ‘Misa deRosalía’”,escritoconmotivodotrintaaniversariodaeditorialGalaxia(1950-1980).AversióndeManuelBeiras, testemuñadirectados feitos, introducealgúnaspectodiferencial:

O día de Galicia do 1969, foi o día dramático que deu lugar ao respaldoxurídicodoberro‘VivaGalizaceibe’,pronunciadoásaídadaMisadeRosalíadesteano,poloirmánXaimeIllaCouto,motivopolocalfoidetido,malladoaporrazos, guindado polo chan, na calzada de SanDomingos de Bonaval, namesma tarde en que na Universidade Compostelán se lle outorgaba, polaFacultadedeDereito,otítulodeDoutorHonorisCausaaFranciscoFranco.

Por estemotivo, aMisadeRosalíadeste ano, tivo ahonrade ser comounacto ‘contestatario’ pois que xa antes da misa atopámonos cunha arriscada iespectacularpresenciadasFOP,coasúadotaciónmotorizadadecatro‘jeeps’eoutrosvehículospoliciais.

Era daquela gobernador deLaCoruñaLandínCarrasco que se atopaba, aoparecer, bastante inquedo pola forte presenza de numerosas personalidadesgaleguistas que encomezaron os seus actos de fraternidade xa de mañá, corecibimento e xantar de homaxe noHostal á viúva de Castelao e a RodolfoPrada, nun día tan pouco doado, tan comprometido como este, en que oCaudilloíaserinvestidodosmáximoshonoresacadémicos.

Norecursodecasacióncontraa sentenciadictadapoloTOP,contraXaimeIlla, porque dempois de cantar a concurrencia o Hino galego, seguido do‘VenceremosNós,aosaírdaMisa,profireuoberrode‘VivaGaliciaceibe’,quesegúnoponenteneste recurso ‘noné reprochablee incluso resultadefendibleno cultural e político, por non lesionar senón seguramente beneficiar aseguridadeeinteresesdoEstado…’153

Éinevitableunhadobrecorrecciónhistóricaaunrelato,polodemais,valente:avisitadeFrancoparaparticiparnaofrendanacionalaoApóstolotenlugaro25dexullode1965,anosantocompostelán.Dousdíasdespois,o27dexullo,écandosenomea a Franco Doutor Honoris Causa pola Universidade de Santiago deCompostelaapropostadaFacultadedeCiencias.Poroutrabanda,ManuelBeirasacerta ao destacar o protagonismo do gobernador civil da Coruña, PrudencioLandínCarrasco,responsabledaordepúblicanaprovinciaeque,paradoxicamente,foraamigodeXaimenamocidade,talecomolembrabaopropioXaime154.

NonteñoacertezadequeXaimepronunciaraoberrode“VivaGalizaCeibe”.Enrealidade,candoalgunhavezXaimeIslamefaloudestesfeitosreferiumecondetalleaemocióndecantarcosasistenteso“VenceremosNós”,máisnondeberrar“VivaGalizaceibe”,berroquellepareceucousadalgúndosmozosequeandabanporalíeidentificamosnesterelato.Sexacomofor, temosuntestemuñoescritoqueprovéndealguénqueestivoalíepresenciouosfeitos.

OúltimotestemuñoédopropioXaimeIsla.Algunhavez falamospersoalmentedestes acontecementosmais non tiven o coidado de gravar a conversa. Por iso, abreve alusiónaos feitosna entrevistaque lle faiCarmeVidal enANosaTerraenxaneirode2000 tenun gran valor como testemuño vivencial, directo, doque alí

aconteceu ou, polomenos, de como o viviuXaime.Vén o conto a propósito datraduciónaogalegodacanción“Venceremosnós”:

Basilio Losada leuGrial e quedou entusiasmado. Eu tiña amigos na NovaCançóCatalanaefaleiconelporquepenseiquetaménnaGalizanecesitabamosiso. Atopamos un cantante catalán que estaba disposto a cantar en galego.Entón decidimos mandar os textos, entre eles, a canción de Joan Baez,‘Venceremos nós’ que, por certo,Méndez Ferrín se negou a traducir porquenonllepareceusuficientementerevolucionaria.DespoisdinllaaXohanaTorrese a Franco Grande, que traballaba no meu despacho porque mo mandaraPiñeiro. Franco, con Beiras ao piano, foi elaborando a canción. A fin dossesenta,candoestabamosnamisadeRosalíanodíadeGalizaaUPGconvocaraunhamanifestación.Viñeronpolatardeatéalíaprovocar.EumireiparaFerríncantando ‘Venceremos nós’ porque ademais aquel ano conseguiramos que ocoro interpretase por vez primeira o himno galego.Cantei forte emirei paraFerríndicíndollecosollosque,porel,nonteriamosaqueltemamusicalnanosalingua.Apolicíadeunosvergallazosperoeudecidíncontinuarcantando155.

XoséLuísMéndezFerrínnoadrodeSanDomingosdeBonaval(26-7-1969)(ArquivodaFundaciónIslaCouto)

Ferrínlembrataménosacontecementosnuntraballorecente:“En1969,apolicíadesfixo violentamente a pequena concentración que cantaba ‘Venceremos nós’ naescalinatadeBonavalásaídadamisadeRosalía,ealídetiveronaXaimeIllaCoutoeolevaronperanteoTribunaldeOrdenPúblicodeMadrid”156.Ben,nonolevaronaMadrid senón áComisaríadaPolicíadeSantiagodeCompostela, pero a cousa

acabou no Tribunal deOrde Pública, como di. Noutro retallo da súamemoria,Ferrín recoñecía o valor político do ‘Venceremos nós’ que unía a loita polasliberdades e a democracia en Galicia coas revoltas universitarias en EE.UU e nomundo,unvalorproféticoepolíticograzasaotalentotradutordeXoséLuísFrancoGrandeque seatreveua traduciroorixinal ‘Weshallovercome’por ‘Venceremosnós’, en troques do ‘Regresaremos’ que figuraba nos discos en castelán de JoanBaez157.

OúltimotestemuñoescritoquequeromencionaréodeQuicoDomínguez,nunlibrohomenaxededicadoaoPadreSeixascogallodocentenariodoseunacemento,tituladoXaimeSeixasSubirá.PregoeirodaIrmandade,cóntanos:

Entreasmoitasmisas,haialgunhasquemerecenserdestacadas.O25dexullode1969OndasdoMardeVigocantouamisadeRosalíacelebradanaigrexadeSanDomingosdeBonavaldeSantiago.Ásaídadamisa,ocoroeosasistentesentoaronohimnogalegoparaoque se tiñaunpermisogobernativoespecial.Ao remate escoitouse o berro de Viva Galicia Ceibe e a seguir un grupocomezou o canto do ‘Venceremos nós’. A policía cargou entón contra ospresentesedetivoaXaimeIslaeaomédicoourensánCarlosGuitián.Undosmembrosdocoro,FidelVillar,fixouncomentariodeprotestapoladetenciónepolaactuacióndapolicía,dicindo: ‘Enquepaísvivimos’.Detivéronotaménemantivéronoretidonacadeaatapasadasas12danoite.Paraeladetenciónnontivo consecuencias.Tampouco as tivo paraGuitián, non así paraXaime Isla,queacabouprocesadopoloTribunaldeOrdenPúblico”158.

Naquelano1968aUPG(UnióndoPovoGalego)tomaadecisióndecelebraro25dexullocomoDíadaPatriaGalegae,aoanoseguinte,“nunhadiscusiónnonexentadepolémica”, acorda aproveitar a saídadaMisadeRosalíapara celebrar adata159. O histórico dirixente da UPG, Xosé González —“Pepiño de Teis”—recordaoacontecidonunhalembranzasúadodoutorCarlosGuitián:

A primeira vez que tiven novas do doutor Guitián foi hai ben anos, unvintecinco de xullo en Santiago, posiblemente en 1969. Despois do actolitúrxicoecunhapresenzadesmesuradadepolicías,todososasistentesfixemosafotoderigornasescalinatasdeaccesoaomosteiro.Alguén,despoisdocantodoHimnoGalego,deuoberrodeVivaGaliciaCeibe!,secundadopormoitos,quefoiaproveitadopolos“grises”paradisolveraquelcentodepersoas.NinOteroPedrayo se librou dun empurrón policía ao tempo que erguía o seu caxato

pedindo respecto para un vello. Ao meu carón estaba o escultor CamiloNogueira, que caeu a rebolos polas esqueiras.Membros da brigada político-socialdirixidospoloinefableBenitoNieto,alias‘ochepas’ou‘ocornudo’queasíeracoñecidoenVigo,deuaordededetencióndeXaimeIllaCoutoeCarlosGuitián,queforonmalladoscoasporraseintroducidosno‘jeep’policial.ForonprocesadospoloTribunaldeOrdePública,queosabsolveusegundoasentenza‘porquesedesconocedelprocesado—referíndoseaXaimeIlla-su ideologíaytendencia’y‘porlamismaausenciadeunciertoclimaseparatistaenlaregiónenqueseprodujo’.CarlosBaliñasnolibro‘RosaliadeCastro.Entreapoesíaea política’ recorda os feitos así: ‘Aquel serán mentres se procedían estasdetencións e nomedio do balbordo producido pasou cabo demin correndoMéndez Ferrín, dicíndome: hoxe córrese por todas as bandas, polaDereita epola Esquerda’. A partir dese ano aMisa deRosalía deixou de ser a data dereivindicacióngaleguistaparatrasladarseásrúascomposteláns160.

Porúltimo,nunha reportaxedeMaríaObelleiro enSermosGaliza recóllense ostestemuñosdedestacadosdirixenteshistóricosdaUPGlembrandoo25dexullode1969eosignificadopolíticodaMisadeRosalía:

Era a única conmemoración de carácter nacionalista que existía”, lembraBautista, “mais candoaUPGseorganiza consideraqueéoportunodarlleuncontidomáisrevolucionarioemáispolíticoaesedía”.Taméntiñanasistidoámisa Sanxoás ou SaletaGoi. “Casei coManuel [ManuelMaría] enmaio de1959eeseéoprimeiroanoquevouámisadeRosalía.Alícoñecínmoitísimaxente: Paco del Riego; Xaime Illa Couto coa súa muller, Cristina; Piñeiro;García Sabell; Beiras, pai e fillo; Bodaño; Avelino Pousa; Otero Pedrayo; osÁlvarezBlázquez;BouzaBrey…”.Amisamáiscomentadadasquetiveronlugarfoiade1969.Aosaír,Bautista,XavierPousa,oManuel…dixéronmetiponteaí diante . E púxenme.Viñera bastante policía de fóra deGaliza porque nosúltimosanoshabíamáismovementoe adata fórasepolitizando.Edeprontosaen de detrásmiña uns berrosVivaGalizaCeibe.Houbo detencións. Entreoutros,colleronaXaimeIllaCouto,quenontiñanadaaver,peropreviamentequeríandeter aOteroPedrayo,mais enseguida seoíua eseno, a eseno,bensabíanquenera”.BautistaeSanxoásforondosqueberraron“VivaGalizaCeibeeSocialista”.“EstabamosxantandoenCalo (Teo)edixenquequeríaasistirámisaparafaceroquefixen”,afirmaBautista.Adecisióndadirecciónpolíticada

UPGnon estaba exenta de polémica. “Non sucedeu como eu prognosticaba,pero sihoubounha acciónmoiparecida.Detiveronpersoasquenon erandaUPG161.

Os feitos que narramos neste libro desenvólvense no ano 1969, cando xa aDitaduraamosaba signosdeesgotamentoea represiónafrouxaba,perononaqueldía.Asforzasdeordepúblicoestabanmobilizadaseenalerta.Comoacabamosdever, a UPG convocara para aquela tarde unha concentración aproveitando asignificacióndamisadeRosalíaquereuníaamoitosgaleguistashistóricosoDíadeGalicia. Mais non só estaban alerta contra os actos galeguistas senón taménpreocupadas polo que podería acontecer no ámbito universitario, revolto desde oano 1968, ano no que prendera amecha dasmobilizacións estudantís, tamén naUniversidadede SantiagodeCompostela162.O 24 de xaneiro daquelmesmo ano1969oGobernodecretaraoestadodeexcepciónentodaEspaña.Omotivooficialera o conflito estudantil e as manifestacións que se produciran, sobre todo enMadrideBarcelona,protestandocontraaentradadapolicíanauniversidade, logodamorteenestrañascircunstanciasdeEnriqueRuano:

A represióndesatada ao amparodo estadode excepción supuxoopechedefacultadeeaocupacióndoscentrosporpartedaPolicía:patrullancorredoreseaulas, improvisan acuartelamentos endependenciauniversitarias, interrompenasclases,deteñenecacheanenaulas,bibliotecaselaboratorios[…].Numerososestudantes son expulsados das universidades e a outrosmoitos as autoridadesacadémicasprohíbenllesexaminarse163.

CoñecidosprofesorescomoJoséLuisArangurenouAgustínGarcíaCalvo foranexpedientadosporsolidarizárensecosestudantes.ÉcertoqueoGobernolevantaoestadodeexcepcióno25demarzode1969,entreoutrascousasparanonestragaratempada turística, mais a inquedanza polas revoltas estudantís permanece. NasUniversidadesdeMadrideBarcelonaas forzasafínsao réximeorganizanactosdedesagraviopararepararosinsultosaFrancoeaqueimadunhabandeiraespañolaenBarcelona. Remedando a brincadeira que dicía “reina en España un fresco delnorte”,poderiamosafirmarquereinabanopaísunhatensacalma.

EnGalicia estaban a nacer ou a organizárense sindicatos e partidos políticos deesquerda. E no ano 1967 celebrárase un concerto de Raimon na residencia docampus universitario ao que asistiron variosmilleiros de persoas. “O concerto deRaimon—escribe Xosé RamónRodríguez Polo— impulsou tamén o comezo da

novacancióngalega,queiniciaVocesCeibesconcanciónsdunfortecontidosocialeantifranquistaengalego,conscientesdoqueisosignificaba[…].Amúsicacomezoua cumprir un importante papel na difusión do sentimento nacionalista. Ésignificativoqueaversióngalega,Venceremosnós, realizadahabía tempoporXoséManuel Beiras e Xosé Luís Franco Grande, da canciónWe shall overcome quepopularizaraJoanBaeznassentadasdaUniversidadedeBerkeley,seconvertanunhadas máis populares dos conflitos universitarios do 68 compostelán”164. E tamén,comocomprobamosgrazasaotestemuñodeXaimeIsla,puidoser,xuntocoberrode “Viva Galiza ceibe”, o principal factor para o desencadeamento dosacontecementosásaídadamisadeRosalíadaquelano1969.

Que sucedeu exactamente?Cal foi a acusación da policía?Que declarouXaimeIsla?Queprobasdecargosepresentaron?Calesforonassentenzas?

Tentareinoquesigueofrecerunhasíntesedoprocesopolicialexudicialque,senserliteral,gardeamáximafidelidadeaosdocumentosquefalanporsimesmos.

123Elaboroestecapítulobiográficoapartir,fundamentalmente,dasconversasmantidasconXaimeIslaCouto.As cintasmagnetofónicas foron entregadas á Fundación IslaCoutopara a súa dixitalización e arquivo,poloqueascitasqueincluímossonfacilmentecontrastables.DispoñemosgrazasaotraballodeXoséLuísPastorizadunhaFotobiografía,catálogodaexposiciónconmemorativadocentenariotitulada“XaimeIsla.RaízeUtopíadeGalicia”,inauguradanaCasaGalegadaCulturadeVigoodía2deoutubrode2015.Cf.PASTORIZAROZAS,XoséLuís(ed.):XaimeIsla,RaízeutopíadeGalicia,op.cit,pp.13-103.

124A canción foi un agasallo dos amigos deVigo conmúsica de ARianxeira e letra deMaricarmeCasas.BlancoCampañasófacíadelocutorequencantabaeranosdeVigo.

125Conversas do autor conXaime IslaCouto, cinta nº 1. Arquivo da Fundación IslaCouto. (En adiante,Conversas,1).

126BREY,MaríaLuísa:“UnhaconversaconXaimeIslaCouto”,op.cit.127Ibid.AasembleadasIrmandadesdaFalaáquealudecelébrasenaCoruñao27deabrilde1930.128Conversas,1.129ElPuebloGallego,19-4-1930.130BREY,MaríaLuísa:“UnhaconversaconXaimeIslaCouto”,op.cit.131Cf.PASTORIZAROZAS,XoséLuís(ed.):XaimeIsla.RaízeutopíadeGalicia,op.cit.,p.42-43.132Ibid.,p.44.133Cf.Ibid.,p.48.SobreaestreitarelacióndeXaimecossalesianosdeVigoCf.GARCÍA,Félix:“Bosquexo

salesianodeXaimeIslaCouto”,enAA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,op.cit.,pp.134ess.134Ibid.,p.49.135ISLACOUTO,X.:ConstruírGalicia,p.146.136 “Die Philosophen haben die Welt nur verschieden interpretiert; es kommt aber darauf an, sie zu

verändern”,MARX,K.:TesissobreFeuerbachenLudwigFeuerbachyel findelafilosofíaclásicaalemana,Dietz,Sttutgart,1888.

137MOUNIER,Emmanuel: ¿Qué es el personalismo?, enObrasCompletas, t. III, Ed. Sígueme, Salamanca,1990,p.199.

138 ISLA COUTO, X.: “Discurso do doutorando”, Acto de investidura como Doutor Honoris Causa doProfesorXaimeIslaCouto,UniversidadedeVigo,30deabrilde1999,p.23.

139ISLACOUTO,X.:“Discursododoutorando”,p.20.

140Cf.AGÍSVILLAVERDE,M.:Crónicavivadopensamentogalego,IGESCO,Vigo,2001.141Cf.BOUZADAFERNÁNDEZ,X.M.(ed.):Odesenvolvementocomunitariolocal.Unretodasociedadecivil.

Elementosteóricosemetodolóxicos,,IGESCO,Vigo1999.142http://fundacionislacouto.org/servizos/instituto-galego-de-estudos-comunitarios/143ISLACOUTO,X.:“Anteunnovoano”enConstruírGalicia,op.cit.,p.40.144ISLACOUTO,X.:“Dousdocumentospolíticos”enConstruírGalicia”,p.133.145 MARITAIN, Jacques: “Los fines de la educación”, conferencia, Universidade de Yale 1943, publicada

posteriormente en Pour une philosophie de l’education, Ed. Fayard, París, 1959. (http://www.jacquesmaritain.com/pdf/10_EDU/01_ED_FinEdu.pdf).

146 ISLA COUTO, Xaime e GÓMEZ XURXO, S.: “O padre Seixas: profético, galego e universal”, enEncrucillada.Revistagalegadepensamentocristián,n.90,1994,p.101.

147CARBALLO,Francisco:“PoruncristianismoenraizadoenGalicia”,enAA.VV.:HomenaxeaXaime IslaCouto,op.cit.,p.65.

148CERVIÑO,Xosé(monseñor):“Unhomedaculturacomprometidocoasúafe”,enAA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,op.cit.,p.79.

149“ManteñoungrupochamadoosSaefes,porrelaciónaoshabitantesprimitivosdeGalicia.EstáformadopormozossimpatizantesdeEsquerdaGalega,doBNGemesmodoOpusDei.Vénsendoungrupovariadonomododepensar.Haipoucocelebramosunaceae foiunacousamoi simpáticae reconfortanteparaminaestasalturasdavida,porqueademaisconectancomeupensamentoecodePiñeiro”.BREY,MaríaLuísa:“UnhaconversaconXaimeIslaCouto”,op.cit.Cf.taménMARTÍNEZCOBAS,FranciscoXavier:“Xaime e osnovos”, enAA.VV.:Homenaxe aXaime IslaCouto, op.cit., pp. 155 e ss.Un traballo esteúltimoespecialmenteoportunoporcandoXavierMartínezfoiocoordinadordetodoestegrupo.

150SobrearelacióndeXaimeIslaconRaxóCf.AGÍSVILLAVERDE,M.:“DonXaimeenRaxó”,enAA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,op.cit.,pp.9-14.

151Cf.http://fundacionislacouto.org/quen-somos-2/mision-e-historia/152PASTORIZAROZAS,XoséLuís(ed.):XaimeIsla.RaízeutopíadeGalicia,p.70.153BEIRASGARCÍA,M.:“Historiasda‘MisadeRosalía’”,op.cit.154“NaResidenciadeEstudantesdePontevedra[1934-1936],dirixidapoloalcaldeBibianoFernándezOsorio-

Taffal, coincidín con Prudencio Landín Carrasco, un que logo foi avogado e alcalde de Pontevedra,presidentedadeputaciónegobernadorcivil.Oseupai,PrudencioLandínTobíoeradoPartidoAgrariodeVelasco.No1936eramoi simpatizantedas esquerdas.Prudencio, fillo, viñaaxudarmeáResidenciaondexogabamosaotenisedaquelapresumiamosdeesquerdas,perodespoisviuoMovementoeeleseranunhafamiliadedereitasenongaleguista,ecambiou.CandomedetiveronaminenSantiagono1968ásaída da Misa de Rosalía, este quizais tivo algo que ver, porque era o Gobernador Civil da Coruña.CoincidimosconelnoHostaldosReisCatólicosondeestiveramoscomendoporqueviñeraVirxinia, aviúvadeCastelaoeestabanColmeiro,opintor,ValentínPazAndrade,omeuirmánRamiro.EásaídadaMisadeRosalíaapolicíaviuaporminedetivéronme”.GravaciónssonorasdeXaimeIslaCouto.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

155VIDAL,Carme: “Xaime IslaCouto—entrevista”,p.9.En1966comezaranos contactosdeXaimeconEDIGSA co fin de editar discos en galego. En 1967, Xaime solicita a XoséManuel Beiras e Xosé L.FrancoGrandequeadaptenaogalegocatrocancións, incluídao“spiritual”negro ‘Weshallovercome’,popularizadoporJoanBaez,equesetraducirácomo“Venceremosnós”.CoaaxudadeBasilioLosadaenBarcelona, o cantante catalánLuisOlivares gravaoprimeirodiscobaixoo seloEDIGSA-Galaxia.Estedisco incluía os seguintes temas: ‘Amor certo’ (True Love), ‘Percura a rosa’ (Cherche la rose),‘Venceremos’(WeshallOvercome),e‘Sesaiosol’(Quansurtielsol).

156MÉNDEZFERRÍN,XoséLuís:“SeixasenBonaval”,enDOMÍNGUEZ,Q.,CABADA,M.eXURXO,S.G.(eds.):OPadreSeixasSubirá.Pregoeirodairmandade,Ed.SEPT,Vigo2015,p.86.DescribetaménosfeitosenMÉNDEZFERRÍN,XoséLuis:“DaEstrelaedaIlla”,enFarodeVigo,10-10-2015.

157MÉNDEZFERRÍN,XoséLuís:“Venceremosnós(engádega)”,enFarodeVigo,15-9-2006.158 DOMÍNGUEZ, Francisco (Quico): “Ondas do Mar de Vigo, o coro vigués das misas en galego”, en

DOMÍNGUEZ, Q., CABADA, M. e XURXO, S. G. (eds.): O Padre Seixas Subirá. Pregoeiro da

irmandade,Ed.SEPT,Vigo2015,pp.64-65.159EIRE,Afonso,“Os50anosdoDíadaPatriaGalega”,ElCorreoGallego,25-7-2018.160 GONZÁLEZ, Xosé: “Homenaxe ao Doutor Carlos Guitián”, Galicia Confidencial, 24-4-2017.

http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/55120-homenaxe-doutor-carlos-guitian161OBELLEIRO,M.,“AsvocesdaprimeiradécadadoDíadaPatriaGalega”,SermosGaliza,255,20-7-2017.162SobreasrevoltasestudantísdeComposteladaprimaverade1968Cf.GURRIARÁN,R.:DoGaudeamus

IgituraoVenceremosNos(Catálogo).ObraSocialCaixaGalicia,ACoruña,2008;1968enCompostela.16testemuños.UniversidadedeSantiagodeCompostela,2010;ouInmundaescoria.AUniversidadefranquistaeasmobilizaciónsestudiantísenCompostela,1939-1968.EdiciónsXeraisdeGalicia,Vigo,2010.

163Cf.LORENTEFUENTES,María: “Bajo el estadode excepción”, enEl franquismoañoa año, vol. 29,UnidadEditorial,Madrid2006,p.31.(Traducióndoautor).

164RODRÍGUEZPOLO,XoséRamón:RamónPiñeiroeaestratexiadogaleguismo(1939-1982),Ed.Xerais,Vigo2009,p.122.

SEGUNDAPARTEDETENCIÓN,PROCESOXUDICIALESENTENZAS

CAPÍTULOIVARECONSTRUCIÓNDOCUMENTALDOSFEITOS

1.ComparecenciasnaComisaríadePolicíadeSantiago(25/7/69)165.

Son as 20.15 horas e comparecen diante do inspector de servizo de garda,responsable de instruír e certificar a declaración, por unha banda, o capitán dapolicíaarmada,asícomooutropolicíaarmadodamesmaunidade;poroutrabanda,XaimeIslaCouto,catedráticodomiciliadoenVigo,eCarlosJulioRobertoGuitiánRodríguez,médicodomiciliadoenOurense.

a)Declaracióndocapitándapolicíaarmada

Ocapitándapolicíaarmadamanifestaosseguinte:

Quesobreas19:45horas,dodía25dexullo,logoderemataraOfrendaFloralorganizadapoloPadroadoRosalíadeCastrodiantedoPanteóndeGalegos Ilustres,enSanDomingosdeBonavaldeSantiago,onumerosopúblico asistente, despois de abandonar o devandito templo e xa nasescalinatas que dan acceso ao mesmo entoou primeiramente o HimnoGalego,acompañandoaoOrfeónqueparticipounoacto.Seguidamentecantaronohimno“Venceremosnós”,aotempoqueseoíanberrosde“GaliciaCeibe”e“LiberdadespraGalicia”.ÁvistadistoesendoXaimeIslaundosmáisdestacadosenproferirberrosdotiposinaladoenocantoantesmencionadofoiconvidadoaquecesasenasúaactitude.Lonxe de obedecer ao requirimento que o comparecente lle fixo,aumentou máis nos seus cánticos e berros de “Galicia Ceibe” e outrossemellantes, incitando aínda máis aos asistentes ao acto, polo que seprocedeu á súa detención, chegando a berrarlle ao policía armado“Pégueme,seseatreve”,envorcallándoseactoseguidonochan,efacendomoidifícilquesepuideseinternalonundos“jeeps”.Esta actitude fixo que fose secundado polamaioría dos participantes noacto,producíndoseunmomentodecertonerviosismonamasa,cousaquedenonactuarocomparecentecoamáximapacienciaedadososgritosdo

comparecentede“Péguemeseseatreve”,puidesedarlugaraunhaposiblealteracióndaordepública.

Momentodadetención.XaimeIslavaiescoltadopordouspolicíasenonseapreciaaresistenciadescrita(envorcarsepolochan,etc.)(ArquivodaFundaciónIslaCouto)

Encantoaooutrocomparecente,GuitiánRodríguez,manifestaocapitánqueseatopabadepaisanocomomeroespectadordoactoequeescoitou,aconsecuenciadadetencióndeIslaCouto,comoseachegouunindividuoque ao escoitar a orde “veña ao coche” díxolle “xa se enterará Vde. daprensa americana”. Ao responder o dicinte que non lle importabaachegouse Guitián Rodríguez dicíndolle ao comparecente que nonofendeseaoseuamigo;cousaqueocapitánnuncafixoninpretendeu.Destexeito,Guitiánimpediucoseudiálogoa identificaciónedetencióndoquepronunciaraasfrasesdaprensaamericana,quizaisendescréditodapolicía.Momentonoqueocomparecentechamouaopolicíaarmadoparaqueoidentificaseeconduciseaestadependencia,polofeitodemanifestarquecoñecíaaoquefalaradaprensaamericana.

Esta é a síntese da declaración que fai o capitán da policía que se atopaba depaisano. A reportaxe fotográfica que realizou a propia policía non recolle nin o

ambientedescritoninaactitudedeXaimeIslae,enxeral,adeclaraciónresultatanestrambóticaquesedescualificaporsimesma:aprensaamericana,Xaimecantandoeberrandoaomesmotempo(comofacelo?),unqueseponadialogarcuncapitándepaisanoqueestabadeespectador…Mellordeixarqueacrónicaoficialfaleequecadaquénpoidatirarassúaspropiasconclusións.

b)DeclaracióndeXaimeIslaCouto

ComparecedespoisXaimeIslaCouto,pregúntanllesealgunhavezestivodetidoouprocesadoecontestaquenon.Acontinuaciónconrelaciónaofeitosmanifesta:

Que na tarde de hoxe asistiu á misa na igrexa de SanDomingos destacidade, entoando na propia misa cantos litúrxicos e despois de saír daigrexa iniciou outro canto, cuxa versión galega leva por título“Venceremos nós”, himno cristián do movemento de “Martín LuteroKing”.Odeclarantediqueseuniuásvocesqueiniciaronestecanto166.Quepoucodespoissesentiusorprendidoaosentirsegolpeadocunhaporrapor undos policías armados, preguntándolle ao policía armadopor queeragolpeado,xaqueesteerauncánticoprofundamentecristián.A continuación e inexplicablemente, malia a súa actitude pacífica dodeclarante,viuseempuxadoelevadoaocochecelular.Preguntadocaleraomotivodafunciónrelixiosaqueesatardesecelebrabanodevanditotemploeenqueidiomaseexpresaronduranteacelebraciónda SantaMisamanifesta que a cerimonia relixiosa consistía nunhamisaque se celebraba todos os anos na mesma data e no mesmo templo,organizada polo Padroado Rosalía de Castro, e rezándose responsos noPanteón de Galegos Ilustres, sendo o idioma empregado o galego,consonte a autorización litúrxica e segundo o misal autorizado polaxerarquíaeclesiástica.Preguntadosenonémáiscertoqueomotivodareunióndodeclaranteedos demais asistentes ao devandito templo, débese en realidade a que elpertence a algunha organización política ou partido de tipo galeguistaseparatista, e a que a celebración relixiosa é tan sóun acto espiritual noquepoderescudarse,contestaqueisoéabsolutamenteincertoeinsidiosoe,polocontra,ésobradamentenotorioocarácterdamisaeasignificacióndo declarante libre de chata algunha con relación ao que se refire apregunta.

Pregúntanlle despois se cantou o himno relixioso titulado “Venceremosnós” e seproferiuosberros antes indicados.Contestaqueparticipounocanto,principiando a cantalo e senpoder rematalo a causado incidentealudidoequeétotalmenteincertoquepronunciaraberroalgún.Pregúntanlle se pronunciou todas as frases ás que se aludiu e se foiinvitadopolopolicía armado a que calase, e lonxede facelo cantou conmáis brío, pronunciando as frases aludidas. Contesta que iso éabsolutamenteincertoequeoúnicoquefixoaosergolpeadofoiafirmarclara e vehementemente pero con toda corrección que o que estabacantandotiñaunsentidopuraeexclusivamentecristián.Odosberrossópodeserunhapuracalumnia.Pregúntanlle se no momento da detención lle dixo ao policía armado“pégueme, se se atreve”. Contesta que o único que manifestou ao serviolentamente empurrado, golpeado e agarrado é que o seguiríaperfectamenteaocochecelular.Preguntado se tivoque ser subido á forza ao coche celular, ao “jeep”dapolicía armada, despois de que se tivera envorcadopolo chan, co fin dequeestespuideranprocederásúapresentaciónnestaComisaría,manifestaque o contido da pregunta ou denuncia é abraiante e pintorescamentefalsa. E que o que é certo con relación ao que se lle pregunta é que odeclarantefoilibrementepoloseupéesenviolenciaalgunhaataocochecelular,podendo testemuñareste feitomesmoospolicías armadosqueoconducironaestaDependencia.Esentermáisquedicirfirmaadeclaraciónenprobadeconformidade.

c)DeclaracióndeCarlosXulioGuitiánRodríguez

Declara, por último,Carlos XulioGuitiánRodríguez, o outro detido. CarlosGuitián eraunmédico respectadoda capital auriense. Seupai eraCarlosGuitiánFábrega(1895-1973),médicoenOurensedesde1919,despoisderemataracarreiraenMadrid,foiresponsablenosanos30daSaladeVenéreasdoHospitalemembrodoPartidoGaleguista.Expedientadonoano1937porestarafiliadoáSociedadedeOficiosVariosdoCentroObreirodeOurense,aíndaquesenchegaraserdepuradodoHospital167. Carlos XulioGuitián Rodríguez, nado no ano 1927, era naquelaalturavicepresidentedaAgrupaciónCulturalAuriensequeacababadenacerhabía

algomenosdunano(agosto1967)parapromoveredignificaraculturaealinguagalega.

Cumprindo amesma formalidade que se fixera conXaime Isla, pregúntanlle senalgunhaocasiónfoidetidoouprocesadopormotivoque implicasedelitocomúnoudoutro carácter.Contesta quenon e con respecto aos feitos quemotivaron aspresentesdilixenciasmanifesta:

Quenatardedehoxe,logodeasistiráfunciónrelixiosanotemplodeSanDomingos de Bonaval desta cidade, aplicada polo eterno descanso deRosalía de Castro, dirixíase cara ao automóbil da súa propiedade eobservouqueunmozoincrepabaaunseñormaior,queseatopabacercadun“jeep”dapolicíaarmada,poloquesedirixiucaraaelchamándolleaatención, no sentido de que fosemáis correcto co que estaba a increparporunhacuestióndeidade.Como o dicente insistiu dúas veces nesta postura, o mozo ao queinterpelou,queresultouserunpolicía,chamouaunhaparelladepolicíasarmadosparaqueprocedesenásúadetenciónesubidaaojeep.Aodecatarsedequeomozoconquenestiveradialogandoeraunpolicíasubiu ao vehículo policial sen opoñer a máis mínima resistencia, sendotrasladadoinmediatamenteáComisaríadePolicía,eagardandoserpostoenliberdadeinmediatamenteencumprimentodaxustiza.Preguntadoseasistiuáfunciónrelixiosaconoutrofindistintoaorelixiosoesepertenceaalgunhaorganizaciónpolíticaoupartidodeclaradofóradaleideclaraquenon.Preguntadoseaofinaldoactolitúrxico,xafóradotemplo,foiundosquecantouohimnodenominado“Venceremosnós”esecoñeceáspersoasqueo iniciarone se sabe seodeclarante anterior foiundeles,manifestaquenon cantou o litúrxico ou espiritual “Venceremos nós”, descoñecendoquen puido inicialo e que descoñecía ata a presentación nestaDependencia aodeclarante anterior e,polo tanto,nonpode afirmarninnegarseestefoiundosqueoiniciou.Preguntadosobreaidentidadedapersoaquedefendeudaincrepacióndapolicía, e se esta persoa, obxecto da súa defensa, pronunciou frases bencontra o noso Réxime ou contra algunha das súas institucións,concretamenteaPolicía,diquenonocoñeceenabsolutoequetampoucooíuningunhapalabradexéneroalgún.

Pregúntanllesenonémáiscertoqueocoñecepoisdíxolleápolicía“nonsemetacomeuamigo”,equeporalgúnmotivointentaencubrilo,declaraque non dixo que era o seu amigo e que insiste en non coñecelo, ninlembrateroídopalabraalgunha.Preguntado se pretendeu defender ao señor que, segundo deduciu dasinsinuacións do policía, era americano, encubrilo e impedir que foseidentificadopoloaxentedaautoridade,contestaquenon.Cre o declarante que pola maneira de expresarse o policía non tiñaintencióndeprocederáidentificacióndosupostoamericano.E non tendomáis que dicir firma esta declaración de conformidade coInspectoractuante.

Logo de levantar acta das tres declaracións, o Inspector actuante non practicaningunha outra dilixencia e dá por finalizadas as mesmas, remitíndoas ao Sr.ComandanteMilitardapraza,pasandoásúadisposiciónXaimeIslaCoutoeCarlosXulioRobertoGuitiánRodríguez.

LaRegión,27-7-1969

Os dous detidos pasan a noite nos calabozos da Comisaría de Santiago e sonpostosenliberdadeaodíaseguintepolamañá,talcomorecolleaprensa,coaobrigadeprestardeclaración esemesmodíano xulgadode instruciónnº1deSantiago.Cando Xaime marcha cara Raxó, a súa residencia nos meses de verán, fai unha

parada en Combarro, para solicitar un recoñecemento do médico Antonio BúaRivas,quenasinaoseguintepartemédico:

“ParticipoaesejuzgadoqueexaminadoeneldíadelafechaenmiconsultadonJaime IslaCouto, residente actualmente enRajó (Poio) presenta dos contusionesesquimóticas en el hombro derecho de pronóstico leve. Dios guarde a V. I.Combarro,26dejuliode1969.AlJuzgadodeInstrucción.Pontevedra”(ArquivodaFundaciónIslaCouto).

2.ActuaciónsxudiciaisdoXulgadodeInstruciónnº1deSantiago

Ao día seguinte, Xaime Isla preséntase no xulgado de instrución número 1 deSantiagodeCompostela.Vai impecablementevestido,comosempre: traxeclaroegravata. Nervioso e preocupado pero sen deixar que tal cousa se aprecieexteriormente. Ao cabo, el tamén é avogado e coñece o que é un procedementoxudicial. Aínda que é ben distinto vivilo como procesado. Dous pensamentosenchen de serenidade o seu espírito: que os padecementos sufridos de véspera enBonaval e todo o que aconteza a partir de agora é por causa da liberdade e deGalicia;osegundo,équeelselimitaráendiciraverdade;“averdadefaravoslibre”—lesenosEvanxeos:asíoagardacontodasasforzastaménnestecaso.

a)DeclaracióndeXaimeIslaCouto(26/7/69)168

XaimeIslaCouto,de56anosde idade,casado,deprofesióncatedrático, taménavogado, e residente enVigo, comparece diante do xuíz de Santiago. Está taménpresente,comomandaoprocedementoosecretarioxudicialqueactúaencalidadedetestemuña.Xaimedeclara:

Que se afirma e ratifica na declaración prestada diante daComisaría dePolicía,econrelaciónásnovaspreguntasquellefaioxuízengade:QuepertenceáeditorialcatólicaSEPT,quetraduciuaogalegooMisal,osEvanxeosealgunhapezamusical.QueaoiniciarsenoadrodeSanDomingosdeBonaval,despoisdamisaensufraxioporRosalíadeCastro,ocántico“Venceremosnós”,despoisdeterentoadoohimnogalego,odeclaranteuniuseásvocesdungrupodemozasqueoiniciaran.Naquelmomento foi golpeado por un policía armado, reaccionandonosentidodeafirmarqueocantoeraprofundamentecristián.Quenonéverdadequediscutise,ninmoitomenosseresistiseaoaxentepolicial,sendototalmenteincertoasímesmoqueseenvorcoupolochan.Que tampouco é verdade que dera gritos de “Galicia Ceibe”, oíndoexclusivamentevocesde“VivaGalicia”.Que polo tanto a súa intervención limitouse aos aspectos litúrxicos erelixiososdoactoqueviñandecelebrar.Que na mesma ocasión, en anos anteriores, e con idéntico motivo, secantaraestehimno,senperturbaciónalgunha.Canciónqueestánundiscoeditadolegalmenteeávendadopúblico,nunhagravaciónconxuntaconoutrascanciónsquenonteñensignificaciónpolíticaninsocial.

b)DilixenciaspreviasdoxulgadodeInstruciónnº1deSantiago

AoxulgadodeSantiago interésanlle comodilixenciasprevias, enprimeiro lugar,queomédicodeCombarroamplíeepreciseoseupartemédico:

QuepolomédicodeCombarrodonAntonioBuaRivas,seamplíeopartedelesiónsqueconrespectoaoquerelantedonXaimeIslaCoutoexpediuo26dexullode1969;precisandocontododetalle,anaturezadaslesiónsqueobservou;a súa posible orixe, e se a súa intervención comomédico de limitou a unhaprimeiracuraou secontinuouprestandoperiodicamenteasistencia facultativaaolesionadoeentalcasosecursouosoportunospartesdeadiantoedenonserasí,expresearazóndenontelofeito.

Que de atoparse curado o devandito lesionado emita o correspondenteinforme de sanidade, precisando os días que estivo imposibilitado para otraballo,osqueinvestiunasúacuracióneassecuelasouincapacidadesquellepuideranterquedadoaconsecuenciadasmesmas.

A segunda dilixencia é a solicitude de informe sobre Xaime Isla que o xuízdecanodoxulgadode1ªinstanciaedeinstrucióndeSantiagoelevaaoComisarioxefe de Vigo. Paga a pena reproducir neste caso literalmente o Informe policialporqueéunhaboamaneiradecoñecerocurrículumvitaedunavogado,profesoreintelectualgaleguistade56anos:

Enrelacióncointeresadonoseuescritodedatade26doscorrentes,poloqueseinteresaseinformeaesexulgadocoamaiorurxenciasobreosantecedentesecondutapolítico-socialdeXaimeIslaCouto,nadoo24defebreirode1915enSantiago deCompostela, avogado e catedrático, fillo de Fidel e deManuela,veciñodeVigo,condomicilioenProlongacióndeVenezuela,nº14-8º,Dta.,cúmpremeparticiparaV.I.queépersoaquelevaresidindomoitosanosnestacidade,onde,ademaisdeexercerasúaprofesióndeavogado,éasesordaCaixadeAforrosMunicipaldeVigo,ecatedráticodaEscoladeEnxeñeirosTécnicosIndustriais; observa boa conduta moral pública e privada, estando benconceptuadosocialeprofesionalmentenaboasociedadedalocalidade.

No aspecto político-social, con anterioridade ao Movemento Nacional,pertenceuásmocidadesgaleguistas,seben,aoserpolitizadas,causoubaixanasmesmas. Ao iniciarse oMovemento, incorporouse ao Exército,marchando a

fronte,ondeacadouagraduacióndeOficialdeComplemento.Naactualidade,coñéceselle como de marcada tendencia galeguista, sen caer no liberalismoextremista, aínda cando é progresista no seu concepto da evolución social eeconómicadeGalicia.Tomaparteencasetodasasmanifestaciónsdeculturaearte rexionais que se celebran nas distintas localidades daRexión, unha vecescomooínteeoutrascomocolaboradoractivooucomoconferenciante.

Nos arquivos desta Comisaría figuran do informado os seguintesantecedentes:

Enmaiode1966, figuroucomoadheridoahomenaxequese lle tributouaCelso Emilio Ferreiro Míguez, destacado galeguista-separatista, desafecto aoRéximeeactualmenteenVenezuela,edenominadoexiliadopolítico,actoquese celebrou en Ourense, e ao que acudiron todos os elementos galeguistasdestacadosdaRexión.Nomesdexuñode1968foisancionadopoloMinisteriodeInformacióneTurismoconmultade25.000pesetas,polapublicacióndunartigona‘RevistadeEconomíadeGalicia’doprimeirotrimestredoano1967,editadopolaEditorial‘GALAXIA’,queversabasobre‘DisturbioseconflitosdoproblemamarisqueiroenGalicia’.DesempeñaocargodeConselleiro-Delegadoda Editorial ‘GALAXIA’ e forma parte do Consello de Administración damesma Editorial; e é asiduo colaborador da Revista “ECONOMÍA DEGALICIA’169

Nada que dicir da profesionalidade da ficha político-social. Pode que se lleescaparaalgúnqueoutrodetalleperoninguénpoderádicirquenontiñanaXaimeIslabenfichado.

165 COMPARECENCIA. Comisaría del Cuerpo General de Policía. Dirección General de Seguridad.MinisteriodeGobernación.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

166AMisadeRosalíaforapresididanesteanopolosuperiordosXesuítasenCompostela,PadreLousa.167https://diariodeunmedicodeguardia.blogspot.com/2012/09/historias-y-fotos-de-la-grippe-de-1918.html.168DECLARACIÓNNOXULGADODESANTIAGO.ArquivodaFundaciónIslaCouto.169Dilixenciaspreviasnº164/969;N/Ref.ªSec.LocalI.Social,nº831,Vigo30dexullode1969.Arquivoda

FundaciónIslaCouto.

CAPÍTULOVALOITAPOLAXUSTIZAEADIGNIDADE:ALGOMÁISCAUNHABATALLALEGAL

1.QuerelainterpostaporXaimeIslaCoutopormaltratoedetenciónilegal

ClaroqueXaimeIslanonquedacosbrazoscruzados.Moiaxiña,odía28dexullode1969,pideaoColexiodeAvogadosdeSantiago,sendoelavogadoenexercicioincorporado ao Colexio de Avogados de Pontevedra, que posto que ten quedefenderasuntospropiosnoXulgadodeSantiagosellehabiliteparatalesfins.

Actoseguido,odía30dexullo,XaimeIslapresentanoXulgadodeInstruciónnº1 de Santiago unha querela por “maltrato de obra e detención ilegal” contra aautoridadequetiveseomandoeinterviñesenosfeitosdenunciados.Intervéncomoprocurador dos tribunais José Gándara Nión. A querela estaba fundada nosseguintesfeitos:

Que o 25 de xullo de cada ano, festa do Apóstolo Santiago, se véncelebrandoenSantiagodeCompostelaunhamisaenlembranzadeRosalíadeCastro,notemplodeSanDomingosdeBonaval,ondeestáenterrada,ao igual que outros galegos ilustres. É tradición que ao final do actorelixiososerealiceunhaofrendafloral,acompañadadenotablesdiscursosliterariosecánticoscomoodohimnogalego,queporrecomendacióndasautoridades relixiosas non se entoanmentres dura a cerimonia relixiosa,senón ao final do acto.Cousa que se vén facendo ininterrompidamentedesdehaivariosanosásaídadotemplo,doadrodomesmo,senqueforanataodeagoraprohibidosporautoridadealgunha.Quetaménopasado25dexulloseentoouohimnogalegopolocoroqueinterviñeranoscánticosrelixiososduranteamisa,sumándosecomoadoitasucedertodososanosanumerosaconcorrencia,entoándose,asímesmo,ocánticoeminentementecristiánepacifista“Venceremos”portodososalípresentes,aoigualqueenanosanteriores.Cando xa estaba rematado o cántico “Venceremos”, sen mediaramoestación algunha, Xaime Isla foi increpado, golpeado e empurradobrutalmente por un dos axentes da policía armada, sendo conducido ao

cuarteleinternadodespoisnuncalabozo,ondefoisometidoaunhahoraavanzada da noite a un interrogatorio e retido, incomunicado ata o díaseguinte,senmotivoalgúnqueoxustificasepoisosberrossubversivosdosque fala a policía non os proferiu o denunciante. O devandito axentetaménagrediupolacostasaXaimeIsla.ExpóñenseosFundamentodeDereitoe,finalmente,solicítaseaospolicíasquereladosunhafianzade8millónsdepesetas,pararesponderdosdanosfísicosemoraisocasionados.Paraacreditarosfeitos,XaimeIslapropóncomotestemuñasa:

oXoséLuísFontenlaMéndez

oCarlosMartínezAlonso

oXoséManuelMagadánPardo

oEvaFernándezdePrieto

oIsaacAlonsoEstravís

Presentacomoprobasdocumentais:

oA gravación discográfica da canción “Venceremos nós”, legalmenteeditadaedifundida.

o Copia do parte facultativo de asistencia médica polas lesiónsocasionadas.

TaménsesolicitaquesepidaaoComisarioxefedeSantiagoinformesobreaautoridadequetivesemandoeorixinadoosfeitosquesedenunciannaquerelaequeseciteaosaxentesparaserensometidosauncareo.

AprensarecolleanovadaquerelainterpostaporXaimeIsla.LaVozdeGalicia,5-8-1969

2.Declaracióndastestemuñas

Paracompletarorelatodosfeitos,coidoquesondegrandeintereseastestemuñaspropostas por Xaime Isla Couto. Son testemuñas de parte, abofé,mais nalgunhacartaprivadaconsultadaoprocuradorpídellequeselimitenadeclararaverdadedosfeitos, algo que complementa as versións que ata agora coñecemosdocumentalmente.Sonnomescoñecidosdacultura,dapolítica,dasociedade,queacadaríanmaiornotoriedadeaíndadespoisdaTransiciónpolítica.

a)EvaFernándezLorenzo

Eva Fernández declara naCoruña o 25 de agosto de 1969. Ten interese a súadeclaración porque apunta que tamén foi detido, ademais de Xaime e CarlosGuitián,unmembrodoCoro“OndasdoMardeVigo”(FidelVillar),queactuaranamisa e despois no adro, tal e como indicaQuicoDomínguez170. Non constadeclaraciónnaComisaríadeSantiagoninquechegaraaelatansequera.

Fototomadapolapolicíaásaídadamisa,naquesinalaaostresdetidos.XaimeIslaéonº1.ArquivodaFundaciónIslaCouto

Declaraqueacudiuao templodeSanDomingosdeBonavalparaasistir aunhamisaengalegoquesevéncelebrandoenlembranzadeRosalíadeCastro.UnhavezrematadooactosaírontodosaoadrodaIgrexae,unhavezalí,comezaronaentoaro“Venceremosnós”,antesdecantarohimnogalego,comosevén facendodesdehaitresanos.

Foi nese intre cando un señor vestido de paisano empurrou á declarante edirixíndoseávarandadoadrodeuunhaordeavariospolicíasarmadosqueestabanaofinaldarampladicíndollequesubisenequesenoncalabanque“llessacudisenatodos”.Candoadeclarantetentasaírdoadroportemorasergolpeada,viucomodousgardaslevabanaundosasistentesamisa(XaimeIsla)asidopolosdousbrazos,e outro garda que ía detrás golpeouno coa porra polas costas. Coida que os tres

golpesquellederonforonnoombreirodereito,aíndaquepoidaquealgúnllecaeranascostasounocostado.

Despoisviucomoointroducíannun“jeep”daPolicíaetaménaunseñorgrosoque cree que era o director do Orfeón, ao que acompañaba outro señor que,segundodixeron,eraunmédicodeOurense.

b)IsaacAlonsoEstravís

PrestadeclaraciónenAlbaceteodía30deagostode1969.Odeclarante ten34anos e o seu estado civil é “solteiro”, algo bastante razoábel tratándose dun cura,naturaldeVilaseca(Ourense)peroresidenteenAlbacete.

Declaraqueodía25dexullodespoisdamisadasseisdatardeenlembranzadeRosalíadeCastroquesecelebrouenSanDomingosdeBonaval,elogodecantarnoadroohimnogalegoeacanción“Vencermosnós”,unpolicíasecretodirixiuseaospolicíasarmadosquealíseatopabaneordenouquegolpearan,pedíndolleaundelesqueofixeraaD.XaimeIsla,aoquegolpearondúasvecescoaporraedeténdoosenmotivo, pois o señor Isla Couto non dera causa nin proferira ningún berrosubversivo,levándooinmediatamenteáComisaríanun“jeep”.

c)XoséLuísFrancoGrande

Presta declaración en Vigo o día 30 de agosto de 1969. Ten 33 anos, casado,avogadoeveciñodeVigo.Nasúadeclaracióndiqueo25dexullo,despoisdetersecelebradomisaenSanDomingosdeBonaval(Santiago),eestandoosasistentesnoadro da Igrexa unha vez finalizado o acto relixioso, viu como a policía armada,compostaporungrupomoinumerosodeaxentes,comezaronaempuxarepisaraalgunhadaspersoasalícongregadas,inclusochegandoaempuxareapisaraopropiodeclarante, que naquel intre conversaba cunha profesora de español nos EstadosUnidos.Despois viu como un axente da policía armada, obedecendo a outro desuperiorgraduación,sinalabacodedocaraaogrupoondeseatopabaoseñorIslae,dicindo“palo,palo”,sacouaporraepegoullerepetidasvecesnoantebrazodereito,senqueaxuízododeclarantemediaseningúnactoprovocativoporpartedoseñorIslaCouto.Despois Isla foi conducido a un vehículodedita forza e trasladado áComisaríadePolicíadeSantiago.Taméndeclaraquexaantesdamisahabíafóradotemplomáisdecincuentaaxentesesobredeznointerior.Odeclaranteestimaqueaintervencióndapolicía, segundodixounpolicíanaComisaría, foramotivadaporter entoado un canto litúrxico coñecido en todo o mundo como “We shallovercome”, que se vén utilizando tamén en España nos actos litúrxicos, e que a

Policía entendía que era un canto prohibido, cando resulta que foi o declarantequentraduciudoinglésesacanción.

FrancoGrande,comoxaquedoudito,foraotradutor,ainiciativadeXaimeIsla,dacanción“Venceremosnós”,contandocoacolaboraciónmusicaldeXoséManuelBeirasaopiano,eponénfasenoasunto.Considero,porén,queassúasapreciaciónsson veraces por cantonun ambiente de certa prevenciónpolicial, tanto oHimnogalego,comao“Venceremosnós”,comoosberrosde“VivaGalizaCeibe”puideronprovocaracargapolicial.

d)XoséManuelMagadánPardo

XoséManuel,naturaldeSantiagoedomiciliadonoColexioApóstoloSantiagodeVigo,prestadeclaraciónnacidadeolívicaodía1desetembrode1969.

Declaraqueodía25dexulloestabaoíndomisanotemplodeSanDomingosdeSantiago, na última fila e a carón dunha parella da policía armada, con todanormalidade.

Aofinalizaroacto,quedounoadrodaigrexasaudandoáxente,enesemomentocantouseoHimnogalego,acompañadospolocoroqueactuaranamisa,eungrupodexentecomezouacantardespoiso“Venceremosnós”,estandoentreelesoseñorIsla Couto.Nomomento no que estaban cantando subiron a escalinata do adrovariospolicíaseprohibironquesecantaraesecanción,dandoordededesaloxaroadro.

Odeclarante,queseatopabaametroemediodogrupo,oíuaoseñorIslaCoutopreguntarlle á policía armada por que tiñan que desaloxar o adro e non se podíacantar.Nesemomento un número da policía empuxou suavemente ao señor IslaCouto pero chegou outro vestido con pantalón e camisa gris que ordenaba aospolicíasqueseatopabanalíedixo:“nadadedesalojen:conlaporrayduro”.Entónopolicíaque empuxaba aXaime Isla sacou aporra epropinoulledous golpesnoombroaXaimeIsla.Aobaixaraescalinataodeclaranteperdeunodevista.Soubodespois o declarante que o levaran á Comisaría nun “jeep” e foino visitar perodixéronllequeestabanuncalabozoenonsepodíaver.

Como se pode comprobar, tamén neste caso, Xosé Manuel Magadán pola súaproximidade ao lugar dos feitos achega datos moi interesantes, como a conversaentreopolicía armadoeXaime Isla, actitudequecambia logodaordedopolicíavestido de gris, que non estaba de uniforme porque non levaba as correaxes edistintivoshabituaisdestecorpo.

e)XoséLuísFontenlaMéndez

Presta declaración en Pontevedra o día 3 de setembro de 1969.Ten 53 anos etraballanacidadedoLérezcomoxestoradministrativo.

Comezaadeclaraciónindicandoqueo25dexulloestivonamisaenlembranzadeRosalíadeCastroenSanDomingosdeBonavale,rematadooactorelixioso,saíuaoadrodaIgrexa,ondeseinterpretouohimnogalego.

Candoaxentexaíamarchando,cantousetaméno“Venceremosnós”quealgúnscorearon.Advertidoporunhamullercoaqueestabacharlando,observoucomounpolicíallezoupabanascostascoaporraaoseñorXaimeIslarepetidasveces.XaimeIslaoúnicoquefacíaeratentaresquivarosgolpesperosenofrecerresistencia,poloqueopolicíadeixoudearrearlleelevounocollidopolobrazoásaídadoadro.

O declarante seguiunos unsmetros por detrás ata o “jeep”.Daquela foi candoescoitou a un policía de paisano, coa camisa aberta, soltando unhamala palabra,dicir:

—“Aquévenimosaquí?”,-edespois,soltandooutramalapalabra,engadiu-:

—“¿Novenimosapegar?Pues,muévanse…Yadarleñaalquecante.Elquequieracantarquevayaasucasa”.

Despoissouboqueopolicía,queantesfalaraconelcomosefoseunasistenteaoacto,llecolleraamatrículadocoche.

f)MªCarmenValderramaCurrás

Margariña,comoacoñecemosfamiliarmente,prestadeclaraciónenPontevedraodía3desetembrode1969.Ten24anos,estácasada,é licenciadaenFilosofíaeéveciñadacapitaldoLérez.

Declaraqueodía25dexullocandosaíandamisacelebradaanualmenteenhonordeRosalíadeCastro,un señor vestidodepaisanoque estabano adro,mandou ápolicía armada que subira a pegar na xente que estaba cantando, como todos osanos, sen que nunca houbese desorde algunha. Cantouse o himno galego e“Venceremosnós”.

Os policías fixeron o que se lles ordenou, empuxando á xente, e dirixíronse aXaime Isla, quennonopuxo resistencia, pegándolle e introducíndoono cochedapolicía.Taméndeclaraqueduranteamisahabíavariospolicíasdentrodotemplo,tantodeuniformecomodepaisano.

Conclúedicindoquecandoocorreronosfeitos,adeclaranteestabafalandocunhasnenas pequenas, mellor dito, suxeitándoas, temendo que puideran magoarse noalboroto.

XaimeIslaentreopúblicocongregadonoadrodeSanDomingosdeBonaval171

Maliaserendistintosostestemuños,todoscoincidennoesencial:

XaimeIslaCoutofoidetidomentrescantabao“Venceremosnós”noadrodeSanDomingosdeBonaval.Foi cominado a deixar de cantar. El preguntou a razón, cousa queexasperouápolicía.Ningunha das testemuñas oíu que Xaime Isla proferise berros do tipo“VivaGalizaCeibe”ou“Liberdade(s)paraGaliza”.Ninguénindicaqueseresistiseáautoridadeouseenvorcasepolochan.Douspolicíasarmadosleváronodetido,colléndoocadaunporunbrazo.Recibiuvariosgolpescoaporradunpolicíanascostas,máisexactamentenoombreiro.FoilevadoáComisaríadePolicíadeSantiagonun“jeep”,confinadonuncalabozo,ondepasouanoite,etomáronlledeclaración.Aodíaseguintepolamañá,26dexullode1969,foiliberadocoaobrigadepresentarsenosxulgados.

EstassonasconclusiónsquerazoablementepodemostirartantodadeclaracióndeXaimeIslacomodomanifestadopolastestemuñas.ApolicíatiñaoutraversióndosfeitosqueéaquellefaichegaraoxulgadodeprimeirainstanciadeSantiagoodía28deagosto.

3.OinformedocomisarioxefedeSantiagoaoxuíz(28/8/1969)

Odía20deagosto,oxuízdeprimeirainstanciadeSantiagosolicitaáComisaríade Policía de Santiago o preceptivo informe policial dos feitos acaecidos o 25 dexulloparavaloraraquerelade“detenciónilegalemaltratos”presentadaporXaimeIsla.Unha semanadespois, exactamenteodía28de agosto,oComisarioXefedeSantiagoenvíauninforme,quetenunfoliodeextensión,noqueindica:

Os datos identificativos de Xaime Isla (nado o 24/10/1915, casado,catedráticoeavogado,naturaldeSantiago,etc.).QuefoidetidoepostoadisposicióndoSr.MaxistradoXuízdeInstrucióndeGardacondatade26dexullode1969.Motivo da detención: “Proferir gritos subversivos contra el Régimen ydesobedienciayresistenciaalosagentesdelaautoridad”.Indícase que o lugar dos feitos foi a escalinata do templo de SanDomingosdeBonaval,a isodas19:45horas, logoqueacabaranosactosdedicadosnesetemploaRosalíadeCastro.Nonperdeaocasiónocomisariode lembraraoxuízquenesedía25dexullosecelebraoDíadeGaliciaenSanDomingosdeBonavalporestarensoterradasalíascinzasdeRosalíadeCastroedoutrosgalegosilustres.Conrelaciónaosfeitosqueprovocaronadetencióninformaque,despoisde ter sido requirido varias veces polos funcionarios do corpo xeral depolicía edapolicía armadaparaque abandonara a súa “actitudhostil alRégimen y cesara en sus gritos subversivos contra la integridad de laPatria”,secundadoporunnumerosogrupodeindividuosqueprovocaronunha grave alteracióndaordepública,Xaime Islano cantode obedecertalesrequirimentos,arreciabamáisnassúasvocesegritos.Tamén ameazou e desafiou aos axentes pronunciando repetidamente afrase“Péguenme,siseatreven”,incitandodestexeitoaosdemaismembrosdodevanditogrupode“revoltosos”.

Polo que foi preciso proceder á súa detención, opoñendo unha tenaz eactiva resistencia, empuxando violentamente aos policías armados quetentabanlevaloeguindándoseaochan.Ospolicíasvíronse,xaquelogo,obrigadosasuxeitaloFORTEMENTEecollelo polo aire e introducilo no vehículo de servizo para levalo áComisaría.Aclaraocomisarioquefoitratadocoamaiorcorrecciónposibletantonomomento da detención,malia a súa resistencia, como durante o tempoque permaneceu en dependencias policiais. En ningún momento foi“golpeadoeempuxadobrutalmente”porningúndospolicíasarmadosqueprocederonarestableceraordepública.Tampouco estivo incomunicado, algo do que poden dar testemuña osmúltiplesamigose“correlixionarios”queo foronvisitarnocurtoespazode tempo que permaneceu detido nas dependencias da Comisaría deSantiago172.Oúnico que admite o comisario é que foi “requirido”non “increpado”repetidasvecesparaquecesasenasúaactitudederebeldía“impropiadeunCatedráticoydeunAbogadodesucategoríasocial,cualllevóacabolosreferidos hechos para que no lo tildaran de ‘cobarde’ los elementos allípresentes, galleguistas-separatistas-comunistas, entre los que figuracatalogadoy‘figuradestacada’delosmismos”.Aquerelabuscabaosmesmosfins,rematadicindoocomisariodapolicía,e foi aireada a “bomboyplatillopor losórdagosde laprensaperiódica,incluso antes de haber sido presentada en el juzgado” para calumniar einxuriarápolicíagobernativa.

O informepolicialevocaaqueles temposescurose ranciosdo franquismoenonprecisa grandes comentarios. Mais si algunha aclaración sobre os feitos que ocomisarioxefenoncoñeceoubennonquerecontar.Comoxaadiantamos,houboaquelatardedo25dexullode1969unhaconvocatoriadaUPG(UnióndoPovoGalego)para concentrárense enSanDomingosdeBonaval, aproveitandoos actosdedicadosaRosalíadeCastro.AUPG,cómprelembralo,nacerao25dexullode1964,ecombatíaavíaculturalistadogaleguismodoshomesdaXeraciónGalaxia,entreelesRamónPiñeiroeXaimeIslaCouto.Sobreasúaideoloxía,escribeRamónMaiz, estaba “inspirada nos principios do marxismo-leninismo e doanticolonialismo, postuladora dun nacionalismo ambiguamente non separatista,

aunaría no seu ideario político, expresado no seu órgano oficial Terra e tempo(1965),populismo,marxismoeterceiromundismoanticolonial”173.RamónVillaresna súaHistoria de Galicia completa este debuxo ideolóxico engadindo o aspectomáis característico como partido nacionalista: a súa asunción do dereito áautodeterminación174. E González Beramendi sinala dous aspectos relevantes: oprimeiro,que“aUPGcreousecoa intenciónexpresadepromoverunha frontedeliberación nacional a imitación da de Alxeria e con ela naceu o primeiro partidomarxista revolucionario”; e, segundo,que“duranteos seusprimeiros anos aUPGseráungrupomoipequeno(entre25e100militantes)”175.

Comoxaindiquei,algúnsdoslíderesdaUPGestabanaquel25dexullonoadrode San Domingos, acompañados por un certo número de militantes, comoacreditan os testemuños gráficos.Mais sería dun grupo demozas estudantes quexurdiuainiciativadeentoaro“Venceremosnós”formandouncorroecollidasdaman:

Venceremosnós,venceremosnós,algúndíavenceremos.Dendeofondodanoitedimeocorazónquealgúndíavenceremos.Collidosdamans,collidosdasmans,coasmansdetodosfaremosuncamiñonanoite.Dimeocorazónquealgúndíavenceremos.Nósnontemosmedo,nósnontemosmedo,nósnontemosmedohoxe.DendeofondodanoiteCristovenceuevenceremosnóstamén.

E aproveitando o barullo do canto do himno -ao que se sumaronespontaneamente as ducias de persoas que asistiran á Misa de Rosalía entre elasXaimeIsla-,foicandoseescoitaronosberrosde“VivaGalizaCeibe”e“LiberdadesparaGaliza”.APolicíaArmadadebeuficardesconcertada,peroaxiñaosaxentesde

paisanodaBrigadaPolítica-Socialtomaronomandodaoperaciónporquecoñecíanperfectamenteovalorpolíticoereivindicativodo“Venceremosnós”eporquenonpodíantolerarodesafíoquerepresentabanaquelesberros.Ecomobendemostraoinforme que oComisarioXefe remite ao xulgado de 1ª instancia e instrución deSantiago,Xaimeeraun“elemento”perfectamentecoñecidoparaaBrigadaPolítico-Social.

DesdelogoXaimenoneramarxista176,comoocomisarioindicanoseuinforme,pero si un galeguista de principios rexos e dunha gran coherencia persoal, senesquecerasúamilitanciacristiá,daqueveñofalando.Calquerapuidoberrar“VivaGalizaCeibe”ou“LiberdadeparaGalicia”,tantoosmozosdaUPGalíreunidosoucalquera outro dos asistentes, pois eran dúas reivindicacións políticas máis quexustificadas naqueles tempos. Teño dúbidas de que o fixese Xaime Isla, comoapuntaapolicía,enonlembroqueXaimeIslamedixeratalcousaasvecesquefaleiconeldoasunto.Sexacomofor,estesforonosfeitos,talcomooscontaronunseoutroseocasoquedouvistoparasentenza.

170Cf.DOMÍNGUEZ, Francisco (Quico): “Ondas doMar de Vigo, o coro vigués dasmisas en galego”,op.cit.,pp.64-65.

171FotografíatomadapolaPolicíadeSantiago.ArquivodaFundaciónIslaCouto.172Esta versión é contraditoria tanto co testemuño deXoséManuelMagadán, como co de outras persoas,

testemuñasdirectasdosfeitos,coasquemeentrevistei,casodeCarlosBaliñasFernández,queacudiuesanoiteáComisaríaparavisitaraXaimeIslaeentrevistarsecogobernadorLandínCarrascooucocomisario,senpoderveraninguén.

173MAIZ,R.:“ElfranquismoenGalicia”,enHistoriadeGalicia,vol.4:Laépocacontemporánea,Ed.FarodeVigo,Vigo,1991,p.985.

174“NestespresupostospreténdeseinscribiraUnióndoPoboGalego(UPG),fundadanoano1964,partidoque,porpartirdoprincipiodequeGalicia “éunanacióné como tal tendereitoá súadeterminación”supuxo una ruptura cualitativa na evolución do nacionalismo”. VILLARES, Ramón: A Historia, Ed.Galaxia,Vigo1984,p.220.

175GONZÁLEZBERAMENDI,J.:Daprovinciaánación.Historiadogaleguismopolítico,Ed.Xerais,Vigo,2007,p.1083.

176 Sobre a posición de Xaime Isla Couto verbo do marxismo Cf. AGÍS VILLAVERDE, Marcelino eIGLESIASVARELA,Alba:“OpensamentodeXaimeIslaCouto:herdanzaseamores”,enGrial.Revistagalegadecultura,n.207,2015,p.38ess.

CAPÍTULOVITRESSENTENZASEUNRÉXIMECUESTIONADO

1.Sentenzainculpatoria(24/4/1970)

Remataoveránde1969coainstrucióneasdilixenciaspracticadaspoloXulgadodeInstruciónnº1deSantiagodeCompostela,quefinalmenteseinhibiráenfavordoXulgadoEspecialdeOrdePública177.OXulgadodeOrdePúblicaacorda,condatade1desetembrode1969,oprocesamentodeXaimeIslaconsonteaoart.384daLeydeEnjuiciamientoCriminal,considerandoqueosfeitosconstitúenundelitodedesordespúblicos,recollidopoloCódigoPenal(art.248).Asemade,decrétaseasúa liberdade provisional, establecendo unha fianza de trinta mil pesetas paraasegurarasresponsabilidadespecuniariasqueprocedan.

Comeza,xaquelogo,adécadade1970,queseríaadamortedoditadorFranciscoFrancoedoseuRéxime,agardandounhasentenzaquealéndeafectaraunhapersoaconcretapoñeríaenevidenciaafaltadeescrúpulosdetodaamaquinariapolicialexudicial.Ninascousaspasarandoxeitoqueserelatarannosinformespoliciais,ninna instrución xudicial, nin tiña moito sentido no contexto dunha Europademocráticacoutarodereitoáliberdadedeexpresión.Poriso,eranmoitososqueagardabanunhasentenzaabsolutoria.

Nonfoiasí.OTribunaldeOrdePúblicaditasentenzacondenatoriaodía24deabrilde1970,considerandoprobado:

QueXaimeIsla,de54anos,formoupartedosnumerososasistentesámisacelebradao25dexulloenSanDomingosdeBonaval,naquesecantarondiversos himnos, entre eles o titulado “Venceremos nós”, no que elparticipou.Que pronunciou a frase “VivaGaliciaCeibe”, sendo detido,aíndaquesenquedaracreditadoquealteraseaordepública.Oministerio fiscal cualificou os feitos como constitutivos dundelito dedesordespúblicas,sendooprocesadoresponsabledomesmoenconceptode autor. Delito polo que o ministerio fiscal solicitou a pena de catromesesdearrestomaioremultade15.000pesetas,conpremapersoalde30díasencasodenonfacerefectivoesteimporte,máisopagodascostas.

Adefensasolicitouaabsoluciónporconsiderarquenoncometeraningúndelito.

Á vista dos puntos anteriores, o Tribunal establece os catro considerandosseguintes:

Queacondutadoprocesadoentrañaundelitodedesordespúblicasdadoque proferiu o berro de “Viva Galicia ceibe”, que “debe reputarse derebelión porque implica un atentado a la integridad de la patria alafirmarse el deseo de una Galicia independiente de España”. Un feitoagravado por producirse nunha reunión numerosa de persoas nun lugarpúblico.Que do devandito delito é responsable criminalmente en concepto deautoroprocesado,polasúaparticipacióndirectanosfeitos.Que non concorren circunstancias que modifiquen a responsabilidadeorixinalaefectospunitivos.Que as costas do proceso deberá satisfacelas o procesado, dada a súacondena.

CatrodemoledoresconsiderandosquedanlugaraoseguinteFALLO:

Que debemos condenar y condenamos al procesado Jaime-Lorenzo IslaCouto como responsable, en concepto de autor, de un delito de desórdenespúblicos a la pena de TRES MESES DE ARRESTO MAYOR, con susaccesoriasdesuspensióndetodocargopúblico,profesión,oficioyderechodesufragioduranteeltiempodelacondenayalpagodelascostas178.

Aprensafixounseguimentodoproceso

Asentenza foi,de certo,undurogolpeporque, entre tanto,Xaime Isla recibiraduciasdecartasdándolleazoseconfiandonaabsoluciónporpartedoTribunaldeOrdePública.Cartasentreasquefigurabannonsóasdepersoasamigas,senónasdos Colexios de Avogados de Galicia. Manuel Iglesias Corral, despois coñecidodeputadoautonómico,envíao16desetembrounhacartaaopresidentedoConselloXeraldaAvogacíaEspañola,dandocontadaalarmaqueprovocaranosColexiosdeAvogadosgalegosotratorecibidoporXaime.Denadaservirontodasestasmostrasdeapoio.

2.Dúassentenzasexculpatorias(23/2/1971e23/3/1971)

Mais Xaime Isla Couto non se rende. Despois de tantos anos de fidelidadegaleguistaedeloitapolítica,despoisdeaprenderatourearásautoridadeseacensuranascausasabertascontraGalaxiaecontraGrial,despoisdosdesgustosgobernativos

e das sancións económicas contra aRevista de Economía de Galicia, e tamén doséxitoseconquistasroubadasaoréximeabasedeestratexiaeintelixencia,XaimeIslaCoutononíarendersesenpresentarbatalla.

Destexeito,condatade24deabrilde1970,presentaunrecursodecasaciónaoTribunal Supremo por “quebrantamiento de la forma e infracción de Ley”. UndefectodeformaeunhamalaaplicacióndaLei!

Senocantodeserunxuízofoseunhapartidadenaipesacousapoderíasemellarserunfarolentodaregra.Nunhadasmoitascartasqueseconservansobreocaso,datada o día 13 de outubro de 1970, o seu avogado Ramón Chaves González,explícalleaXaimeosentidodestaestratexia,sorprendenteparaalguénalleoaodíaadíadoTribunalSupremo,erematacunhafraseateigadadeesperanzaequeresultouser profética: “A lo mejor ocurre que ahora, cuando con el otoño, se sinte unomenosoptimista,ganaselrecurso”179.

Este optimismo de Ramón Chaves agocha unha intrahistoria porque Xaime,probablemente, resultou favorecido pola elección dun maxistrado do TribunalSupremo,ÁngelEscuderodelCorral(1916-2001),queactuaríacomorelatordasúasentenza.EstemaxistradopresentabaunperfilideolóxicofavorableparaorecursodeXaime,comosinalaRamónChavesnunhacartade14denovembrode1970180.Eademáisdasideasliberais,ÁngelEscuderodesempeñaragrandepartedasúacarreiraxudicial enGalicia entre1944e1958,primeiramente enAllariz eposteriormentenas Audiencias Provinciais de Lugo e Pontevedra. Xa que logo, o maxistradomantiñarelaciónsdeamizadeconmoitosamigosecolegasdeXaime,talecomonosdesvela, outramente,RamónChaves: “Te lodigopor si quieres quehaga algodetipo ‘recomendacional’ (siempre con permiso de Don Roberto GonzálezPastoriza…’), p. e., a través de Adrio, el Abogado de Pontevedra, quien ‘mima’muchoaEscudero.Odecualquierotro”181.

Contodosestespreparativosavistadorecursotenlugarodía11defebreirode1971peranteaSalaSegundadoTribunalSupremo,enbaseaoseguintemotivodecasación:

Al amparo del nº 1 del art. 849 de la Ley de Enjuiciamiento Criminal,infracciónpor aplicación indebidadel art. 248delCódigoPenal, por cuantodichopreceptoexigeparasuaplicaciónquese‘dierangritos’ysóloconstaqueelrecurrentediouno182.

Nasentenza—condatade23defebreirode1971—taménsefaiunreflexióndecarácter sociolóxico sobre o que significa alterar a orde pública, poñendo ácomunidadenunhasituaciónrealdeperigo,ouoquesignificandesdeopuntodevistasemánticoalgúnsdostermosempregadospoloTribunaldeOrdePúblicaparacualificar os feitos. Chama a atención o relator sobre o sentido da expresión“palabrasprovocativas”,desdeopuntodevistaaxiolóxico,asícomoascondiciónsdelugar,tempo,ocasión,reiteración,queoutorganáinfracciónunmatizrelativoecircunstancial. Concluíndo que os meros berros son inocuos e polo tanto debenquedar fóra do campo penal, aínda que poidan ser considerados doutro xeito noámbitoadministrativo,noquesepodenreprocharcondutasmenosgravesederiscoremotoouabstracto.

Poroutrabanda,consideraorelatorquenonsepodeafirmarqueasistiraunactoen memoria dunha gran poetisa galega teña como fin promover o separatismodesintegrador da patria. Engadindo, a continuación, un argumento tan abraiante,

dada a época e o contexto no que se pronuncia que me permito reproducir acontinuación:

Ni siquieraque el grito tuviera—dadoeldiferente contenidode lapalabra‘ceibe’—unseguromatizseparatistanopermitido,oquemásbienenvolvieraunsentidoregionalista,exaltadordelaunidaddentrodelavariedad,quenoesreprobable,sinoqueinclusoresultadefendibleenloculturalypolítico,pornolesionarsinoposiblementebeneficiarlaseguridadeinteresesdelEstado183.

Máis que a argumentación xudicial dunmaxistrado, semella, ás veces, lendo osconsiderandos,queasistimosaunhaclasedeFilosofía,deMetafísicaoudeMoral.Porén, unha cousa é certa: esta sorprendente argumentación en apoio do únicomotivodecasaciónpresentadofuncionou.

No seu FALLO o tribunal Supremo declara que hai lugar para o recurso decasacióne,polotanto,quequedaanuladaasentenzaditadapoloTribunaldeOrdePública verbo da consideración dos feitos xulgados como un delito de desordespúblicas. Ordena igualmente que lle devolvan o depósito que tiña constituído eindicaquetampoucollecorrespondeopagodascostasdoxuízo.

Odía23demarzode1971,volvereunirseoTribunalSupremoparatratarnunhapeza separada o delito de desordes públicas que apreciara o Tribunal de OrdePública.Noseuconsiderando,omaxistradolimítaseadicirque,portodooquexafora amplamente exposto na anterior sentenza de casación (que o feito non eraconstitutivo de delito consonte ao art. 248 do Código Penal, que o berropronunciado por ser illado, polo lugar no que se pronunciou, pola falta designificación certa, pola ausencia de consecuencias que implicasen risco ouperigoinmediatocapazdeincitarárebeliónseparatista)debeabsolvertaménnestecasoaoimputadododelitode“desordespúblicas”,contodasasconsecuenciaslegais184.

O procurador Saturnino Estévez Rodríguez envíalle a Xaime Isla un oficio condatade13demarzode1971noquellecomunicaoFALLOdasdúassentenzas185:

Tamén o seu avogado, Ramón Chaves González, lle escribe a Xaime Isla paradarlleosparabéns,perofaialgúnscomentariosdignosdeserenreproducidos186:

Madrid,16demarzode1971

QueridoJaime:

La sentencia, además de absolverte reparando la injusticia ‘a sabiendas’ delTribunaldeOrdenPúblico,quierecomplacerte.Nohaymásque leerenella,p.e.,lareferenciaquehacealAbogado,oalregionalismo…Casi,casiEscuderosemereceuna carta tuya, ynode agradecimiento,porque elhacer justicia lorepugna,perosídereconocimientoalvalorporeltriunfodelaJusticia.

La sentencia merece, así mismo, la satisfacción expresa a recoger por losColegiosdeAbogadosgallegos.YoselamandoalosdecanosdeLaCoruñaydeLugo,aquienestrato.

LeenvíocopiadeestacartaaFontenla,conlasentencia,yporaquellodequeélesunjoven‘motorizado’,yparaqueélactúecomosabe.

Conmienhorabuenayunfuerteabrazo.

Mentres as amizades e os colegas agasallaban aXaime con parabéns, unha notainformativadoServizodeInformacióndaCoruñadaDirecciónXeraldeSeguridaderecolleunduroinformedaPolicíade22demarzode1971dirixidoaogobernadorcivildaCoruñarelativoásnoticiaspublicadasnaprensasobrealibreabsolucióndeXaime polo Tribunal Supremo.Polo seu interese reproducimos parte desta notarescatadaporXanFragaenTerraeTempo,xaquereflicteperfectamenteoespíritodun réximepolítico autoritario e o estilo de pensamento e traballo dunhas forzaspoliciaisrepresorasqueíanperdendoabatallapolaliberdade:

Esta noticia está siendo vivamente comentada en los medios afectos,sorprendiendo la tesis sustentada por dicho altoTribunal, ya que los testigospresenciales del incidente pudieron advertir el claro propósito de convertiraquellaoportunidadenunaprovocaciónyenunactodedesafecciónquedieralugar a enfrentamientos y resistencias a la fuerza pública, secundando lasconsignasdedesprestigiopolíticoyaconocidas.

Por parte de la fuerza pública los comentarios son de desaliento, pueshabiendo quedado, por la forma en que se produjeron los hechos y por lapresencia de elementosmarxistas calificados, bien claro el verdadero objetivoqueallíseproponían,lesproduceconfusiónladesestimacióndolosadeungritoseparatistaqueenunactopúblicoessiempreunaincitaciónaldesorden187.

Estas dúas sentenzas exculpatorias supuxeronmoitomáis que a recuperacióndacordura e do sentido común no contexto dun réxime político onde todo eraexcéntrico e delirante.Nohorizonte dunhanova década que traería aEspaña e aGalicia a recuperación das liberdades, a sentenza foi interpretada como unhaconquistacolectivaparadesmontar,pezaapeza,unréximetananacrónicoecaducocomoopropioditador.Agorasiquepodíasercertooproféticotítulodacanción:“Venceremosnós”.

3.Opoboéquenmáisordena:adhesiónsetestemuñosrecibidos

Anovadassentenzasabsolutoriasespallouseaxiña.Tantoaprensanacionalcomoaprensagalegafixéronseeconanoticia,oquedeulugaraquedesdemoidiferenteslugares de España de Galicia chegaran cartas e notas de adhesión a Xaime IslaCouto.VelaíoquepublicabaLaVozdeGalicia(sóserefirenaocasodeXaimenostresprimeirosparágrafos).OperiódicoLaVanguardiarecollíataménanova:

NovasdaabsolucióndeXaimeIslaCoutopoloTribunalSupremo

Comoparteda súa estratexiadedefensa ededenunciapúblicadoacontecidoásaídadaMisadeRosalía,XaimeIslaCoutoescribiraunhacartaenRaxócondatade30dexullode1969dirixidaaoColexiodeAvogadosdePontevedra,enviandocopiaaosColexiosdeGaliciaedeMadrid.Nestalongacarta,poñíaencoñecementododecanodoColexiodeAvogadosqueásaídadamisado25dexulloenlembranzadeRosalíadeCastro fora increpado, golpeado e empuxadobrutalmentepolapolicía;conducido á comisaría de Santiago, internado nun calabozo, sometido a uninterrogatorioahoraavanzada,retidoeincomunicadoataodíaseguintenoquefoiincoadodiantedaAutoridadeMilitaredespoisnoXulgadoordinariodeGardaque,logo de recibir a declaración, decretou a súa liberdade. Engadía Xaime que“conscientes,sinduda,delabusocometidoydelaarbitrariedaddeladetención,losresponsablesdeellofabricaronunadenunciaenlaquefalsamenteyburdamenteseme imputó elhaberproferidogritos subversivosy cometidoactosde resistencia y

desacato a la Autoridad, además de intentar solamente fines separatistas con lacelebraciónreligiosareferida”188.OsColexiosenviaronprimeirocartasdeadhesión.Oprimeiro,odePontevedracontesta inmediatamente189.Taménosdemaiso fan(Coruña, 4/8/69; Vigo, 19/9/1969; Presidente Consello Xeral da AvogacíaEspañola, Madrid 29/8/15), e cando, dous anos despois o Tribunal SupremoabsolveaXaimeIsla,envíancartasdefelicitaciónesatisfacción.

Uns días despois contesta o decano do Colexio de Avogados de Madridinteresándosepolocaso,atravésdoColexiodeSantiago190.Easí,sucesivamente.

Sonmoitastaménascartasdosamigos.Aprimeira,tansódousdíasdespoisdosfeitos,éaquerecibedoavogadoeamigoCesáreoSacoLópez,desdeMonfortedeLemos.SacoforauncorrelixionariodeXaimenasMocidadesGaleguistasdoPG,noque ingresara no 1931. No ano 1946 foi detido en Madrid xunto con RamónPiñeiro.Xaime,queviaxaaMadridparafacerasoposiciónsácátedradeDereitoeEconomíadaEmpresa vacantenaEscoladePeritos Industriais deVigo, visitanocárcereodía16deoutubropolatarde,logoderemataraoposición,aosirmásSaco,CamiloeCesáreo191.SacoremataríadespoisdesaírdocárcereacarreiradeDereitoenOviedo e exercía de avogado enMonforte deLemos, desde onde lle escribe aXaime192.Nonpodemos reproducir todas as cartas recibidas, por iso seleccionareiesta primeira e unha das últimas, da que é autor Carlos Baliñas Fernández,catedráticodeFilosofíadaUniversidadedeSantiagodeCompostela193.

AcartadeCarlosBaliñas tendousaspectosquemegustaría salientar.Primeiro,que a batalla xudicial que acaba de gañar Xaime Isla non é un asunto privado eindividualsenónquetenrepercusiónscolectivasparaaconsideracióndeGaliciaedasúacultura194. Segunda, a circunstanciadequeo15exullodesemesmoano seráinaugurada aCasadeRosalía enPadrón, logodos arranxos realizados.Carlos éovicepresidente do Padroado Rosalía de Castro, que preside A. Sixto Seco, ecomunicaaXaime,membrofundadorepadroeirohistórico,afeliznoticia.

NasúavisitaáUniversidadedeSantiagodeCompostela,cogallodesernomeadoDoutor Honoris Causa, o filósofo Paul Ricoeur pronunciou unha conferencia

titulada“OXusto:entreo legal eobo”.Otítulodestediscurso,pronunciadonosalón de actos da Facultade de Medicina da Universidade de Santiago deCompostela o 27 de febreiro de 1997, evoca á perfección o dilema que decoteformula un proceso xudicial: a tensión entre a lei e o seu cumprimento, e o quepodemos considerarbodesdeopuntodevistamoral.Noprocesoxudicial abertocontraXaimeIslaCoutoninguéndubidadadesdeaperspectivamoralquearazónestabadasúaparte.XaimeIslafoiaolongodetodaasúavidaunhapersoadeben,cunsprincipioséticoseunhacoherencia sentacha.Maisoqueestabaencuestiónera se coa lexislación franquistanamanpodería triunfar taménaxustiza eoben.Finalmente, trunfou grazas ao Tribunal Supremo, que deu mostras dunhaecuanimidade e sentido da xustiza encomiable, abrente dun novo tempo políticoqueseaveciñaba.

177Datadoauto:14deagostode1969.TaménseinhibiráoxulgadodeprimeirainstanciadeSantiago,condatade12denovembrode1969,enfavordoTribunaldeOrdePúblicaconrelaciónácausaabertaaraízda denuncia de Xaime Isla por “Maltrato e Detención Ilegal”. De feito, nin tan sequera se realizandilixencias,agásorelativoátomadedeclaracióndastestemuñas.

178Sumarionº765de1969,JuzgadodeOrdenPúblico.Rollonº766de1969.ActuoucomopresidentedotribunaloxuízJoséFranciscoMateuCanoves,queseríaasasinadoporETAo16denovembrode1978enMadrid, sendo o primeiro xuíz asasinado pola banda terroritas pola súa condición de ex-presidente doTribunaldeOrdePública.

179CartadeRamónChavesGonzálezaXaimeIslaCouto.Madrid,11-10-1970.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

180“YatenemosPonenteenlotuyo:donÁngelEscudero.FuédelostresquelepedíalOficialdeSecretaría.AunqueeltalEscuderoselasdádesabiondo(esuntantopedante),creoquepuedehaceralgo,pues,porlo visto, se las de liberal; y lo de liberal tiene mucho que ver con ‘ceibe’”. Carta de Ramón ChavesGonzálezaXaimeIslaCouto.Madrid,14-11-1970.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

181CartadeRamónChavesGonzálezaXaimeIslaCouto.Madrid,21-12-1970.ArquivodaFundaciónIslaCouto.OAdrioaoquese refireRamónChavescremosquese tratadoavogadoepolíticopontevedrésGonzalo Adrio Barreiro (1919-2018). Roberto González Pastoriza (1898-1985) era avogado e un dosprincipaisreferentesdoPartidoGaleguistaenVigoduranteaIIRepública,candaaValentínPaz-Andrade.

182SentenciadelaSalaSegundadelTribunalSupremode23defebrerode1971.Recursonº1167/70,vista11/2/71,Ponencia5136.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

183Ibid.184SentenciadelaSalaSegundadelTribunalSupremode23demarzode1971.ArquivodaFundaciónIsla

Couto.185Despachodo13/3/1971doprocurador,procedemento1167/70.ArquivodaFundaciónIslaCouto.186Carta deRamónChavesGonzález aXaime IslaCouto,Madrid, 16-3-1971.ArquivodaFundación Isla

Couto.187 FRAGA, Xan: “Xaime Illa Couto na Misa por Rosalía”, Terra e Tempo. Dixital galego de pensamento

nacionalista,29-7-2012.188CartadeXaimeIslaaoIlmo.Sr.DecanodoIlustreColexiodeAvogadosdePontevedra,Raxó(Pontevedra)

30-7-1969.Arquivo da Fundación IslaCouto.Consérvase taménnestemesmoArquivo o borrador dalongacartamanuscritacunhaplumaqueaíndamostraavizosacorazuldatinta.

189CartadeIsidoroMillánMariñoaXaimeIslaCouto,Pontevedra,31-7-1969.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

190CartadeJoséLuisdelValleIturriagaaXaimeIslaCouto,Madrid,4-8-1969.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

191Cf.PASTORIZAROZAS,XoséLuís:XaimeIsla,RaízeutopíadeGalicia,op.cit.,p.49.192CartadeCesáreoSacoLópezaXaimeIslaCouto,Monforte28-7-1969.ArquivodaFundaciónIslaCouto.193CartadeCarlosA.BaliñasFernándezaXaimeIslaCouto,SantiagodeCompostela,1-4-1971.Arquivoda

FundaciónIslaCouto.194UnasuntonoquetaméninsistiráencartapersoalaXaimeoseuamigodePontevedraXoséLuísFontenla:

“Comprendo—dille-adesgañaquechepodeproduciresteasunto,maisentendotaménquetrascendeoplanomeramente personal enmoitos sentidos”. Carta de Xosé Luís Fontenla Rodríguez a Xaime IslaCouto,Pontevedra,30-8-1969.ArquivodaFundaciónIslaCouto.

CONCLUSIÓNVENCEREMOSNÓS,OUOPREZODALIBERDADE

AhistoriadogaleguismopolíticodoséculoXXéimprescindibleparacomprenderaGaliciacontemporánea,asúaraizameeassúasfontesnutricias.Moitosdoslogrospolíticos,sociaiseinstitucionaisdosqueagoragozamostiveronosseualicercenuntempobendistinto á realidadedemocráticado séculoXXI, dentrodunhaEspañadas Autonomías. Paseniño, mais con decisión, moitas persoas traballaroncaladamente durante décadas para que a nosa Terra se situase un día en pé deigualdadeconcalqueraoutraculturaeuropea.Devolveradignidadeánosacultura,xeneralizar ou normalizar a lingua galega en todos os eidos, tamén no da Igrexa,sentírmonosorgullososdos logrosquexuntospodiamosacadarcomopobofoiunprocesolongoedifícil,aoquemoitaspersoasentregaronomellordesi.

Como pon de manifesto o caso de Xaime Isla Couto que vimos de referir, ascousasnonforonsempreasí.AGuerraCivileoFranquismobotaronporterratodoocamiñoandadoporesa“santacompañadeimortaesgalegos”dosquefalaCastelaona súa Alba de Groria, impoñendo unha férrea centralización do Estado queesmagou calquera reivindicación galeguista e condenou, no mellor dos casos, asmanifestaciónsculturaispropiasamerofolclorismo.

Contra estapolítica erguéronsepersoas e gruposque, tanto enGalicia comonoexilio, loitaron para manter acesa a chama galeguista. Nos anos 50, unha novaxeración tomaríao relevodaXeraciónNós, clausuradaabruptamentepolaGuerraCivilespañolaeoposteriorréximedeFranco.Estaxeraciónqueemerxena“longanoite”do franquismoeraungrupode intelectuais cungran sentidoprácticoe, secadra por iso, optaron polo traballo cultural, que era tamén unha ferramentapolítica,máispoderosadoquemoitospensaron.ContaXerardoFernándezAlbor,concerta retranca,quedunhavoltaRamónPiñeiroexplicoulle auncomisariodepolicía,conaquelabondadedeespíritocoaqueelfalaba:“nóssófacemosunlaborcultural”.O policía retrucou: “¡pues eso es precisamente lo queme preocupa!”195

Ramón Piñeiro, Xaime Isla Couto, Francisco Fernández del Riego, entre outros,xunto a algúns nomes daXeraciónNós, respectados como verdadeiros patriarcas,caso de Ramón Otero Pedrayo, traballaron arreo para devolver a Galicia ánormalidadecultural,políticaesocialroubadapoloFranquismo196.

UndesteseidosnosqueseimplicoudemaneiramoiintensaXaimeIslaCoutofoiagaleguizacióndaIgrexa.Acreaciónderevistasdepensamentocristiándesdemoicedo,casodarevistaLogosenPontevedra,oagromardegruposcomoDeusFratesqueGallaeciae,aloitadesdeaEditorialSEPTparatraduciraogalegoostextoslitúrxicoseaBiblia,emoitasoutrasiniciativas,estabanorientadasxustamenteaconsecucióndesteobxectivogaleguizador,quetiñanamisaenlembranzadeRosalíadeCastro,celebradacada25dexulloenSanDomingosdeBonaval,unhareferenciahistórico-simbólica.

Ahistoria,quedecoteargallaodestinodoshomesaoseuantollo,quixoqueforanunhadestasmisas rosalianas candoo réxime franquistamediuas súas forzas cunhomeíntegrochamadoXaimeIslaCouto,entregadoácausadeGalicia.Coidoteramosadoqueos feitos acontecidos ao rematar amisa en lembranzadeRosalía deCastro, o 25 de xullo de 1969, no adro da igrexa de SanDomingos de Bonaval(agresión, detención, cativerio, e proceso xudicial), alén de probar a coherenciapersoaldequenos sufriu, foiundos episodiosnosqueas institucións franquistastentarondobregarasansiasdeliberdadedasociedadegalegamáisconcienciada.Porfortuna,nonolograroneocasoXaimeIslaCoutopermitiuescribirunhapáxinananosahistoriapolíticapoucocoñecidae,ásveces,terxiversada.

Agardo que neste ano 2019, no que se cumpren cincuenta anos desa misa enlembranza de Rosalía de Castro de 1969, na que tiveron lugar os feitos aquírelatados,estacontribuciónpoidaservirparacoñecerunpoucomellorafiguradesteintelectual que, xunto con Ramón Piñeiro e Francisco Fernández del Riego,conformanahidraoutrindadedeGalaxia.

TenteidaracoñeceruncapítulonanosahistoriapolíticacontemporáneaquenosfaladanormalizacióndalinguagaleganoeidodaIgrexae,asemade,daloitadunhaxeración que traballou arreo para conquistar espazos de liberdade durante oFranquismo.Ásúaintelixencia,tenacidadeeabnegacióndebemosmoitosdoslogroscolectivosdeGalicia,paíspequenoquecolleenteironocorazón.

195FERNÁNDEZALBOR,Xerardo:“Galeguismoedemocracia:asmiñaslembranzadeRamónPiñeiro”,enAGÍSVILLAVERDE,M.eFREIREGARABAL,M.(eds.):Galicia,25anosdespois.HomenaxeaXerardoFernándezAlbor,ServizodePublicaciónsdaUSC,2009,p.29.

196 Sobre a conformación da Xeración Galaxia cf. FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F.: A xeración Galaxia,EditorialGalaxia,Vigo,1996.

APÉNDICEGRÁFICO

BIBLIOGRAFÍA

I.FONTES

ISLA COUTO, Xaime: Construír Galicia, Publicacións da Fundación OteroPedrayo,Trasalba(Ourense),1992.

—:“CartadeXaimeIslaCoutoaoCardealQuirogade13denovembrode1968”,en LÓPEZ MUÑOZ, Daniel: O idioma da igrexa en Galicia, Consello daCulturaGalega,SantiagodeCompostela,1989.

—: “Dende o cristianismo e a democracia”, (entrevista) en FERNÁNDEZFREIXANES,Víctor:Unhaduciadegalegos,Galaxia,Vigo,1982.

—:“RamóneGalaxia”,enHomenaxeaRamónPiñeiro,GaliciaEditorial/FundaciónCaixaGalicia,ACoruña1991.

—: “Limiar” en ISLA COUTO, Xaime: Construír Galicia, Publicacións daFundaciónOteroPedrayo,Trasalba(Ourense),1992.

—: “Discursododoutorando”,Actode investidura comoDoutorHonorisCausadoProfesorXaimeIslaCouto,UniversidadedeVigo,30deabrilde1999.

—: “Castelao e as Mocedades Galeguistas”, en PASTORIZA ROZAS, Xosé L.(ed.), Xaime Isla. Raíz e utopía de Galicia, Fundación Isla Couto/EditorialGalaxia,Vigo2015,p.123.

ISLACOUTO,X. eGÓMEZXURXO,S.: “OpadreSeixas: profético, galego euniversal”, en Encrucillada. Revista galega de pensamento cristián, n. 90,novembro-decembro1994.

II.BIBLIOGRAFÍASECUNDARIA

AA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,EditorialGalaxia,Vigo,1996.A.B.:“LatraslacióndelosrestosdeRosalíadeCastrodeMurguía:elactofúnebre

en Santiago”, en La Patria Gallega. Boletín-Revista. Órgano Oficial de laAsociaciónRegionalista,anoI,nº5,30demaiode1891,ediciónfacsímil,XuntadeGalicia,SantiagodeCompostela,2000.

AGÍS VILLAVERDE, M.: “O padre Seixas e a misa en Rosalía de 1965. Nocincuenta cabodano da primeira misa en galego”, en DOMÍNGUEZ, Q.,CABADA,M. e GÓMEZXURXO, S. (eds.):O Padre Xaime Seixas Subirá.

PregoeirodaIrmandade.Homenaxenocentenariodoseunacemento(1915-2015),SEPT,Vigo,2015.

AGÍS VILLAVERDE, M.: Crónica viva do pensamento galego, IGESCO, Vigo,2001.

AGÍSVILLAVERDE,M.:“DonXaimeenRaxó”,enAA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,EditorialGalaxia,Vigo,1996.

AGÍSVILLAVERDE,MarcelinoeIGLESIASVARELA,Alba:“OpensamentodeXaimeIslaCouto:herdanzaseamores”,enGrial.Revistagalegadecultura,207,2015.

ANÓNIMO: “AprimeiraMisa en galego”, enGrial.Revista galega de cultura,9,1965.

ARAÚJOIGLESIAS,M.A.:Escritoscristiánssobreproblemas,personaxeseconflictosdeGalicia,EdiciósdoCastro,Sada(ACoruña),1987.

ARAÚXO IGLESIAS, M. A.: “Cara a unha eirexa galega”, en FERNÁNDEZFREIXANES,V.:Unhaduciadegalegos,EditorialGalaxia,Vigo1982.

BALIÑASFERNÁNDEZ,CarlosA.:RosalíadeCastro.Entreapoesía eapolítica.PatronatoRosalíadeCastro,Padrón,1987.

BEIRAS GARCÍA, Manuel: “Entrevista a Manuel Beiras García”, en La Voz deGalicia,3-1-1995.

BEIRAS GARCÍA, Manuel: “Historias da ‘Misa de Rosalía’”, enGalicia: 1950-1980.Trintaanosdecultura.PublicaciónconmemorativadotrintaaniversariodaEditorialGalaxia,EditorialGalaxia,Vigo,1980.

BOGUSZEWICZ, M.: “La actitud lingüística de la Iglesia católica en Galiciacincuenta años después del Concilio Vaticano II”, en Itinerarios. Revista deestudios lingüísticos, literarios, históricos y antropológicos, Universidade deVarsovia,Vol.16/2012.

BOUZADAFERNÁNDEZ,X.M. (ed.):Odesenvolvemento comunitario local.Unretodasociedadecivil.Elementosteóricosemetodolóxicos,IGESCO,Vigo,1999.

BREY, María Luisa: “Unha conversa con Xaime Isla Couto”, entrevista inédita,realizadanoano1993(ArquivodaFundaciónIslaCouto).

CAAMAÑO SUÁREZ, M. e RODRÍGUEZ PAMPÍN, X. M.: Pro e contra daLitúrxiaenGalego.Historiadunhapolémica,SEPT,Vigo,1980.

CABADA CASTRO, M.: O padre Seixas desde dentro. Unha aposta progresista,galeguistaeuniversalista,SEPT,Vigo,2013.

CARBALLO,Francisco:“PoruncristianismoenraizadoenGalicia”,enHomenaxeaXaimeIslaCouto,EditorialGalaxia,Vigo,1996.

CASAS,Manuel:“DíadeRosalíaCastro”.ElPuebloGallego,25-7-1935.CASTELAO,AlfonsoR.:AlbadeGroria,Ed.GaliciadoCentroGallegodeBuenos

Aires,1951.CASTRO, Xavier. O galeguismo na encrucillada republicana. Publicacións da

DeputacióndeOurense,Ourense,1985.CERVIÑO,Xosé(monseñor):“Unhomedaculturacomprometidocoasúafe”,en

AA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,EditorialGalaxia,Vigo,1996.CORESTRASMONTE,B. et al.: “DíadeGalicia”enGranEnciclopediaGalega,

vol.13,Ed.ElProgreso,Lugo,2003.CURROS ENRÍQUEZ, Manuel: Curros Enríquez canta a Rosalía de Castro(1891,1904). Fundación Rosalía de Castro-Centro de Estudios Rosalianos,Padrón,2001.

DIÉGUEZ,L.,VIDAL,C.,GARRIDO,X.C.,BautistaAlvárez.Unhavidaparaanación,Documental, Santiago deCompostela, Fundación Bautista Álvarez deEstudosNacionalistas,2005.

DOMINGOCUADRILLERO,Jorge:ElexiliorepublicanoespañolenCuba.SigloXXIEds.,Madrid,2009.

DOMÍNGUEZ,Francisco(Quico):“AComunidadedevidacristiádeVigoVigoealiturxiaengalego”,enLumieira,17(1991),pp.211-213.

DOMÍNGUEZ, Francisco (Quico):“O Padre Seixas na nosa lembranza”, enEncrucillada.Revistagalegadepensamentocristián,SantiagodeCompostela,151,2007.

DOMÍNGUEZ, Francisco (Quico): “Ondas doMar de Vigo, o coro vigués dasmisas en galego”, en DOMÍNGUEZ, Q., CABADA, M. e XURXO, S. G.(eds.):OPadreSeixasSubirá.Pregoeirodairmandade,SEPT,Vigo2015.

DOMINGUEZ, F. (Quico): “Xaime Isla e a inculturación da Igrexa galega”, enGrial.Revistagalegadecultura,207,2015.

DOMÍNGUEZ,Francisco(Quico):“50anosna inculturacióndaIgrexaGalega”,en http://editorialsept.gal/sample-page/sept-50-anos-na-inculturacion-da-igrexa-galega.

DOMÍNGUEZ,Q.,CABADA,M.eGÓMEZXURXO,S.(eds.):OPadreSeixasSubirá.Pregoeirodairmandade,SEPT,Vigo2015.

EIRÉ,Afonso,“50anosdoDíadaPatriaGalega”,ElCorreoGallego,25-7-2018.ERMIDAMEILÁN,XoséRamón,“Arepresióncontraoantifranquismoduranteo

estadodeexcepciónde1969”,SermosGaliza,330,17-1-2019.FERNÁNDEZALBOR,Xerardo:“Galeguismoedemocracia:asmiñas lembranza

deRamónPiñeiro”, enAGÍSVILLAVERDE,M. e FREIREGARABAL,M.(eds.):Galicia,25anosdespois.HomenaxeaXerardoFernándezAlbor,ServizodePublicaciónsdaUniversidadedeSantiagodeCompostela,2009.

FERNÁNDEZ FREIXANES, Víctor:Unha ducia de galegos, Editorial Galaxia,Vigo,1982.

FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F.: “Las jornadas rosalianas del Día de Galicia.HomenajedelCentroGallegoBonaerense, anuestraGranLírica”, enGalicia.RevistadelCentroGallegodeBuenosAires,AñoXXXIII,n.442.

FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F.: A xeración Galaxia, Editorial Galaxia, Vigo,1996.

FERRORUIBAL,Xesús:A Igrexa e a lingua galega. Ensaio,Consello daCulturaGalega,SantiagodeCompostela,1987.

FILGUEIRAVALVERDE, Xosé Fernando:Discurso de apertura do 1º Seminariogalegodearteecomunicación.CuadernosdoLaboratoriodeFormasdeGalicia,EdiciónsdoCastro,Sada,1984.

FRAGA, Xan: “Xaime Illa Couto na Misa por Rosalía”,Terra e Tempo. Dixitalgalegodepensamentonacionalista,29-7-2012.

FRANCO GRANDE, Xosé Luís. Os anos escuros, I. A resistencia cultural daxeneracióndanoite(1954-60),EdiciónsXeraisdeGalicia,Vigo,1985.

GARCÍA,Félix:“BosquexosalesianodeXaimeIslaCouto”,enAA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,EditorialGalaxia,Vigo,1996.

GARCÍADOMÍNGUEZ,Raimundo(Borobó).“AMisaditaporD.Chinto”.OCorreoGalego,25-10-2000.

GARCÍADOMÍNGUEZ, Raimundo (Borobó): “As cavilacións do Padroado deRosalía”.ElCorreoGallego,26-10-2000.

GARCÍADOMÍNGUEZ, Raimundo (Borobó). “La traslación de Rosalía” enAcantoradoSar.FundaciónRosalíadeCastro,Padrón,1999.

GARCÍAMARTÍ,Victoriano. “Biografía” enRosalía deCastro.ObrasCompletas.Ed.Aguilar,Madrid,1958.

GÓMEZXURXO,S.:ConversasdoPaiSeixasconSilvestreG.Xurxo,SEPT,Vigo1985.

GONZÁLEZ,Xosé:“HomenaxeaoDoutorCarlosGuitián”,GaliciaConfidencial,24-4-2017.

GONZÁLEZBERAMENDI,J.:“Naciónetradición”nomonográficodeLaVozdeGaliciadedicadoaOteroPedrayo,1-2-2001.

GONZÁLEZ BERAMENDI, J.: Da provincia á nación. Historia do galeguismo

político,Ed.Xerais,Vigo,2007GURRIARÁN, R.: Do Gaudeamus Igitur ao Venceremos Nós. Obra Social

Caixagalicia,ACoruña,2008.GURRIARÁN,R.:1968enCompostela.16testemuños.UniversidadedeSantiagode

Compostela,2010;GURRIARÁN,R.: Inmunda escoria. A Universidade franquista e as mobilizaciónsestudiantísenCompostela,1939-1968.EdiciónsXeraisdeGalicia,Vigo,2010.

LAGO-CIZURGOÑI,A.:“InformedoCensor”,enOMisalGalegocoRitualdosSacramentos e máis unha escolma das principás oracións do fiel Cristián, AsEdiciónsdoAdro,SEPT,Vigo,1968.

LÓPEZMUÑOZ,Daniel.O idioma da Igrexa en Galicia,Consello da CulturaGalega,SantiagodeCompostela,1989.

MAIZ, R.: “El franquismo en Galicia”, enHistoria de Galicia, vol. 4: La épocacontemporánea,Ed.FarodeVigo,Vigo,1991.

MANDIÁ,Diana:“AestreagalegadeCastelao”,ElPaís,11-2-2011.MARÍA,Manuel:“PequenahistoriadaMisadeRosalía”,enRosalíaVive,número

monográfico extraordinario de A Nosa Terra, dedicado a Rosalía de Castro,Vigo,1984.

MARTÍNEZ COBAS, Francisco Xavier: “Xaime e os novos”, en AA.VV.:HomenaxeaXaimeIslaCouto,EditorialGalaxia,Vigo,1996.

MARX,K.:TesissobreFeuerbachenLudwigFeuerbachyel finde la filosofíaclásicaalemana.Dietz,Sttutgart,1888.

MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luís: “Venceremos nós (engádega)”, enFaro de Vigo,15-9-2006.

MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luis: “Da Estrela e da Illa”, enFaro de Vigo, 10-10-2015.

MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luís: “Seixas en Bonaval”, en DOMÍNGUEZ, Q.,CABADA, M. e XURXO, S. G. (eds.):O Padre Seixas Subirá. Pregoeiro dairmandade,SEPT,Vigo,2015.

MÍNGUEZ GOYANES, Xosé L.:Quiroga Palacios no seu tempo, Consorcio deSantiago,SantiagodeCompostela,2000.

MORENTETORRES,Xosé:“Laliturgiaengallego”.ElIdealGallego,28-8-1965.MOSQUERAPÉREZ,Xosé:“DiscursopronunciadoenBosAireso24dexullode

1959”,ArquivoSonorodeGalicia,ConsellodaCulturaGalega.MOUNIER,Emmanuel:¿Quées elpersonalismo?, enObrasCompletas, t. III,Ed.

Sígueme,Salamanca,1990.

OBELLEIRO,M.,“AsvocesdaprimeiradécadadoDíadaPatriaGalega”,SermosGaliza,255,20-7-2017

PASTORIZA ROZAS, Xosé Luís (ed.): Xaime Isla. Raíz e utopía de Galicia,FundaciónIslaCouto/EditorialGalaxia,Vigo2015.

PASTORIZAROZAS,XoséLuís:“PresenciadaNación!OgaleguismoxuvenildeXaimeIslaCouto”enGrial.Revistagalegadecultura,207,2015,pp.22-33.

PASTORIZAROZAS,XoséLuís: “Ramiro IslaCouto:pioneirodonacionalismoalénmar”,enBERAMENDI,J., etal. (Eds).,RepensarGalicia.As Irmandadesda Fala, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia-Museo do Pobo Galego,2017,pp.309-324.

PÉREZPRIETO,V.:GalegoseCristiáns,SEPT,Vigo,1994.PIOXII:“Enelalbayenlaluz.RadiomensajedeNavidaddesuSantidadPíoXII”,

24denadalde1941,LibreríaEditriceVaticana.QUIROGAPALACIOS,Fernando:“CartadoCardealQuirogaPalaciosaXaime

IslaCoutode4dedecembrode1968”,enLÓPEZMUÑOZ,Daniel:Oidiomada Igrexa enGalicia, ,Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela,1989.

REYLAMA,Gonzalo.VintequilómetrosósurdeSantiago.ACasa-MuseodeRosalía.ColecciónEscribiduras,núm.1.FundaciónRosalíadeCastro,Padrón,1999.

RODRÍGUEZFRAIZ,A.:Castelaonaalmadosescritoresdoseutempo,DeputacióndePontevedra,Pontevedra,1990.

RODRÍGUEZ POLO, Xosé Ramón: Ramón Piñeiro e a estratexia do galeguismo(1939-1982),Ed.Xerais,Vigo,2009.

RUÍZJIMÉNEZ,J.M.:Introducciónalpensamientode JaquesMaritain, InstitutoEmmanuelMounier,Madrid,1991.

SEIXASSUBIRÁ,X.:HomilíadoPadreSeixas,pronunciadanaMisaenlembranzadeRosalíadeCastrode1965.50aniversariodaprimeiramisaengalego(1965-2015), Galicia Milenio. Foro de Pensamento e Opinión, Santiago deCompostela,2015.

SEIXAS SUBIRÁ, X.: “Primeiramisa en idioma galego” enFaro deVigo, 24-7-1966.

TORRES QUEIRUGA, A.: “Nota pra unha teoloxía do galeguismo”, enGrial.Revistagalegadecultura,9,1965.

VIDAL, Carme: “Xaime Isla Couto—entrevista-“, enANosa Terra, 919, 27-1-2000.

VIDÁNTORREIRA,Manuel:“HistoriadoprimeiroMisalengalego”,ElCorreo

Gallego,18-7-1987.VIDÁN TORREIRA,Manuel e PRECEDO LAFUENTE, Xesús:O Cantar dosCantaresdeSalomón,enGrial.Revistagalegadecultura,6,1964.

VIDÁNTORREIRA,ManuelePRECEDOLAFUENTE,Xesús:AApocalipsedeSanXoán(Escolma),enGrial.Revistagalegadecultura,14,1966.

VILLARES,Ramón:AHistoria,EditorialGalaxia,Vigo1984.XOÁNXXIII:CartaEncíclicaPacem inTerris. Sobre la paz entre todos los pueblosquehade fundarseen laverdad, la justicia,elamory la libertad,11deabrilde1963,LibreríaEditriceVaticana,Roma.Trad.Galega:XOÁNXXIII:Paceminterris: a paz entre tódolos pobos fundada na verdade, na xusticia, no amor, nalibertade, versión e limiar de Isaac Alonso Estravís, Edicións do Adro, SEPT1968.