LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en...

204
LVC EN SI A MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO 38 (Vol. XIX) LUGO, 2009

Transcript of LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en...

Page 1: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LVCENSIAMISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO

N« 38 (Vol. XIX) LUGO, 2009

Page 2: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PORTADA:

Monolito fundacional da cidade de Lugo, que se atopa no Museo Provincial.O texto é:

Orixinal TraduciónC(AESARI) (dedicado) ACÉSARPAULLUS • FABIVS PAULO • FABIOMAXVMVS MÁXIMOLEGAT• CAESARIS LEGADO DO CÉSAR

Das catre pedras fundacionais (cipos) que tiñan as cidades fundadas por Roma, enLugo atopáronse e consérvanse tres, algo extraordinario, xa que poucas destas urbesgardan tales cipos.

Edita: Biblioteca del Seminario Diocesano de LugoDepósito Legal: LU 855 - 1990ISSN 1130-6831

Imprime: La Voz de la Verdad, Lugo

EDICIÓN PATROCINADA POR:

SECRETARÍA XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICAEXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGOEXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO

FUNDACIÓN CAIXA GALICIA

Page 3: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LVCENSIA

MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

PRESIDENCIA DE HONOR

Excmo. D. Alfonso Carrasco Rauco OBISPO DE LUGO

CONSEJO DE REDACCIÓN

Gonzalo Fraga Vázquez DIRECTOR

Daniel García García

Manuel Castro Gay

Amador López Valcárcel

Nicandro Ares Vázquez

M.' Dolores Carmona Álvarez

Manuel Rodríguez Sánchez

Mario Vázquez Carballo

Argimiro López Rivas SECRETARIO

ASESORES

Luciano Armas Vázquez

Jaime Delgado Gómez

José Antonio González García

Antonio Negro Expósito

Ramón Piñeiro Campos

José Antonio Ferreiro Varela

ADMINISTRACIÓN Biblioteca del Seminario Diocesano C/ Ángel López Pérez, s/n. Apdo. 36 LUGO - España Correo-E: [email protected]

Page 4: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

GUION/DIALOGO

Sabido é que a investigación avanza sempre paso a paso -pequenos fitos- , e que a paulatina asimilación destes avances vai configurando as culturas. Investigación e cultura - dúas inquedanzas que mezcla (misce­lánea) L VCENSIA- traen a estas páxinas o froito dos esforzos -moi me­ritorios- de tódolos colaboradores.

A sección ESTUDIOS ábrese co aporte de Nicandro Ares Vázquez , no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto arqueológico, tentando mellorar a visión histórica do mítico e famoso monumento. E o propio autor -na mesma sección- devela paso a paso a Toponimia do Canee/lo de Antas de U/la.

A que é, dalgún modo, primeira institución da Cidade de Lugo, o Concello, ten unha longa e nobre historia, que agarda ós estudiosos. O profesor Adolfo de Abel Vitela, na segunda entrega sobre Os alcaldes de Lugo no século XVIII (II), alumea recamos pouco coñecidos da vida edi­licia e social de entón.

Soportes da vida social e cultural da nosa terra foron e son tanto as enerxías como a actividade do agro. Dous temas dos que expoñen o en­xeñeiro Antonio Dorado Díaz e o historiador Osacar González Murado. O enxeñeiro tratando das Enerxías renovables en Galicia; e o historiador rastreando nos procesos transformadores de O Agro lucense no século XVIII; ámbolos dous temas de vivo interese para o presente.

O labor de investigación dos restantes artigos da sección céntranse: a) en afondar en expresións doctrinais da fe, no artigo do teólogo Mario Vázquez Carballo, titulado Teología Eucarística Renovada (co gallo dos Congresos Eucarísticos); b) na interpretación de documentación inédita sobre a Parroquia e Santuario de N. S. de Guimarei, Fria/ (Lugo), polo investigador José Manuel Abel Expósito; c) análise das mensaxes dun tímpano da lgrexa de Castelo (Taboada) -na serie La Biblia en la icono-

Page 5: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

grafía pétrea lucense- realizado polo arqueólogo Jaime Delgado Gó­mez; e c) finalmente, unha contribución ó mellor coñecemento de O Ce­breiro: Hospital, Mosteiro e Santo Milagro, feita polo investigador Luís López Pombo, que aporta un conxunto de documentos sobre o tema.

Acontecementos e persoeiros moi destacados no ámbito da vida social e cultural lucense centran, esta vez, os COMENTARIOS; o primeiro unha reseña sobre as últimas Xornadas de Teoloxía de Lugo, feita polo escritu­rista José Antonio Salgado Agromartín; segue un documentado informe biográfico da personalidade e obra de Purificación de Cara y Más Villa­fuerte, feíto polo galardoado escritor Nicolás Vida! López (primeiro pre­mio do certame "Anxel Fole", sobre o Fundador de "El Progreso");o acto final celebratorio das "Vodas de Brillantes" do Museo Provincial de Lugo detállase con textos do programa de actividades; e, por último, Un ensaio filosófico sobre o lucense Juan Rof Carbal/o, de Argimiro López Rivas, comenta unha homenaxe conxunta de Fundación Caixa Galicia e diario El Progreso ó publicar o libro ganador do XXI Premio Literario Ánxel Fole, sobre a -un tanto esquecida- dimensión filosófica do ilustre médico.

O TEXTO saca a luz unha petición do Cabildo da Catedral de Lugo á Santa Sede, en tempos de Paulo V, solicitando unha reliquia do santo patrono San Froilán; reliquia que se garda e venera desde entón (1614) nesta catedral. Dúas follas que se conservan en Roma, que se reproducen aquí, con transcripción e traducción do catedrático, bibliotecario do Se­minario, Manuel Rodríguez Sánchez.

Cerran este número 38 recensións e comentarios de LIBROS relacio­nados dalgún xeito coa vida luguesa, tarea a cargo -coma sempre- de pro­fesosores do Seminario e outros tamén especialistas nos respectivos temas.

. . . Cada número de L VCENSIA tenta ser, pois, un pequeno paso no in­

menso camiño do saber. Suma de moitos esforzos, especialmente dos in­vestigadores e escritores (cosque ternos unha débeda especial); pero ta­mén polo indispensable aporte de cantos conforman o círculo que fai po­sible a publicación e permanencia da Revista: lectores, difusores, patro­cinadores, editores, etc. etc.

Cada persoa e cada institución suma pasos neste camiñar, e produce en tódolos implicados o gran honor de sentirse cerca dos "bos e xenero­sos". A todos moitas gracias, así coma a petición de que ninguén nos deixe, e o desexo de que nos atopemos de novo alá no outono, un mes despois das festas do naso San Froilán.

Page 6: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SUMARIO

ESTUDIOS Pág.

Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda por Nicandro Ares Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Os alcaldes de Lugo no século XVIII (ll) por Adolfo de Abel Vilela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Energías renovables en c;alicia por Antonio Dorado Díaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

O agro lucense a mediados do século XVIII por Osear González Murado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Teología eucarística renovada por Mario Vázquez Carbal/o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Guimarei (Friol, Lugo): Santuario Mariano por José Manuel Abe/ Expósito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Toponimia do Concello de Antas de Ulla por Nicandro Ares Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

La Biblia en la iconografía pétrea lucense por Jaime Delgado Gómez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

O Cebreiro: el Santo Milagro por Luis López Pamba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

COMENTARIOS

Xornadas Abertas de Teoloxía de Lugo por José Antonio Salgado Agromartín

Purificación de Cara y Más Villafuerte y su obra

145

por Nicolás Vida/ López . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

"Vodas de Brillantes" do Museo Provincial de Lugo por Cartafol do Museo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Antropoloxía de Juan Rol Carballo por Argimiro López Rivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

TEXTO

La reliquia lucense de San Froilán por Manuel Rodríguez Sánchez 183

LIBROS................................................ 191

COLABORARON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Page 7: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 8: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ESTUDIOS

UNA INSCRIPCIÓN EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA Y SU CONTEXTO ARQUEOLÓGICO

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

El día 1 de octubre de 2006 el amigo Enrique Jorge Montenegro Rúa me sorprendió con una singular noticia. El tiene dos fundamentales estudios sobre el monumento de Santa Eulalia de Bóveda, publicados respectivamente por el Concello de Lugo (2005) y la Xunta de Galicia (2008). Ahora sigue trabajando sobre este tema para la tesis doctoral, y me dejó el dibujo de una inscripción que había aquí en el año 1805, a la que nadie parece haberle prestado atención. Tal dibujo y su adjunto informe había sido remitido por José M' Gil y Santiso a la Real Acade­mia de la Historia, en donde se conserva actualmente.

El texto de Ja carta que acompañaba a aquel papel es el siguiente:

Señor Secretario. Muy Señor n1io: la aticcion, que tengo alas antiguedades n1e da motivo a em­

biar la inclusa hallJda enla Yglesia de S'" Eulalia de 13obeda frJ de S. Julian de Vilacha de Mera distante de esta Ciuc1 dos leguas poco mas, esta inscriccion se hallaba colocada en una de las esquinas de la expresad<.1 Yg1" 1nas habiendose de­secho aquella p' ainenazé:u ruina, se colocó en una delas esquinas del muro que rodea ala Yg1.'. Apenas se puPdc (onnar explicacion quando ve1nos casi todos sus cau1cteres bo1Tildos y gastados a CJUScJ de lo~ temporales.

Estin1are a V. presente la inclusa ala R1 Acaden1iJ. Nuestro S6r güé J V. mh6s afias corno deseo. Lugo 20 de Febº de 1805. P1.L.M. de V. su n1as at" ser" Joset M" Gil y ScJntiso (rubricado) Seil.or Secretilrio de la l-listoria. (Nota al rnargen) Acad·' de 1" de M(lrzo de 1805. Contéstese el recivo (rúbrica).

(Contestación) Mui S"' n1ío. Con el papel de Vd. de 20 de este 1nes recibi la inscripción q.

me incluye, hallada en la igl" de S1·' Eulalia de Bobeda, feligresia de 5" Julian de

Page 9: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

10 NTCANDRO ARES VÁZQUEZ

Vi lacha de Mera, y de todo daré cuenta á la Rl. Acadª de la Histª en la primª Junta ordinaria ql' se celebre.

Dios gíie. á Vd. m'. a•. Mad". 28 de Febº de 1805. Sr. Dn Josef M' Gil y Santiso, (Lugo).

Advertencias previas

l. De esta remisión a la Academia da cuenta Rosario Cebrián Fer­nández, Comisión de Antigüedades de la Real Academia de la Histo­ria. Antigüedades e Inscripciones 1748-1845. Catálogo e Índices, Real Academia de la Historia. Gabinete de Antigüedades. Madrid 2002, pág. 224, 2' col. Esta es su ficha:

Sigo.: CAI-LU/9/3931/5(2) Fecha: 1809/2/20 Lugo. Contenido: Dibujo de la inscripción encontrada en la

iglesia de Santa Eulalia de Bóveda. Autor: Gil Santiso, José María (fig. Somoza y Gil, Isidoro). Destinatario: Secretario de la Real Academia de la

Historia. Materiales: Inscripción de cronología indeterminada. Lugares: Lugo: Santa Eulalia de Bóveda; San Julián de Vilachá de

Mera (conc. de Lugo).

2. Creo que esta ficha contiene error en la fecha 1809, en vez de 1805. El 5 en la citada carta se asemeja a una ~: pero en otros manus­critos del informante figura el número 9 justamente con esta forma.

3. Con anterioridad, en carta dirigida al "S"' D" Diego Clemencin", José M' Gil y Santiso le pedía "el favor que me ponga el sobre escrito AD" Ysidoro Somoza y Gil en Lugo aunque no hay tal sujeto en la Ciudad y esto lo hago pues temo me saquen la correspondencia en el Correo". A este suceso alude también Rosario Cebrián, o.e., pág. 221 y 222 (1' col.). Y conviene tener en cuenta el pseudónimo en su real contexto y justa apreciación, pues no se sabe que haya sido utilizado por el interesado en alguna publicación que hubiera realizado.

Comentario

Desconocemos el dictamen de la Academia sobre el dibujo; pero ello no obsta para presentarlo por medio de LVCENSIA, con la aquies­cencia y otras ayudas bibliográficas de Enrique Montenegro, y dedicar­le algún comentario, siquiera sea referido a su contexto.

Page 10: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

·~

¿-. ~· ~

~ ~

'

'

UNA JNSCRJPCJÓN EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA

'~ 111 E /\ '\ CT E 'I ~U I .~ ( • . újt 1 '/ ~ V

-..,,... ,_ \,. ' '- 'f_ fJ)

J 1 1 \ \ ;;_ t:

~~ ~ ;~i;~-~~ .. ·:~> ·? .. :< , .. ~ ·,.¡_ J

!

k ,,

. ·'"' ..._,

!1 1( r ¡, \. i IT E 'I \

'Ci-/.:r 1·1 1

'! f T < i: : . '

! ' ,. i' ... ;

~-----·----- ___________ {}

11

Se trataba de una lápida con la forma aproximada del siguiente es­quema y con las dimensiones que se indicaban de esta manera: "Tiene de largo desde las letras a=b= tres quartas y media; y desde c=d= tres quartas; de ancho desde e=f= dos quartas"

e __ _ c 1 l_d a¡ lb

f

Constaba de una inscripción en siete líneas, escritas con letras ma­yúsculas de tipo uncia!, visible sobre todo en la T, dato que conviene tener en cuenta para su datación aproximada. Comenzaba con el signo de la cruz y, a continuación, IN ERA TE ... Pero es imposible recons­truir el significado de lo restante en el dibujo. Al día de hoy no se sabe de su paradero; pero es posible que no esté totalmente extraviada. Y sería bueno que alguien indagara si todavía permanece oculta en algún muro de Bóveda o si viajó, llevada por la familia de quien hizo aque­lla comunicación a la Academia de la Historia, como puede sugerir la siguiente muestra.

Manuel Vázquez Seijas, Fortalezas de Lugo y su Provincia, tomo VI, 1973, pág. 133-138, señala que en la parroquia de San Martín de Poutomillos [a 12 kms de Lugo y 3 más a Bóveda, aclaro yo] está la

Page 11: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

-1

-----~- '-.

"- .l

~'"-

Iglesia actual de Santa Eulalia de Bóveda edificada a finales del siglo XVIII, en paralelo con la iglesia medieval derruida.

Puerta de acceso al monumento soterrado y orientación contrapuesta de la iglesia

Page 12: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UNA INSCRlPC/ÓN EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA 13

Casa-Torre de Recimil. Y que en documentos existentes en el archi­vo de esta casa consta que había sido adquirida por don Cayetano Gil Taboada, obispo de Lugo (1735-1745), que la utilizó como residencia de verano''l. Allí recibió la Bula de su nombramiento para Arzobispo de Santiago, en donde falleció en 1751. Y añade: "Familiares suyos la poseyeron; en 1817, era de D. Antonio Gil y Santiso, en 1840 era due­ño de ella y de sus bienes anejos, D. Victoriano María Gil y en 1884, D. Victoriano Felipe Gil y Ortega. Don Victoriano Gil Moreira apare­ce vendiendo poco después, casa y propiedad a don Sabino Valcarce Camba, pasando en 1898 también por venta, a D. Victoriano Sánchez Latas, Registrador de la Propiedad""'-

Antonio Benito Yebra de Ares, Pazos y Señoríos de lo Provincia de Lugo, tomo 1, 1997, pág. 149, recoge los mismos datos y añade que "a su fallecimiento [el de Sánchez Latas, 15-IIl-1927] lo hereda su viu­da doña Petra Arrieta Fernández y recae después en su hijo don Luis Sánchez Arrieta. Los hijos de éste lo venden en 1979 al matrimonio coruñés don Andrés Conde-Medín y doña Amalia Rubio Aranguren, actuales propietarios".

La importancia de esta inscripción no está precisamente en lo que el dibujo revela, que, como se ve, es bien poco clarificador. Sin em­bargo es interesante, como noticia previa a los indicios del misterioso monumento soterrado que el párroco (1909-1975), don José M' Penado Rodríguez, detectó en 1914, siguiendo los rumores que había escucha­do en su niñez y leyendo en el antiguo Libro de Fábrica de la iglesia (1691 ), de los cuales con toda fidelidad y nada de "sigilo" dio cuenta inmeditamente a las autoridades competentes de Lugo (creo que por medio de la familia Pimentel). Un siglo antes, en 1805, algo había a la vista en Santa Eulalia de Bóveda, que llamó la atención de don José M'

( l) José Manuel Abe! Expósito, en f ,VCENSIA, N" 2. l, 2000, p. 290, escribe que "D. Cdye­tano pasaba largas temporadas en el Pazo de Recin1il en Poulumillos, propiedad de~ herman_c_i_QQ.]ítica Dd Mariana Teijeiro y Sotun1ayor, nieta de D. Lope Teijeiro, señor de las casas de Recin1il, Chan1oso y Vilaestevez. S. XVIII". Esta versión coincide con lu del Catastro de la Ensenada ( 17.S2), diciendo que en San Marlín de Pouto1nillos Do1la Maridna Teixeiro, vecina de lu Ciudad de Santiago, tenía una casa al sitio de Recin1il de 8 x G varas, otra al '>itio de Vi lar de G x 4 Vdras, otra <1! sitio de Recin1il con dos cuartos altos, de 18 x 8 varas. Adeinás, acorde con el apellido Teixeiro, estj el tejo, árhol que ti gura en los blasones del pazo de Rccin1il.

(2) Este era el Presidente de la Diputución de Lugu en 1925-1927 (Cf. LVCENSIA, N" 34, 2007, p. 93), años en los que <,e iniciaron la excuv..iciones oficiales del n1onumento de Sílnta Eulalia de Bóveda con algún presupuesto de esla institución para tal fin y para el acceso a él por carretera. Con10 escribe Enrique Montenegro en CROA (N.º 16, 2006, p. 43) fue éste quien dió a conocer el hallazgo in sicu al Presidente Je la Con1lsión de Monu111entos, Luis López Martí, acotnpunándolo hasta Bóveda en 1926.

Page 13: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

14 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Gil y Santiso, familiar de los señores de Recimil, para hacer esta co­municación a la Academia de la Historia. Entonces no había carretera por aquí, sino sólo el Camino Real, sobre el Primitivo medieval, y éste sobre la Vía Romana de L VCVS AD IRIAM"'. Y es casi seguro que don José Mª Gil se albergase en el pazo de Recimil, para desde allí hacer su excursión a Bóveda, que está a 3 kms. de distancia.

Residuos medievales

José M.ª Penado Rodríguez (1952)

Nace: 17 - X - 1874, en San Pedro de Ca/de Presbítero: 21-Xll-1901 Ecónomo de Aguasmestas: 9-1-1902 Coadjutor de Sta. Marina de Sarria: 28-III-1906 Párroco de Vilachá de Mera, Bóveda y Prógalo: l-IX-1909 Muere: 14-XI-1975

Sospecho que la inscripción se refería a la fecha de construcción o consagración de la iglesia medieval (¿románica?) que estaba encima del monumento romano soterrado'41 • Sugiere esta hipótesis el hecho de haber estado empotrada la piedra con su inscripción en la esquina de aquella ruinosa iglesia antes de pasar al muro del atrio. Así están hoy epígrafes en las románicas de Santiago de Entrambasaugas, San Paio de Seixón, San Mamede da Torre, San Salvador de Valboa, etc.'"l Si en la inscripción de Bóveda arriesgásemos la ERA TE(rtia post mi-

(3) Cf. LVCENSIA, N° 6, 1993, p. 23. (4) En el Libro de Fábrica, 1691, fol 2, 5e ordena al cura que "en particular vea si se puede

hacer un mineral por donde se vacíe el agua que se encierra en la bóveda de dicha iglesia por parecer que con el tiempo amenaza ruina a dicha iglesia destruyéndole los cimientos". En el n1ismo Libro, fol. 87v, consta que en 5.10.1751 se hicieron pagos "por terraplenar el coro echando tierra en él para que se pudiese enterrar, poniendo cinco sepulturas todas de piedra de cantería labrada y una piedra que se puso en el arco también de cantería, que sirve de escalón para la capilla mayor e iguala con las cinco sepulturas, que como esta iglesia es de bóveda, que está otra iglesia debajo de ella no se podía enterrar sin terraplenar". Cuatro años después, "se aseguraron las columnas de la iglesia que está debajo donde hoy se celebra".

(5) Cf. Jaime Delgado Gómez, El Románico de Lugo y su Provincia, 6 vols. Edit. Edinosa, La Coruña 1996-2006. Índice alfabético en el tomo VI. También en Santa María de Te­mes se halla una lápida, empotrada en el muro de la iglesia, algo semejante en su forn1a a la de Bóveda y con inscripción del siglo IX (J. Delgado, t. V, p. 18).

Page 14: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UNA INSCRIPCIÓN EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA 15

l/esimam), tendríamos el año 965, al cual se podrían referir los datos siguientes.

De la iglesia medieval se conservan aún tres modillones o cane­cillos del alero en la oficina de información que tiene el conserje del monumento en Bóveda. Uno de ellos representa una cabeza con una esquemática cara humana de rasgos faciales incisos casi en plano. Otro muestra la figura de un tambor musical cilíndrico con caja acanalada y bordes tóricos. Y el tercero parece tener un bajorrelieve, difícil de defi­nirlo al presente por mi parte<6l. En el vestíbulo de dicha oficina, al aire libre, está también un bloque de piedra granítica cilíndrico, de 43 cms. de diámetro y un metro de alto, que debió de ser el soporte de la mesa del altar, porque tiene excavado en el plano superior un hueco cuadran­gular, de 9 cms ', con una muesca en el borde del hoyo para encajar una tapa de 12 cms', destinado sin duda a guardar una cajita de madera con las reliquias de Santa Eulalia, titular y patrona de la iglesia. Modelos semejantes tengo visto en las iglesias románicas de San Salvador de Brigos (Chantada), en Santiago de Espasande (Castroverde)"l, en San Mamede de Vilachá (A Pobra do Brollón).

Por el Libro de Fábrica primitivo (fol. 95) consta que la iglesia de Santa Eulalia de Bóveda tuvo un "cabildo", es decir, un tejadillo ado­sado (lateral o frontal), como el que todavía tienen algunas iglesias románicas lucenses (por ejemplo, San Salvador do Mao, Ferreira de Pallares), el cual en otras ha desaparecido, pero conservan todavía en sus muros las ménsulas al exterior, en las que se apoyaban las vigas de aquel cobertizo. Tal cabildo fue construido en tiempos del obispo Izquierdo (1755). Tenía "veintidós pies de largo y otros tantos de an­cho", y se dice que en él "se pusieron veinticuatro sepulturas, porque no se entierra en la iglesia, como es de bóveda". La obra "la pujó Juan Bugallo y tres compañeros, éste las paredes, y la armación Tomás de Marzán y dos compañeros". Posiblemente se construyó en el suelo que ocupa la actual iglesia, en la que hacen todavía de pavimento aquellas tapas de sepulturas, piezas graníticas cuadriculadas, de 60 cms', con un agujero cada tres para poder levantarlas con algún garfio.

La iglesia actual se edificó a finales del siglo XVIII, en paralelo con la iglesia medieval derruida, alzando su muro septentrional sobre el muro meridional del monumento soterrado'"l. Tenía una puerta lateral

(6) Véase ilustración en la obra de Enrique J. Montenegro, Rebeca Blanco, Rosa Benavi­des, César Portela, Santa Eulalia de Bóveda, Xunta de Galicia, 2008, pág 112.

(7) Cf. J. Delgado Gómez, o. c., ton10 11, págs. 62 y 459-460. (8) ¿Conservará todavía la pared norte de la iglesia actual elementos de la pared sur medie­

val, con la que se identificó?. El revoque de cales impide ahora esta comprobación.

Page 15: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

Acceso interior al monumento

l. .. ' ".

'

Centro de información, donde se encuentran los 3 modillones o canecillos del alero de la iglesia medieval

Page 16: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UNA INSCRIPCIÓN EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA 17

al norte, que se tapió cuando se excavó oficialmente el monumento en 1926, y se abrió una simétrica al sur en el año 1929, fecha que se con­serva en la pila de mármol para el agua bendita al lado de esta puerta, que es la actual. En 25.9.1804 el obispo ordenó que se hiciese "el muro del atrio de sobre sí por junto a la pared de la iglesia vieja". Sería en­tonces cuando se colocó en este muro la lápida con inscripción, vista por Gil y Santiso en 1805, muro que se deshizo en 1926 y diferente del actual que se muestra aquí con fotografía, en la pág. 12.

Orientación

Se debe advertir que la iglesia cristiana medieval de Santa Eulalia de Bóveda tenía, como la moderna tiene, la fachada y puerta principal en su cara occidental, conforme a una vetustísima tradición y norma secular. En cambio el monumento pagano soterrado conserva aún la fachada del lado de oriente ( cf. pág. 12). Este dato es muy importante para dilucidar la diversa funcionalidad de ambas construcciones. Una basílica cristiana con tres naves no encajaría con la orientación del monumento.

Jaime Delgado, El porqué de la orientación de las iglesias, en LV­CENSIA, Nº 33, 2006, 347-356, afirma que "las primeras basílicas cristianas ya estaban orientadas ... erigidas con esta finalidad cultual fueron las que hizo el emperador Constantino, muerto en el año 337" (p. 347) ... '"'

M' José Domingo Pérez-Ugena, Bestiario en la escultura de las iglesias románicas de la provincia de A Coruña - Simbología, A Co­ruña 1998, pág. 59, escribe: "Desde las Constituciones Apostólicas el templo aparece orientado según el eje este-oeste; esta norma continuó usándose hasta después del Concilio de Trento ... Al este estaba el áb­side y el altar. Al oeste la fachada principal" ...

No será necesario aclarar aquí que las Constituciones Apostólicas son ocho libros, elaborados probablemente en Siria a fines del s. IV, que se conservan en texto griego (Diatagai tóón agíoon apostóloon) y posterior traducción al latín.

Comentando tales Constituciones, BertholdAltaner, Patrología, tra­duc. del alemán, Madrid 1945, p. 31, glosaba: "El edificio de la iglesia

(9) Delgado (p.353.) evoca el siguiente texto de Orígenes (185-253): "No pases por alto el detalle de que [el sacerdote levítico] esparció la sangre hacia Oriente. Porque la propiciación viene de oriente, pues de allí proviene el honbre cuyo nombre es Oriente, que fue hecho mediador entre Dios y los hombres. Esto te está invitando a mirar siempre hacia oriente, de donde brota para ti el sol de justicia, de donde nace siempre para ti la luz del día, para que no andes nunca en tinieblas ni en ellas aquel día supremo te sorprenda ... "

Page 17: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

18 N/CANDROARES VÁZQUEZ

debe tener el ábside hacia el oriente; a derecha y a izquierda del ábside deben colocarse las sacristías 'pastophorien"'.

Esta versión se puede ajustar algo más, si la comparamos con el texto griego y latino editado por J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Col/ectio, Akademische Druck- U. Verlagsanstalt, Graz 1960. En el vol. !, cols. 361-362, aparece el párrafo que interesa aquí, tomado de aquellas Constituciones, Libro Il, Capítulo LVII, que me facilitó el bibliotecario Manuel Rodríguez Sánchez. Se le dice al obispo: "Cuando convoques a la Iglesia de Dios, como piloto de una gran nave, manda con toda prudencia que se congregue, prescribiendo a los diáconos, como a marineros, que dispongan con mucho cuidado y decencia los sitios para los hermanos, como a navegantes. Y ante todo sin dudarlo el templo sea alargado, vuelto en dirección a oriente, a una y otra parte los pastoforios al lado de levante, algo semejante a una nave; y esté colocado en medio el trono del obispo y a cada lado de él siéntese el presbiterio"' 1º' (Ac primum quidem sit aedes oblonga Orientem versus, navi similis, utrinque pastophoria in Orien­tem. Sit solium episcopi in medio positum, et ex utroque eius latere sedeant presbyteri) ... Y más adelante añade: "Y después de esto L de las lecturas bíblicas y de la exhortación parenéticaJ, levantándose todos al unísono y mirando hacia Oriente, tras la salida de los catecúme­nos y la de los penitentes, hagan preces a Dios que asciende sobre el cielo del cielo al Oriente" (Deinde cuncti pariter consurgentes et in Orientem spectantes, egressis catechumenis et poenitentibus, precen­tur Deum, qui ascendit super coelum coeli, idque ad Orientem) ...

Como conclusión, notemos que la 'nave' en las iglesias románicas rura­les suele tener una proa o ábside más estrecho, (el presbiterio, en donde se realizan los ritos sagrados), como para que los cristianos puedan surcar el misterioso mar de la mística, guiados no por la brújula de la estrella polar, sino mirando hacia el Oriente, por donde amanece el Sol que ilumina y da la vida, Cristo resucitado. Esto lo sabía Santa Eulalia, la bien hablada, már­tir del siglo IV, y los cristianos que después la veneraron en aquella "eccle­sia Sancte Eolalie antiqua" de Bóveda, a. 971, la "Sancta Eulalia Alta" del obispo Odoario, a. 747, de Alfonso III, a. 897, y de los monjes de Sobrado,

(10) Ofrezco la traducción castellana sobre el texto griego, más preciso que el latino. La palabra griega pastofóriu, plural de pastofórion, es la usada en la versión bíblica de los LXX (pastophoria en la Vulgata) para designar los sitios de los sacerdotes en el tem­plo de Jerusalén (1 Mac. 4, 38 y 57). Es compuesta de pastós (sustantivo derivado del verbo pósso!pátto 'salpicar, bordar una imagen en un tejido'), que en el griego hele­nístico designaba una 'vela' (en principio 'vela bordada o tapiz'), también 'velo/dosel desplegado por encima de la novia'. El segundo elemento fórionlfória es de la familia del verbo féro 'llevar', 'soportar', 'sostener', etc. Véase P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque; histoire des mots, Paris 1999.

Page 18: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UNA INSCRIPCIÓN EN SANTA EUl,ALIA DE BÓVEDA 19

a. 964, usando un lenguaje y un templo diferente del utilizado por los paganos en el monumento so­terrado.

El informador de la lápida

Hemos visto que Yebra de Ares y Vázquez Seijas dicen que el dueño del Pazo de Recimil (en 1817) era Antonio Gil y San­tiso(I''· Y por datos que ofrece Carlos de la Peña Vida!, Los Gil Taboada de Deza" 21, sabemos que Antonio era el primero de 11 hermanos, otro de los cuales fue este informador de la lápida de Santa Eulalia de Bóveda, José María Gil y Santiso, hijos de D. Cayetano Gil Taboada y Or­tega y de O' Teresa Juana Cata­lina Santiso y Riego, bautizados todos ellos en la parroquia de Santiago (A Nova) de la ciudad de Lugo. La partida de bautismo de José M' es la siguiente:

(Al margen): Josef M' del Carmen, Enrique.

En quince de Julio de mil se­tecientos ochenta y siete, bapti­cé solemnemente un Niño hijo lexmó de Dn Cayetano Ph'' Gil y

(11) En 19/8/1808 fue elegido como di­pulado del Ayuntamienlo de l.ugo para su representación en el Reino de c;a\icia, en sustitución de Don José Mª de Prado (Debo este infor­me a E. Monlenegro Rúa).

( 12) Artículo publicado en "Descubrin­do Deza'', Anuario de Esludios e Investigación, Concello de Lalín (Pontevedra), Nº 6, 2004, pp. 11-40.

• , .• , , ••• , ., .• , .. ;<{ .w,PJny µ'.VJ O olu~ .!'rw lrt· --~ µ~, x.rr' dva.nr..tl;i; 1ifaµ¡l/po>· NE, Íx«TÉfWY~ psptJv nf ?rc:>ocpóvo: lfil!'di; dvctnNW, 3ni; f 01u V11I· xr+ .:)w ~-;µ/a-et; O T; /¡r1a-x_Ó;nS &p0vo~.7t«f Éxdnp« ~¡~ 1r.«n?i""""" nilfJ7fia-/3vrivov, .••..•.••.•.. ~.... 1

.. :.··.···~······:·:···,···--···;·;·. ti:~T:¿n rs-upq¡wyr,x o::ircon> é.IJ;«!'<X'i'«Vn~, X: E"UI o::v«n'f<.a.; :t1i:i:-

nc101Ícoo:vni; µ!} TWJ nSv X«Til:{:~í.1.~V ~ TIWnJi µoru • ;ro<Ím:v Í~odo~ 'W)'Q:i-.!Eol~WG"«Y T¡J 81rJ TW lir1{3f{31)­~ár-1t'1fi' n, bp~vo'vTb ~po::vb lllrTtlaiva7l'f<.ai>,, •, •,

c>,¿et-1.fc..1;-~r'<-t_ JU te..i-..,, ,_,,.,,,, ¿""' &_..;r~·r""'~~·l'¡,.,,,;,, llfnli>iú-:;

José María Penado Rodríguez (1935)

Page 19: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

20 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Ortega, y D' Theresa Juana Santiso y Riego, vecinos desta ciu": Abue­los Paternos Dn Juan Antonio Gil Teyxeiro, y D' Ana Rosa de Ortega y Prado vez' de la misma: Maternos Dn Antonio Santiso, y D' Manuela del Riego, vecinos de Santiago de Sumio: fue su Padrino Dn Andres Gregario de la Torre Cura de San Salv'" de Francos: Pusele Nombre Josef Maria del Carmen, Enrique, Andres, Benito de todos los Stas y q' conste lo firmo como Cura ut supra#

Dn Vicente Lopez Somoza (rubricado).

Según Peña Vida! (p. 24), el padre de José M', D. Cayetano Gil Taboada y Ortega había nacido en Lugo el 16.2.1748 y fue regidor perpetuo de su ciudad, dueño de la Casa-torre de Vilaestévez [en San Xoán do Alto, Lugo], de las de Barcia [en Lalín, Pontevedra], Recimil [en San Martiño de Poitomillos, Lugo], Cargo [Lugo], y de la Plaza Mayor [Lugo]; señor de los cotos de Tremeado [en Castro (Parade­la) o en Vi/apedre (Sarria) Lugo], San Lourenzo de "Aguiáns" [= O Cauto enAguiar (Outeiro de Rei) Lugo], e "lrixo" (= ¿Irixe en Marzán (Monterroso) Lugo?]. Se casó en primeras nupcias con su prima D' María Josefa Taboada y Gil, y después de enviudar el 14.6.1772 y sin descendencia, tomó por esposa el 15.1.1775 a D' Teresa Juana Catalina Santiso y Riego y se veló el 9.5.1775 en la capilla del pazo de Vilasuso en Santiago de Sumio (Carral, A Coruña). Esta era hija de D. Antonio Bernardo Santiso Villardefrancos, señor de Vilasuso, que había sido re­gidor de A Coruña, y de su mujer D' Manuela del Riego Osario Lamas y Valdés, natural de Sangoñedo (Tineo).

Asimismo, según Peña Vidal (p. 23), el abuelo paterno de José María, D. Juan Antonio Gil Taboada y Teixeiro, nacido en Barcia el 25.8.1720, fue bautizado llevando de padrino a D. Juan Antonio Teixeiro, vecino de Poutomillos. Era hijo de D. Gregario Gil Taboada (hermano del obispo Cayetano) y de D' Mariana Teixeiro Bermúdez y Sotomayor, casados en San Martiño de Poutomillos el 16.5.1715. Fue alcalde y regidor de Lugo.

Un dato final llama mi atención. Y es que justamente en el año 1805, cuando José M' Gil y Santiso manda su informe a la Academia, era su padre, Cayetano Felipe Gil y Ortega, el que cumplía la función de regidor anual de la ciudad de Lugo, como leemos en LVCENSIA, Nº 36, 2008, p. 41. ¿Pudo éste intervenir quizá en Ja recogida de la lápida de Bóveda?

Page 20: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

OS ALCALDES DE LUGO NO SÉCULO XVIII (11)

OS CONFLICTOS ENTRE INSTITUCIÓNS

Por ADOLFO DE ABEL VILELA

Na primeira parte do artigo sobre a elección dos alcaldes da cidade de Lugo, ocupámonos da súa orixe, composición do Con­cello, e procedemento ou cerimonial que se seguía, toma de pose­sión e asignación da vara máis antiga e máis moderna, ou alcalde máis antigo e máis moderno.

Estas cuestións non estiveron exentas de conflitos, que trata­mos nesta segunda parte, nun momento en que aínda se daba moita importancia á regalía, o costume e as formas. Nos reinados de Fernando VI e Carlos 111, vanse recortando os privilexios do se­ñorío, que quedaran definitivamente abolidos coa Constitución de 1812, desaparecendo as últimas reminiscencias do mundo medie­val e do Antigo Réxime, anuncio da sociedade que vai xurdir como consecuencia das revolucións Industrial, Francesa e Americana, que dará paso á época contemporánea.

Felipe V reasume a xurisdición ordinaria

Xa sinalamos no artigo anterior que os xuíces ou alcaldes ordinarios só os podían pór os emperadores, os reis ou a quen eles lle outorgasen ou desen poder para iso, é dicir, o bispo tiña a xurisdición por delega­ción real. En 1720 estando aínda a sé vacante, o rei reasumiu a xuris­dición ordinaria da cidade, enviando a un representante para facer as de alcalde. Era unha suspensión do señorío, un feito insólito na Idade Moderna que non se coñecía aquí desde a Idade Media.

Page 21: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

22 ADOLFO DE ABEL V/LELA

Foi este o primeiro problema coque se atopou o novo bispo don Ma­nuel Santa María Salazar (1720-1734), nomeado o 4 de marzo. Nese ano foran designados alcaldes ordinarios Pedro Gómez de Lama, como máis antigo, e Juan Bautista Montenegro, como máis moderno. O últi­mo consistorio que preside foi o do día 6 de abril, substituíndo Froilán Ignacio de Ulloa e Cadórniga, rexedor e alférez maior, por ausencia dos alcaldes ordinarios0 i, e o 8 de maio presídeo Francisco Vela de la Cueva, do Consello da Súa Maxestade, o seu oidor, e alcalde maior na Real Audiencia de Galicia en virtude de despacho de El Rei o naso señor, Deus o garde, e señores do seu real Canse/lo. Xa que logo os alcaldes foran destituídos.

•t.

1-

Casa do Concello no S. XIX

O 30 de abril, Felipe V, dá en Madrid a carta pola que reasume polo tempo da nasa vontade, a xu­risdición da cidade e o seu distrito. Mandaba ao alcalde maior e ordi­narios que non lle impedisen o des­envolvemento das súas funcións e que cesasen, e que o idor informa­se dos excesos dignos de re(orma­ciónC2l.

O 10 de maio Francisco Vela de la Cueva manifestou no Conce-llo que tiña carta orde de don Luís

de Miraba!, presidente do Consello de Castela, escrita en Madrid o día 1, na que lle mandaba que non saíse de Lugo ata que recibise a ordena que lle mandaba reasumir a xurisdición ordinaria polo tempo en que se entendere na comisión e pescuda en que se acha e máis sexa da súa vontadec~i.

Para que tivese observancia mandou a don Froilán Ignacio de Ulloa, rexedor máis antigo, que por ausencia dos alcaldes exercía a xurisdi­ción ordinaria, ordenando que se abstivese dela, sen dala nin exercela por si nin por outra persoa no seu nome. Facíanlle saber a resolución de El Rei, facendo extensiva a notificación ós dous alcaldes e ao meiriño, ós seus lugares tenentes, ministros, escribáns de número e ao concello e máis ministros e persoas que entendesen no uso da xurisdición ordi­naria.

(1) Caja. 27. Leg. 46. Actas capitulares de 1720. Consistorio 12-04. AHP de L. A. (2) Caja. 27. Leg. 46. Actas capitulares de 1720. Anexo consistorio 11-06. AHP de L. A. (3) lbidem.

Page 22: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ALCALDES DE tuco NO SÉCULO XVlll (//) 23

Tiñan que absterse do uso dela, os xuices, os escribáns e ministros para que non os tivesen por tales, se non ao oidor que desde hoxe o é e será no nome da Súa Maxestade, e na súa execución dará as ardes máis convenientes e que sexan do seu real servizo e boa administra­ción de xustizaC4 l.

Mandaba ao escribán do Concello que lle dese a relación dos rexedo­res que compoñían o carpo da Cidade, ou corporación, que estaban en exercicio para convoca los a unha sesión do consistorio que tería lugar ao día seguinte as nove da mañá para darlles a coñecer o real despacho.

O 11 de maio de 1720, reúnense os rexedores Froilán Ignacio de Ulloa e Cadórniga, Pedro Losada Villaframil, Juan Ciprián de Parga, José Antonio Vaamonde, Manuel Mejía e Daza, Manuel Montenegro dás Seixas, e o procurador xeral Antonio de Castro Vaamonde. Froilán Ignacio de Ulloa, como rexedor máis antigo, deu conta que o día ante­rior o oidor déralle conta do despacho, que lle ordenara cesar na administra­ción de xustiza que pasaría ao oidor.

Contestaron que lle obedecían e que estaban di spostos a catar o seu contido, e que o admitían por xustiza na cidade e o seu distrito, e que cando gustase daríanlle a posesión coa solemnidade que se acostuma e por dereito se requi­rd5'. A continuación entrou na sala o oidor e o rexedor máis amigo tomoulle xuramento na forma acostumada.

A restitución da xurisdición ordi­naria foille comunicada ao bispo por Francisco Vela de la Cueva o 2 de mar­zo de 1721, o mesmo día que recibiu a orde. Nela daba canta ao bispo das persoas investigadas para que non os elixise, que eran don Pedro Gómez de Lama, don Andrés Mosquera, don

A xurisdicción ordinaria foi reasumida por Felipe Ven 1720

Francisco de Castro, don Jacobo Pallares e os seus fillos, pois aínda que hai outros, como son de menos gradación, non os discorro esen­ciais nin de memoria para a discreción<GJ.

(4) lbidem. (S} Ibídem. (6) Caja. 27. Leg. 46. Actas capitulares de 1721. Anexo consistorio 26-03. AHP de L. A.

Page 23: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

24 ADOl,FO DE ABEL VILELA

O 21 de marzo, presidiu o consistorio o rexedor máis antigo José Benito de Ortega e Prado, para facer entrega dunha carta que ese mes­mo día lle dera o bispo, que cantiña unha carta arde do Consello para que a Cidade quedase enterada de que lle devolveran a xurisdición e que fixera título de meiriño a José Vázquez. Tamén acompañaba outra carta escrita polo fiscal do Consello, Tomás Melgarejo, expresando que en vista das consideracións expostas polo bispo ao gobernador para que se lle reintegrase a xurisdición ordinaria que reasumira don Fran­cisco Vela de la Cueva, con motivo das investigacións e castigo debido a excesos executados na administración e manexo de caudais públicos, o Consello acordara levantar a suspensión para que o bispo puidese no­mear xustizas con tal de que non fosen dos suxeitos culpados nos autos, establecéndose así a quietude nesta república<'!. Responderon ao bispo manifestándolle o gozo que a Cidade ten de que a súa maxestade, Deus garde, lle va/vese esta xurisdición<'l.

O 24 de marzo o bispo contestaba manifestando que nunca dubida­ra, nin podía dubidar, que a consecuencia do que eu estimo e aprecio o VS. correspóndeme, no parabén, que me dá de terme volto El Rei (que Deus garde), a xurisdición reasumida, cuxa expresión agradezo mi­rándoa como de tan amada Cidade19!. Enviáballes a carta e para que á súa vista lle propuxesen os suxeitos que sexan máis do servizo de Deus, e máis á mantenta para a boa administración de xustizd"'l.

Normalizada a situación o Concello presentou o cobrado ao bispo o 29 de marzo, propondo a Antonio de Castro, Andrés de Novoa, Juan Be­cerra Osario e Antonio Bernardo de Oca Prado e Sangro. O bispo desig­nou aos dous últimos, e o Concello deu a antigüidade a Juan Becerra.

O hispo encarcera ao alcalde

En 1730 houbo un conflito entre a Cidade e o bispo don Manuel Santa María Salazar. Segundo se reflicte na acta do consistorio do día 1 de xaneiro, o dito bispo, lago que recibiu as varas dos alcaldes que foran o ano que acababa de rematar, enviou por preso ao cárcere ecle­siástico a don Luís Antonio de Villar e Quiroga, que fara un dos alcal­des, ca motivo de recoller a chave do cárcere do cancel/o o día vinte e catro do pasado, para que non se fixese visita dela polo xuíz ecle­siástico, usando auto de xurisdición temporal e que está mandado non

(7) Caja. 27. Leg. 46. Actas capitulares de 1721. Consistorio 21-03. AHP de L. A. (8) Ibidem.

(9) Caja. 27. Leg. 46. Actas capitulares de 1721. Consistorio 26-03. AHP de L. A. (10) Ibidem.

Page 24: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ALCALDES DE LUGO NO SÉCULO XVIII (Il) 25

exerza polos señores do Real Acordo deste reino, en conformidade das disposicións que o prohiben'">.

A data é significativa, 24 de decembro, día de Noiteboa. A visita que pretendía facer pala tarde o provisor e gobernador eclesiástico, o era para visitar os seus presos'">, polo que tería máis que ver cun acto de piedade cara aos detidos, que dunha inspección.

Pero no caso de que a detención fose lexítima, perturbaba a posesión inmemorial e regalía do Concello de que ca/quera individuo seu, que é ou fose se lle poña por tal preso nestas Casas de Concello, e non in­cluíndose por agora na xustificación con que se procedeu a devandita prisión, só si, por haberse executado na parte que vai expresada'13l.

Acordaron manifestalo por carta ao bispo para que se sirva reflexionar niso, enviándoa polo escribán. O bispo aproveitou para devolverlle o cobrado cun auto a continuación no que dicía que algúns dos propostos non eran veciños, polo que debía de facelo doutros que o fosen, suspen­dendo o nomeamento, e que mentres administrase xustiza o seu alcalde maior, que era o meiriño, prohibindo que o fixese algún dos rexedores. Nesta ocasión propuxeran a Juan Pardo Ribadeneira e Guevara, José Pardo Montenegro, Jacinto Roca e Francisco Saco de Armesto.

Contestáronlle que estaba mal informado, que por ser veciños obti­veron ne/a os oficios de alcaldes e procuradores xerais diversos anos e consérvanse na nómina dos demais veciñosº4 l, engadindo que o rexe­dor máis antigo administraría xustiza por ser dereito privativo seu e da Cidade, non podendo exercer o meiriño en asuntos do goberno político e rendas reais por ser independente da súa xurisdición, e non tela, se­nón unicamente no xu/gado ordinario a prevención, como lle constaba por outros anos nos que se retardara a elección dos alcaldes, en que o rexedor, como tal tenente seu, usou da xurisdición que privativamente lle corresponde, e á Cidade'15

l.

Acordaron que non se fixese novidade no practicado, que se garda­se o costume e que conforme a ela José Vaamonde de la Vega e Mon­tenegro, como rexedor máis amigo, levantase a vara para administrar xustiza, procurando mantero lugar en toda paz e quietude, e que non suceda a/gunha inquietude en vista de semellantes navidades, cum-

( 11) Caixa. 32. Leg. 55. Actas capitulares de 1730. Consistorio 1-01. AHP de L. A. (12) Ibidem. Anexo consistorio 2-0L AHP de L. A. ( 13) Ibídem. (14) Se referían a José Pardo Montenegro, que fue alcalde en 1726 y a Jacinto Roca, que fue

procurador general de 1726 a 1728. (15) Caixa 32. Leg. 55. Actas capitulares de 1730. Consistorio 1-01. AHP de L. A.

Page 25: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

26 ADOLFO DE ABEL VILELA

prindo en todo o servizo de Deus e de El Rei o naso señor, asistencia ás reais tropas que se achan nesta cidade, rendas reais e máis que se ofreza, "ínterin" polos señores superiores, a quen toca, se determina e reso/ve o máis que se debe executar<16

'.

O bispo contestou pedindo a demostración de que os membros do Concello debían de estar presos nas Casas Consistoriais, pedindo que o instruísen destes privilexios (que o poderá facer cando gustase) para que cotexados cos papeis da miña dignidade, tome eu a providencia que conviñer 17

'. Volveu insistir noutra carta enviada o mesmo día en que sempre que se me exhiban os privilexios e exencións, que sobre e/o hai, conformareime moi gustoso con eles, polo moito que amo a paz!"'.

En canto á proposición para alcaldes, dicía que observaba que os dous primeiros non vivían na cidade, polo que faltaría ao real servizo e a admi­nistración de xustiza, e que se botase man do primeiro tiña que mandalo buscar e obrigalo a vir, como en a/gunhas veces me sucedeu con outros que se me propuxeron noutras ocasiónsº''. pedindo que lle propuxesen persoas que non tivesen ningún reparo. Mentres exercería de alcalde Ber­nardo Rivera e cando non puidese concorrer o meiriño do bispo.

Contestoulle o Concello reiterándolle o da prisión do que fora alcal­de, e sobre a proposición para os novos alcaldes, que non dubidaba de que fosen veciños, si só o que a súa falta de residencia fose motivo para non cumprir con puntualidade as ordes do real servizo e escusarse da molestia de busca/os e abriga/os'"''. e correspondendo a Cidade á súa inclinación pola paz, manifestábanlle que calquera dos catro que fose nomeado obrigaríanlle a que exercese o emprego todo o tempo que palas reais disposicións non lle é permitida a ausencia' 21

'. Non com­prendían en que forma Bernardo Rivera, que fora alcalde, podía usar un oficio que xa non tiña, nin con que facultades se podía restablecer, e terminaban dicíndolle que a Cidade ben sabía que no real servizo tiña o dominio temporal da cidade, pero que se debía de exercer debaixo das regras, leis e disposicións reais que o preveñen<22 >.

Volveu escribir o bispo o día 4, dicindo que no relativo ao cobrado alzaba a man, reservando facer a queixa onde lle conviñese, que a visi-

(16) Ibidem. (17) lbidem. Anexo consistorio 2-01. AHP de L. A. (18) Ibidem. (19) Ibidem. (20) lbidem. (21) lbidem. (22) lbidem.

Page 26: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ALCALDES DE LUGO NO SÉCULO XVIII(//) 27

ta ao cárcere do seu provisor e gobernador fíxoa sempre, e ten dereito para facela, e o meiriño a súa, ou ca meu provisor e gobernador ou sen el, como VS non pode ignorar, e que non tendo ido o meu provisor e gobernador, nin a un nin a outro cárcere por motivos que para isa tivo, supón VS neste asunto o que ha de probar'"'· En canto a que es­tivese Luís Antonio de Villar no meu castel o non sei os que oín de don Francisco Vela, oidor da Coruña. VS saberá a posesión en que está e dime a que eu teño, é de que VS ama moi pouco a paz, pois obrígame a que practique o que nunca desexei(24

'.

O 28 de xaneiro, viran un despacho do Real Consello do 16 de xa­neiro, no que se dicía que tanto Juan Pardo de Rivadeneira e Guevara como José Pardo Montenegro, hai moito tempo que non residen nesa cidade, nin ne/a teñen actualmente as súas casas("•l, e por haber reparo nos outros dous nomes o bispo mandara ao Concello que propuxese de novo suxeitos hábiles, o que non fixera, antes ben opóndose totalmen­te a isd2b', polo que mandaban que fixesen nova proposta de suxeitos hábiles e que non teñan impedimento e residan coa súa casa poboada nesa cidade'"'. En caso de contravención serían multados con 100 du­cados. O 29 de xaneiro presentaron nova proposta, elixindo o bispo a Francisco de Castro Arias e Somoza e Pedro Gómez de Lama.

Retención da Bula de Vasalos ao hispo Armañá

Nos reinados de Fernando VI e Carlos III, vanse recortando os pri­vilexios do señorío, que quedaran definitivamente abolidos coa Cons­titución de 1812, desaparecendo as últimas reminiscencias do mundo medieval e do Antigo Réxime, anuncio da sociedade que vai xurdir como consecuencia das revolucións Industrial, Francesa e Americana, que dará paso á época contemporánea.

Fernando VI (1746-1759) e o seu sucesor Carlos lII (1759-1788), parece que levantou o preito e homenaxe aos bispos frei Francisco Iz­quierdo e Tavira (1748-1762) e Juan Saenz de Buruaga (1762-1768), ordenando aos alcaides que lle entregasen as chaves do castelo, símbo­lo por excelencia do señorío. Esta debeu de ser unha das razóns pala que Frei Francisco Izquierdo derrubou o castelo en 1757, onde estaba o cárcere eclesiástico. Foi frei Francisco Armañá (1768-1785) o que fixo

{23) Ibi<lem. (24) Ibidern. (25) lbidem. Anexo consistorio 28-01. AHP de L. A. (26) Ibidem. (27) Ibidem.

Page 27: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

28 ADOLFO DE ABEL VILELA

un cárcere novo en 1776. A este último, Carlos III retiroulle a Bula de Vasalos, como prexudicial á súa regalía.

Ao facerse o cobrado de 1784, cando os rexedores estaban para vo­tar os nomes dos propostos, Antonio Tomás Teijeiro e Juan Antonio de Parga, manifestaron que facía pouco máis dun ano que exercían o seu oficio, e que lles incumbía recoñecer en que termos expedira El Rei a cédula de señorío a algúns bispos, para, en cumprimento da súa abriga, proceder na proposta de alcaldes coa formalidade que correspondía.

Informáronlles que no Consello da Real Cámara, retivéraselle a Bula de Vasalos, como prexudicial á súa regalía, e recoñecidas as reais cédulas de frei Francisco Izquierdo e don Juan Sáenz de Buruaga non se acharan ne/as semellante retención aínda que S. M. levantou//es o

Bispo Armañá. Seu escudo do cárcere. Museo Provincial.

preito e homenaxe que é o que constitúe o auto xurisdicciona/ en atención de mandar aos alcaldes das fortalezas lle entregasen as chaves delas, o que non dispuxo con dita se­ñor ilustrísimo actua/(28>, pedindo ao bispo que lles manifestase o documento da súa ha­bilitación para o uso do auto xurisdiccional.

O rexedor José Vaamonde non impedía a proposta que se tiña que facer como debida ao dono xurisdiccional, en cuxa posesión se acha e continuou esta cidade co actual señor bispo os quince anos que hai está no bispa­do''9l, e que se tiñan que facer algún reparo á superioridade, o fixeran sen atrasar a admi­nistración de xustiza, xa que a cláusula de retención da Bula de Vasalos non impedía o uso da xurisdición temporal.

O mesmo día pola tarde, presentouse nas Casas Consistoriais o ca­pelán do hispo, José de Vila, que entregou a súa resposta. Nela dicía que esperaba a proposta para elixir aos dous alcaldes, pois de non o facer era unha inxuria para a súa dignidade logo de tantos anos recoñe­cendo o dereito a nomear os dous alcaldes dos catro da súa proposta, cos demais dereitos do señorío desta cidade, da cal en testemuño da súa xurisdición entregoulle solemnemente as chaves ao seu ingreso<30l,

(28) Caja73. Leg. 109. Actas capitulares de 1784. Consistorio 1-01. AHP de L. A. (29) lbidem. (30) lbidem.

Page 28: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ALCALDES DE LUGO NO SÉCULO XVIII (ll) 29

de maneira que se no prazo de vinte e catro horas non lle presentaban a proposta, para non defraudar ao público, pasaría a usar o seu dereito de nomear a dous alcaldes que administrasen xustiza. Como o bispo non contestaba ao que lle pedían, e eran as seis da noite, acordaron reunirse ao día seguinte para formalizar a proposta.

Intromisión do hispo nunha regalía da Cidade

O día 16 Filipe Antonio Varela Vilariño, entregou unha real provi­sión dos señores do Real Acordo, para que se dese a posesión aos dous alcaldes electos sen prexuízo do dereito que teñanP1l, gañada a instan­cia do bispo solicitando a antigüidade para don José Somoza e Felices, contravindo con isa as regalías da Cidade, posesión inmemorial con que se acha de facela esta segundo os empregos que obtivesen de re­pública neste Conce/ld32

1.

Atendendo a Cidade aos inconvenientes que no sucesivo podería ter regular a antiguidade en base a expresión de nobreza que o bispo indicaba na súa representación'3 'l, acordaron que o escribán sacase as propostas do Concello aos bispos dos últimos cincuenta anos, e se non fosen suficientes para a comprobación, as de máis anos, facendo repre­sentación aos señores do Real Acordo.

Nela indicaban de que a obedecían e que xamais se resistiran a dar posesión aos alcaldes elixidos pero que estaban na posesión inmemo­rial de máis de douscentos anos que ten a Cidade de dar a antigüidade ao que primeiro exercese emprego de repúblicd341 neste Cancel/o sen que niso ata o presente se puxese ningún reparo pala súa señoría ilus­trísima e os seus dignísimos predecesores, dirixíndose/le a proposta con esta mesma ordec~s).

Como o que importaba era que houbese alcaldes para despachar os asuntos que estaban pendentes, para demostrar o indiferente que lle era o asunto, decidiron darlles posesión de acordo coa intención do bispo. Tomaron posesión o día 19 de xaneiro e o día 16 de abril o Concello re­correu ao Real Acordo, para que a súa sabia e prudente determinación póñalle a salvo das disputas que poden carrexar os novas proxectos e pretensións do devandito señor ilustrísimd36

1.

(31) Ibidem. (32) Ibidem. Consistorio 16-01. {33) Ibidem. Anexo consistorio 16-01. (34) O termo república, alude á constitución política que abarcaba á cidade e a súa terra. (35) Caixa 84. Leg. 121. Actas capitulares de 1796. Anexo consistorio 16-04. AHP de L. A. (36) Ibidem.

Page 29: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

30 ADOLFO DE ABEL V/LELA

Problemas co Cabido e co hispo Lucas Bustos de la Torre

En 1700 estaba a sé vacante. Don Miguel de Fuentes faleceu o 26 de maio de 1699, e o seu sucesor, don Lucas Bustos da Torre (1700-1710) non foi nomeado ata o 30 de marzo de 1 700, facendo a xura o 18 de xullo na capela de San Roque(37

l_ Xa que lago correspondía ao deán e Cabido facer a elección de alcaldes. O non seguir o cerimonial de cos­tume deu a posibilidade ao Cabido de tomarse o desquite polos preitos que mantiveran ambas as dúas corporacións sobre cuestións que hoxe nos parecen absurdas.

Enviaron o cobrado ou proposta polo rexedor José Benito de Ortega e Prado acompañado polo escribán, que daba fe, e o porteiro. Estiveron á porta da sala capitular que saía ao Bo Xesús, e chamaron á segunda porta, pero non lle respondeu ninguén. Ao dar a volta cara á porta da igrexa, viran entrar na igrexa ao deán, Juan González. Despois de bus­calo polo interior non o atoparon polo que desde alí dirixíronse polo claustro á outra porta da sala capitular onde volveron a chamar, e tam­pouco lles responderon, con que se volveron a igrexa facendo oración varias veces. Cando se comezaba a oficiar "maitines", viran entrar na capela maior ao licenciado Francisco Sáenz, chantre, o que aproveitou José Ortega para mandar ao porteiro do Concello para dicirlle que es­taba alí, a que ía. Pero antes de que o alcanzase retirouse á capela de San Eugenio e pechou a porta sen querelo oír.

Nese momento viran facendo oración ao licenciado Juan de Cuenca, arcediago de Dozón. Achegouse o rexedor e díxolle que ía de parte da cidade a levar o cobrado para a elección de alcaldes, e que non atopa­ba a quen entregalo, nin ao deán e o seu vigairo, que llo entregaba si quería, pero responden que era dignidade menos antiga e que non lle tocaba recibilo,P8l, polo que decidiron volver ao Concello.

Lago de contar o acorrido, acordaron que o escribán volvese á ca­tedral e que buscase ao deán ou ao seu vigairo, e ao chantre, e que lles entregase un prego, explicándolles o que ocorrera. Atopou na sala ca­pitular ao licenciado Francisco Seijo ao que lle mostrou o prego para que o entregase ao deán e Cabido, pero tamén lle indicou que non lle tocaba recibilo, que buscase ao deán ou ao seu vigairo.

Entrou o chantre e intentou entregadle o prego, e contestoulle que non era parte para entregalo, que se entendese co Cabido que debía ser

(37) Sobre esta cuestión ver: Abe! Vilela, Adolfo de. Causas de Lugo, l. Lugo, 1981. "A xura dos bispos", pp. 13-16.

(38) Caja 17. Leg. 32. Actas capitulares de 1700. Consistorio 1-01. AHP de L. A.

Page 30: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ALCALDES DE LUGO NO SÉCULO XVIII (ll) 31

prevido con recado para convocarse'"', así que volveu levar o prego aos capitulares do Concello. A Cidade non quería facer novidade nin perturbar ao Cabido na xurisdición temporal, senón usar e gardar a real carta executoria, despachos e loables costumes con que se achd4º'· Acordaron que o escribán o volvese intentar ao día seguinte. Nesta ocasión foi á casa do vigairo do deán, Antonio Montenegro, entre as sete e as oito da mañá. Contestoulle que non lle tocaba recibilo prego, pero que tendo aviso da Cidade, o deán reuniría ao Cabido para facer a entrega.

O Concello acordou que o prego permanecese en poder do es­cribán para que o entregase cando o pedisen de parte do Cabi­do ou algún dos seus individuos, sen esperar orde da Cidade, re­quirindo aos alcaldes Manuel de Gaioso e Mendoza e Francisco Antonio de San Cibrián que continuasen exercendo os seus oficios. O día 3 o escribán puxo o acordo en coñecemento do vigairo do deán, na Praza Maior, leullo e fíxolle asinar o enterado.

O 18 de xaneiro de 1700, citouse á Cidade cunha provisión de que­rela de forza da Real Audiencia de Galicia, gañada a petición do deán e Cabido o día 13, para facer información do costume inmemorial de ir o día de Aninovo a Cidade, os seus alcaldes e capitulares a oír misa ao palacio do señor bispo desta cidade, que /les di a súa ilustrísima, e en sé vacante o Cabido, por un capitular seu facendo o sermón de costume sino/ando ao devandito tempo o capitular da Cidade máis an­tigo a hora daque/ día das tres da tarde para levar o cobrado ao Ca­bido, con cuxo aviso acostuma o deán ou o seu vicario xuntarlle /ogo de vésperas<41

l.

Aquel ano non o fixeron e o Cabido estivo esperando ata as doce, pero tampouco lle deran recado da hora a que ían mandar o cobrado, que lles levaron á hora de maitines e non había ninguén na sala capitu­lar. Ao día seguinte o escribán do Concello levou o cobrado e requeríu ao vigairo do deán que lle respondeu que non era parte para recibi10<42>. Oeste xeito abríase a vía a outro preito, o do cobrado dos alcaldes, que co das varas do palio e o dos bancos, xa eran tres entre o Cabido e a Cidade. De maneira que para saír á defensa e contradición deron os poderes oportunos{·t1J.

(39) lbiden1. {40) Ibide111.

(41) lbidem. Consistorio 18-01. AHP de 1 . A. (42) Ibiden1. Consistorio 1 B-01. AHP de L. A. (43) Sobre estas cuestiones ver: Abe! Vilela, Adolfo de. Causas de Lugo, 2 Lugo, 1984. "O

pleito das varas do palio", Pp. 19-22; "Sen palio por chegar tarde", pp. 23-25; "¿Onde se abanea a Cidade?", pp26-29, "Os bancos da Cidade nil rúa", pp. 30-33.

Page 31: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

32 ADOLFO DE ABEL VILELA

O 8 de setembro, o apoderado José Benito de Rois, enviaba un auto or­dinario de querela de forza gañado pola Cidade contra o señor bispo sobre a elección de alcaldes, día que se lle propoñan e que non dea títulos aos elixidos, e que en canto á antigüidade sexa e se entenda en conformidade do costume dándoa ao electo que primeiro teña oficio no Conce//oC44>.

En 1701, leváronlle o cobrado ao hispo ás dúas da tarde e estiveron esperando ata as oito da noite para tomar xuramento aos aprobados e dar­lles a posesión. Segundo costume inmemorial o hispo estaba obrigado a designar os alcaldes o mesmo día, e como estaba anunciado para as dúas da tarde tomar os votos para a elección de procurador xeral na torre de Noriega [Muriega] e nestas Casas, acordaron que o escribán fose a pa­lacio de parte da Cidade para que lle dixese ao hispo que a Cidade estra­ña cama non se lle deron onte os alcaldes e que isto era unha novidade experimentada e de moito prexuízo, que non desexaba preitos nin navi­dades coa súa ilustrísima, que se servise de mandar dicir á Cidade ara­zón que para isto tivo, e que non foi nin será de prexuízo a o adiante'4">. Pero o escribán non puido dar o recado ao hispo por estar fóra, nin ao seu secretario. E queréndoo dar ao arquiveiro, indicoulle que non tiña resposta para darlle que va/vese a hora competente cando a súa ilustrí­sima estivese en palacio para dicirl/d46

'.

Como eran as tres da tarde, e os veciños e gremios estaban esperando para dar os votos para elixir ao procurador xeral, acordaron que tomase a vara de alcalde o rexedor máis antigo José Pardo Pimentel. Pero José Be­nito de Prado opúxose a que levantase a vara e que se pasase a tomar os votos antes de que houbese alcaldes nomeados polo hispo por non poder ignorar a Cidade o estar nomeados ditas alcaldes antes que se dese o pregón, e por viro alcalde don Miguel Va/divieso a pedir que se lle dese a posesión, entre dez e once, e non querer dar/la a Cidade'47l.

Ese mesmo día o secretario do hispo don Lucas Bustos de la Torre, comunicoulles que iría ás casas Consistoriais ao día seguinte ás oito da mañá, contestándolle que a Cidade xuntaríase e o recibiría con sumo gusto entre as oito e as nove da mañá. Ao día seguinte, ás nove, man­dáronlle recado por Francisco Romero, ministro da Cidade, para di­cirlle que o estaban esperando, pero o secretario de cámara indicoulle que o hispo estaba indisposto e que máis tarde lles pasaría recado. Mandaron ao procurador xeral e ao escribán para dicirlle que a Cidade sentía a súa indisposición e non lograr a fortuna de velo nestas Casas

(44) Caja 17. Leg. 33. Actas capitulares de 1701. Consistorio 10-09. AHP de L. A. {45) Caja 17. Leg. 33. Actas capitulares de 1701. Consistorio 2-01. AHP de L. A. (46) Ibidem. (47) lbidem.

Page 32: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ALCALDES DE LUGO NO SÉCULO XVIII (II) 33

Reais e que lle fixese a saber o auto do día anterior para coñecer se o bispo estaba en disposición de non prexudicar á Cidade así en graduar a antigüidade aos alcaldes, título de tales, e de aprobar os alcaldes día de Aninovo, daríasel/es a posesión sen contenda algunha'4

''·

Foron ao palacio do bispo e lago de estar co paxe de garda para que lle levase recado de quen eran e que ían de parte da Cidade, pero res­pondeulles que o señor bispo estaba recollido indisposto e que lle tiña prevido non dese entrada a ninguéd4q'·

Ao día seguinte, 4 de xaneiro, obispo ordenaba que non exercese de alcalde José Pardo Pimentel. Debateron sobre o acorrido, especialmen­te os preitos tan continuados desde moitos anos movidos polos bispos antecesores e o Cabido que son tan notorios contra a Cidade quitán­dolle os bancos da igrexa da parte onde a Cidade tiña o seu asento, arroxándoos na rúa, e sobre as varas do palio e asentos procesionais, e outros moitos, innovando cada día a fin só de consumir a Cidade e os seus capitulares, como o están, con ditas preitos inxustos("ºl.

Tamén se queixaron de que os veciños pagaran os dereitos reais de sisas de viña, que deberon algúns cóengos e outros eclesiásticos, e que venderon en diferentes anos excedendo das posturas, de maneira que non se puido conseguir a paga deles(01 >.

O 17 de xaneiro, Pedro Rodríguez Fraguío, relator da Real Audien­cia, deulles canta dunha real provisión do gobernador e oidores, man­dando que desen a posesión aos alcaldes elixidos, sen prexuízo do de­reito da Cidade e acordaron que sen prexuízo do dereito da Cidade e executorias con que se acha, estilo e costume observado desde in­memorial tempd52', innovada polo bispo, pedir a súa declaración ante os señores do real tribunal. A continuación deron a posesión a Jacinto Saavedra e Ne ira como alcalde máis amigo.

Ausencia dos designados

Xa indicamos que en moitas ocas10ns os designados non es­taban na cidade para tomar posesión e exercer o seu oficio, ou non querían exercelo. En 1725 propuxeron a Manuel de Mendo­za, José Francisco Arias Feijoo de Sotomayor, José San Cibrán e Lama e José Arias de Prada. O bispo don Manuel de Santa María

{48) Ibidem. {49) Ibidem. Consistorio 4-01. AHP de L. A. {SO) Ibidem. (51) Ibiden1. (52) lbidem.

Page 33: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

34 ADOLFO DE ABEL V/LELA

Salazar (1720-1734), elixiu a Manuel de Mendoza, pero o designa­do para evitar exercer como alcalde manifestou que non era ve­ciño, e que aínda que o fose non llo permitía ser os seus achaques. Segundo o auto de 1701, a consecuencia do preito promovido polo Ca­bido por estar a sé vacante, era da incumbencia do bispo estreitar aos que fosen elixidos polo apremio ou recurso que for máis conveniente para que acepten as varas, comparezan neste Cancel/o a facer a xura para usa/as, e cumprir o máis que incumbe ao desempeño das abrigas do oficio, pois tendo os individuos capitulares deste Concello feito a proposición tan xustificada, que se recoñece, e de suxeitos capaces de desempeñar o emprego con toda aprobación, non será xusto se escu­sen con pretextos non xustos nin seguros, unicamente por evadirse da molestia que trae consigo a ocupación de XustizaC53l.

Os rexedores José Vaamonde de la Vega Montenegro e Bernardo de Ne ira e Quiroga, fo ron expor a situación ao bispo, que lles con­testou que procuraría que os elixidos aceptasen o antes posible o em­prego para que o rexedor máis antigo se vise libre da ocupación<54

l.

José Francisco Arias Feijoo e José Arias de Prada non estaban nacida­de, polo que, como era norma habitual, tíñase que facer cargo o rexedor máis antigo, que era naque! momento Froilán de Ulloa, alférez maior""l. Exerceu ata o 2 de febreiro, día en que tomou posesión como alcalde máis moderno José Arias de Prada. A partir do 17 de febreiro aparece como alcalde máis antigo José Francisco Arias Feijoo de Sotomayor.

En 1727 foron designados Manuel de Mendoza e Gaioso, que to­mou posesión como alcalde máis antigo o 8 de xuño, e José Francisco Arias Feijoo de Sotomayor, que o fixo o 18 de xullo. Como vemos nin­gún dos dous tomou posesión nos catro primeiros días como esta esta­blecido, tendo que facerse coa vara o rexedor máis antigo que era José Vaamonde de la Vega. Case non asistiron no segundo semestre do ano, facendo de alcalde o rexedor máis antigo que estaba na Cidade, unhas veces José Vaamonde e outras Pedro Gómez Valcárcel.

Outros problemas na designación

En 1749 pasou o enviado do Concello a entregar o cobrado a Ángel Gómez de Anguiano, gobernador, provisor e vigairo xeral da cidade e bispado. Despois foi ás Casas Consistoriais Felipe Morillo de orde

{53) Caja 29. Leg. 50. Actas capitulares de 1725. Consistorio 1-01. AHP de L. A. (54) Jbidem. Consistorio 2-01. AHP de L. A. (55) Leg. 29. Actas capitulares de 1725. Consistorio 1-01. AHP de L. A.

Page 34: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ALCALDES DE LUGO NO SÉCULO XVIII (ll) 35

do gobernador para entregar a elección que recaeu en Luís Fernando Saavedra e Juan Bautista de Navia, a quen mandara chamar para entre­garlles as varas, pero non estaban na casa, co cal o rexedor máis antigo tiña que levantar a vara e administrar xustiza do mesma xeito que se practicou noutras diversas ocasións e executa en todas as que se ofre­ce de ausencia e enfermidade dos devanditos señores alcaldes<5"l.

Pazo de Luis Fernando Saavedra, o alcalde máis moderno. 51411749.

Juan Bautista de Navia tomou po­sesión o 7 de xaneiro dándolla Fran­cisco Javier de Ulloa, rexedor e alférez maior que facía de alcalde ordinario. Como ningún dos dous designados ti­vera con anterioridade oficio no Con­cello, correspondía á Cidade graduar a antigüidade, de maneira que lla conce­deron a el, sinalándolle o asento que lle correspondía'5'l.

Pero Luís Fernando Saavedra to­mou posesión pala forza como alcalde máis moderno o 5 de abril. Polo co­rreo de Castela dese día recibiuse unha arde do día 26 de marzo do hispo de Oviedo, que era o presidente do Con­sello de Castela, previndo ao alcalde máis antigo que intimase a don Luís Fernando Saavedra para que en dous días se presentase a tomar posesión de alcalde <SRJ. Presentouse coa vara, dán­

dolle a posesión o rexedor máis antigo que lle sinalou o asento á beira do alcalde máis antigo.

En 1752, prodúcense varias navidades. En primeiro lugar os rexe­dores propuxeron ao gobernador eclesiástico seis nomes, o que non era usual. En segundo lugar presentouse coa vara un dos designa­dos, o rexedor Andrés Mosquera, e comunicou aos seus compañei­ros que tamén fara elixido alcalde o avogado Francisco Salgado. Este non se presentou a tomar posesión ata o día 19 de febreiro, re­clamando o oficio de alcalde máis antigo, pero denegáronllo. Facía

(56) Leg. 43. Actas capitulares de 1749. Consistorio 1-01. También, Leg. 81. Actas capitu­lares de 1796. Anexo consistorio 16-04. AHP de L. A.

(57) Leg. 43. Actas capitulares de 1749. Consistorio 7-01. AHP de L. A. {58) Ibidem. Consistorio 5-04. AHP de L. A.

Page 35: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

36 ADOLFO DE ABEL VILELA

de rexedor máis antigo Juan Antonio de Parga que lle comunicou que xa estaba admitido como tal o rexedor Andrés Mosquera Valdivieso e Montenegro, e que lle correspondía a vara de máis moderno. Pero o comparecente indicou que se non lle daban a posesión como máis antigo nin a tomaba nin xuraba e que arrimaba a vara. E así o fixo. En 1757, Tomás Fernando Arias eJuanAntonio Villamarin e Montenegro, non tomaron posesión ata o día 5 de marzo, en virtud e de dilixencia da Real Audiencia por denuncia da Cidade, porque non foron a tomar posesión. En 1772 foron reelixidos Alonso de Sobrado e Francisco Soriano, pero o segundo non se presentou a tomar posesión por renunciar.

En 1778 foron designados Ramón Mosquera e Ramón Noguerol, pero a pesar de terlles pasado aviso o capelán do bispo non pasaron a recoller a vara de alcalde, requisito necesario para presentarse con ela a tomar posesión. O primeiro fíxoo o mesmo día, pero o segundo tardou varios meses por estar ausente da cidade, facéndoo o 7 de marzo.

En 1785 foi designado como alcalde máis antigo José Ramón Saave­dra, pero rexeitou tomar posesión do cargo.

En febreiro de 1785 o bispo frei Francisco Armañá foi promovido para o arcebispado de Tarragona, pero ata o 19 de decembro non se nomeou novo bispo, recaendo o cargo en Antonio Páramo Somoza, un lugués de Goyán (Ferreira de Pantón), que era cóengo cardeal de San­tiago, reitor da Universidade e fundador da Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago. Pero non chegou a tomar posesión porque faleceu o 8 de marzo de 1786. Por esta razón o cobrado dese ano e o do seguinte fíxoo o deán e Cabido, xa que Felipe Peláez Caunedo foi nomeado o 18 de decembro de 1786 e non se consagrou ata o 6 de maio de 1787. O cobrado para a designación deste último ano fíxose o 17 de marzo, día no que tomaron posesión os dous alcaldes electos. Posible­mente o atraso debeuse a que estiveron esperando a chegada do bispo.

En 1792 non foi a tomar posesión José María Gayoso e Prado e en 1795 non tomou posesión, por refugar o cargo, Antonio Vázquez de Parga e Baamonde.

Page 36: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABLES EN GALICIA

EL APROVECHAMIENTO DE LOS RECURSOS

Por ANTONIO DORADO DÍAZ

La gestión de los recursos energéticos de un país es un factor clave en su expansión empresarial y, por tanto, en su actividad eco­nómica. El aprovechamiento de esos recursos se enmarca dentro del desarrollo sostenible, lo que lleva a que las políticas públicas estén determinadas por la búsqueda de un balance equilibrado en­tre crecimiento económico y respeto al medio ambiente.

La energía debe ser gestionada de la forma más eficiente po­sible, porque tanto los avances tecnológicos como la evolución de la sociedad repercuten en su consumo, apreciándose con el paso del tiempo una demanda creciente de energía, lo que deriva en una necesidad de mejora de las infraestructuras energéticas de generación y transporte y en una gestión eficiente del mix energé­tico autóctono. Por todo ello, uno de los objetivos de las políticas energéticas debe ser la elaboración de una planificación destinada a garantizar el suministro energético a la población.

Los importantes impactos ambientales asociados al sector exigen el desarrollo de políticas energéticas que consideren este aspecto como estratégico y que busquen soluciones de compromiso para asegurar la consecución simultánea de los dos objetivos: seguridad en el suminis­tro y disminución del impacto ambiental del ciclo energético, que es fundamental para conseguir los objetivos del Protocolo de Kyoto.

Es evidente que, de forma general, estas soluciones deben basarse en un elevado grado de utilización de las energías renovables (energías que se renuevan o recuperan de manera cíclica en una escala temporal de corto plazo), que poseen indiscutibles beneficios y se integran en

Page 37: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

38 ANTONIO DORADO DÍAZ

las estrategias energéticas de la Unión Europea. La utilización de estas fuentes de energía contribuye a aprovechar los recursos autóctonos, lo que implica una disminución de la dependencia del exterior.

Situación actual

Galicia presenta un gran potencial de recursos energéticos autócto­nos, entre los que destacan las energías renovables eólica e hidráulica.

Para ilustrar la importancia de ambas tecnologías, la gráfica que se presenta a continuación muestra la distribución por fuentes de la poten­cia eléctrica instalada en Galicia en 2008:

Distribución de la potencia eléctrica instalada en Galicia por fuentes de generación en 2008

Fotovoltaica 0.1°/o

Eólica 28.80/o Convencionales 39.7°/o

Biomasa 0.4%

Minihidráulica 2.7°/o

Gran hidráulica 28.2%

Fuente: INEGA

Potencia Eléctrica instalada en energías renovables en Galicia

Gran hidráulica Minihidráulica Eólica Biomasa y biogás Solar fotovoltaica

Año 2008 P(MW) 3.056

290 3.122

48 10

Page 38: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABLES EN GALICIA 39

Estimación de la distribución por fuentes de generación de la energía eléctrica disponible en 2007

Residuos 1o/o

Coxeración 9%

Biomasa 1 % os u7o

Eólica 22%

Hidráulica 21%

Térmicas 44o¡.,

Tal y como puede verse en la tabla que aparece a continuación, las fuentes de energía renovables, además de contribuir a la generación de energía eléctrica, también contribuyen al aprovechamiento de ener­gía térmica y a la producción de biocarburantes para utilización en el transporte :

Gran hidráulica Minihidráulica Eólica Biomasa

Biomasa

Bioetanol

Energía eólica

2007 Electricidad

530 ktep 50 ktep

565 ktep 20 ktep Calor

300 ktep Biocarburantes

85 ktep

Fuente: INEGA

·natos provisionales

1 ktep: energía equi­valente a 1000 Tone­ladas de petróleo

El gran desarrollo tecnológico que ha experimentado el sector eóli­co y la existencia en Galicia de amplias zonas con elevado recurso ha permitido situar esta comunidad como referencia a nivel nacional en la implantación de esta tecnología.

Page 39: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

Presa hidráulica de nivel medio en producción de energía

d 'º'''"'"'li'~

.. y.

Aerogeneradores, cada vez más numerosos en Galicia

Page 40: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABLES EN GALJCJA 41

En la gráfica siguiente se puede observar la evolución de la potencia eólica instalada durante los últimos años:

Evolución de la potencia eólica en Galicia 3,500

3,000

3:" 2,500

~ 2,000

" 1,500 e:

~ 1,000 D.

500 D o o O íl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Allo

Fuente: INEGA

La energía eólica presenta el mayor índice de crecimiento de todas las energías renovables aprovechadas en Galicia y su contribución a la generación eléctrica es cada vez más significativa, superando en 2007 el 20 % de la energía eléctrica disponible para el consumo.

Las claras ventajas que presenta Galicia para el aprovechamiento eólico unidos a la experiencia recogida en los últimos años, permi­ten considerar esta fuente renovable como la de mayores perspecti­vas de crecimiento en el horizonte 2015, con previsiones de poten­cia instalada de 6.500 MW. Los retos tecnológicos deben centrarse en:

-Adecuación de aerogeneradores a los requerimientos más exigen­tes del operador del sistema eléctrico (continuidad de suministro, pre­dictibilidad, regulación de potencia, etc).

- Planificación de redes eléctricas para el desarrollo de infraestruc­turas eléctricas de evacuación de la energía generada .

- Repowering de parques eólicos antiguos.

- Proyectos de l+D+i que estén vinculados al desarrollo de tecno-logía off-shore

Page 41: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 42: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABL,ES EN GALICIA 43

Biomasa, Biocarburantes y Biogás

La biomasa es la materia orgánica de origen vegetal o animal origi­nada en cualquier proceso biológico susceptible de ser utilizada como fuente de energía. Debido a la gran heterogeneidad de las materias pri­mas que engloba el término biomasa, que afecta tanto a la descripción de los materiales que pueden ser empleados como combustibles como a los posibles usos energéticos de los mismos, no existe una única pers­pectiva para abordar su aprovechamiento energético.

Atendiendo a su origen los diferentes productos que se consideran dentro del término genérico de biomasa pueden agruparse en las si­guientes categorías:

• Biomasa de origen forestal: formada por los productos y residuos que provienen de los trabajos de mantenimiento y mejora de las masas forestales y de las talas de árboles para uso comercial y los subproduc­tos generados por las industrias de transformación de la madera.

• Biomasa agrícola: incluye los residuos generados en las activida­des agrícolas y agroalimentarias que se pueden utilizar directamente como combustible para generación de calor o como materia prima para la obtención de otros combustibles (biocarburantes).

• Biomasa residual ganadera : en el sector ganadero y agroalimen­tario se generan residuos y subprocdutos orgánicos ( estiercol, resi­duos de matadero, as grasas animales, etc) que pueden ser valorados energéticamente por medio de procesos de digestión anaerobia para la obtención de biogás.

• La fracción orgánica de los Residuos Sólidos Urbanos (RSU), los lodos de las estaciones depuradoras de aguas residuales (EDAR) o los aceites vegetales usados en la alimentación se pueden asimilar a bio­masa residual proveniente de un proceso de transformación artificial.

Teniendo en cuenta los diferentes procesos de transformación energé­tica existentes, la biomasa permite generar tanto energía térmica (agua o aire caliente, vapor, etc.), energía eléctrica e incluso mecánica.

• Sistemas de generación térmica: El sistema más extendido para este tipo de aprovechamiento está basado en la combustión de bio­masa sólida en calderas, aunque también es posible quemar el biogás procedente de la digestión anaerobia de un residuo líquido o el gas de síntesis generado en la gasificación de biomasa sólida.

• Sistemas de generación eléctrica: En función del tipo y cantidad de biomasa disponible varía la tecnología mas adecuada a emplear para este fin:

Page 43: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

44 ANTONIO DORADO DÍAZ

Ciclo de vapor: basado en la combustión de biomasa, a partir de la cual se genera vapor el cual es posteriormente expandido en una tur­bina de vapor. Si la turbina produce calor y electricidad se habla de cogeneración.

Turbina de gas: utiliza gas de síntesis procedente de la gasificación del recurso sólido. Si los gases de escape de la turbina se aprovechan en el ciclo de vapor se denomina ciclo combinado.

Motor alternativo: utiliza gas de síntesis procedente de la gasifica­ción del recurso sólido o biogás procedente de la digestión anaerobia.

• Sistemas de generación mecánica: mediante el uso de biocarburan­tes en los motores de combustión interna.

En el ámbito de la Comunidad Autónoma de Galicia, la variedad de materias incluidas en el concepto de biomasa permite formular di­versas alternativas energéticas que se agrupan, principalmente, en tres áreas: biomasa forestal, biocombustibles y biogás.

Biomasa forestal residual en Galicia

Centrándose en el recurso, las cifras en cuanto a disponibilidad son muy favorables, ya que se estiman 995.000 Toneladas anuales de resi­duos forestales, lo que hace que Galicia sea la primera Comunidad Autó­noma en este campo. Tanto las características climáticas gallegas como la importancia de las explotaciones madereras son muy favorables para el desarrollo forestal de Galicia, sin embargo, el medía rural se caracte­riza por una gran dispersión poblacional y una tendencia al abandono de las actividades agrarias y de las pequeñas explotaciones forestales lo que, a priori, dificulta la obtención y disponibilidad del recurso.

La potencia instalada en Galicia en centrales de generación eléctrica que aprovechan este tipo de biomasa es de 39 MW.

Biomasa forestal para xeración eléctrica

Aliar luz Ence-Pontevedra Total Biomasa forestal

PfkW) 2,350

36,812 39,162

Por otro lado, también es interesante señalar que, tradicionalmente, ya se aprovechaba la biomasa a nivel doméstico como fuente de energía

Page 44: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABLES EN GALICIA 45

térmica. Actualmente, el porcentaje de calor obtenido en instalaciones industriales, principalmente relacionadas con el sector maderero, y do­mésticas cubre alrededor del 15 % de la demanda térmica gallega. En cuanto al aprovechamiento térmico de este recurso, en los últimos años se viene instalado un gran número de calderas de biomasa gracias a las líneas de ayudas a fondo perdido del 30 % de la inversión promovida por la Consellería de Industria y se espera que la tendencia continúe en los próximos años.

Biogás en Galicia

El biogás es el residuo gaseoso procedente de la descomposición en ausencia de oxígeno de la materia orgánica de los residuos biodegrada­bles. Por lo tanto, como es un subproducto del proceso de tratamiento de residuos, la producción de biogás tiene una justificación principal­mente ambiental (valorización energética de residuos, disminución de vertidos, etc.).

En lo referente a las plantas de aprovechamiento de biogás para generación eléctrica hoy en día están funcionando las plantas de tra­tamiento de residuos sólidos urbanos (RSU) de Nostián (A Coruña), la planta de Biocerceda (Cerceda) y la planta de cogeneración de 2,5 MW en el vertedero de Bens (A Coruña).

Planta de generación eléctrica da Planta de RSU Nostián Planta de generación eléctrica con biogás de Sogama Planta de generación eléctrica con biogás de Urbaser Total Biogás

PCMWl 6,275 2,268 2,500 11,043

En los últimos años no ha habido variación en el número de plantas de biomasa o biogás instaladas en Galicia para generación eléctrica. Esto se debe fundamentalmente a los costes asociados a las centrales y a la dificultad para asegurarse un suministro continuado de combus­tible. Sin embargo, con la publicación del Real Decreto 66112007, de 25 de mayo, la retribución del kWh generado en este tipo de centrales ha sufrido un incremento importante, lo que permite disminuir los pe­riodos de retorno de las plantas y hacer más atractiva la inversión. Con estas condiciones, actualmente están en fase de promoción en nuestra comunidad diversas iniciativas de centrales de biomasa que aprove­chan los residuos forestales y los residuos ganaderos.

Page 45: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

Planta de Bioetanol Galicia en Teixeiro (A Coruña)

ENERGÍAS RENOVABLES EN ESPAÑA

Según el último Balance Energético de España, que corresponde a 2007, el 19,8% de la producción eléctrica española se debe a las energías renovables.

- La hidroeléctrica es la principal: 18.373 MW / 30.000 GWh. - La energía eólica (en la que España está entre los primeros del

mundo, tras Alemania y Estados Unidos): 15.145 MW I 27.500 GWh.

- Energía solar térmica (España, cuarto pais europeo), ocupa con sus instalaciones más de un millón de metros cuadrados.

- Mercado fotovoltaico (considerado el segundo del mundo): 638 MW /464GWh.

- Biomasa (sector que se ha estancado): 2.561 GWh. - Biocombustibles: tampoco han experimentado un gran desarrollo

(biodiesel por ejemplo, en 2007: 148.777 Toneladas).

Objetivo: el plan de Energías Renovables se marca como meta producir en fuentes renovables el 20% de la energía consumida en España en 2020.

Page 46: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABLES EN GALICIA 47

Biocarburantes en Galicia

Se definen como el conjunto de combustibles líquidos que provie­nen de distintas transformaciones de la biomasa vegetal o animal y que, por presentar características físico-químicas similares a las de los car­burantes convencionales derivados del petróleo, pueden ser utilizados en vehículos en sustitución de combustibles tradicionales.

En función de la materia prima utilizada y del producto final obteni­do, existen dos tipos bien diferenciados de biocarburantes:

- Biodiésel: se obtiene a partir de operaciones de esterificación y refino de plantas oleaginosas (girasol, colza, etc.), aceites vegetales usados o grasas animales. Puede ser empleado en motores diésel susti­tuyendo al gasóleo, bien mezclado con el o como único carburante.

- Bioetanol: se obtiene a partir de la fermentación y destilación de cultivos tradicionales como cereales o remolacha. Su aplicación va di­rigida a la producción de gasolinas, bien mezclado directamente o bien utilizado en la fabricación de ETBE, un aditivo oxigenado para las gasolinas sin plomo.

Desde la perspectiva medioambiental la utilización de biocarburan­tes en la combustión de motores representa una disminución de emisio­nes contaminantes en relación a los combustibles fósiles:

- Ausencia de azufre

- Menor presencia de CO, C02 y partículas.

En Galicia funciona una planta que produce bioetanol a partir de cereal (Bioetanol Galicia en Curtis) y se están poniendo en marcha tres plantas de producción de biodiesel que utilizan, fundamentalmen­te, aceites vegetales como materia prima (Entabán en Ferro!, Bgal en Begonte, Egal en Cerceda).

Energía hidraúlica

El aprovechamiento del recurso hidroeléctrico está muy ligado a las características físicas de cada zona. De ahí, la gran implantación de centrales hidroeléctricas en Galicia.

Por convenio, dentro de los aprovechamientos hidráulicos para la generación de energía eléctrica se distinguen aquellos que tienen una potencia instalada de más de 10 MW (grandes centrales) de aquellos de potencia instalada menor de 10 MW (minicentrales). En los últimos

Page 47: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

48 ANTONIO DORADO DÍAZ

años, los nuevos aprovechamientos hidroeléctricos gallegos fueron de este último tipo, tal y como se ve en la siguiente gráfica:

300

250

[ 200

·~ 150

íl e

D ~ 100 o..

50

o 2000 2001

Evolución de la potencia hidráulica instalada en mlnlcentrales (P<10 MW)

2002 2003 2004 2005 2006 2007

AOo

Fuente: INEGA

2008

La siguiente tabla muestra la situación de la energía hidráulica en Galicia:

Gran hidráulica (P> 1 O MW) Minihidrálica (P :o; 1 O MW)

Fuente: INEGA

2008

3.056 MW 290MW

En 2007 la energía hidroeléctrica (gran hidráulica y minihidráulica) supuso más del 20% de la electricidad disponible en Galicia para el consumo.

Energía solar

Dentro de este tipo de energía diferenciaremos entre solar térmica destinada a calentar un fluido para satisfacer las demandas de calor en las instalaciones, y solar fotovoltaica, tecnología para generar electrici­dad aprovechando el efecto fotovoltaico en los paneles solares.

La siguiente tabla muestra la situación de la energía solar en Galicia:

Solar térmica Solar fotovoltaica

Fuente: INEGA

~ 32.300 m'

IOMW

·oatos provisionales

Page 48: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABLES EN GAL/CIA 49

En la gráfica se aprecia la evolución de este tipo de instalaciones solares:

35,000

30,000

~ 25,000

~

u 20,000 'E ~

g. 15,000

"' 10,000

5,000

o D

Evolución de la superficie solar ténnica instalada en Galicia

D o D 0 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Año

Fuente: INEGA

A continuación se representa el incremento de potencia fotovoltaica en Galicia en los últimos años:

1\000

10,000

9,000

§' B,000

~ 7,000 .. ·¡; 6,000 e CD 5,000 ~ o Q. 4,000

3,000

2,000

\000

o 2000

Evolución de la potencia solar fotovoltaica instalada en Galicia

= = D D D íl 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Año Fuente: JNEGA

2008

Page 49: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

:E

Q B

"' "O' s

::i: o; -

=

¡;

~ s: "'

/ ;:;·

i;l

~

"' "'

o

o Q

"" ~ ~

~

~ "' ~ "

"' <2 =

~ ~

"" ~

=

"'

~

"'

~ o: "

~ ~ ~

\

Page 50: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ENERGÍAS RENOVABLES EN GALICIA 51

En el año 2006 se publicó el Código Técnico de la Edificación (CTE), que establece una contribución solar mínima de agua caliente sanitaria (ACS), o de climatización de piscina cubierta, en nuevas edi­ficaciones. El cumplimiento de este requisito viene a representar en el sector residencial la instalación de un mínimo de 2 metros cuadrados de colectores térmicos por cada nueva vivienda construida, lo que va a permitir a esta tecnología continuar en un proceso de expansión en los próximos años.

Por el contrario, en el sector fotovoltaico la publicación del Real Decreto 1578/2008, de 26 de septiembre de 2008 en el que se reduce en un 30 % la remuneración por venta de electricidad a las nuevas instala­ciones va a provocar un freno importante en Galicia, al no llegar éstas al ratio mínimo de rentabilidad . En cualquier caso, el CTE también establece una contribución fotovoltaica mínima de energía eléctrica en determinados edificios (administrativos, centros comerciales, naves in­dustriales, hoteles ,etc) lo que podría contribuir a que la disminución del número de instalaciones no sea tan drástica.

Conclusiones

Las instalaciones que aprovechan energías renovables tienen un aporte cada vez mayor al conjunto de generación eléctrica gallega. Aunque el peso de las centrales térmicas convencionales en la genera­ción eléctrica en Galicia sigue siendo importante, las fuentes de energía renovables están cobrando cada día un mayor protagonismo, lo que está contribuyendo a alcanzar los objetivos de las políticas energéticas asumidos por la Unión Europea y España.

Contribución de las energías renovables al consumo eléctrico de Galicia

Situación Galicia 2007"

Respecto al consumo de energía 62,0 % eléctrica (con gran hidráulica)

Objetivo Objetivo UE-25 UE-España 2010 2010

21,0 % 30,3 %

·oatos provisionales

Page 51: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

52 ANTONIO DORADO DÍAZ

Tipología Resumen principales actuaciones a corto plazo en Galicia

• Nuevos parques con aerogeneradores multimegawatio

Eólica • Repowering • I+D+i en tecnología off-shore y energía de

las olas

Solar térmica • Incorporación en la edifición

• Nuevas centrales de generación de electricidad a partir de residuos forestales.

• Centrales de aprovechamiento del biogás a partir de residuos agroganaderos.

• Potenciación del uso de calderas de biomasa Biomasa para usos térmicos en sector residencial e

industrial • Producción de biocarburantes • Producción de cultivos energéticos • Desarrollo de bio-refinerías

Teniendo en cuenta las previsiones de crecimiento de las energías renovables en Galicia, fundamentalmente la eólica y la biomasa, a me­dio plazo (2015) podría llegar a cubrirse más del 90 % de la demanda eléctrica gallega a partir de estas fuentes, lo que contribuiría a dis­minuir la dependencia energética exterior y favorecería un desarrollo sostenible de la Comunidad en materia energética.

Page 52: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

O AGRO LUCENSE NO SÉCULO XVIII

TRANSFORMACIÓNS NO NORTE DA PROVINCIA

Por ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

Galicia non medrou toda ela ó mesmo ritmo durante a ldade Moderna. Así podemos diferenciar dúas Galicias con ritmos diferen­tes: a Galicia occidental -as provincias de A Coruña e Ponteve­dra- experimenta no século XVII un cambio na súa fisionomía debi­do ó cultivo do millo; e a Galicia oriental- as provincias de Lugo e Ourense- farano no século XVIII coincidindo coa extensión do culti­vo da pataca, derivado do aproveitamento como alimento humano, motivado, á súa vez, palas múltiples carestías do século. Expoñe­mos a continuación en que medida isto foi cambiando a fisionomía do norde da antiga provincia de Lugo(1L cuxos límites coinciden cos do norde da diócese de Lugo-: dende o espacio para cultivar, o aproveitamento das terras, o gando, a casa do campesiño.

Introducción

U nha o liada ós datos poboacionais da segunda meta de do século XVIII fannos dar canta da evolución da poboación. Expoñémolos na seguinte táboa.

( 1) Basámonos sobre iodo nos estudios feitos sobre este tema polos profesores Sobrado Correa e Saavedra: H. SoBRAno CnRRFA, Las tierras de Lugo en la Edad Moderna. Economía campesi­na, familia y herencia, l SS0-1860, Fundación Pedro Barrié de la Maza. A Coruña 2002 onde escudia o concernence ós concellos de Poi, Castroverde, Casero de Rei, Outeiro de Rei, Lugo, O Cargo e Friol; P. SAAVF.OR.-\, Economía rural antigua en la montaña lucense. El concejo de Burón,Santiago de Compostela 1979. Nela o profesor Saavedra estudia o terreo que pertence á Fonsagrada, Navia de Suarna e algunhas parroquias da Ribeira de Piquín.

Page 53: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

54 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

Zonas/ Anos Burón Provincia Terras de Lugo(-' 1

1753 9100 297405 12718

1787 9187 320933 13085

1826 15000 360842 15335

As fontes das que se bebe neste caso son do Catastro de Ensenada (1753), do Censo de Floridablanca (1787) e do Diccionario de Sebas­tián de Miñano (1826), Son datos en sí relativos, por seren datos fis­cais. En calquer caso a información que dan é preciso contrastala con outras fontes coma arquivos parroquiais ou inventarios post mortem. Son unha cata no que podemos ver comparados os datos sobre as terras de Lugo e o das terras de Burón en relación cos da provincia de Lugo no seu conxunto. A provincia de Lugo no seu conxunto experimentou un crecemento poboacional no ano 1826 dun 21'33% con respecto ó ano 1753 e un 12,4 % con respecto ó ano 1787. Resaltamos que ocre­cemento maior da poboación nestes setenta e tres anos experiméntase nas terras de Burón.

O século XVIII un século de fume e peste

O século XVIII foi un século caracterizado polas colleitas insuficien­tes, agravándose a situación a partir da década dos anos corenta. Por exemplo o prezo do centeo aumenta nun arco de 23 anos (1747-1770) en case o dobre, é dicir, nos anos corenta a fanega de centeo costaba 25 reás e no 1770 cotízase a 40 reás. Nesta época produciuse un cambio nas condicións climáticas en toda Europa e coincide caracterizado polo ini­cio dunha fase fría. Esta situación de carestía e de empobrecemento obrigou ó Estado a intervir e a reparti-lo gran. Na cidade de Lugo o Consistorio fixo acopio de cereal importado, pero ó estar lonxe dos par­tos, o transporte encarecía o coste da operación.<'' Tort Mitjans(4l fala da agudeza coa que obrou o bispo Armañá ante o reparto de gran.

Os anos máis críticos foron o bienio 1768-70, aumentando a mor­tandade e a pobreza. A valoración da crise nestas terras, sobre todo nas

(2) Utilizamos esta expresión polo título da obra de Sobrado Correa. Compréndese ne\as os con­

cellos de Poi, Castro de Rei, Castroverde, Outeiro de Rei, Friol, O Corgo. Lugo e Guntín. (3) Cfr. H. SnnRAnn CnRR[A, Las tierras de Lugo ... p. 338. (4) Cfr. F. T( m J M11 JANS, Biografía histórica de Francisco Armanyá Font. OSA, Villanuevil la

Geltrú 1967, p. 80 ss.

Page 54: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

CAMBIOS NO AGRO LUCENSE A MEDIADOS DO S. XVIII 55

de Lugo, é de suave. O efecto máis inmediato de calquera crise é o au­mento de defuncións. Así nas terras de Lugo hai un aumento dun 51, 7% na media cíclica. Quizais o efecto máis importante foi o empobrece­mento, que estaría moi relacionado co anterior. Aumenta o caso de de­funcións dos calificados polos cregos, á hora de asentar a partida de defunción, como pobres. Eran calificados así aqueles que non tiñan suficiente para as honras fúnebres'">.

O home moderno, ante as condicións adversas, bota man do sagra­do. Desta forma vemos o auxe da devoción na cidade de Lugo á Virxe da Soidade. Celébranse diversas rogativas. Dispúxose que esta imaxe "quedase en novena" no convento de San Francisco para que Deus mandara o alivio e a serenidade do tempo.

Por outro lado esta carestía ocasionou no campesiño que se botara man a un alimento alternativo: a pataca. Pegerto Saavedra fala de que era utilizada nun principio como alimento dos porcos"il. A necesidade que se orixina na década dos 70 obrigou a intensificar o seu cultivo e ó consumo humano (7). Pegerto Saavedra puntualiza que é a partir do ano 1760 cando se comeza a cultivar na provincia de Mondoñedo.<8l

Foron moitos os «recelos» que houbo que vencer para chegar a un cultivo óptimo da pataca: desde a repugnancia inicial por ser un froito que medraba no interior da terra; o transtorno que provocaba o detri­mento no cultivo doutros productos que diezmaban por outro que non estaba contemplado nos foros; ata o seu escaso valor comercial, e que non se gardaban dun ano para outro. Os primeiros inventarios post­mortem nos que aparece a pataca son do 1780. Nas décadas dos anos 70 e 80 apenas supón o 5% do que é a producción do centeo No ano 1799 en Galicia a producción de patacas apenas supoñía un 2,9 % da

(5) Vense porcentaxes dun 5,5% no periodo 1760-69, cando cen anos antes había un 1,2% ou a finais do século XVIII un l,lo/o. A pobreza nótase máis no mundo urbano, neste caso na cidade de Lugo. A alusión nas partidas de defunción a pobres chega a un 82,4o/o.

(6) Cfr. P. S·\:\V!-DHA, La vida cotidiana en la Ga/icia del Antiguo Régimen, Barcelona 1994, p. 150. (7) Así nolo canta Lucas Labrada: " antes del año de mil setecientos setenta y ocho en el cual

padeció Ga/icia los azotes del hambre y de la peste, sólo en esta provincia /Mondoñedo! se cultivaban las patatas, y en corta cantidad; pero desde aquella época se han ido extendiendo considerablemente por todas las demás provincias del reino, en términos que ya en el Cebrei­ro /as siembran por marzo y abril cuando las nieves van a menos. En todas partes se dan, y es un excelente rectirso para suplir la falta de granos, mayormente en Galicia, adonde las lluvias frecuentes son las que, por lo regular; ponen a riesgo las cosechas en el verano, pues estas mismas lluvias sirven para engordar las patatas." :L. L,\URADA, Descripción económica del Reino de Galicia, Vigo 1971, p. 27.

(8) Cfr. P. S,\·\V!-JJH,\, "Transformac.:ións agrariasy crecimiento de la población en la provincia de Mondoñedo. (1500-1830)" en Cuaderno de Estudios Gallegos, Vol. 37, p. 79-104.

Page 55: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

56 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

producción respeto á colleita de centeo, maíz e trigo<9>. Aporta Sobrado unha táboa na que dá as cronoloxías do cultivo das patacas en diversos lugares da provincia(lºl. Nela obsérvase que a xeneralización do cultivo intensivo de patacas comenza na década dos 50, concretamente en 1756 na parroquia de Vilaragunte, xurisdición de Paradela (Lugo) ata a últi­ma data extrema que é o 1790 na parroquia de Roupar de Xermade (Lugo ). Foi debido a unha conquista paulatina <leste producto que fará mellorar a alimentación do labrego <lestes séculas.

Pegerto Saavedra fala de que en Burón, no ano 1788, estaba xe­neralizado o cultivo da pataca. Hai que observar que reflicte os da­tos que aporta o reconto de froitas civís dese ano, e que os datos puideron ser froito dunha ocultación. A colleita de pataca -según este reconto- é máis da metade do centeo. Pero este cultivo conle­vará outros cambios de forma no agro lucense, os cales irnos ver a continuación.

1.- Cambios no agro lucense na segunda metade do século XVIII

a) A relación do campesiño coa terra

Neste apartado irnos describir como era a relación do campesiño coa terra, é dicir, como se distribuían os cultivos, qué se cultivaba, onde e cando se cultivaba e como se vai transformando esta realidade a raíz da extensión do cultivo da pataca. A Galicia interior caracterizase por unha rotación de cultivos mínima. Dentro da mesma Galicia interior pódese falar dunha diferenciación en canto ós cultivos máis ou menos diversificados.

O 82,8% da terra era monte. Este monte, que non é "propiedade di­recta" do campesiño, englobaría monte particular (23,8%00), masas arbóreas de soutos e castaños (7%), montes inútiles para cultivo, mon­tes do común (26,3%). O monte particular era monte cerrado para a recolleita de toxos e brezos, e para o cultivo de rozas. Este último tipo de monte ten un gran protagonismo na economía campesiña lucense. Do monte común e do particular cultivábase parte do trigo e centro sembrado; e tamén se aproveitaba para pasto. É un elemento importan­te na explotación campesiña. Pegerto Saavedra' 12> sinala que entre un

(9) Cfr. H. So11kAllo C¡m.r<FA, Las tierras de Lugo .. p. 203. (10) Cfr. H. S(JfW,\l)CJ C¡mRrA, Las tierras de Lugo .. p. 202 (11) As porcentaxes refírense as terras de Lugo. (12) Cfr. P. SAAYFLlH.A, La vida cotidiana ... p. 83.

Page 56: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

C..'"AMBIOS NO AGRO LUCENSE A MEDIADOS DO S. XVIII 57

75-80% de Galicia era monte proindiviso. E este podía ser de varas ou voces; ou de mancomúnri:n .

Nas terras de Lugo a mediados do século XVIII só unha media dun 17,2% era solo ocupado. Ese 17,2% era terra de labor, prado, cortiña e horta. Confirma outras medias dadas por outros autores, en relación a outras comarcas. Meijide Pardo asígnalle a Lugo un 6,3%; cita Sobra­do tamén que en Narla era un total dun 7,4%, Castroverde un total dun 13,9%; en Mondoñedo a proporción era dun 10-12%; pero hai zonas nas que se cultivaba máis, por exemplo, Chantada un 17,7%'14l.

Clasificación da terra

Nesta superficie cultivada, ou solo ocupado, aínda podemos tamén facer unha clasificación segundo o destino ou os usos das terras culti­vadas:

-As terras de labor eran un 86% dese 17,2%. Tamén podemos sub­dividir estas terras en canto a calidade. Habíaas de primeira, segunda e terceira. Abundan na zona das terras de Lugo as de terceira e escasean as de mellor calidade. Por esta razón sempre hai un ano de descanso ou barbeito entre colleita e colleita para as terras de segunda e terceira calidade. Estaban destinadas ó cultivo cerealeiro (sobre todo centeo).

-As praderías cunha porcentaxe dun 11,4% sobre 17,2%. A propor­ción entre prado de secano e de regadío andaba parello.

- A cortiña e a horta ocupan un 1,8% e un 0,5% respectivamente. Son as terras de máis productividade. Nelas sembrábase sobre todo nabo e liño, hortalizas e outros productos e non había ano de descanso.

Pero na segunda metade dánse unha serie de transformacións na ex­plotación agraria< 15i. Sobre todo a partir da introducción do cultivo da pataca. A introducción da pataca como cultivo intesivo ten que salvar certas condicións do sistema agrario existente. O minifundismo e a mi­croparcelación dá lugar a complicadas regras de paso e dereito de pasto.

(13) O primeiro caracterizábase por que o usufructo correspondía as diversas "casas" porcionei­ras. O dereito a facer uso do monte viña dado por pertencer a detenninada liñaxe ou casa. Non podía ser obxeto de venda ou permuta. Abunda nas provincias de Lugo e na Galicia septentrional. Cada casa levaba unha detenninada porción para cavar. Na montaña lucense repartíase o martes de Carnaval e establecíase que parte do monte cavaban e sorteábanse as parcelas. Destes montes os ca1npesiños obtiñan un 20 ou 25o/o da colleita. Ademais de cultivar cereais obtíñase pasto e abono. O monte de mancomún caracterízase por participar ne! códolos veciños con casa no pobo. É o propio de Ourense e Pontevedra.

(14) Cfr. H. 5()1\HADIJ CoRRT->\, Las tierras de Lugo ... p. 192, nota 2 (15) Cfr. H. SouRADO Comu:A, Las tierras de Lugo ... p. 275 ss.

Page 57: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

58 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

Pois ó cultivarse as patacas (JGJ vai dar lugar a que se rompan as regras establecidas. Comézanse a cultivar nas cortiñas para pasar logo ás agras, onde se cultiva o centeo nun réxime de barbeito. Empézase a acortiñar agras, facendo sebes e paredes, proceso que será intensivo nas primeiras décadas do século XIX. Outra nota de evolución foi o aumento do culti­vo de rozas nos montes, chegando a observarse que entre 1790 e 1850 chegará a supoñer 114 da superficie cultivada. A partir de 1750 vese como aumenta a transformación do monte e da zona de cultivo.

Vemos pois como o barbeito vai desaparecendo e as terras esixían unha maior preparación e abonado. Outro cambio dentro do campo é o aumento da superficie a prado, que fará que a gandería estea mellor alimentada e se concentre o gando.

Aínda que pareza contradictoridi7l, comeza unha reducción da su­perficie cultivada. Así pasamos do cultivo de 47,8 ferrados a 36,2 ferra­dos a principios do século XVIII. A mediados do século XVIII será o 26% menos de terra cultivada que no 1753. É dicir comeza un proceso de agricultura intensiva, menos espazo e máis rendemento. Outro cam­bio significativo é a mengua da parcelación.

A pesar de todo haberá que esperar que se mellare na técnica de explotación dos recursos que existen.

b) Cambios nos cultivos

Ternos que diferenciar entre cereais de inverno e de primavera, é dicir, aqueles que se sementaban no outono e se recollían no verán e os que se sementaban na primavera e se recolleitaban no outono. Os ce­reais de inverno son o centeo e o trigo, e o millo miúdo é de primavera. Isto marcará as diferencias rexionais. O centeo era o de maior semen­tadura e rotaba co millo miúdo, cos nabos e co liño. O trigo nesta zona ten menor difusión.

O cultivo do millo miúdo, do paínzo e do trigo xa aparece reflexado na documentación do mosteiro de Meira, no século XIII, constituíndo o principal sostén alimentario do campesiñd18l. No século XVIII, con­forme nos irnos adentrando cara ó interior, o papel <leste cereal vai minguando. Así na terra do Deza supoñía o millo miúdo unha cuarta parte da producción, e en Meira só un 5%, e en Cervantes non se culti-

(16) Cfr. H. Sorrn.Auu CoKHl-.A, Las tierras de Lugo ... p. 254 (17) Cfr. H. S()HRADO CoRRLA, Las tierras de Lugo ... p. 270. (18) Cfr. D. MARIÑO BUHA'>, Señorío de Santa María de Meira (s. Xll- XVI), A Coruña 1983, p.

284 SS.

Page 58: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

CAMBIOS NO AGRO LUCENSE A MEDIADOS DO S. XVIll 59

va09l_ Nas terras de Lugo só estaba presente, no século XVIII, nas te­rras de Friol e San Ciprián de Montecubeiro.

Ü TRIGO TEN MENOR DIFUSIÓN QUE O CENTEO

A innovación de novos cultivos, coma o maíz e a pataca, serán unha das causas que contribúen ó crecemento demográfico de Galicia en tempos diferentes, como xa queda dito. O millo para a Galicia occiden­tal e a pataca para a Galicia oriental.

O millo empezarase a cultivar no litoral asturián e no País Vasco. O cultivo do millo<20l ou millo viuse favorecido naquelas comarcas onde se cultivaba o millo miúdo ou paínzo. Foise logo introducindo pouco a pouco pero con resolución. Ó ser un cereal de primaveira tamén o mi­llo, fixo que o cultivo de millo miúdo ou paínzo disminuira. Nas terras de Lugo o millo na metade do século XVIII era un cultivo descoñecido. Só un 16,2% das parroquias das terras de Lugo contemplan este culti­vo: só os concellos de Castro de Rei e Poi e tamén algo na zona de Burón. Saavedra afirma tamén que o cultivo do millo aumentou a raíz da crise do 1768. Isto ocorre sobre todo no sur da provincia de Lugo, nas montañas orientais e nas parroquias da Terra CháC21 l. Logo había que contar os nabos; os soutos de castaños, nunha menor porcentaxe.

A alternancia ou rotación de cultivos era a seguinte a mediados do século XVIII: centeo- barbeito, centeo- nabos sobre todo na zona Sur e Oeste da área que estudia Sobrado Correa. Na antiga terra de Burón o cultivo mayoritario era o centeo. Aterra de Burón ten outra caracterís­tica: hai menos diversificación na productividade e máis gandería de alta montaña. A pataca alternaba nas rotacións co centeo e nabos(22l.

e) As explotacións agropecuarias

A mediadosc23l do século XVIII cada campesiño traballaba unha me­dia de 66,6 ferrados de extensión e casi 50 ferrados de superficie culti-

(19) Cfr. P. S1\1\Vl-1JHA, "A introducción do millo e da pataca en Galicia", en RonHic,uF/. GAt.Dn, M.X. (lllR..), Galicia e América: 500 anos (Catálogo de exposición), Santiago de Compos­tela 1992, pp. 202-207.

(20) Cfr. P. SAAVEDHA, "A introducción do millo ... ". Nótese a designación do maíz en certas zonas como millo, sobre todo onde antes se cultivaba o millo miúdo.

(21) Cfr. P. S,'-1\Vl:.Df\A, A Ga/icia doAntigo Réxime. Economía e sociedade, A Coruña 1991, pp. 228 SS.

(22) Cfr. P. 5,\,\V1-1JHA, Economía rural antigua de la montaña lucense. El concejo de Burón, Santiago de Compostela 1979, p. 45

(23) Cfr. H. SoRRAno Coi<HL\, Las tierras de Lugo ... , pp. 204 ss.

Page 59: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

60 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

vada. É dicir cultivaba unha media de 2, 7 hectáreas, 13,5 fanegas diría un labrego de hoxe. É unha media alta en relación con outras áreas es­tudiadas: en Trasdeza, por exemplo, fálase de 1,5 hectáreas, 7,5 fane­gas. Este fenómeno é debido sobre todo á escasa calidade da terra. A explotación vai en aumento ata que a casa é abandonada por algúns membros. É dicir, cando algún dos filias se casaba, unha parte da pro­piedade íase en dotes e herdanzas.

A característica das terras de Lugo son o minifundismo e o policul­tivo. Hai unha media de 39,8 parcelas por explotación. O rendemento destas propiedades non é tampouco moi alto. Os rendementos son rela­tivamente baixos se o comparamos con outras zonas de Galicia. Isto inflúe en que así é difícil que haxa excedente comercializable.

En canto a ganderíaC24>, no interior lucense, dicir que ten unha gran importancia. Podemos constatar que na metade do século XVIII cada veciño tiña unha media de 28'7 cabezas e cada propietario unha media de 39'6. Isto significa que non todas as cabezas que cada veciño posúe están na casa propia. É o chamado gando pasto, que é sobre todo de tipo vacún ou ovino.

Este número de cabezas van dende unha media de 4-7 cabezas de gando vacún, 15,8 cabezas de gando ovino e 5,3 cabezas de gando por­cino, sempre por veciño.

O gando vacún era o máis popular xunto co porcino. Utilizábase como forza de tiro, productor de esterco, ademais do aproveitamento de carne, leite e manteiga, ou mesmo para a venda. Só un 10,5% da poboación carece deste tipo de gando. Por zonas, podemos sinalar, que en Miraz e Fria! posuían unha media de 10 cabezas fronte a 5 cabezas na zona de Castro de Rei, Outeiro de Rei, Castroverde e Poi. Pero na provincia de Mondoñedo o número de gando é maior.

Con respecto o gando lanar e cabrío alrededor do 73,5% dos campe­siños posuía algunha res desta especie, repartidos cunha media de 15,8 cabezas por veciño e 21,4 cabezas por propietario. Na comarca de Bu­rón é de 19,8 cabezas por veciño. Está moi ligado este gando coas po­sibilidades de monte.

Na segunda metade do século XVIII comézase a estabular o gando, reducindo o volume da cabana gandeira. Redúcese tamén o número de gando ovino-caprino. Dita estabulación levará a que a vivenda do la­brego se trasforme. Constátanse nesta época numerosas construccións de cuartos novas e a construcción de hórreos.

(24) Cfr. H. S0Lm1\DU Cnl-<l\~.A, Las tierras de Lugo ... , 210 ss.

Page 60: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

CAMBIOS NO AGRO LUCENSE A MEDIADOS DO S. XVIII 61

Do gando porcino decir que máis do 80% das casas campesiñas po­suía, a mediados do século XVIII, algún porco e que a media é de 5,3 porcos por veciño e 6,3 porcos por propietario. Na comarca de Burón o número de porcos é de 5 por veciño.

11.- Actividades complementarias e comerciais

A parte da gandería e da agricultura, existían outras actividades que aparecen como complementarias a estas. Repercutían na economía fa­miliar dun xeito auxiliar. O 18,9% da poboación desta zona tiña un segundo oficio para contribuir ó sustento familiar. Podemos diferenciar así catro aspectos ou prácticas:

- O sector textil está composto principalmente por xastres e tecedo­ras e tarefas relacionadas co cultivo do liño. Nas !erras de Lugo hai unha gran especialización no oficio do liño na terra de Castroverde e nalgunhas freguesías de Poi e no arciprestado de Narla. Nas terras de Burón abundaban as tecedoras en Freixo e na Bastida''"'· Con todo, non é tanto a importancia que ten este labor complementario como ten na Galicia oriental. A súa comercialización é rara, aínda que cando un campesiño ía ás segas á Castela portaba algunha vara de lenzo que ven­día nos pobos casteláns.

- A alfarería (19,1%). Consistía principalmente na elaboración de cacharros de barro. Concéntrase sobre todo na xurisdicción de Outeiro de Rei e nalgunhas parroquias da xurisdición de Lugo. Consolidouse unha zona de alfareiros campesiños, cuia producción satisfacía as ne­cesidades que había de útiles domésticos.

- A «industria» do ferro e da madeira (16%). A súa significación non é moi importante, xa que na provincia de Lugo abundaba este tipo de industria nas zonas de montaña. Sobre todo abundaban no Courel, en Navia de Suarna e Quiroga. Os centros monásticos coma Samos, Sobrado e Lourenzá tiñan nas ferrarías importantes fontes de ingresos. Relacionado con Samos a máis importante desta área estu­diada quizás sexa a de Guntín. Os oficios relacionados coa madeira eran os carpinteiros de taller, os de armar, os fragueiros, torneiros e zoqueiros. Os carpinteiros de taller elaboraban todo tipo de obxetos de madeira. Os de armar fabricaban sobre todo teitos de madeira e alpendres. Os fragueiros estaban especializados en carros do país. Os torneiros facían útiles de madeira como cuneas, escudillas, platos para o pulpo.

(25) Cfr. P. S.-\,\V~IJH.\, Economía rural antigua ... p. 58.

Page 61: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

62 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

- Arrieiros, comerciantes. Están moi relacionados co punto seguin­te, que trataremos. Desenrolan unha actividade''6l comercial que com­plementa os ingresos, que proveñen da agricultura. Por un lado talamos dos estanqueiros e dos taberneiros e por outro dos arrieiros. Os arriei­ros ademais de comerciar con todo tipo de tecidos, !enzas do pais e quincalla, palas feiras e mercados, tamén están aqueles que son tratan­tes de ganados e os que transportan viño e sal. Tamén hai que falar aquí das idas a Castela, ás segas, por parte dos campesiños galegas. A prin­cipal razón é a económica. Estes movementos estacionais serven de sostén á agricultura de subsistencia, máis que de elemento de cam­bio'2'l. Moi relacionado cos arrieiros está o auxe experiementado palas feiras e mercados'"'. na segunda metade do século XVIII. Poténcianse unhas e creánse novas feiras<29i.

111.- Destino da producción.

¿Con canto contaba un campesiño do norde da diocese de Lugo para o seu sustento e a millora da súa calidade de vida?

Podemos00l diferenciar dúas órbitas que lle afectan ó campesiño: por un lado a xurisdición e por outro a "órbita foral- rendista". Quera decir con xurisdicional aquela que afectaba o campesiño por vivir nun territorio determinado.

O primeiro que exercía o señorío era o Rei. No naso caso pouco afectaron por ser o fisco real de caracter urbano. Só cobraba as alcaba­las, imposto de "millones" e sisas, pero isto cambiará a partir do ano 1785 cando se impon a contribución de "frutos civiles", feito que oca­sionará algún que outro altercado. Así, sobre todo viuse este decreto executado nas feiras ocasionando fortes desordesc31 i.

(26) Cfr. H. S()Hl<Ano CnRREA, Las tierras de Lugo .. , pp. 237 ss. (27) Cfr. H. SouHJ\llO Ce lHl<~.A, Las tierras de Lugo .. , pp. 380. (28) Cfr. H. SoRRAuo CoRRF.A, Las tierras de Lugo .. , pp. 310 ss. (29) É o caso da feira de San Froilán na cidade de Lugo, que é potenciada gracias a concesión

por Fernando VII duo privilexio real no ano 1754 e que despois será un privilexio perpetuo a partir de 1775. lsto significaba unha potenciación dunha feira, que compitiría con oucras de gran tradición como a de Fonsagrada ou a de Mondoñedo.

(30) Cfr. P. SAA vEnRA, La vida cotidiana en la Galicia ... pp. 72 ss. (31) Así ternos a partida dos veciños de "Ulloa". Estaba formada <<por un corto número de

paisanos robustos, armados por la mayor parce de palos, que presentándose en el paraje de la cuadropea de ferias [ ... ]descargaban golpes sin piedad sobre los a/cabaleros y de­pendientes de la Real llacienda a la voz de:"¡Viva el Rey, muera la Única!".>>: Cfr. P. SA,\VFDRA, La vida cotidiana en la Galicia ... : p. 78.

Page 62: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

CAMBIOS NO AGRO LUCENSE A MEDIADOS DO S. XVIII 63

Lago ternos o réxime señorial, que ha de ser considerado na súa globalidade como un elemento básico, á hora de definir a sociedade do Antigo Réxime. A proporción era que a metade da poboación ga­lega vivía en xurisdicións de nobreza laica, un tercio nas pertencentes a mitras e mosteiros, e o 12% nas de realengo. Os que exercían seño­río ademais designaban un alcalde maior para os seus estados e xuris­dicións e designaban xuíces, escribáns de número, procuradores de causas e ministros de xustiza. Ó longo dos séculos XVII e XVIII o poder local foi exercido pola fidalguía e pola burocracia de escribáns. A parte de alministrar xustiza ternos tamén os tributos que cobraban: desde pago de años, cabritos e porcos, carros de leña e cantidades de cereal ata o cobro da luctuosa, que é o pago da mellor prenda do di­funto.

Por outro lado ternos a "órbita foral-rendista"<l2l . A principal figura deste caso é o foro"' 1>. Por outra banda o clero secular tiña a súa princi­pal fonte de ingresos no dezmo'34

l.

O norde da antiga provincia de Lugo oeste caso está caracterizada polo réxime señorial. Sobrado apórtanos o dato de que das 57 parro­quias que el estudiou só 2 son de realengo'151

• Un tercio da producción está destinado á paga de impostas de tipo señorial, eclesiástico ou fis­cal. O montante de arrendamentos, foros, subforos, dezmos e outros son un total de 70,6%. Ó dezmo correspóndelle na zona, que estudia Sobrado, un total dun 21,9%. Ó voto e á primicia correspóndelle un 2,8%. O que menos lles afecta ós campesiños desta zona son os impos­tas reais. Dito doutra maneira, do excedente agrario, ou do total da producción, un 35% vai parar ás arcas da Igrexa e o 65% vai parar ás mans dos nobres <3 bl.

(32) Cfr. P. SA·\VFIJR.-\, La vida cotidiana en la Galicia ... p. 21. (33) Surxe a partir do século XIII. É unha cesión dos seus dominios en contratos de foro.

Podían durar varias voces ou xeneracións e podían chegar a ser perpetuos. Non se podía vender, cambiar, nin dividir o aforado. Os que recibían o foro comprometíanse a pagar unha renda en especie, de cereal ou viña , e certos servicios. Ca paso do tempo chegaron a seren ridículas as cantidades que habían de pagar.

(34) Pagábase o dezmo dos froitos maiores (cereais, viña) e os froitos menores non dez­maban (nabos, liño, frutos, hortalizas e as crías). A finais do século XVIII comézase a pedir que a renda eclesiástica repercuta no ben da co1nunidade, oeste caso, soster ós curas de a\Jnas e conservar directamente a igrexa.

(35) Cfr. H. Som<.:\llU CuwnA, Las tierras de Lugo ... , pp. 220-221. (36) Cfr. P. Saavedra, Econon1ía rural antigua ... , pp. 61 ss.

Page 63: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

64 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

Conclusións

Vimos de expoñer nestas páxinas os cambios na fisonomía do mun­do rural no norde da provincia de Lugo. Sobre todo centrámonos nos aspectos que presentará o agro lucense ata ven entrado o século XX, uns aspectos que se van configurando no século XVIII. A partir do cul­tivo da pataca, e vencellado a outros factores que fornas sinalando, operouse no mundo rural unha trasformación paulatina, tanto no aspec­to ambiental como no aspecto referido á explotación da terra.

Obsérvase nas terras de Lugo unha evolución demográfica diversa. Por comarcas teríamos a seguinte diferenciación:

- As terras de Burón destacan polo aumento considerable de po­boación. Este aumento de poboación foi posibilitado máis pola agricul­tura intensiva, que polo cultivo da pataca. A pataca foi un factor máis que converxeu nunha reestructuración da agricultura, pero as terras de Burón destacan máis pola gandería que pala agricultura.

- As terras de transición á montaña lucense (Castroverde, Poi e Cas­tro de Rei)cun cultivo do millo, xa a mediados do século XVIII, a cal terá un aumento de poboación considerable ó longo do século XVIII e que se notará sobre todo a partires do 1800.

- Unha zona intermedia (Lugo e O Corgo) na que se observará ta­mén un aumento da poboación, cun predominio da familia nuclear en maior grado que nos concellos antes citados.

- Por último nas terras de Friol, Outeiro de Rei e Guntín cun ritmo de crecemento menor.

Ó longo do artigo fomos vendo como o gando tamén forma parte importante da organización agraria. Nembargantes a medida que avan­za o século, o cultivo da be/a americana (pataca) vai abrigando ó la­brador a disminuir a terra cultivada e disminuir a cabana ganadeira. O certo é que haberá que esperar á introducción de apeiros de labranza mellares, como o arado de vertedeira, para que haxa unha verdadeira revolución da agricultura. E tamén haberá que esperar á redención de foros, que eran unha dura carga para o labrego, xa que non posibilita­ban moita flexibilidade á hora de innovar cultivos e rendementos.

Page 64: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA EUCARÍSTICA RENOVADA

DEL 11 CONGRESO NACIONAL DE LUGO (1896) AL X DE TOLEDO EN 2010

Por J. MARIO VÁZQUEZ CARBALLO

Bajo el título "Cuatro diócesis para un Congreso Eucarístico" se pu­blicaba, recientemente, en la revista Vida Nueva'''· un amplio reportaje, con intervenciones de de las cuatro diócesis de España que hablan pre­sentado sus candidaturas para la celebración del X Congreso Eucarís­tico Nacional de 2010: Lugo, Granada, Barcelona y Toledo. En la citada revista aparecían por este orden. Al final triunfó Toledo, probablemente, entre otras razones, por su centralidad geográfica.

Ciertamente, razones sobradas tenía Lugo: aquí se había cele­brado el 2º Congreso Nacional en 1896(2) con gran significación para

(1) Cuatro Diócesis para un Congreso Eucarístico, Vida Nueva, nº 2637, 22-28/1112008, págs., 20-21. El tema aparecía también en la portada de la revista bajo el título: "Cuatro diócesi-~ con razones sobradas".

(2) El primero que se celebró en la Iglesia fue en Lille (Francia), 1881. El de Sevilla, al que tuve la suerte de poder asistir en 1993 en compañía del Obispo Fr. José Gómez González, hizo el número 45. En España, el primero se celebró en la ciudad de Valencia el año 1893. Sobre el segundo Congreso Eucarístico Nacional en Lugo (1896): Cf. una muy buena síntesis de J. GUERRA MOSQUERA, Así fue el segundo Congreso Eucarí_~tico Nacional de Lugo (1896). Evocación en el centenario, Lucensia 12 (Vol. VI), 1996, págs., 41-52. Entre otras obras, tengo en mis manos, un volumen de 811 páginas impreso en Lugo en 1896 en el estable­cimiento tipográfico de Gerardo Castro (San Pedro, 29) bajo el título Crónica del segundo Congreso Eucarístico Español. Celebrado en Lugo en Agosto de 1896. En Ja misma página de entradilla se anuncian los contenidos fundamentales: Discursos pronunciados en las se­siones públicas; Reseña de las memorias presentadas en las secciones; Exposición artística y certamen literario. La Junta Organizadora prologa la obra bajo el título: Noticia histórica del segundo Congreso Eucarístico Español. En Lucensia, hay varias referencias al Congreso de 1896. Aden1ás de las reseñadas, cf., Algunas partituras presentadas al certan1en musical del lI Congreso Eucarístico Nacional de Lugo, nº 11, 1995, págs. 157-186; la ref. de la nota siguiente; A. LÓPEZ VALCÁRCEL, Presencia episcopal en el 11 Congreso Eucarístico Na­cional celebrado en Lugo en 1896, Lucensia, nº 15 (Vol. VII), 1997, págs., 347-352.

Page 65: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

66 J. MARIO VÁZQUEZ CARBALLO

la Diócesis y para la ciudad, como veremos más adelante. El Vicario General de la Diócesis, Gonzalo Fraga Vázquez, ordenaba asi las razones fundamentales:

"Lugo pretende acoger la celebración del X Congreso Eucarístico Nacional (. . .) porque en su Catedral se expone permanentemente el Santísimo Sacramento desde tiempo inmemorial, quizás desde el siglo XIV'. Y añadía: "La Iglesia Catedral es un lugar de oración y adoración al Señor (...); todos los días del año hay turnos de adoración nocturna (. . .); en la Catedral de Lugo también tiene lugar la ofrenda de Galicia al Santísimo Sacramento, desde hace ya más de 300 años. (...) La diócesis cuenta además con un santuario eminentemente eucarístico como es el de Santa María la Real do Cebreiro, entrada en Galicia del Camino de Santiago francés. (. . .). Los signos eucarísticos son signos identifica­tivos de la sociedad lucense y gallega. En el escudo de la ciudad, en­contramos una profesión de fe eucarística. En el escudo oficial de Ga­licia, aparecen un cáliz y una patena, que hacen referencia al milagro eucarístico del santuario del Cebreiro. (. . .). Lugo es llamada la Ciudad del Sacramento (. . .}. .. .El 2010 es Año Santo Compostelano, y la diócesis de Lugo está atravesada por tres vías importantes de peregrinación a Compostela: el camino francés, el camino prim;tivo y el camino norte''t'3!.

Seguro que, de muy buen grado, nuestro actual Obispo Mons. Al­fonso Carrasco Rouco(4 J, en un lenguaje actualizado, pero con seme­jante entusiasmo, hubiese recreado aquellas palabras del entonces prelado Don Benito Murúa y López:

''Al fimo. Deán y Cabildo, Venerable Clero, Religiosas y fieles todos de nuestra Diócesis: Rebosa de júbilo nuestro corazón y ya siente latir el vuestro en santo entusiasmo, al comunicaros una buena nueva. El Segundo Congreso Eucarístico Nacional va a celebrarse este año, aquí, en Lugo, en la ciudad con justa razón llamada del Santísimo Sacramento"15;.

Hasta aquí, la justificación histórica y actual de lo que ahora voy a exponer. Dado que no podemos vivir del pasado y que no va a ser

(3) Cf., Vida Nueva, a.c., págs., 20-21. Para ampliar conocinlientos sobre las referencias a los emble­mas heráldicos en este texto y sobre la influencia del privilegio eucarístico de Lugo en la evolu­ción de los emblen1as (Cabildo, Ciudad, Reino de Galicia y Concello de Piedrafita do Cebreiro), véase la separata de Camino de paz. Mane nobiscum Domine en: E. PARDO DE GUEVARA Y VALDÉS, La huella eucarística en las armerías gallegas. Testimonios y comentarios, Santiago de Compostela 2005, págs., 461-473. Y también: A. DE ABEL VII~ELA, O escudo de Galicia e o culto eucarístico en Lugo, Lucensia, nº 20 (Vol. X), 2000, págs. 51-66.

(4) Soy testigo de que, pocos días despúes de ser consagrado Obispo, el día 9 de febrero de 2008, le llamaron la atención unas fotografías en blanco y negro con in1ágenes del acontecimiento de 1896 y que se conservan en el Palacio Episcopal. Muy pronto las mandó restaurar y repro­ducir para que no se pierda la me1noria de tan importante acontecimiento.

(5) Crónica del Congreso Eucarístico Español de Lugo, 1896, o.e., pág., 10

Page 66: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA ECUCARÍSTIC.J\ RENOVADA 67

nuestra Diócesis la que, ciento catorce años después, vuelva acoger, de momento, un nuevo Congreso Eucarístico Nacional, no podemos conformarnos con asistir gozosos a la celebración en Toledo, tam­bién "ciudad eucarística", sino y sobre todo, aprovechar el aconte­cimiento para renovarnos eucarísticamente en los diversos aspectos a los que la Iglesia nos invita constantemente: formación teológica y doctrinal seria en todo lo que concierne al sacramento de la Euca­ristía; celebraciones con hondo sentido sagrado, litúrgicamente bien preparadas, devotamente participadas y caritativa y existencialmen­te vividas (preparación, celebración y vital inserción) en todas las Diócesis(6l y experimentar el Sacramento como "don de Dios para la vida del mundo"; y, ante la proximidad del año santo compostelano (2010), tomar conciencia de que la Eucaristía es el "alimento del pue­blo peregrino "1'l. Una gran ocasión para enriquecer nuestras comuni­dades cristianas con significativos gestos de caridad y de solidaridad con los más pobres, inmigrantes y forasteros para que nadie se sienta extraño y marginado entre nosotros18l.

• \ '"' 1 ! • " ¡, . ~ ,: ,, .. ~~ '·~

•t" ., : . . :; é' ). ' ' :.-. r ,r-, . ,1., . ·\ 1 . ··1 l! Jjl . '"' ; . :· .·· .. ,.. ·:.1

11 1 J1AJU, • . J. 11 ' 1 ii"'1''··

\-; J::\ ·!.~'· :fi!i 1cj·; ' .•. r • · 1.u:l··!o

1

1.: .. 1 . ;: ,J ' 'r-:• . . _,,.,

Medalla de la Expo del Congreso Eucarístico de Lugo

(6) Algunos autores se refieren a tres dimensiones de la pastoral eucarística: su adecuada prepa­ración; su digna celebración y su vitul inserción; o si se prefiere, el antes, el en y el después de la celebración: Cf. J. A. ABAD, voz Eucaristía en: V. Md. PEDROSA, J. SASTRE Y R. BERZOSA, Diccionario de Pastoral y Evangelización, Burgos 2000, págs., 387-388.

(7) Es el lema del IX Congreso Eucarístico Nacional celebrado en Santiago de Co1npostela en f.'l año santo compostelano de 1999.

(8) Sin duda, así como el Gran Jubileo del año 2000 marcó nuestra Diócesis con un hermoso gesto de caridad y solidaridad fundando el comedor "san Froilán" con la aportación de las parroquias de la Diócesis, no estaría mal crear un centro de acogida, una casa para los sin techo, con nlotivo del X Congreso Eucarístico Nacional. Es una necesidad sentida en nuestra Diócesis. Podría llamarse la "Casa del Sacramento" como concreción del hogar que fue y quiere ser nuesrra ciudad para el mundo como Ciudad del Sacramento.

Page 67: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

68 J. MARIO V ÁZQUEZ CARBALLO

La pretensión última de traer el Congreso Eucarístico a Lugo no era otra que el deseo de ofrecer, desde esta Ciudad y Diócesis del Sacra­mento, un espacio privilegiado para impulsar la devoción eucarística, para repensar el Misterio a la luz de los nuevos documentos de la Igle­sia y reconducir nuestras comunidades cristianas al encuentro con Dios desde una intensa experiencia de fe y de caridad en el compromiso con los más humildes.

¡.-~·'f.~~-'~t. l'!f~~~;

s. l. Catedral de Lugo

En este artículo tratamos, pues, de acercarnos al misterio euca­rístico en Lugo, en una síntesis histórica, sugiriendo perspectivas actuales para crecer eclesial y socialmente en la adhesión a la Euca­ristía. Seguiremos estos pasos: en primer lugar, se hace una aproxi­mación al contexto histórico local de las circunstancias sociales y religiosas del 1896, año de la celebración del 11 Congreso Eucarís­tico Nacional de Lugo. A continuación se estudia la relación entre Eucaristía y ciudadanía, destacando la especificidad de la ciudad de Lugo en sus diversos aspectos. Con el fin de comprender las orien­taciones magisteriales y los acentos teológicos actuales se realiza también una muy sintética aproximación a los documentos más re­cientes de la Iglesia y al pensamiento teológico actual, para concluir con algunas propuestas en orden a la renovación de la vida cristiana en la perspectiva eucarística.

Page 68: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA ECUCARÍSTICA RENOVADA 69

El contexto histórico-local del 1896

El ambiente estaba preparado para la celebración del Congreso. Cuen­tan las crónicas de la época que se celebraba con gran devoción la Cua­resma "tras el caos carnavalesco", así como las fiestas de Semana Santa y tradicionales oficios. En la prensa católica las Iglesias anunciaban sus respectivos cultos, "con abundancia de procesiones, aprovechando las mismas el Ejército aquí destacado, para hacer gala de sus uniformes "19!_

El Corpus, "la fiesta casi más importante de nuestra ciudad en aquel entonces", era celebrado con gran solemnidad. Las calles de Lugo se llenaban de gente, tanto por la devoción de los propios vecinos de la ciudad que participaban en los distintos actos programados, como por los allegados de las aldeas, que venían montados en caballerías enga­lanadas. La procesión salía a las diez de la mañana y recorría toda la ciudad hasta la una de la tarde110l.

Dos años antes, en 1894, los habitantes de la ciudad salían de noche, casi en su totalidad, para contemplar, asombrados, la vista nocturna de la ciudad iluminada por primera vez con luz eléctrica con motivo de las fiestas patronales del san Froilán. El año anterior se había inaugurado el edificio del nuevo Seminario, "una de las obras de que puede en­orgullecerse no solamente Lugo sino también Galicia entera "111>. Todo parecía estar preparado para el "glorioso 1896", año del Congreso en el que serían ordenados cincuenta y siete nuevos sacerdotes, se cele­brarían importantes misiones popularesl'2) y visitarían la ciudad desta­cadas personalidades de ámbito nacional e internacional.

Aunque en las crónicas de la época se habla del "glorioso 96" para Lugo, el año anterior había tenido dos caras. Por una parte, la cara más triste, fue un año bastante calamitoso para la ciudad: la epidemia de gri­pe y dengue afectaban a la población y se recrudecía la guerra de Cuba. También, en este año, naufragaba el crucero Reina Regente, cuya tripula­ción, en su mayoría gallega, pereció toda, casi 400 personas. Juan Mon­tes es el encargado de dirigir, en Ferrol, la parte musical de los funerales y reestrena, en San Julián, su Oficio de Difuntos y Misa de requiem,

(9) O. LÓPEZ SESTO e Mª JESÚS SAAVEDRA CARBALLIDO, 1898. Lugo Fin do Século, Lugo 1998, pág., 160.

(10) Cf., Ibid. {11) G. FRAGA VÁZQUEZ, El nuevo seminario cumple un siglo, Lucensia, nº 1, 1990, pág., 16.

Y también: ID., El Seminario Diocesano de Lugo, Lugo 1989. Para detalles y controversias sobre la construcción de este singular edificio, véase también: A. DE ABEL VILELA, Histo­ria dun edificio lucense: o seminario do Bispo Aguirre, Lucensia, nº 2, 1991, págs., 77-94.

( 12) J. MARCIAL PEREIRA FERNÁNDEZ, Perfil de algunos asistentes al Congreso Eucarís­tico de 1896, Lucensia, nº 14 (Vol. VII), 1997, págs. 131-134.

Page 69: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

70 J. MARIO V ÁZQUEZ CARBAL LO

interpretada, en parte, por músicos de la Catedral, de la cual era organis­ta. Por otra parte, la cara sonriente, la ponían otros acontecimientos: la inauguración de dos edificios emblemáticos para la ciudad, el Círculo de las ArtesC13l y el teatro Circo. Y el Congreso Eucarístico Nacional y la Exposición Regional que se hizo coincidir con el Congreso Agrario.

Los preparativos del "glorioso 96" estaban en marcha: se comienzan las obras en la Catedral para la celebración del Congreso Eucarístico y se realizan las primeras gestiones para la formación de la Comisión organiza­dora de la Exposición Nacional. El 26 de agosto se inaugura el Congreso Eucarístico y la Catedral recibe la distinción de Santa Iglesia Catedral Ba­sílica. Se calcula que durante los cinco días de duración del Congreso, se repartieron más de 15.000 comuniones en la ciudad: "Durante estos días el ambiente en la calle era impresionante, tanto por la belleza de la ciudad como por la cantidad de gente venida de todo el país". Se puede decir que toda la ciudad vibraba con el acontecimiento eucarístico.

Este acontecimiento se rememoró en la Diócesis con motivo de su cen­tenario en 1996. La revista Lucensia se hace eco del acontecimiento en los dos números del año'' 4l. En el n.º 12 hay una referencia al inicio, en el guión/diálogo: "Este ano cúmprese un século da celebración do II Con­greso Eucarístico Nacional de Lugo, que tivo lugar no mes de agosto de 1896. Foron actos memorables, de gran trascendencia e admirable orga­nización. Adícaselle nesta edición de Lucensia a portada e un interesan­te resumo da Crónica daquelas xornadas ... ". Pero además, con motivo del Centenario, el Obispo de la Diócesis publicó una Pastoral, se editó un cartel conmemorativo, se organizó un concurso literario escolar sobre la Eucaristía, se celebró un concierto en la S.L Catedral patrocinado por el Ayuntamiento, se publicaron en el Boletín Oficial de la Diócesis varias homilías eucarísticas para el tiempo de Pascua y los Obispos de Galicia predicaron la Solemne novena del Corpus.

Eucaristía y ciudadanía

La íntima relación entre la eucaristía y la ciudad de Lugo es históri­camente indiscutible. Ya en los siglos XI y XII se muestra una especial

(13) Cf. O. LÓPEZ SESTO e Mª JESÚS SAAVEDRA CARBALLIDO, o.e., pág., 167. Sin em­bargo, G. Fraga data la inauguración del nuevo edificio el día 30 de junio de 1897: Cf. G. FRAGA VÁZQUEZ. O círculo das artes de Lugo, Lucensia, nº 5, 1992, pág., 51.

(14) Artículo de Jesús Guerra Mosquera, en el n.º 12 y a un "Texto" anónimo que lleva por título Lucenses que participaron o~cia/mente en el Il Congreso eucarístico nacional de 1896, en el n.º 13, págs., 365-392.

Page 70: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA ECUCARÍSTICA RENOVADA 71

devoción eucarística en Lugoº"l y está probado que esta devoción es el fundamento del posterior privilegio de la exposición continua del San­tísimo Sacramento<"». La relación entre eucaristía y ciudad acontece desde los orígenes del cristianismo, pero Lugo tiene algo de original que le viene dado por cuestiones de inculturación y cultura'"'· En la línea de la Gaudium et spes podemos decir que cultura significa la manera que tiene cada pueblo de ser y actuar, de pensar y expresarse. Inculturar significa pues, insertar la vida y la enseñanza de la Iglesia en el modo de ser y actuar de cada grupo humano para fomentar la uni­dad y Ja comunión en la pluralidad y diversidad<rn>. No podemos entrar ahora en Ja cuestión específica de la inculturación litúrgica y eucarís­tica en Lugo, pero lo proponemos como tema de investigación para el futuro. Volviendo al tema de la "ciudadanía", dado que "eucaristía y ciudadanía" tiene muy antiguos orígenes, tantos como "cristianía y ciudadanía", nos referiremos solamente a algunos aspectos más signi­ficativos, por razones de espacio.

Ciertamente, la unidad de convivencia política más avanzada en el tiempo de los orígenes del cristianismo era la ciudad. El mismo Impe­rio constituía el ámbito de dominio de una ciudad, Roma. Se trataba de la herencia griega (polis) que a través de Alejandro, llegará a pedurar en los Estados modernos''">. Ya entonces, en cada ciudad, se edifica la Iglesia sobre el cuerpo sacramental del Señor.

La Iglesia es universal pero reside o peregrina en tal o cual ciudad y acompaña a cada ciudad concreta hacia el Reino de Dios, desde el corazón mismo de la polis. Cierto que la ciudad no es propiamente la Iglesia, pero la Iglesia habita temporalmente en la ciudad, pues la

(15) F. VÁZQUEZ SACO, Historia de la exposición pennanentc en la basílica de Lugo, Faro de Vigo, nº extraordinario con 1notivo del centen.irio de su fundación, 1853-1953, págs., 104-108.

( 16) Cf. .J. DELGADO GÓMEZ, Bolerín de estudios del sentinario "Fontún Sarmiento" de Santiago, nº 11, 199012-25. Para más inforn1ación bibliográfica y estudios de Jaime Del­gddo sobre la relación de Lugo con Id Eucaristía tanto sobre el culto eucarístico fuera de la Misa con10 sobre el arte lucense originario del culto eucarístico: ID .. La eucaristía en Luyo y en el arte lucense, Lurensia n" 31 (Vol. XV), 2005, pdgs., 281-298. Del mismo uutor, un valioso estudio sobre La última cena del pinjante de la puerta norte de la catedral de I.ugo en: Lucensia, n" 30 (Vol. XV). págs., 107-116. Védse 1an1bién, entre otros significativos trabajos: A. DE ABEL VILELA, O corpus en Lugo na idade moderna, Lucensia, n" 30 (Vol. XV) 2005, págs., 29-44.

(17) Para más infom1ación, cf., J. DEPUIS, Culturas, inculturación y eucaristía, en: M. BROUARD (DIR.), Enciclopedia de la Eucaristía, Bilbao 2004, págs., 455-469. El título

original de Id obra es: Encyclopédie de /'Eucharislie, París 2002.

(18) Sobre celebración eucarística e inculturación, cf., Sacramentum Caritatis, nº 54. (19) Cf. B. KNAUSS, La Polis. Individuo y estado en la Grecia Antigua, Madrid 1979.

Page 71: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

72 J. MARIO VÁZQUEZ CARBALLO

ciudad de los cristianos está en el cielo (Flp 3, 20) de modo que el creyente vive como yendo de paso por un país que no es el suyo (1 Pe 2, 11 )'2ºl. La carta a los Hebreos, de hecho, termina con una invitación a salir de la muralla siguiendo a Cristo, que murió fuera de ella, para buscar la ciudad futura (Heb 13, 12-14). Por eso, la identificiación, sin matizar, entre iglesia y territorio local (diócesis o ciudad) no encaja en el sentido de peregrinación del nuevo testamento según C. Spicqc21i.

Sin embargo, el Señor en la eucaristía asume el territorio, la historia, la cultura, la vida de cada ciudad como alimento para el camino del pueblo de Dios que peregrina hacia la Jerusalén celestial.

La devoción lucense a la Eucaristía se ha convertido en uno de los hechos que más honran al pueblo en general, a la Ciudad y a la Dió­cesis. Ser lucense, para muchos, equivalía a respirar eucarísticamente. Y esto es el ideal mayor al que puede aspirar una ciudad. Ser ciudad eucaristizada no es un objetivo pequeño. Estudiareamos, aquí y en el último apartado de este trabajo, las consecuencias para una ciudad que asumiese, con tolerancia, los valores cristianos en un mundo "ya no cristiano".

J. Delgado sitúa la devoción y el culto eucarístico entre los aconte­cimientos más honrosos y queridos de la ciudadanía lucense: "De él nos gloriamos por hacernos singulares en todo el Orbe Católico, en el que a esta ciudad se le conoce con el nombre de La Ciudad del Sacra­mento "C22J. Y añade que, en la Eucarística Iglesia Lucense, por razones concretas que ignoramos aún, y en un tiempo también concreto, este culto eucarístico aquí fue especial, y la exposición se convirtió en per­manente. Este celo eucarístico está bellamente expresado en significa­tivos monumentos artísticos creados para honra y gloria del Santísimo Sacramento. Citamos, entre otros: las numerosas y preciosas custodias que guardan nuestras parroquias y expuestas al público recientemente en el edificio del nuevo seminario diocesano con motivo del año de la eucaristía (2004-2005); el relicario de O Cebreiro; la expresiva y "pre­ciosa" inconografía eucarística de nuestro célebre pinjante con la Últi­ma Cena del Señor en él esculpida y de gran interés artísticoC23J; el cáliz gótico de la Catedral; el retablo de Cornelio de Holanda con su sagra­rio-expositor; el templete expositor de Juan de Arfe; el actual retablo-

(20) Cf. A. VANHOYE, La Chiesa loca/e ne[ Nuovo Testamento, en: A. AMATO (ed.), La Chie-sa Loca/e. Prospettive Teologiche e Pastorali, Roma 1976, 15-27.

(21) Cf. S. SPICQ, Vida cristiana y peregrinación según el Nuevo Testamento, Madrid 1977. (22) ID., La eucaristía en Lugo y en el arte lucense, a.c., pág. 287. (23) Cf. nota 10. Para el estudio detallado de los elemencos aquí referidos nada mejor que este

trabajo de nuestro querido y estudioso sacerdote y arqueólogo J. Delgado.

Page 72: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA ECUCARÍSTICA RENOVADA 73

expositor de José de Elejalde; la custodia de Juan Sáenz de Buruaga; la Carroza de la Cofradía Sacramental("' y sobre todo, la devoción del pueblo de Lugo y de las parroquias de la Diócesis expresada no sólo en la frecuente participación de la Eucaristía, en la oración contemplativa callada ante el Misterio, las procesiones del Corpus ... , sino también en numerosos y silenciosos detalles de caridad y solidaridad que hacen de Lugo un pueblo de Dios eucaristizado que asume con naturalidad la centralidad de la eucaristía como fuente y culmen de la vida y la misión de la Ig/esia<25

'.

La eucaristía hoy en los documentos más recientes del Magisterio de la Iglesia

Con motivo de la convocatoria del "Año de la Eucaristía", a partir del Congreso eucarístico internacional de México y del Sínodo de los Obispos de 2005, Juan Pablo II había preparado estos acontecimien­tos con la encíclica Ecclesia de Eucharistia (2003), la instrucción Re­demptionis Sacramentum (2004), los Lineamenta para el XI Sínodo de los Obispos en octubre de 2005 y la Carta Apostólica Mane nobiscum Domine (2005). Y para imprimir todavía más carácter sobre la impor­tancia de la Eucaristía para la Iglesia en el mundo de hoy, Benedicto XVI comenzó su papado con la Carta encíclica Deus caritas est (2006) en la que, como el mismo dice "he hablado varias veces del sacramen­to de la Eucaristía para subrayar su relación con el amor cristiano, tanto respecto a Dios como al prójimo"'26

'.

Poco después, Benedicto XVI presenta la exhortación apostólica postsinodal, Sacramentum caritatis (2007), sobre la eucaristía fuente y culmen de la vida y de la misión de la Iglesia. Este documento, con un esquema ternario lleno de sencillez("', retoma la riqueza multiforme de reflexiones y propuestas surgidas en la Asamblea General del Sínodo de los Obispos con la inteción de explicitar líneas fundamentales de

(24) Sobre la constitución de la Cofradía y otros detalles, cf., J. MOLEJÓN RAÑÓN, Las Cofra­días de Semana Santa en la ciudad de Lugo, Lugo 2000, págs., 103-109.

(25) El 10 de junio de 2004, en la homilía del día del Corpus, J. Pablo TI anunciaba la celebración de un año dedicado~a la Eucaristía, enmarcado entre la celebración del Congreso Eucarístico Internacional en la mejicana ciudad de Guadalajara (10-17 de octure de 2004) y Ja del Sí­nodo de los Obispos (2-29 de octubre de 2005) cuyo lema rezaba así: "La Eucaristía fuente y culmen de la vida y la misión de la Iglesia". Sobre la Eucaristía como centro de la vida cristiana, cf.: OGMR, 16.

(26) Sacramentum Caritatis, nº 5. (27) A saber: La Eucaristía, misterio que se ha de creer (l •parte); Eucaristía, misterio que se ha

de celebrar (2d parte); Eucaristía, misterio que se ha de vivir (3ª parte).

Page 73: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

74 J. MARIO VÁZQUEZ CARBALLO

acción orientadas a suscitar en la Iglesia un nuevo impulso y fervor por la Eucaristía. El Papa pone de manifiesto así sus intenciones:

«Consciente del vasto patrimonio doctrinal y disciplinar acumulado a través de los siglos sobre este Sacramento, en el presente documento deseo sobre todo recomendar, teniendo en cuenta el voto de los Padres sinodales, que el pueblo cristiano profundice en la relación entre el Misterio euca­rístico, el acto litúrgico y el nuevo cultuo espiritual que se deriva de la Eucaristía como sacramento de la caridad"(.!l:IJ,

Toda esta riqueza de documentos del magisterio de la Iglesia habla de unas necesidades y de unos convencimientos. Es lo que se ha dado en llamar "el kairós eucarístico" intenso'29l. En el nuevo milenio, la Iglesia, agradecida por este don inmenso, se congrega en torno al San­tísimo Sacramento, porque allí está la fuente y la cumbre del propio ser y actuar. La Iglesia vive de la Eucaristía y sabe que esta verdad no expresa únicamente una experiencia cotidiana de fe, sino que encierra de manera sintética el núcleo del misterio que ella misma es. Sobre este misterio se ha centrado, a lo largo de los siglos, la reflexión de los teólogos, la contemplación de los santos y la atención laboriosa de los pastores. El magisterio de la Iglesia, en los Concilios, en los Sínodos y en los documentos pontificios ha acompañado la fe de las comunidades y, preservándola de las desviaciones, quiso conducirlas por caminos nuevos y sorprendentes para la vida de la Iglesia de cada época. Ha sido la inteligencia creyente con la visión del pueblo fiel y la guía auto­rizada de la Iglesia, quien llega a precisar la fe eucarística con miradas nuevas y adecuadas a los interrogantes que la han movilizado. Esta es la lógica interna de la formulación renovadaººl.

Con el Concilio Vaticano II, la Eucaristía ha vuelto a situarse en el centro de la vida de la Iglesia, espacio del que nunca debería haber salido. Sin duda es una gran acción del Espíritu en la Iglesia de hoy, algo que el magisterio nos recuerda insistentementé3 'l. Acción que en Lugo reviste especial significatividad por las razones expuestas y que el Concilio hizo

(28) Sacramentum caritatis, nº S. (29) M. BROUARD (DIR.), Encíc/opedia de la Eucaristía, o.e., pág., 981. (30) Cf. L. TRUJILLO DÍAZ, F. J. LÓPEZ SÁEZ, Meditación sobre Ja Eucaristía, Salamanca

2008, 59-73. (31) Para profundizar en estas cuestiones con referencias abundantes a los movimientos euca­

rísticos y litúrgicos del siglo XX, a las decisiones magisteriales, a los decretos eucarísticos, las controversias, los congresos eucarísticos, la influencia de la investigación histórico-teo­lógica y pastoral, las iniciativas venidas del magisterio y la influencia del Concilio Vaticano 11, entre otras cuestiones de gran interés, cf. el trabajo de J. COMBY, La eucaristía en el siglo XX, el tiempo de las renovaciones, en: M. BROUARD (DlR.), Encíclopedia de la Eucaristía, o.e., 387-429.

Page 74: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA ECUCARÍSTICA RENOVADA 75

revivir con más fuerza. Pero el Concilio no solamente nos recordó lacen­tralidad de la eucaristía para la vida cristiana sino que también la situó en el orígen (fuente) y en el final (cumbre). Fuente porque en ella se repre­senta y realiza el amor más grande del que hemos nacido. Centro porque en ella concurren los gozos, fatigas y esperanzas de la vida cotidiana, y de ella brotan nuevas energías y fuerzas para continuar el camino. Así la imagen del centro invita a la consideración de un doble movimiento: la atracción y la irradiación. Cumbre porque prefigura sacramentalmente, el encuentro definitivo, la mesa del reino, donde lo que ahora celebramos "como en un espejo" nos será revelado cara a cara. En ella pregustamos, en cumbres parciales de nuestro itinerario, el encuentro definitivo con el Señor de la vida, quien al final del camino espera, con las fuentes llenas de agua viva y con la mesa exquisitamente preparada, a aquellos que no retiran su mirada de tan hermosa meta.

La Iglesia vive de la Eucaristíai32i y sabe que esta verdad no expresa únicamente una experiencia cotidiana de fe, sino que encierra de manera sintética el núcleo del misterio que ella misma es. En la encíclica Ecclesia de Eucharistia, el Papa Juan Pablo II invitaba a acoger, con fe renovada, el don infinito del Señor en el Sacramento y animaba al pueblo creyen­te, no tanto a "estudiar" la Eucaristía (que también), cuanto a celebrarla con fervor, a contemplar el misterio en silenciosa adoración, a acoger a Cristo bajo los signos sacramentales y, siguiendo el ejemplo de la Virgen María, a experimentar su fuerza transformadora (creer, celebrar y vivir).

Hoc misterium firmiter ... de Lugo para el mundo. Pistas para una renovación

Como programa de vida cristiand33i lo dicho sería suficiente para la preparación del nuevo Congreso nacional y para retomar con ilusión la centralidad de la eucaristía en la vida cristiana, pero no podemos ser utópicos. Las dificultades para hacer de la eucaristía un programa de vida cristiana son muchas hoy. Sabemos de los problemas que lle­va consigo la inculturación teológico-sacramental, la urgencia de la

(32) El jueves santo de 2003, Juan Pablo 11 firmaba su decimocuarta encíclica dedicada a un tema muy querido por él, la Iglesia en su relación con la Eucaristía: "Ecc/esia de Eucha­ristia ". La encíclica es considerada como un testimonio eucarístico muy personal del Papa Juan Pablo 11, ya anciano, quien, habiendo descubierto como testigo, en actitud orante, la eucaristía celebrada, adorada y vivida como único centro de su vida y de la Iglesia, escribe la encíclica en la escuela de María, mujer eucarística, para animar a los cristianos a construir la Iglesia del tercer milenio.

(33) Sobre "La eucaristía como programa de vida cristiana'', Cf. C. IZQUIERDO (DIR.), Dic­cionario de Teología (2ª edic.), Pamplona 2007, pág., 366.

Page 75: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

76 J. MARTO VÁZQUEZ CARBALLO

evangelización ante las masas que se alejan de la Iglesia, el redescu­brimiento de nuevos lenguajes que "actualicen" la expresión litúrgica; nos preocupa el significado de Ja ritualidad en contextos de dramática superficialidad o de equívoca espiritualidad(14>.

Para muchos cristianos algunas formas de celebrar Ja eucaristía no evocan, espontaneamente, el recuerdo y Ja presencia viva del Jesús del Evangelio. Algunos teólogos critican los acentos tradicionales, desde la teología, la pastoral y la liturgia y Jos presentan como causas de pérdida de plausibidad del recuerdo y de la presencia de Jesús entre nosotros(35> y concluyen, desde la hermenéutica de los textos del Nuevo Testamento, que Ja eucaristía es un hecho comunitario porque no hay ni un solo texto en el que Ja eucaristía aparezca orno un gesto indivi­dual y que, por Jo tanto, es una comida compartida, Jo que significa que se trata de una "acción" que comporta un determinado simbolismo'36

'.

Es cierto que la fe en la eucaristía es todavía demasiado individualista, poco comunitaria, con exagerados formalismos y con los riesgos típi­cos de la tendencia a la comodidad y a Ja separación entre la fe compar­tida y celebrada y las consecuencias sociales que ello comporta.

En 1 Cor 11, 21 se relata la experiencia de las exigencias sociales de la eucaristía y la posibilidad de que se haga imposible su celebrea­ción por causas de división o enfrentamiento entre personas. De este modo, un hecho social imposibilita un acontecimiento teológico. En este caso la ortodoxia está condicionada por la ortopraxis. Sin em­bargo también, en ocasiones, Ja ortodoxia condiciona Ja ortopraxis. Hay interdependencia mutua ya que Ja fe se expresa en el rito y el rito refuerza y fortalece Ja fe''''· El Papa en la Sacramentum caritatis ha­bla de "constante tensión hacia la reconciliación" y de que también la Eucaristía "transforma en vida lo que ella significa en la celebra­ción "(38'. Y lo mismo sucede respecto de la significación fundamental de la eucaristía.

(34) Sobre estos y otros problen1as semejantes, cf., L. EMILIO DÍEZ VALLADARES, Misal romano y magisterio eucarístico reciente, en: ASOCIACIÓN ESPAÑOLA DE PROFESO­RES DE LITURGIA, La eucristía al inicio del tercer milenio (Ponencias I), Madrid 2006, 200-201.

(35) Entre otras causas, por ejemplo, J. María Castillo resalta el hecho de la preocupación por la presencia desde una perspectiva aristotélico-tomista y la centralidad de la devoción y piedad personal de la comunidad cristiana con sus exigencias de unión y solidaridad: J. Mª CASTILLO, voz Eucaristía, en: J. J. TAMAYO (DIR.), Nuevo diccionario de teología, Madrid 2005, pág. 342.

(36) Ibíd., 343. (37) Cf. Sacramentum Caritatis, 6. (38) Tbíd., 89.

Page 76: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA ECUCARÍSTICA RENOVADA 77

También el tema de la presencia es importante y, aunque la presencia real y verdadera del Señor en la eucaristía nunca se ha puesto en duda en la Iglesia, la explicación de la presencia ha generado problemas.

No queremos entrar ahora en este debate teológico'39l sobre las dis­tintas explicaciones y formas de presencia "corporal" del Señor, ver­dadera, mistérica, substancial... Pero sí hay que afirmar un equilibrio entre todos los aspectos, ricos y plurales, que la eucaristía ofrece, des­tacando que la presencia de Cristo en el pan y el vino es la más densa y privilegiada, porque en ella Cristo se hace comida. Pero también que la presencia de Cristo en el pan y el vino de la eucaristía no es la única.

S.l. Catedral Primada de Toledo

(39) Para profundizar en este debate, entre otros: M. BROUARD, o.e., véanse las referencias a este tema en la pág. 1072. Sobre la explicación de la presencia: J. ALDAZÁBAL, o.e., 301-330 y J. M. CASTILLO, o.e., 346-348.

Page 77: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

78 J. MARIO VÁZQUEZ CARBALLO

Por todo ello, para entender el misterio de la presencia, no podemos partir de la mera razón, ni de nuestras ideas limitadas y preconcebidas, ni de nosotros, o de los elementos, o tan siquiera de la comunidad re­unida, sino de Cristo mismo, y Cristo resucitado, persona ya gloriosa y escatológica que, precisamente por eso, es cuerpo plenamente prepa­rado para la donación y la comunión. De ahí que la eucaristía es, ante todo, la presencia del Resucitado en medio de su comunidad.

Esta es la perspectiva prioritaria porque, en el Kyrios señor resu­citado, no se nos da sólo el Niño Jesús ni el Cristo de la cruz, sino el Cristo total resucitado que contiene en sí mismo, el misterio de la en­carnación y de la redención, pero que se nos hace presente y se nos da desde su existencia glorificada.

Estas son las razones por las que la Eucaristía es, ante todo, el Mis­terio de la fe. Porque es tesoro inagotable para la Iglesia, ésta es esen­cialmente fe eucarística y se alimenta de modo particular en la mesa de la Eucaristía. Y si bien el aspecto comunitario, social y eclesial son fundamentales, no pueden separarse éstos del hecho del memorial de la muerte y de la resurrección y, por tanto, tampoco de la dimensión sacrificial y sacerdotal.

Esto urge un equilibrio doctrinal que tendrá sus consecuencias en la praxis eclesial y social. En la Última Cena, con los elementos del pan y del vino, Jesús anticipa su muerte convirtiendo ese acto de violencia en un acto de libertad interior. Esa anticipación, afirma Olegario González de Cardedal, es a la vez interpretación:

"el cuerpo roto y la sangre derramada es lo que luego los apóstoles verán, y Jesús se lo hace presente con los signos de pan y vino que les reparte para que los gusten y, al gustarlos, acojan al propio Jesús como fuente de gracia, perdón y vida nueva.( ... ). Esta entrega de Jesús a la cruz por amor se universaliza en cada eucaristía celebrada en cualquier rincón del mundo"(.toi.

De este modo la Eucaristía queda religada al apóstol y el apóstol queda religado a la eucaristía; una y otros son fuente y fundamento perenne de la Iglesia. Pero es el Espíritu Santo quien transforma los dones en cuerpo de Cristo y la palabra apostólica en palabra de Dios para los oyentes.

Se entiende así, inseparablemente, el "cuádruple legado constitu­yente de Cristo"'41

': el evangelio y la eucaristía, el Espíritu y el após-

(40) O. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, El quehacer de la teología, Salamanca 2008, 214-215. (41) /bid .• 215.

Page 78: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEOLOGÍA ECUCARÍSTICA RENOVADA 79

to/. Religados los unos con los otros constituyen la Iglesia, que está ahora en el mundo para todos como lo estuvo Cristo para la vida del mundo (Jn 6, 51).

En esta perspectiva, J. Pablo II recupera la enseñanza del Concilio de Tremo frente a quienes lo negaban entonces o ante quienes se mues­tran reticentes hoy<•21. Y lo hace porque el relato de la institución de la Eucaristía, en el corazón mismo de la plegaria eucarística, se abre con palabras que nos remiten al drama de la Pasión y la Resurrección del Señor: "la noche en que iba a ser entregado, tomó pan ... ".

No se trata de un recuerdo o de una evocación sino que lo hace sa­cramentalmente presente, es decir, el hecho acontece de nuevo. "Es el sacrificio de la cruz que se perpetúa por los siglos" (EE, nº. 11). Y no por mimetismo o dramática representación, sino como memorial, de modo que la Iglesia, en este sacrificio, se une a la ofrenda de Cristo y se convierte, mediante su propia ofrenda, en un único sacrificio con él<43

1.

Esta ofrenda encuentra su expresión más plena en la comunión sa­cramental de su Cuerpo y su Sangre y compromete a los cristianos a ser solidarios en los esfuerzos de los seres humanos por la justicia y la paz. En la presencia sacrificial está grabada la promesa de una humanidad renovada por su amor (EE, nº 20). La caridad verdadera, la que cons­truye de verdad la fraternidad entre los seres humanos, consiste en el don gratuito de nosotros mismos a Dios y a los hermanos, un don que brota de la libertad interior que es fruto del Espíritu. Esta es la razón por la que, "los mejores y más duraderos frutos de "amor social" han sido ligados siempre en la historia de la Iglesia al amor de identifica­ción con Cristo, incluso hasta el heroísmo "(44J_

Cuando el Vaticano II habla del sacrificio eucarístico se notan clara­mente algunos cambios significativos en la comprensión teológica respec­to a Trento: no se usa el verbo "representar'', sino "perpetuar'' y se afirma

(42) Cf. L. E. DÍEZ VALLADARES, Misal Romano y Magisterio eucarístico reciente, en: XXIX Jornadas de la Asociación Española de Profesores de Liturgia. La Eucaristía al inicio del tercer milenio, Madrid 2006, 175. Ciertamente, son tres los aspectos básicos que se trataron en Trento: el sacrifjcio, la presencia real y la transustanciación. La eucaristía, para Lucero, es testamento, sacramento, bendición, acción de gracias, mesa del Señor pero nunca sacrifi­cio. Cf. J. ALDAZÁBAL, La Eucaristía, Barcelona 20002, págs. 190-191.

(43) Algunos trabajos recientes, especialmente sobre la crisis de la Eucaristía como sacrifjcio, la cultura del bienester y el sacrifjcio, la falsificación del Jesús histórico, entre otros, en: L. TRUJILLO DÍAZ, F. J. LÓPEZ SÁEZ, Meditación sobre la Eucaristía, Salamanca 2008, 139-270.

(44) Cf. A. Mª ROÚCO VARELA, Alocución ... en la sesión inaugural del IX Congreso Eucarís­tico Nacional, en: La Eucaristía, alimento del pueblo peregrino. IX Congreso Eucarístico Nacional, Madrid 2000, pág., 34.

Page 79: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

80 J. MARIO VÁZQUEZ CARBALLO

explícitamente que la eucaristía es memoria de la muerte y de la resurrec­ción, no sólo de la pasión, y que el aspecto sacrificial es también comida, "convivium paschale", y "pignus futurae gloriae" (SC 47)'45

l.

En esta perspectiva, la eucaristía tiene el mismo ritmo ternario que la cena pascual judía ya que recuerda un pasado decisivo, lo actuali­za en el presente y nos proyecta hacia el futuro que esperamos. Los contenidos de los momentos cambian pero el ritmo permanece. Así la eucaristía es la celebración del tiempo intermedio y hace presente la salvación que ya ha llegado. Por eso es memorial. Santo Tomás de Aquino decía que los sacramentos son "signum rememorativum, de­mostrativum y prognosticum "(46J, es decir, recuerdo del acontecimiento salvífica, actualización eficaz y prenda de la salvación definitiva.

Ojalá, que ocasiones como los congresos eucarísticos sirvan para re­afirmar en la Iglesia el amor al don de la eucaristía, renueven constan­temente nuestra fe en el Sagrado Misterio a través de la celebración y la adoración, del pensamiento eucarístico y la contemplación, para que eucaristía, cristianía y ciudadanía se muestren inseparables en nues­tras realidades y se actualice en nuestras vidas el asombro eucarístico por el resplandor y la belleza que brotan de la grandeza de tan sagrado misterio.

Concluyo con unos versos del ourensano Valentín Lamas Carvajal, autor del Catecismo do labrego, una de las obras satíricas, más reedita­das y leídas de la historia de Galicia:

Vamos a Lugo, vamos allá, /¡anda que ya!/ Pueblo en Ca licia tan re­nombrado,/ a Jesucristo sacramentado/ muestra a diario en la Catedral; I esto es recuerdo de una victoria, /cantan los curas himnos de gloria, / brillan las luces en santo altar<47J.

(45) Cf. J. ALDAZÁBAL, o.e., 191. (46) Suma Teológica, 3, q.60, a. 3, BAC, t.13, Madrid 1957, 27. A este respecto O. González de

Cardedal afirma que en la Iglesia hay que distinguir siempre "lo que nos precede, lo que nos es dado, a lo que somos llamados (convocatio) y lo que somos nosotros en ella; lo que aportamos, lo que resulta de la convergencia entre el don divino y Ja respuesta humana (congregatio). Ese entrelazado de lo divino y de lo humano en la Iglesia es el reflejo de su identidad cristo/ógica": Cf. El quehacer de la teología, o. c., 215.

(47) Cf. D. XOHÁN CABANA, Poetas en Lugo, Lugo 2007, 67.

Page 80: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

GUIMAREI (FRIOL, LUGO)

PARROQUIA E SANTUARIO MARIANO

Por JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

Como adquisición dun prestixio por parte da lidalguía, atopá­monos co que se chamou "Fundaciones y Obras Pías" que ten a súa máxima expresión no padroado de conventos e Institutos se­culares. Dentro destas fundacións, ben podemos situar a do san­tuario mariano de Guimarei que, nacido a carón da parroquial de Santa María, eclipsará a ésta última e chegará a converterse no propio templo parroquial.

A parroquia de Sta. María de Guimarei, é unha das cinco que com­poñían a antiga xurisdicción de "Torre de San Paio de Narla". Bispado de Lugo, arciprestado de Narla - Parga - Gaioso. Anexo antano de Xiá e anteriormente, ao igual que na actualidade, de Vilalbite e Guldriz.

Segundo o Catastro do Marqués de la Ensenada:

"Tendrá de levante a poniente 14: de Legua y de Norte a Sur lo mismo; confinando por Levante con Sta. Marfa de Vilafiz, por Poniente con San Martiño dos Condes, Norte con Santiago de Guldriz y Sur con Sta. María de Pacios.

Demarca por el levante, tirando al norte en un marco de piedra pizarra que se halla y nombra de la "Costa de Outeiro" y de allí, a una fuente que se llama "Fonte de Mera de Arriba" y de ali[ a una peña que tiene una cruz sobre sí misma nombrada "da Formiga" y de allí a una medorra llamada "Pico Fontes" de alli va a una peña de pizarra en el monte bajo que también tiene una cruz, de allí a una peña que se nombra "Tras do Agro" del lugar de Canedo, de allí a una piedra pizarra que se nombra

Page 81: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

82 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

"Candara Tesa" de allí a una piedra pizarra llamada "Candare/a" de allí a una medorra nombrada "Candara da Avella" de allí se va a un arrollo nombrado "Sanguiñal" de alli a un marco de pizarra al sitio nombrado "das Francesas" de allí a una fuente nombrada "dos Arrieiros, de allí a un sitio nombrado "Seixo do Burro" de allí a otro sitio nombrado "Vieira do Muiño", de allí a un marco de piedra pizarra nombrado "Porte/a", de allí a un monte y castro denominado "Romá" de al/i" al marco da Pedro de Outeiro, principio de Demarcación".

Ademais deste Guimarei, existen en Galicia outros lugares co mes­mo topónimo: Guimarei - Santo Tomé (parroquia do concello de Be­cerreá - Lugo ); lugar na provincia de A Coruña, concello de Outes, parroquia de San Miguel de Valladares; San Xulián, parroquia do con­cello de A Estrada, provincia de Pontevedra; lugar na freguesía de San Mamede de Nadar, concello de Friol, provincia de Lugo.

O Diccionario Catastral de Pascual Madoz, do ano 1850 descríbea:

"Guimarei (Sta. María de): felig. en la prov, dióc y part jud de Lugo (3 leg) y ayunt de Friol (3/4). Sit en paraje desigual con buena ventila­ción y clima frío, pero sano; comprende los 1 de Abrigueiro, Guimarei y Meigonte que reúnen 16 casas de pocas comodidades. La igl parr (Sta. María) es anejo de Sta. María de Giá. El térm confina por N con Santiago de Guldriz; por E con Sta. María de Villafiz; por S parte con la de San Juan de Pregación y San Román de Retorta, y por O con San Martín de Condes extendiéndose por donde más 14 de leg; tiene fuentes de buena agua y le baña un riach que tiene su orígen en el mismo térm y con otros afluentes va a formar el r Lobengos que corre a la parr de Devesa. El te­rreno arcilloso y de mala calidad: sus montes que llevan el nombre de los citados l y otro denominado Penado Formiga, se hallan poblados de matas bajas; hay prados suficientes para el consumo y pocos pastos. El Camino que se dirige a la capital del part y los vecinales se encuentran en estado regular, y el correo se recibe de Puente Ferreira. Produce centeno, patatas, avena, trigo, lino y legumbres; cría ganado vacuno, lanar y de cerda; se cazan liebres, perdices y otras aves de monte. Ind, la agrícola, la arriería y algunos molinos harineros. Celebra feria en la cuál se beneficia algún ganado y se surte de lo que necesita. Pobl: 16 vecinos, 82 almas. Contr: con su ayuntamiento".

Eran veciños desta parroquia en 1737, segundo o Padrón de Callei­tia (folio n 83 A.H.P):

"Andrés de Meigonte, Antonio Fernández, Domingo de Canedo, Pas­cual Meilán, Juan Carreira, Pedro Ferreiro, Tomé de Buján (todos ellos del estado general); "y también es vecino de este lugar D. Francisco das

Page 82: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SANTUARIO MARIANO DE GUIMAREI 83

Seixas y Ulloa, hidalgo notorio y de sangre, hijo legitimo de D. Rodrigo López das Seixas y U/loa, ahora difunto, y de su mujer, Dº. Isabel Pardo Ribadeneyra; y nieto por parte paterna de D. Francisco das Seixas y de su mujer, ahora difuntos , vecinos que también fueron de Guimarey. Y que también dejo a D. Francisco en el estado de hidalgo, como lo fue su padre y abuelo y también otros que habían nombrado, sean guardando las fran­quicias reales".

O Santuario

A orixe <leste Santuario Mariano ternos que buscalo na especial devoción dos veciños de Friol á Virxe María, constatada non só pala adicación de igrexas como a de Xiá, ou capelas como a das Pardellas, tamén por feitos de aparicións recollidas nas lendas populares, feitos

Igrexa actual da parroquia de Guimarei

que se teñen repetido ao longo da historia como aconteceu a mediados do século XX e do que se fixo eco a prensa local. No diario El Progreso de 15 de xuño de 1949, unha nova comentaba a aparición da Virxe Ma­ría a uns nenas veciños do lugar das Pardellas, na limítrofe parroquia de Condes, que se suma á lenda popular da Virxe que se aparecera no campo de Guimarei para poñer paz nunha confrontación fratricida.

Page 83: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

84 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

É pois un santuario mariano cargado de lendas piadosas e xurdido xunto á antiga igrexa parroquial á que, como xa dixen, rematará por absorber. Esta igrexa, nos seus inicios adicada a Santa María -ao igual

Retablo da Igrexa Parroquial

que acontece coa súa colindante de Xiá- terá un padroado especial por parte da Orde Terceira de Santo Agostiño, como iremos desenvolvendo durante este traballo.

Patrimonio do Santuario

Parte importante na fundación dunha Obra Pía desta envergadura é a dotación dun patrimonio que sirva para o sostén do mesmo. E o punto

Page 84: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SANTUARIO MARIANO DE GUIMAREI 85

de partida do mesmo dánolo o circundo -terreo perimetral a unha cons­trucción- do propio Templo recollido no correspondente "apeo":

Apeo do circundo do santuario: Comienza a demarcar con la heredad y lugar de Canedo; de allí a la "Pena do Sixto "; de allí a las Mámoas del Camino que pasa desde lugar al de Guldriz, y de allí al prado del molino de Abrigueiro; de allí a una heredad del lugar de Cimba ro?. De allí a una le ira "do Abrigueiro" que está a campo, y de allí al fondo de los prados de D. Ro­drigo das Seixas, con cuyo teste otro del mismo lugar de Viñas y les divide el valo que está entre ellos y sirve de demarcación y saliendo por el dicho valo, arriba al monte va a dar al Campo Traseiro, de donde vuelve por la cumbre del monte hacia la caída del río hasta dar con la heredad y lugar de Canedo, con la que confina la primera demarcación. (Fuente: documento Nº3).

Os Fundadores

Na Crucería da Capela Maior hai sendos escudos coas armas dos Berbetouros que pregoan ben ás claras, quen son os mecenas deste templo que se ergue palas súas devocións. E dentro desta familia ternos en primeiro lugar ao cabaleiro:

D. NUÑO SÁNCHEZ DE BERBETOROS (ou Baamonde) dono entroutros patrimonios da Casa de Virís en Begonte, que heredará o seu sobriño. En 13-6-1572 merca o lugar e casería de Rosende (freguesía de San Vicente de Paradela - Concello de Paradela) a Bartolomé Nie­ves, veciño de Portomarín, segundo escritura pasada ante o escriba­no desta vila Rodrigo González. En 16-6-1590, segundo testemuña de Pedro González de P arga, outro veciño de Portomarín, Pedro Díaz de Páramo, véndelle a metade do lugar chamado da Fonte, que tiña per­tecido a Fernán Ares de Sarria, e se achaba enclavada na xurisdicción daquela antiga encomenda. En 11-9-1592, Sebastián Pérez, veciño da parroquia de Santiago de Nespereira, na xurisdicción do Marquesado de Sarria, vende a D. Nuño de Berbetoros toda canta propiedade e bens raíces posuía no lugar de Velle, enclavado na freguesía de Santa María de Ferreiros [PARADELA (Lugo) Ferreiros (Santa María)], segundo testemuña do escribán Pedro Rodríguez de Villar, ante quen se pasa a escritura. En 1596 compra a Pedro López de Carballal e a Jorge de Car­ballal, a parte que tiñan en Santa María de Riascos, actuando de escri­bán o xa mentado Pedro González de Parga. Aínda trae o legaxo citado outras dúas escrituras, unha do 13-8-1599 e outra do 8-12-1599. Na primeira, D. Nuño compra a Gregario da Casanova, Bias da Casanova e Inés da Casanova, da freguesía de Santa María de Ferreiros, a leira e peza de heredade que se coñecía polo nome de Causo do Freixo, con-

Page 85: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

86 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

sistente en catro tegas; e na segunda, D. Nuño afora tres voces do lugar de Casanova a Gregario da Casanova e á súa esposa Catalina Vázquez da Casanova, que se compoñían de "casas, casares e heredades, bravas e mansas, prados, chouzas, cortiñas, montes, devesas, canales, e todos os máis bens a dito lugar anexos, coas súas entradas e saídas de todo iso a montes e fontes. E volve dar fe diso D. Pedro González de Parga. Rematemos dicindo que D. Nuño testou en 1600, ante Pedro López, quen tiña sido cura da freguesía de Ferreirúa, no Concello da Pobra do Brollón. D. Nuño herdara do seu irmán, D. PEDRO LÓPEZ DE PAR­GA, Arcediano de Abeancos. O herdeiro de C. Nuño, foi o seu sobriño: D. Pedro Sánchez de Berbetoros, que ben puido ser filio de Diego de Berbetouros (O vello).

PEDRO SÁNCHEZ DE BERBETOROS. En 4-9-1611 aforou por tempo de tres voces a Domingo da Casanova e á súa muller Inés da Casanova, a Casa chamada de Casanova (escritura pasada por teste­muña de Pedro González de Parga); e en 5 de xuño do mesmo ano tiña comprado a Domingo da Casanova e a D." Sancha Taboada, a leira chamada do Freixeiro, sita no agro do Freixeiro [ quizáis se trate de PALAS DE RE! (Lugo)-Moredo (San Fiz)-Freixeiro, O], de que nos da fe o escribán de número de Portomarín Pedro Alonso de Parga. O ano seguinte, 30 de outubro, achamos aforando o lugar de Quintela de Páramo [hai unha Quintela na Parroquia de Piñeiro (San Salvador), Concello de O Páramo] a Martiño da Pena. Por 1629 aparece deman­dando a varios suxeitos. Casou con D' SANCHA DE TABOADA e foron pais entroutros de:

D.Diego de Berbetoros, nacido na parroquia de A Ferrerúa na Póboa do Brollón onde aínda existe o pazo dos Berbetouros.

"en cinco dios del mes deseptiembre año demily Siscientos.ycinco mascio diego hijo de Pº (Pedro) Sanchez Deberbetoros y doña Sancho Su mugr señores Delavilla depuertomarin y Vsº de/aferre Ria al qual yo administrae el mesmo dio Fue su padrino Juº vazquez de nedos y des Pues quinze dias lepuse los Santos oleos Yexorcismos dentro de Ja igla y pila dela Ferrería tubelz (licencia de) Alvaro de Losada gober Nadar que altpo era delconde de lemas Presidente de/consejo deyndias.y dona Augustina mugr de Lope taboada s.del Coto de billasante y parser verdad lofirmo Pormiyoclerigo ".

Page 86: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SANTUARIO MARIANO DE GU/MAREI 87

Escudo do pazo de Gallegos en Portomarin

Escudo dos Berbetouros, tal e como figura na bóveda da capela maior

Na provisión de plazas do convento de Agustinas de Lugo, atopa­mos algúns datos xenealóxicos importantes, así ternos que a ...

"Segunda de las plazas sería para los parientes de Dña. Isabel de Losa­da, que lo fueran por parte de su madre DªSancha Taboada, Teniedo en el momento de la redacción de este documento la primacia Dª Luisa Osario, sobrina de Dña.Isabel mujer de D. Juan de Montenegro, para ella y para sus hijas.y después de ocupada la primera vez, la vacante seria para una nieta, hija de varón, de D. Diego de Berbetoros, hermano de Dña Isabel de Losa­da. Las siguientes plazas serían cubiertas por las hijas y descendientes de doña Luisa Osario, y en caso de no tener esta señora descendientes pasaria a los hijos y descendientes de D. Diego de Berbetoros y en caso de acabarse esta sucesión, pasaria el derecho de presentar al Sr. de la Casa de Friol, ori­gen de la descendencia de Dñ" Isabel". (iste O.Diego a quen chamaremos "o Nabo" se confunde muitas veces con outro antergo do que ternos algun dato procedente da documentación do século XVI)

O seguinte descendente desta linaxe, (non sabemos ben se filio de Diego o Vello, ou de D. Pedro motivo polo cal non sigo as xenealoxias clásicas nas que non coinciden as datas)

O.PEDRO SÁNCHEZ DE BERBETOROS, En 1627 outorgaba partidas en número de once escrituras, ante Pedro Núñez de Vaamon­de, a Domingo de Aday, "O Mozo", "en renta anual de catro fanegas de centeo e dous capóns ".

D. Pedro casóu con D' Constanza Garza de Quiroga, da Casa de Tor, senda pais de:

Page 87: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

88 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

D. ANDRÉS DE BERBETOROS RIBADENEIRA, En 1692 a Xun­ta de Portomarín instrúe ill uns autos a instancia de D. Andrés sobre furtos de centeo e outras causas que perpretaron os seus caseiros. En 14-11-1694, Jácome de Crendes e a súa muller Eva Pérez, veciños do lugar de Latrea (freguesía de Santo Esteva da Mota), venden a D. An­drés Berbetoros Ribadeneira "una fanega de pan de renta de seis cuar­tales, por la medida de la ciudad de Lugo", por testemuña de Andrés López de Taboada, escribán e veciño de Lugo.

D. Andres é o fundador da igrexa agustina de Guimarei, unha cartela colocada na capela maior así nolo di:

"A LA MEMORIA DE D ANDRES ANTONIO BERBETOROS SR DE LA VILLA DE PUERTOMARIN I CA VO MILITAR DE SUS BASALLOS I SU MUGER DOÑA INES DE MON TENEGRO SANTISO Y NEIRA SUS DESCENDIENTES MAN DO HACER A SU COSTA Y POR SU DEBOCION ESTA CAP! LLAMAIRO CON SU SA CRISTIA I COLATERAL ES A LA HERMOSURA IONRA GRANDEZA DE MARIA SANTISIMA SEÑORA NUESTRA AÑO DE 1689"

D. Andrés casou con Dª Inés de Montenegro Páramo e Neira, filia de D. Pedro de Páramo e de Dna Isabel Santiso e Neira, irmá esta do Ilmo. Sr. D. Diego Osario e Llamas, Bispo e Virrey de Méjico.

Filias de D. Andrés e Dña Inés foron:

1.- D. José Francisco Manuel Berbetoros, que tivo tillos de Dª Josefa Montenegro.

2.- Dna Isabel Melchora Berbetoros, que casóu con D. Juan Nicolás Espinosa, rexedor de Ourense e Marqués de Bóbeda.

3.- Dna. Catalina Teresa Bernarda Berbetoros, que casou con D. Pedro Andrés Quiroga.

Filias naturais de D. José foron:

1.- D. Hermenegildo Javier Berbetoros. 2.- Dª María Luisa Bervetoros Montenegro, dotada ca vínculo de Virís

e que casou con D. Domingo Antonio Mariño de Lobera. 3.- Dª Margarita Berbetoros Montenegro, que casou con D. Vasco de

Ulloa da casa de Villaesteba dos Herdeiros.

Page 88: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SANTUARIO MARIANO DE GUIMAREI 89

Alrmandade

Este santuario adicado á Nosa Señora das Angustias, ou da Pieda­de, foi fundado por un membro dunha familia que tiña unha especial predilección pola orde de San Agustín. Por iso, ademais da obra física de construcción do propio santuario, preocupouse da continuidade das súas devocións e esta inquietude veuse materializada en forma dunha irmandade denominada "lrmandade dos devotos de Nosa Señora" e con este nome de "devotos", eran coñecidas popularmente as irmanda­des pertencentes á Orde Terceira Agustina.

Seguindo ao pai Angel Matínez Cuesta (o.a.r.). ternos unha magní­fica descrición do que é o laicado agustino recoleto na actualidade e o que foi ao traversa da historia.

"El Código de Derecho Canónico en vigor desde 1983, dio a las órde­nes terceras plena ciudadanía en la Iglesia actual e incluso las miró con predilección. Al tratar del asociacionismo no quiso mencionar asociaciones concretas, pero hizo una excepción con las órdenes terceras. En el canon 303 especificó sus cuatro rasgos fundamentales: aspiración a la perfección cristiana, actividad apostólica, secularidad y conexión con un instituto reli­gioso. Lo demás lo dejó a la voluntad de las diversas órdenes.

RASGOS FUNDAMENTALES

Aspiración a la perfección, actividad apostólica, secularidad, conexión con un instituto religioso

Breve recorrido histórico

La Orden Tercera Agustino-Recoleta no ha sido nunca numerosa. La historia primitiva de la Orden habla de terciarias y terciarios particulares en tomo a los conventos de Madrid, Alcalá, Nava del Rey, Toledo y otros; y de grupos organizados en la ciudad de Granada, donde entre 1655 y 1676 dos comunidades de mantelatas o beatas darían vida a los dos conventos de agustinas recoletas de clausura actualmente existentes. Pero fue en las misiones del Extremo Oriente donde terciarios y terciarias alcanzaron su mayor florecimiento.

Orden Tercera y carisma

Este recorrido histórico revela la existencia de una relación profunda entre Orden Tercera y carisma. Cuando se cree en el carisma, se tiende a difundirlo e incluso se comunica sin pretenderlo. Por otra parte, la Orden Tercera conduce casi automáticamente a reflexionar sobre la vida misma de

Page 89: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

90 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

la Orden y confirma la validez de la intuición de Juan Pablo 11 en su exhor­tación apostólica Christifideles laici (n. 55) sobre la interdependencia de los diversos estados de vida existentes en la Iglesia. Están ordenados unos a otros, se necesitan, se buscan y se benefician de su contacto. El aislamiento lleva al individualismo, al egoísmo corporativo y, en definitiva, a la escle­rosis espiritual y a la infecundidad apostólica.

En la espiritualidad de Agustín, en su talante vital, el terciario o hermano secular encuentra respuesta a sus preguntas más inquietantes, a sus aspira­ciones más profundas. Aprende a considerarse peregrino en tierra extraña, siempre en camino hacia la patria; su vida es búsqueda incesante, como una flecha disparada hacia Dios y que no descansa hasta alcanzar el objetivo. Y ese objetivo no es otro que el "Dios escondido e inmenso":

"Busquemos a Dios con su ayuda. Busquemos a quien hay que hallar; busquémosle una vez hallado. Para que se le halle buscándole, está oculto; para que, una vez hallado, se le busque, es inmenso" (Evangelio Juan. Tratado 63, 1). "Caminad, avanzad, hermanos míos; no caminéis perezosamente[ ... ] Nunca te complazcas en lo que eres, si quieres llegar a lo que todavía no eres; porque en cuanto te complazcas, te estancas. Cuando digas: "Ya basta", has perecido. Añade siempre algo, camina continuamente, avanza sin parar; no te pares en el camino, no retrocedas, no te desvíes. Quien no avanza, está parado; quien vuelve al lugar de donde había partido, retrocede" (Sermón 169,9).

Y esa búsqueda ha de hacerse no en soledad sino en comunión con otros hermanos, con los cuales está llamado a constituir una auténtica familia; una familia que nace de la caridad y de la humildad, crece con la oración, la confianza mutua, el diálogo y la solidaridad, y se abre a todos los hom­bres a través de los más diversos servicios. Agustín muestra a sus discípu­los que es posible constituir una sociedad humana que no esté basada en la riqueza, la ambición y el dominio de unos sobre otros, sino en la renuncia al interés propio y en la apertura y aprecio al otro".

Esta irmandade, contou dende un principio con multitude de man­das e legados testamentarios. No meu arquivo particular atopo, alo­menos, dous testamentos con legados á Nosa Señora de Guimarei, así

Page 90: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SANTUARIO MARIANO DE GUIMAREI 91

como outras mandas que puiden atopar en diversas documentacións particulares.

lsto dá unha idea da importancia que o Santuario tivo no seu mo­mento e que o levou a constituir un importante patrimonio de fincas urbanas e rústicas entre as que estaba, próxima á fábrica principal, unha casa denominada "dos Devotos" ou casa da irmandade, e outra nomeada "do Auditorio", onde se redactaron parte dos documentos que consultei para este traballo, e onde estaba o arquivo e os libros perten­centes á irmandade.

Un <lestes libros, denominado "Libro de Nuestra Señora", contiña todo o relativo á historia do Santuario. Sabemos da existencia <leste libro, polo asento da visita de 1809, que di testualmente "Y ha juzgado debe informar de todo al Prelado para el comandado pase este libro al señor Provisor (se refiere al libro de fábrica) con el de la Fundación de Nuestra Señora y fabrica de la principal". Engadir que o libro de fá­brica atopeino no Arquivo Diocesano, mais non así o libro denominado "de Fundación de Nuestra Señora".

-N IJ

ICASA :SJl'iloRA •• f4199

Este Cuerpo de igleslA i coletorales i casa la icieron los devoTos de nuestra siñora con sus limosnas (OT) UNIDA como esta año de 1699

Inscripción do coro, mencionando á irmandade e as casas, con curioso xeroglífico, característica das obras de Amaro do Campo (mestre da obra)

A carencia desta importante fonte, levoume a buscar información con­sultando outros documentos, que se gardaron antano no arquivo desta casa, e que puiden ir recopilando tras rastrear nos protocolos dos escribáns e que me levaron a unha serie de conclusións que expoñerei a continuación.

A primeira das conclusións é que a irmandade dos Devotos de Nasa Señora, adscrita á orde terceira de San Agustín, estaba constituída por nobles da zona e persoas do estado xeral, tendo como capelán ao pá­rroco da freguesía, e ademais un administrador laico que se encarga asemade do control das obras. O administrador que figura na documen­tación consultada, nas postrimerías do século XVII, era D. Rodrigo López das Seixas e Ulloa.

Page 91: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

92 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

Sabemos tamén que as obras da Capela Maior son costeadas pola casa de Berbetouros, parentes dos Señores da Torre de Friol, cuxo mes­tre de obras, parece ser que foi o que ampliou a torre e edificóu esta igrexa.

Outro feíto constatado pola documentación achada é que trala citada capela estaba situada a amiga igrexa parroquial, que é de supor fose de estilo románico, e que era de presentación da casa de San Paio de Narla.

Completaban o conxunto ademais da casa da irmandade, coñecida como "casa dos devotos de Nosa Señora", a xa mencionada do Audi­torio e fronte á mesma, unha casa adicada a estanco, propiedade de D. Rodrigo López das Seixas. Ademais destas casas, cónstanos a existen­cia doutra destinada a cantina e outra máis destinada a ferrería.

O Mestre de obras

O encargado da construción do Santuario será o mestre de obra pon­tevedrés Amaro do Campo. Del pouca cousa sabemos, únicamente que se sitúa na esfera dos mestres de obras de transición do renacemento ao barroco, e que era discípulo de Melchor de Velasco, encargándose sobor de todo da dirección das obras menores do mesmo. Así o atopa­mos traballando no Baixo Miño en obras que influirán de xeito notable na realización desta igrexa de Guimarei, que podemos considerar a súa postrimeira obra, que non chegará a concluir.

A primeira cita de Amaro do Campo atopámola con relación a al­gúns templos do actual concello de As Neves en Pontevera ..

A edificación de As Neves remóntase a 1668, a raíz da aparición da Virxe a un cativo da zona. Arredor da súa fermosa torre piramidal es­calonada foi medrando a vila das Neves. É obra do arquitecto cántabro Melchor de Velasco que terá como axudante ao canteiro Amaro do Campo aoque vemos tamén relacionado coa cercana Igrexa parroquial de Santa María de Taboexa neste mesmo concello das Neves. Ésta últi­ma pódese considerar o modelo para a traza seguida en Guimarei. Era presentación dos Condes de Mos que ordenaron o comezo das obras de reedificación cara a 1544 sobre a primitiva fábrica románica existen­te. Obra erguida e modificada por etapas o que lle dá esa impronta de transición da arte renancentista ao barroco nas cales intervén Amaro do Campo como mestre de obras.

Esta igrexa marcaralle as pautas a seguir na igrexa de Guimarei no que respecta aos seus trazados arquitectónicos e decorativos como po-

Page 92: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SANWARIO MARIANO DE GUTMARET 93

demos ver pola súa cuberta abovedada formada por arcos de medio punto similares aos da capela maior de Guimarei, así como polos con­trafortes e os cañóns de desaugue.

Imaxinería

Mencionarei só dous apartados nos que incidín na miña investiga­ción e tratan de complementar outros realizados con gran rigor e in­formación polo cal ceñireime a dúas facetas ata o de agora inéditas: unha será a probable imaxinería do santuario, e outro como anexo que resume o libro de fábrica do santuario.

lmaxe venerada actualmente no Santuario

As imaxes amigas desapareceron nunha época que nos é difícil precisar pois polo libro de fábrica sabemos que durante a Guerra da Independencia, o templo foi saqueado e incendiados parte dos edificios colindantes, así coma algunhas imaxes, nembargantes, e segundo os comentarios escoita­dos por min no propio lugar, cónstame a existencia de dúas imaxes de San­tos bispos que, segundo outras fontes consultadas, podían ser Sto. Tomás de Villanueva, (da orde agustina) e o propio San Agustín.

Page 93: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

94 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

A imaxe titular do Santuario correspóndese coa Nasa Señora das Angustias. Dedúcese que se trataba dunha Piedade. A deducción é, por unha parte á vista das dimensións do camarín existente no retablo maior, máis ancho ca alto que, unido aos datos do libro de fábrica no que se menciona "Un vestido de cordobán" (unha especie de coiro re­puxado ), propio pala súa textura de imaxes que adoptan unha forma triangular, así como a existencia de "dos Tapapiés" que se destinan a tapar parte dunha anatomía espida.

Todos estes indicios lévannos a pensar, xa que logo, que se trataría dunha Virxe das Angustias ou Piedade, que figuraría sentada e co Filio no seu colo ( outra representación das Angustias, representa á Virxe cos brazos abertos e unha daga clavada no seu peito podendo verse tras ela unha cruz baleira e cuberta coa sábana do descendemento ).

Por outra parte os retablos laterais estaban adicados á Inmaculada (imaxe que se conserva na actualidade) e ao Apóstolo Santiago.

Algúns datos extraídos do Libro de Fábrica

"Sea alabada en su Templo María Santísima, concebida sin mancha de pecado original en el primer instante de su ser natural" (encabezamento do 1° Libro de Fábrica).

Lista de capelans de 1704 a 1804

D. Domingo Antonio Ne ira y Seixas, D. Manuel Vare la, D. Antonio Santos Argerey, D. Francisco Gil de Araúxo, D. Domingo Ares de Mouronte, D. Antonio García y Varela das Seixas, D. Francisco de Jul y Seijas e D. Gregario de Argerey.

Orfebrería

• Dos cucharas de plata • Un copón dorado • Cáliz y patena dorados El 11 de julio de 1770, se encargó el dorado de la custodia a D. Benito García, platero,

el cuál doró de oro limpio la custodia. En 1786 se emplearon trescientos quince reales y medio en la composición de la lám­

para de la Virgen.

Patrimonio de la iglesia de Guimarey

•2 fanegas de pan de renta que paga D'. Isabel Pardo Ribadeneyra, viudo de D. Ro­drigo das Seixas, por los prados de junto a la iglesia.

•66 reales de renta que paga Domingo Moreno por el Casal da Forxa. •8 reales de renta que paga Domingo do Vi lar por la bodega. •3 reales que paga Domingo de Pargo por otros conceptos.

Page 94: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

SANTUARIO MARIANO DE GUIMAREI

Inventario de la iglesia en 1746

•Una campana rota con su cadena de hierro. •Unas ampollas de los santos óleos de plata. •En los dos colaterales, en cada uno de ellos, manteles de lienzo con sus puntas. •Un copón de plata donde se pone Nuestro Señor. •En la cabeza de Nuestra Señora, una corona de plata pequeña.

95

•Un vestido de cordobán que cedió el Señor de San Paio; otro de raso viejo con más dos tapapiés.

•En un cajón de la sacristía, dos navetas pequeñas donde se ponen los ornatos y cálices. •Tres cálices de plata, con sus patenas. •Un relicario pectoral para llevar a los enfermos. •Una lámpara de plata que pesa, poco más o menos, cuatro libras castellanas. •Cinco casullas: dos de damasco usadas, tres de lana usadas (excepto una que es nueva).

•Una cruz de palo •Dos misales: uno nuevo y otro viejo. •Un manual viejo. •Un atril de difuntos. •Dos vinajeras de peltre. •Otra lámpara vieja de metal. •Tres tablas de corporales. •Una bolsa de ellos.

Otros

Casa de Nuestra Señora: Ubicada en las inmediaciones del templo parroquial, se halla un conjunto edificado, al cuál en los documentos se le da el nombre de "casa de Nuestra Señora". De todos ellos sobresale el inmediato al camino por su esmerada construcción, tanto interior como exterior. Destaca en su fachada principal, orientada al sur, un balcón volado que descansa sobre airosas ménsulas, cubierto por un pequeño tejadillo soportado por dos columnas de sección prismática y decoradas con motivos del denominado barroco de placas. En su interior y frontera a la puerta de acceso, una escalinata de piedra que da acceso a las dependencias de fa planta alta, en una de las cuáles hallamos un armario empotrado realizado con sillares de granito en el cuál, creemos, estuvo el archivo. En 1782 figura como arrendatario del Casal de Nuestra Señora, Juan Cao.

En el Libro de Fábrica se nos habla también de una curiosa costumbre denominada "pesillo de Nuestra Señora" Tradición muy arraigada en los santuarios Agustinos. El llamado "Pesillo". Consistia en la entrega del equivalente al peso de un niño ofrecido a la virgen en aceite o cereal. Así en 1782 el encargado de percibir esta ofrenda era el lugareño Juan de Buján.

Capilla de la Virgen o Igrexa Vella: situada en las inmediaciones del templo; semen-ciona en Visitas de 1800 y 1804.

Cruceiro: desapareció en 1936. Fuente: desapareció al realizarse las obras de la actual pista. Los restos de la calzada Lugo - Sobrado, se hallan bajo la actual pista. El antepecho de la reja de la capilla mayor, se halla fraccionado y reutilizado como

dinteles en una de las edificaciones del campo de la feria, conservándose en la iglesia, solamente, los arranques laterales.

Page 95: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

96 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

Feira. Según datos del Catastro de La Ensenada, se menciona fa Feria del día 26 de cada mes.

Casa de Mirabién. En el año de 1750 era dueño de una casa de un alto en el Lugar de Mirabién, el Hidalgo D. Francisco das Seixas, residente por aquél entonces en el Pazo de Carrigueiros, en San Vicente do Bugo; esta casa tenía 17 varas de frente por 8 y media de fondo. En ella residían un criado, mayor de los 18 años, y dos criadas.

D. Rodrigo das Seixas y Ulloa, Hidalgo sucesor del mayorazgo que fundó el licencia­do Alonso López de Ocampo, cura que fue del convento de Sta. María a nova de Lugo. A la casa de Guimarey se la conocía con el nombre de "casa de Mirabién '', de la cuál no sabemos su exacta ubicación; lo que sí sabemos es que los bienes de Mirabién fueron incorporados al mayorazgo de la Casa de Carrigueiros en San Vicente del Burgo".

Fontes

Documento l.- Obriga a favor de Amaro do Campo, 15 maio de 1691 por diante do escribán Juan Ponte Andrade.

Documento 2.- Aforo de Francisco Gónzalez que fixo D. Rodrigo das Seixas no que se nos fala dos edificios do lugar de Eirexe. A 13 de febreiro de 1698. Por diante do escribán Juan Ponte Andrade.

Documento 3.- Demarcación dos bens do igrexario, feita na casa denominada "do Auditorio" Ante Juan Ponte Andrade.

Documento 4.- Visita do Sr. D. Vicente López Somoza Cóengo da Santa Iglesia Catedral de Lugo en 18 de Novembro de 1802.

Arquivo do Autor. Documentación dos Berbetouros de Portomarín, Torre de Friol, Casa da Caldaloba ( árbores correspondentes ás casas de Virís e de Gaibor, ancestros dos Berbetouros ).

Bibliografía

Adolfo de Abe! Vilela. La Plaza Maior .Edicións do Castro Sada A Coruña 1999

Angel Matínez Cuesta (o.a.r). Fraternidad Seglar u Orden Tercera.

www.agustinosrecoletos.com/documentos.

Page 96: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Dispoñendo da relación das parroquias e aldeas do concello de Antas de Ulla, publicada no Diario Oficial de Ga/icia (25-1-2000) e no Nomenclátor de Ga/icia / Lugo do mesmo ano, intentarei aso­marme, en canto me sexa posible, á etimoloxía dos seus topóni­mos. Porque non tódolos nemes teñen fácil acceso ás suas orixes lingüísticas. Por isa fareino coa axuda de publicacións dos espe­cialistas, que citarei en forma de siglas, as cales irán desglosadas ó final deste estudio.

O documento máis amigo que se coñece <leste territorio é atribuído ó ano 572, cando se delimitaron once condados da diocese lucense, un dos cales era o Condado Durriense (ES XL 347-348). O seu texto era o seguinte:

Octavus comitatus Durriensis dicitur. Levat se in Monte Summo, et va­dit per ipsos terminas que sunt inter comitatus Decensem et Durriensem usque in flumine Ullia. Et de alia parte levat se in Monte Aucto et vadit ad Portelam de Linares, et pertransit ad Mamola de Gutilanes, et deducitur ad illa Aspera super Carcelli, et inde ad Covello et recta linea ad Castro Temondi transiens super Monte Calvo veniens ad illas Cruces que estant inter Ulliola et Durria et pervenit in directum ad Castrum Lutoso, et inde ad illo Castro de Rio de Lua, et inde vertitur ad illas Cruces ubi determi­natur Durria et Ulliola exiens in directum ad Lardarios Castrum deveniens ad Castrum Martiniani et inde ad Gutilani usque ad Baratroi, veniens ad Montem Porrino iuxta Leporario super Ulliola, in directum vadens ad Aquam Ulliae ubi finitur.

Posto en galega o texto vén a dicir: O octavo condado chámase Durriense. Empeza no Monte Sumio (O Farelo) e vai polos mesmos

Page 97: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

.~.

•.. ,./--.

,,. -,

tiJ_J

j .

¡ ~.ltl..

i,

~

,• 1

1 •

. f

·-r

LJI

:¡:; "

§ r .

f' "

u

¡¡. i

l' •

, ¡

~ >

>

;i..

:i

f l i

s i 1

! "' ¡¡.

~

¡ ~

o [

D

J

e . '

.

Q

=

J [ o

<

"

§'

• t t

í §'

1 l i

l ¡;'l

!'1 .¡

• •

• ¡;'l

o

.t-

" o

+

l ¡ i !

! ¡

. ¡

1 '

'

l [

l t i

o •

o

1 1 L

l

Page 98: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 99

termos que hai entre os condados de Deza e de Dorra ata o río Ulla. E pola outra parte empeza en Montouto (de Servián-Guntín) e vai ata a Portela de Liñares e pasa ata a Mámoa de Gudiás (Mamoelas) e vólve­se á Áspera sobre Carteire e de alí a Covelo e en liña recta ata o Cas­tro de Tamonde pasando sobre Montecalvo vindo ás Cruces que están entre Ulloa e Dorra e chega directamente ata o Castro Lodoso e de alí ó Castro de Río de Lúa e de alí volvese cara ás Cruces onde se determi­nan Dorra e Ulloa saíndo en directo ata o Castro Lardeiros dirixíndose ó Castro de Martiñá e de alí a Gundiá ata Baratroi, vindo ata o Monte Porriño xunto a Leboreira sobre a Ulloa, marchando directamente á auga do Ulla, onde finaliza.

Despois <leste apuntamento, direi que o concello lucense de AN­TAS DE ULLA ocupa a zona sudoeste da provincia e da comarca da Ulloa (integrada tamén polos concellos de Monterroso e Palas de Rei). A antiga Ulliola, ano 572 (NML 180; ES XL 347-348), vén sendo o diminutivo de Ulia, porque nestas terras é onde nace o río Ulla, que ten nome pre-latino, citado por Mela, Plinio, etc. Igualmente o nome de Antas podería ser pre-latino, como con probabilidade supón Coromi­nas (DCECH v. anta), anque tamén había en latín o plural antae, -arum 'piares ó lado das portas' (Vitrubio, De architectura 3/1).

En galego ternos a palabra anta 'pedra de gran tamaño chantada verticalmente na terra; dolmen' (DRAG). No DAP 19 descríbese a súa estructura e danse os sinónimos en Galicia. O P. Sarmiento (OELG 172-173) escribe: "Muchos lugares tomaron el nombre de las dispo­siciones de un peñasco, v.g. Piedrahita de una peña alta y como que está fixa y enclavada. Antas de unas altas losas que están como estacas, plantadas en algún sitio".

l. AGÜELA (San Mamede)

Cítase Samamede da Agoela, a. 1329; San Mamede d'Agoel/a, a. 1348; fiigresia de San Estevo d'Agoella, a. 1380, hoxe S. Estevo do Sal­to de Agüela (CDO nº 1478, 1664, 1870), freguesía á cal pertencía en 1269 unha hereditas in Calce (hoxe Calque) sub signu Sancti Stephani da Guela (CDF 212). Agüela formaríase probablemente co artículo feminino A, aglutinado indebidamente con Güela (como sucedeu con Abrea, Acova, Alaxe, etc.). Güela derivaría de *gulel/a, diminutivo de gula 'gorxa', referido neste caso non á garganta humana, senón a unha portela ou pequeno desfiladeiro na montaña do Farelo, onde está situa-

Page 99: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

100 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

da esta parroquia (NCVCG v. garganta 2; DEEH v. gulella*; DCELC v. gola). Machado (DELP v. goela) trae un testemuño toponímico do séc. XIII, que di: De altero casa/i de Cuela dant l. quartarium de pune.

Campo do Chao traduce o lat. campus e p/anus.

A Parrocha como topónimo podería ser 'caseta para gardar apeiros ou para abrigarse lonxe da casa', en Lemos (DEGC, apénd.), 'choza', en Sanabria (DCELC v. parra), "esconderijo feito de ramos de árvo­res, onde se chega o cac;ador", en Portugal (DOELP), "videyra e cepa silvestre" (P. Sobreira, Botánica, citada en FG p. 399), 'videira que se vai estendendo sobre unha armazón separada do chan por uns soportes' (GDXL). Palabra de orixe incerta (DCELC), relacionada quizabes con parra, co sufixo dimin. -ocha < lat. vg. -*oscu/a (LG 45, 114; DESE p. 508).

San Mamede de Agüela retírese a Sanctus Mammes, nome de bal­buceo infantil, que levou un pastor da montaña, e quizabes por iso adoita ter culto en sitios altos, como é este (Cf. Lucensia, Nº 2, 1991, p. 163 SS.).

2. ALVIDRÓN (Santa María)

Alvidrón non só é o nome da parroquia, senón tamén dunha aldea dela. No testamento do bispo Odoario, ano 747, aparece in Dorra ... Sancta Maria de Aruitrion!Arbitron (BCML IV 86; ES XL 358). Ten igrexa románica, reseñada por Jaime Delgado (RLP 303-307), e cítase Aruidron en 1225 (TSO 11 121); ecc/esia S. Mariae de Albidron!Al­vidrum en 1289 (BCML 111 240; VI 67); casa/e in Arvidron a. 1251, parrochia de Arvidron a. 1254, herdade en Sancta Maria d 'Allvidron, a. 1311 (LF 107), casar d'A/vidron a. 1391 (CDO 669, 718, 1945). O top. Alvidrón sería inicialmente un nome persoal Arbitrio, -onis, o cal está constatado no ano 935 (TSO 11118), derivado de arbiter 'árbitro', que se usou tamén como antropónimo (TLC 362).

En Feás ternos o plural de fenale 'fea]' (FG 110/3), colectivo deri­vado de fenum 'feo' (herba).

Mancegar parece un nome composto persoal, pero de orixe desco­ñecida para min. Cítase Manzegar en 1289 (NML 161), heredades de Mancegar no s. XVI (SEL p. 28).

Outeiro 'sitio alto', segundo opina Corominas (DCELC v. otero), sería a/tarium no lat. medieval, derivado de altaria, plural de a/tare;

Page 100: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

WPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 101

pero M" P. Álvarez Maurín (DAL 87-88) coida que se trata do adxecti­vo altum co sufixo -arium, sen connotación relixiosa. En docs. medie­vais, aa. 905-1168, ten as seguintes grafías: auctario, aucterio, auctero, autario, auteiro, auter, auterio, autero, hocteiro, octejro, octer, oteiro, oter, otero, otherer, uter (LHP).

3. AMARANTE (San Fiz)

Amarante, Amaranti en 1209 (CDF 24), é o nome desta parroquia e da seguinte, o cal procede do xenitivo de Amarantus 'inmarcesible', como escribe Piel (NP, p 168). Este antropónimo greco-latino foi so­brenome moi usado en Roma por escravos e libertos.

Bellós puido saír do cognomen Belliolus (AS I 391; TLC 166), di­minutivo de Bellius (LE 426; AS I 391); pero tamén este puido ter o xenitivo *Bellionis no baixo latín, como Petrus, -onis, Paulus, -onis, Bellus, -onis, Firmus, -onis (ILV nº 362). Os nativos pronuncian Billós / Villós, con -o- pechado, e entón poderíase pensar en Bilius/Billius (LE 423), Villius (LE 425), xenitivo -onis, como Billo!Villo, -onis (AS I 421; AS III 319). Por outra parte poderíase comparar co portugués Vilhóes, de suposta orixe xermánica, en opinión de Joseph M. Piel, citado por J-P. Machado (DOELP). Piel (NGTP nº 1402) escribe: "Vilhoes ... A ausencia de formas antigas do nome deste Jugar da freguesía de Row;as vem dificultar a sua explicai;iio. Julgamos que Vilh6es se prende com o topónimo Guilhiio, senda o genet. em -onis dum nome provávelmente de mulher, Guilho (= OM Guilu 1075, Guito 1096), que corresponde a forma masculina Guilla 1258 (= Guilha). Tratar-se-ia, por conseguinte, do hipocorisma dum nome em que entrava como primeiro membro de composii;iio o tema de wilja 'vontade'" (Ver tamén HGN 302/24).

Chorente foi xenitivo do nome persoal Florentius, "signum" for­mado sobre o participio florens, -entis 'florecente', moi usado por pa­gáns e cristiáns (NP, p. 295).

Ermide puido ser xenitivo do persoal Hermidius (LE 173) ou da voz greco-latina, eremita, xenit. eremitae, derivada de eremus 'deserto, ermo', aludindo posiblemente a algunha antiga capela.

Nugallás parece plural de nugallán 'preguizoso', formado sobre nugalla 'preguiza', voces derivadas do lat. nugae 'bobadas, bagatelas', nugalis, -ale 'home frívolo, sórneas'; pero tamén se podería ter en can­ta un abundancial de nucalia, plural neutro do adxectivo nuca/is, ale "nogal" en castelán, baseado en nux 'noz'.

San Fiz foi Sanctus Felix, -icis, substituído nalgures por San Pedro Fiz =Sanctus Petrus ad Vincula (Biblos, XXV, 1949, p. 315).

Page 101: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

102 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

O Seixo é aquí un casarío, co nome do apelativo lat. saxum.

Vilasión, Villa Syon en 1244 (CDO 545), aldea de bila Syon en 1422 (CDVD 118), en orixe corresponde a unha Villa Siloni. No Mu­seo Arqueolóxico da Coruña hai unha ara romana, levada de Lugo, co nome persoal Si/onius Silo (ILER 868).

4. AMARANTE (San Martiño)

A igrexa románica está estudiada por J. Delgado (RLP 310-312).

Fontelo ten o sufixo do lat. vg. -ellus > -elo, formando un diminuti­vo de fans, fontis 'fonte', que era nome masculino en latín.

Ludeiro, Lodeyro en 1269 (CDVD 40), parece derivar de lutum 'lodo', ca sufixo -arium, indicador de abundancia; pero consta tamén o antropónimo Lutarius (RL 108) e mesmo o fitónimo 'lodoeiro' (FG 142/1).

San Martiño de Carrasco foi Sanctus Martinus, o de Tours (s. IV) ou o de Dumio en Braga (s. VI), nome teofórico derivado de Mars, Mortis 'Marte', e determinado polo fitónimo Carrasco 'pequena aci­ñeira, queiroa', etc., voz de orixe prerromana, emparentada co lat. ce­rrus, quercus (DCELC v. carrasca; FG 067/1). Algo de historia lexico­gráfica deste vocábulo pódese ler en OELG I 91-92.

San Tomé en docs. antigos chamábase Sanctus Thomas de Sum­mio; en 1280 figura Santo Tome de Sumyos (CDVD 56); Amor Meilán só trae Sumio (GPL 354). O monte Summio!Sumeo!Summo (hoxe O Farelo) consta en docs. dos anos 572, 1075, 1077 (NML 178); monte Summeo no ano 939 (CDF 4).

5. AMOEXA (Santiago)

Amoexa, nome da parroquia que ten igrexa románica (RLP 323-330) e dunha aldea dela, non ten nada que ver con "A Monxa", como eren algúns veciños desta freguesía e como propuxo Ben Cho Sey (Cf. BCML VI, p. 67). En 1120 cítase villa vocitata Canaria (hoxe A Caira) et Amonegia; en 1160 figura unha hereditas in territorio Dorra, subtus castro de Monegia, pernominata Canaria, sub aula Sancti Iacobi de Amonegia, discurrente rivulo Ullia; en 1165 outra herdade iacet ipsa in territorio Dorra, subtus castro de Amonegia, villa pernominata Ca­naria de Iusaa et iacet sub aula Sancti Iacobi de Amonegia; en 1172 escribenAmoega (TSO núms. 81, 100, 102, 103). En 1174 os frades de Oseira din que deron ós frades Hospitalenses kasal de Amoeja; en 1258

Page 102: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 103

aparece Nuno Nuniz cava/lera d-Amoega (CDO 53, 818). En 1289 menciónase S. Iacobi de Amoeia; e noutro doc. do século XVI cháma­se Amoexa e Amoexe (BCML VI 67-68). En 1274 consta Pedro Muniz Diez da Moenga (CDVD nº 50). En 1383 figura un individuo "natural da Maesa" (CDVD 92). Parece topónimo prerromano, comparable co antropónimo Ammo, -onis (AS I 131), Amonus (AS I 132; OPPH 23), Amunius (AS I 133) e con Aegi Amunniaego (RPH 71), teónimo en dativo, atopado nun bronce votivo en Viana do Bolo (Ourense).

Caira acabamos de ver que se escribía Canaria en 1120, Caayra en 1382 (LF p. 510 = DCL * nº 851), e podería referirse á herba canaria, citada por Plinio (NH 24/176) e relacionada con canis 'can'.

Casilmoure semella un composto de Mauri, xenitivo do nome per­soal Maurus (TLC 206) como segundo elemento; pero o primeiro non é tan claro. Porque "casi!, caixón de madeira dividido en compartimen­tos para coloca-los bordos [=novelos] do tear" (GDXL) [¿derivado de capsa 'caixa'?] non parece apropiado para topónimo. Tampouco debe­ría contar aquí o árabe casi/ 'alcacer'. Podería quizabes compararse co salmantino "casi/lo (De casa). Mase. Corral pequeño para el ganado en medio del campo" (DHL). Algunha semellanza ten tamén co top. Casillaflor en Meis (Pontevedra), tal vez Casilla de Floro.

Outeiro de Amoexa, v. nº 2; cítase este Autario en 1180, 1182 (TSO II 86, 88, 116).

En Pereiras está o plural da árbore que dá a froita de pirumlpira 'peras' (FG 175/2).

En Ribó ternos unha abreviación de rivus bonus 'río bo'.

6. ANTAS DE ULLA (San Xoán)

En 1210 e 1216 consta ecclesia Sancti Iohannis de Antas; en 1390 Sayoane/Seyoane das Antas (CDVD 38, 93), igrexa que ten restos ro­mánicos (RLP 297-302). Algúns do vulgo escriben Soane da Santas, acomodando ó seu xeito o segundo elemento; pero Antas de Ulla, a capital do concello, queda xa vista na introducción.

A Caracocha 'talo oco e carcomido dunha árbore' (GDXL), 'folla que envolve a espiga do millo', 'casa pequena e ruín', en opinión de G' de Diego, "es una evolución de crocha de carocha"; pero non se ve claro que proceda do grego carydion 'noz pequena', carudium ! caru­dia en glosarios latinos (EE p. 379; DEEH 562; DXL).

O Carballo é voz prerromana, derivada de carba (DCELC). G' de Diego supón que sería o diminutivo *carbaculum (DEEH 557); pero as

Page 103: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

104 NICANDROARES VÁZQUEZ

formas medievais dan carbalio (DELP) e carvalio (TSA; LHP), como se fose aumentativo da carba, a cal é un caxigo pequeno de madeira ruín (DEGC apend.; GDXL).

Sendelle provén dun nome persoal gótico, que xa non é o suposto e dubidoso *Sendel/us (?) (HGN 241120), senón o atestado como neptos de Sendello (TC 144, 160).

En Seoane albiscamos o xenitivo Sancti Iohannis 'San Xoán'.

Sucasas provén de sub casas, é dicir, casas en sitio baixo.

Vilaboa foi sen dúbida unha villa bona 'vila boa' ou vila de Bonus (TLC 274), como Villa Aemilia, de Aemilius.

Vilane parece ser Vilahane en doc. de 1285 (CDVD 57), pero pódese confundir nas citas con Vílaxoán de Lestedo (Palas de Rei), que aparece repetidas veces en <loes. de Vílar de Donas, chamándose Vil/ayoane!Bi­layoane, ano 1285, Villa Iohanne en 1294, Bila Joane en 1434 (CDVD 58, 64, 126). En 1390 figura unha herdade que suya leuar Johan Mige­les, de Bila Johan, que foy; a qua/ herdade ias su signo de Sayoane das Antas, et outra nasa herdade que o dicto naso moesteyro ha en Bilaane (CDVD 93). Joseph M. Piel en Grial (Nº 91, 1986, p. 100) opina que Vilán e Vilane "no meu parecer tem a sua raíz no nome común latino villanus, literalmente 'vilao', na acep~ao neutra de 'habitante de um pré­dio rústico', o qual secundariamente se tomou nome própio de pessoa Vil/anus; cf. Jiro Kajanto, The latin cognomina, pág. 312".

7. ÁRBOL (Santalla)

Árbol soamente é nome da parroquia, non de aldea, e parece a pri­meira vista unha castelanización "árbol" de arbor 'árbore' (cf. FG 021); pero, se cadra, foi un diminutivo *arvulum, de arvum 'campo cultivado', ou a vila de Arborus, nome persoal (OPNH 108/141).

En Funsín perdura o xenitivo do antropónimo gótico Fonsinus!Fun­sinus (HGN 96/2).

De Randulfe ocupeime no xornal de Lugo El Progreso (16-III-1984), dicindo que corresponde ó xenitivo do nome gótico Randulfus (HGN 217/4).

8. ARCOS (Santa María)

Cítase ecclesia Sancte Marie de Arcos en 1239 (CDVD 14); Sancta Maria de Archus in terra de Dorra, a. 1247 (CDO 589); Arcos en 1355

Page 104: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 105

e 1356 (LF 609, 613). Ultimamente estudiou esta igrexa románica J. Delgado (RLP 331-341). Arcos, moi repetido na toponimia hispánica, anque parece plural do apelativo latino arcus 'arco', podería ser nome pre-latino, porque aparece en Arco-briga, topónimo da Celtiberia, nos antropónimos Arcco, Arquius, Arquia, Arcius (OPPH 32, 35; OPPAL 38, 41) e mesmo nos teónimos lucenses Arquienobo e Arco-muniecae, dos que teño escrito respectivamente en BRAH (CLXIX, 1972, 185-195) e BCML (IX, 1976, 237-244). Comentando a Sarmiento (OELG I 389-390) Pensado admite que "su explicación como top. viario es aceptable", partindo de que nas vías romanas houbese 'arcos' máis ou menos monumentais; pero "otros ven en el top. alusión a arcos de puentes o aqueductos mejor que a arco triunfal". Machado (DOELP) escribe: "Sobre Arcos na top., ver: Toponimia Tumular do P. Arlindo R. da Cunha, na R[evista de] Port[ugal], 18º, p. 59 e segt."; pero eu non tiven acceso ó seu texto. Juan J. Moralejo (CN 288) opta pala raíz indoeuropea are- 'protexer, cerrar, gardar', que ve no lat. arx, arcea ... Nesta hipótese, o top. Arcos tería o "significado de 'defensas, cercas' que podrían nombrar lugares y obras de defensa tanto de la población como, tal vez mejor, de sus ganados u otros bienes".

De Barbalde tratei en Grial (Nº 77, 1982, p. 363), dicindo que nun­ha escritura do ano 939 aparece a villa ... prope monte Summeo que vo­citant Barvaldi, e que a orixe do nome está no xenitivo do antropónimo gótico Barualdus (ELH I 440 e 557; HGN 38/2).

Cabo de Arcos compónse da preposición cabo de 'a carón de', que se orixinou no lat. caput, coma o castelán "cabe" (DCELC). Cítase Cabo de Arcos en 1239 (CDVD 14).

A Fraga sería unha voz *fraga do lat. vulgar, plural de fragum, deri­vado de frangere, por ser un sitio abrupto e rochoso (DEEH v. fragum; DCELC v. fracción).

Nugallás v. nº 3.

Pumar, pomarius (mase.) no lat. med. (MLLM); Fumares a. 907; Pumare en 1029 e 1031 (TSA 210, 227, 74), procede do lat. pomum 'froito comestible, mazá', porque alude a un sitio plantado de maciñei­ras.

Veloín, coma Velanxil = Vilanxil ou Velouchada = Vilouchada, pare­ce variante de Viloín, onde se detectaría a voz villa 'vila', unida á do seu posuidor en xenitivo, que podería ser quizabes Audinus (HGN 31/21; TSA 92), Odinus (OPNH 115/203), como Villa Audini (TSA 94).

Page 105: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

106 NICANDROARES VÁZQUEZ

A Vila Pequena é facilmente intelixible, pero non é clara a etimo­loxía de 'pequeno', supoñendo que fose pitzinnus, como propón Gª de Diego (DEEH 878) ou pittinnus, como di Corominas (DCELC v. pequeño).

9. AREAS (Santa Cristina)

En 1254 había unhas herdades in loco qui vocatur Arenas in terra de Camba, sub signo Sancti Stephani et ... in loco qui vocatur Sumoza in terra de Dorra sub signo Sancte Christine (CDO 714). O nome da parro­quia deriva do lat. arena 'area' e non se atopa en ningunha aldea dela.

Castro traduce o lat. castrum 'fortaleza'.

O Outeiro v. nº 2.

Río foi rivus en latín.

Santa Cristina cítase en 1355, 1356 (LF = DCL * , núms. 609, 613). Esta patroa da freguesía foi unha mártir de Tiro, Christina, con típico nome cristián, de orixe grega.

A Somoza parece proceder do adxectivo summus, a, um, que orixi­nou en galego o apelativo soma 'parte máis alta do rego, altura natural dun terreo que divide dúas leiras a modo devalado', ó que se lle uniría aquí o sufixo diminutivo -ucea > -oza. Así o explica Piel en Grial (Nº 91, 1986, p. 101). Nótese a súa proximidade xeográfica e lingüística co monte Sumio =O Farelo. En 1245 noméase Petrus Petri filius Petri de Monteforte de Sumoza [= Sumoza de Lemabus, a. 1125 (TSA 54), o cal tiña unha hereditatem in loco qui vocatur Sumoza, in terra de Dorra, sub parrochia sancte Christine, que lle vindiderunt illi de Sumoza, es­tando presentes laici de Sumoza (CDO 562).

10. BARREIRO (San Cibrao)

Barreiro, nome de parroquia (suprimida eclesiasticamente en 1890 e agregada a Reboredo) e dunha aldea súa, alude a un sitio ou a un ofi­cio persoal do barro, voz prerromana (DCELC).

A Laxe 'pena grande aplanada que aflora na superficie' (GDXL) foi a voz lagina!lagena, de orixe prerromana (DCELC v. laja); cítase Lagea en 1269, 1391, 1403, 1441 (CDVD 41, 94, 105, 139).

Medeiro 'montón cónico con monllos de cereais' (GDXL) é un de­rivado de meta 'meda', calquera obxecto de forma cónica (DELL), por exemplo, unha mámoa ou un outeiro (col/is in modum metae). Pero

Page 106: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

WPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 107

metarius, a, um era un adxectivo latino, referido ó que circunscribe e bordea a meta. No lat. medieval metaria = medietaria era unha herda­de a medias, e medietarius 'parceiro a medias' (MLLM).

Paredes, plural orixinado no lat. paries, -etis, alude a construccións antigas ou valados: vi/lares cum parietibus, a. 940 (TC 456). Blaise (LLMA) trae: "parietes, revenus, honneurs féodaux"; pero non cita textos.

A Pedrouza 'terreo penasqueiro con montóns de pedra' deriva do lat. petra-ucea, co sufixo visto en Somoza, pero aquí combinado do­utro xeito e facenzo o ditongo -au- > ou.

A Ponte Mercé, con base nominal no lat. pons 'ponte' e merces, -edis 'paga, recompensa', da mesma raíz que 'mercado', 'mercancía', e 'comercio' (DCELC), debeu ter algunha razón histórica para ter este nome, que no lat. med. significaba 'favor' dalgún príncipe (MLLM).

11. CASA DE NAIA (Santa María)

Aboi comparouno Piel coa forma plena Vilaboi, indicando que foi unha Villa Avio/i, antropónimo diminutivo de avus 'avó' (Verba, 11, 1975, p. 46-48); pero non tivo en conta o xenitivo do nome persoal latino Abonius (LE 66) ou Avonius (LE 348), nin tal vez o celta Avonus (AS 1 317).

En Casa de Naia ternos un composto do lat. casa co nome do seu posuidor, que foi Annaia / Anaia (OPNH 100/95; BA XI, 1981, p. 237). En docs. de Lugo cítase Casa Anaya en 1202, Casadenaya en 1256, 1280, 1295 (NML 146). Aparece tamén Kasdanaya sen data {TSO 11 92); Santa Maria de Casdanaya en 1393 (CDVD 96); Do­minicum Didaci de Outiom de Cas Denaya, en 1254 (CDF 119). O antropónimoAnagia / Anaia / Anaya, que figura en docs. lucenses (cf. Luc. 10, 1995, p. 159, 168, 172) e no TC (cf. índice), foi comparado por Menéndez Pida! co vasco anai 'irmán' {TPH 229). Asín Palacios considera o top. Anaya como arabismo an-nahya 'auga estancada' (Cf. DAE e DNP).

Fondevila pódese interpretar como fans 'fonte da vila' ou como fundus 'fondo de vila' (TGL 111).

Outeiro de Donas parece referirse a unha posesión que tivo aquí o mosteiro de Vilar de Donas. Outeiro queda visto no nº 2, e Donas procede do lat. medieval domna 'dona'= domina 'señora'.

Page 107: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

108 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Suar cítase así en 1393 (CDVD 96) e procede do antropónimo Sua­rius (OPNH 277/1276), quizabes 'nomen humilitatis' cristián, deriva­do do latino sus 'parco', equivalente a Porcarius (RL 381), como opina Joseph M. Piel (NP, p. 371). Trataríase dunha (Villa) Suari(i), como repite o mesmo Piel en Verba, IX, 1982, p. 128. Sen embargo, R. Faure (DNP v. Suero) opina que Suarius/Suerius terían probable orixe xermá­nica, tal vez con base no tema swar-lswer- 'pesado, grave', dado que Fi:irstemann rexistrou seis nomes xermánicos formados de Swari-.

12. CASTRO DE AMARANTE (Santa Mariña)

Da súa igrexa románica, dun mausoleo arrimado a ela, e do gran pazo, ofrece datos J. Delgado (RLP 313-319). Os compoñentes deste topónimo quedan vistos atrás no nº 3 e 9.

Augas de Frádegas case non necesitan comentario no primeiro compoñente, porque se trata dun balneario utilizado contra a reuma. Frádegas parecen aludir a fratres 'frades' (LG 120) ou ( aquas) ferra­ticas 'augas ferruxinosas', segundo as calificou un excursionista en El Progreso, 25-V-1999, páx 12; pero este calificativo resulta ser falso, porque non existíu en latín e porque son augas sulfurosas. Leron Fabri­cas nun doc. do ano 1077, no que Ordoño Aloitiz e Eyloni Gunsalviz doan a metade da Villa Egeredi á ecc/esia Sancti Salvatoris, que est fundata in villa que vocitant Pinnela, territorio Rovoreto, inter duos oppidos qui sunt nunc cupati per ipsius flubidos qui ibidem discurrunt U/iota et Fonte Frigida, inter duos alpes Summeo et Fabricas, sub urbe lucense sedis (CD 11 400-401). De Fabricas procede de modo normal o apelido Fábregas e quizabes de modo irregular Frádegas con disimilación bid e metátese do -r-.

O Coto podería ser a forma galega coto 'curuto ou cume dun mon­te', orixinada nunha voz pre-latina cotto 'altura do terreo', como expón Menéndez Pida! (TPH 269-275).

Frádegas, v. supra.

Os Píos, plural de pío 'pía grande de pedra' (DRAG) 'receptáculo de pedra nas fontes' (DXL), son o masculino de pía, lat. pila.

Santa Mariña, mártir de Antioquía, reclamada pala Igrexa de Ourense (ES XVII, 216), levaba o nome Marina, derivado de mare 'mar'. En 1075 Ordonio Alvitiz dota á súa querida muller Eyloni Gun­disalviz coa metade dunha "villa territorio Roboreto, subtus monte Su­meo, villa ubi dicent Egeredi, prope aula Sancta Marina" (CPR, fol. 216, nº 241; CD 11 399).

Page 108: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 109

Toande provén do antropónimo gótico Theodenandus (HGN 271/21; OPNH 280/1300) en xenitivo.

Vilariño adóitase dicir que é un diminutivo de vil/are, é dicir, unha vila pequeniña; pero teóricamente cabe tamén supoñer que fose unha aposición de Villa Arinius, nome persoal latino (LE 125), coa mesma estructura que ten Vilaxurxo, Vilafernando, etc.

13. CASTRO DE AMARANTE (Santo Esteva)

Os compoñentes do nome parroquial quedan vistos no nº 3 e 9. Esta freguesía cítase como ecclesia Sancti Stephani de Amarante en 1263 e Santo Estevoo do Castro que é en terra de Reboredo en 1438 (CDVD 35, 129, 131, 132, 154). Son aldeas desta freguesía Amarante, O Cas­tro, Chacín e Rececendes. Os dous nomes primeiros xa quedan vistos nos núms. 3 e 9.

Chacín procede dun posuidor chamado Flaccinius (LE 413) en xe­nitivo (NP nº 138).

O patronímico Rececendes provén do antropónimo gótico Recesin­dus (HGN 219/20; OPNH 257/1137).

14. A CERVELA (San Miguel)

Bertosende, citado así en 1311 (LF = DCL*, doc. 107), sería xe­nitivo do suposto antropónimo gótico *Berte-sindus, como propoñen Piel e Kremer (HGN 45/11) ou quizabes do xinecónimo Bertosinda, constatado en 1010 (TC 180).

A Cervela foi un nome teriomórfico de muller, Cervel/a (TLC 327), diminutivo de cerva. Cítase en 1190 esta igrexa de S. Miguel de Cer­vela (NML 147), a cal é románica (RLP 308-309).

A Costa ten claro significado e tamén clara etimoloxía, porque soa igual en latín, costa 'costela, costado, lado', que no romance significou 'costado e ladeira dun monte, terreo en pendente' (DCELC v. cuesta).

O Pazo parece traducción do lat. pa/atium ou do antropónimo Pala­tius (LE 364), Palatio (TLC 184); pero Juan J. Moralejo (CN 283-298), que rexistra 164 veces variantes <leste top. na provincia de Lugo, opta por unha orixe pre-latina co significado de "corral, aprisco, redil" e non "palacio, residencia (imperial, real, episcopal, señorial...)".

Quintela é diminutivo de quinta, quizabes por alusión á quinta parte dos froitos pagados a un señor (DCELC v. quinto) ou por ser

Page 109: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

110 N/CANDRO ARES V ÁZQUEZ

posesión de Quintellus (TLC 128, 174), variante vulgar de Quintillus (TLC 174). Tamén se explicaría por ser Quintanella a pequena vila dun Quintanus (TLC 293).

15. CIBREIRO (San Miguel)

Cibreiro, nome parroquial e dunha aldea única, escrito Cevreyro en 1254 (CDO 714) e Zevreyro en 1269 (CDF 212) e 1293 (CDO 1236), podería ser topónimo orixinado no animal cebra, ecifera 'egua brava' no lat. vulgar (DCELC); pero outra voz galega cebra 'golpe forte de vento e chuvia fría' ten distinta etimoloxía, quizabes relacionada co vento zephyrus (DCELC v. cebra), relación que lle cadraría ben a Ci­breiro/Cebreiro, por estar no alto da serra do Farelo.

16. CUTIÁN (San Xoán)

O Cruceiro deriva de crux, crucis 'cruz', aludindo quizabes a unha encrucillada de camiños. O profesor J-L. Pensado (OELG 1 326-327) escribe:

"El origen de la voz cruzeyro, sust. y top. no parece ofrecer dificul­tad, y quizás por ello nadie se ha interesado en trazar su historia, que es bastante sorprendente. Parece que se trata de una creación roman­ce muy tardía, independiente del lat. <<cruciarius, -a, -um, adj. Ad crucem pertinens, in cruce factus. Alcim. Avit. Fragm.>> recogido por Quicherat en Addenda Lexicis Latinis (61), pues aparece bajo forma latina. - En el dominio gal!. no encontramos ejemplos medievales de un *cruciariu o cruzeyro sust. o top .... Falta en el Censo de Galicia de 1591 ... y en otras obras del s. XVII ... Es posible que nazca en el s. XVIII, crezca a mediados del mismo y florezca en la primera mitad del s. XIX" ...

Cutián soamente o vexo rexistrado no Diccion. Galega Castelán de Carré, como sinónimo de batán, e considerado como "autóctono" por Corominas, o cal procedería do verbo 'cutir' = golpear (DCELC v. batán). Opinión que acepta A. Moralejo, que o equipara con batán, folón, pisón (TGL 30, 269 ss). Pero outra hipótese sería ver en Cutián a pervivencia do nome persoal Cotidianus (RL 319), como do adxec­tivo quotidianus saiu 'cotián' en galega. Cítase Cotyam en 1280 (CDF 281) e Cutyan en 1376 (CDVD 83). Comparado co portugués Cotiiies parecería que este fose "o gent. *Cotti/anis do deminutivo *Cotti/a de Cotta ", como supuxo Piel (NGTP nº 282) e recolle Machado (DO-

Page 110: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 111

ELP). Nesta mesma hipótese, Pensado (OELG 1 415) parece aceptar que Cutián "remontaría al acc. *Cottilanem"; pero engade: "Incluso podría alcanzarse el mismo resultado a partir del gen. de Cautianus (cfr. Kajanto, Cognomina, 250) Cautiani > Coutian > Catión/ Cutián, pero carecemos de información que acredite cualquiera de las posibli­dades".

Fonfría traduce a {once frigida (TGL 104), citada así en 1077 (v. nº 12), cambiado o xénero masculino do lat. fans e conservando o femi­nino do lat. vg.

Martín trae a orixe do xenitivo de Martinus, antropónimo teofóri­co, derivado de Mars, Mortis 'Marte'. Quizabes hai algunha alusión en 1133 e 1231(NML173).

Peizal indica un paniciale, sitio abundante en paínzo ou millo miú­do, panicium en latín (TGL 149, 151, 159, 160, 164; FG 169/2).

Penela, diminutivo de pena, penna no lat. medieval (MLLM), en opinión de Corominas tería a súa orixe en pinna 'amea' (DCELC v. peña). En 1453 faise mención dunha hermida, que por nome se deqia de San Pedro de Pene/a, que escava sita en Cerra de Reboredo ... a dita hermida e moesteiro de San Pedro de Pene/a, que asi se deqia en outro tempo, que he anexa do dita moesteiro de San Salvador de Billar de Donas ... eu non lle enbargo a dita ermida e moesteiro de San Pedro de Pene/a (CDVD 149). En 1077, como vimos no nº 12, citábase a "ecc/esia Sancti Salvatoris, que ese fundara in villa que vocitant Pin­nela" e a ela Ordoño Alvitiz e Eyloni Gundisalvi doábanlle a "Villa Egeredi ... pro luminaribus altariorum et pro victum arque vestitum religiosorum monachorum fratrum et sororum qui missam et evange­lium anunciaberint et sobrie iuste vivere cupient et in vitam sanctam monasticam deduxerint ... Et illa domna Eyloni in quantum illa in vi­duitate permanserit faciant ad illa illos dominas et fratres de Pennela bene in quantum potuerint (CPR fº 88, nº 78; CD 11 400-401). En 1311 noméase a "ermita de San Pedro da Pene/la" (LF = DCL* nº 107).

17. DORRA (Santiago)

Alemparte alude á parte que está a outro lado de alá e procede do lat. illinc parte (cf. DCELC v. allá; OELG 1 350-351). Cítase heredi­tates in casa/i de Alemparte, a. 1252, heredad de Alenparte en 1285, casorio de Alenparce en 1401 (CDVD 27, 57, 100).

En Campo perdura o lat. campus.

Page 111: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

112 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Os Carreiros débense relacionar con carrus, nome galo e forma vulgar do lat. currus 'carro'. No lat. imperial (DELL) e medieval exis­tía o substantivo mase. carrarius (MLLM; LLMA).

Casforno poderíase desenvolver en 'casa do forno', pero Furnus foi tamén nome persoal latino (TLC 348). Nun epígrafe lusitano consta Terentius Furnus (ILER 4457).

A Chapeleira deriva de Chapela, topónimo, que parece un dimi­nutivo de Chapa, tamén topónimo. O apelativo chapa, en opinión de Corominas (DCELC) é "voz común al castellano y portugués ... de origen incierto, probablemente idéntico al del oc. y retorrom. c/ap, cla­pa, alto-it. ciap 'roca, peñasco, guijarro', especialmente cada uno de los diseminados por una ladera de montaña, que representan una base *k/appa de procedencia desconocida". J-F. Niermeyer (MLLM) trae "clapus, clapa (celt.): l. montón de pedras, s. XIII; 2. tobeira, s. XIV; 3. terreo cercado cun valado, a. 1118; 4. rabaño, s. XIV, !tal". No Dic­cion. !rindo leo que chapela equivale a capela (?), pero non consta con que autoridade. No Diccionario de Alonso Estravís atopo "chapeleira": muller que fai ou vende chapeus, caixa en que se gardan ou transportan chapeus = sombreiros; pero este aspecto parece pouco apropiado para o topónimo. Machado (DOELP) rexistra en Lisboa o top. Chapeleira e o alcume 'Chapeleiro', que el relaciona con 'chapeu' (?).

A Colleira sería unha cunicularia, sitio abundante en coellos, cuni­culus en latín. Pódese comparar coa lila da Colleira, cerca de Viveiro, que en 1095 chmábase Quonicularia e posteriormente Cualleira, Coe-1/eira, Colleira (E. Cal Pardo, El Monasterio de San Miguel de la Isla de la Colleira, Madrid 1983).

Dorra, top. pre-latino do que escribín en El Progreso (3-IV-1991), deu nome ó Comitatus Durriensis no ano 572, doc. no que se menciona Durria como límite daquel condado. No testamento do bispo Odoario, ano 747, citase o territorio de Dorra, denominación que se recolle en posteriores documentos de Lugo, Oseira, Sobrado, Ferreira de Pallares, Vilar de Donas, Samos [villa in Dorra, a. 1091, TSA 55], etc.

Montecelos provén do latín vulgar monticellus, clásico monticu/us 'pequeno monte' (DELL).

O Pazo v nº 14.

Ribadulla foi Ripa Uliae 'ribeira do Ulla', por estar na marxe do río Ulia, que figura así en docs. lucenses (NML 180) e ten nome indíxe­na prelatino. Plinio (III, 10) cita unha cidade hispana que se chamaba

Page 112: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 113

Ulia e apelidábase Fidentia, quizabes traducindo ó latín o topónimo indíxena.

18. FACHA (San Xiao)

A Eirexe indica un ecclesiae (locus) 'lugar da igrexa', nome este greco-latino que significaba 'congregación' de fieis e lugar onde se re­unían para o culto.

Facha, aldea que deu nome á parroquia, procede probablemente de *fascu/a, alteración do latín (acula, diminutivo de fax, -cis (DCELC), que se converteu no persoal Facu/a (TLC 343), o posuidor do lugar.

A Regueira 'sitio por onde corre a auga', recaria, regaría, rekaria, regera, requera en docs. medievais (DAL 207; LHP), vencéllase con reco, a. 898, rego, a. 9llss (DAL 195), hidrónimo prerromano *recu 'rego', parente do celta rica 'suco', en opinión de Corominas (DCELC v. regar).

Vilasante de Abaixo e Vilasante de Arriba son dúas partes a dis­tinto nivel, bassus / ripa (DCELC), dunha antiga Villa Sancti 'vila de Sanctius 'Sancho', como escribín en El Progreso (11-VIl-1990).

19. OLVEDA (Santa María)

Olveda, nome só da parroquia, podería remitir a un abundancial de u/va 'ova, espadana', como opina Menéndez Pidal (TPH 140). Pero debeu ser o "archalque" oliveta, -ae (DELL), sitio de olivos. Así o es­tima tamén A. Moraleja (TGL 293, 327 nota 34) e Navaza (FG 163/4). Figura Sta. Maria de Oliveto en 1163 (TSO 11 106); Petrus Fernandi de O/veda en 1257; Johan Lourem;:o d-0/veda, clerigo, en 1300 (CDO 795, 1299); frey Martina, balio d'O/ueda en 1274 (CDVD 50); en 1246 e 1278 (BMPL V 68; CDF 273, 274). Na toponimia portuguesa cons­ta U/varia a. 1108 e Ulveyra a. 1131, actualmente Oliveira (Machado DELP, DOELP).

A Eirexe v. nº 18. A igrexa románica foi estudiada por J. Delgado (RLP 342-345).

A Ermida v. nº 3.

A Escrita parece traducir a scripta, quizabes por referencia a algun­ha escritura de doazón, foro, etc., ou a un petroglifo.

Fondevila v. nº 11.

Page 113: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

114 NICANDROARES VÁZQUEZ

Gondoriz procede do antropónimo gótico Guntericus (HGN 145/28; OPNH 192/728).

Puzos traduce en plural o latín puteus 'pozo'.

Sendín foi xenitivo de Sindinus!Sendinus, nome persoal gótico (HGN 241124; OPNH 270/1228). En 1063 aparece unha herdade in loco cui dicunt Sendin, discurrente ad aulam Sancti Cipriani (San Ci­brao dos Ferreiros), inter duos alpes: Monte Roso et Sumio (TSO 11 99). En 1163 e 1172 cítase in territorio Dorra, inter monte Nivego et Monte Roso, villa vocitata Sindini, iacens sub aula Sancti Cipriani et Sancte Marie de Oliveto (TSO II 106, 107.

20. PEIBÁS (San Lourenzo)

Da súa igrexa románica trata Jaime Delgado, RLP 320-322.

Lamas é topónimo moi repetido en Galicia, que alude a unha carac­terística do terreo lodoso, encharcado, pois é plural de lama, voz latina ou pre-latina (TPH 98-102).

Peibás nomeábase Peyvaes en 1254 (CDO 714), San Lourenzo de Peyuaes en 1291 (CDF 316) e Peivanes nun doc. do ano 1363 (NML 168), o cal coido que se retire a un cambio entre o bispo de Lugo, frai Pedro López e o abade de Oseira; este mosteiro recibe herdades en San Ju/loo d'Eyree, Santa Marina d'Esmeriz, Santiago de Pradeeda, e o bispo recibe a quarta parte do cauto et iglesia de San Lourern;o de Pe­yvaes (CDO 1781), Peinaaes (?), segundo Leirós, Catálogo, nº 2801. Tamén aparece Sancto Laurencio de Peruaes (?)en 1251 (CDVD 26). En 6 "Documentos da Catedral de Lugo, século XIV", escriben Pe­yvaes (LF). Coido que Peibás sería quizabes o composto Pelagius lohannis, se o comparamos co primeiro elemento de Pei-moure e co segundo de Se-ivane.

Velanxil cítase en 1180 como Villa Engildi; pero antes, en 1033, fi­gura Villa Onegildi (TSO 11 75, 87). De Velanxil tratei en Grial (Nº 77, 1982, p. 364), sostendo que Onegildus foi nome persoal gótico (HGN 203/1; OPNH 239/1020).

De Verín, Berim en 1180, pódese dicir que foi xenitivo do antropó­nimo latino Verinius (LE 278) ou Verinus (TLC 254; HGN 43/18), con base en ve rus 'verdadeiro'.

21. QUEI.XEIRO (San Pedro)

Cítase l. Martini clericus de Queygeiro, a. 1257, l. Dominici de Queygeyru, a. 1260, Migell Eones rector da iglesia de San Pedro de

Page 114: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 115

Queigeyro, a. 1293 (CDO 795, 864, 1236). Chócame a denominación de "San Pedro de Requeixo" en 1355 e "San Pedro de Quyrino" en 1356 (LF = DCL*, núms. 609, 613). O nome de Queixeiro é soamente o da parroquia e pódese relacionar co lat. caseus / caseum 'queixo', como producto lácteo, tratándose dun alcume persoal de oficio, é dicir, dun tardío casearius (DELL), fabricante ou vendedor de queixos. Me­nos verosímil parece que fose un 'caixeiro' < Capsarius (TLC 323), nome persoal e apelativo latino (DLF).

Casteda saíu de castanetum I castaneta, indicando abundancia de castanea 'castaña' (TGL 345; FG 072/6).

De Lebesende ocupeime en Grial (Nº 100, 1988, p. 278) para di­cir que non é derivado do celta Lobesus, como propón Menéndez Pi­da! (TPH 133), senón do xenitivo de Leovesindus, antropónimo gótico (HGN 169/10; cf. OPNH 210/851). Cítase Feman ferreyro de Levos­sende en 1287, Pedro Perez de Levosende en 1293, Levosendo en 1348 (CDO 1190, 1236, 1664).

22. REBOREDO (Santiago)

Reboredo non corresponde agora a ningunha aldea, senón só á parroquia. Foi roboretum en latín (DELL) e aquí nome de territorio, que provén de robur 'carballo', co sufixo de abundancia -etum (DEEH 935; DCELC v. roble; FG 195/2). Cítase heredes de Reboredo, a. 1239 (CDVD 16), casal en Reboredo I Reuoredo, a. 1285 (CDVD 57), fre­gresia de Santiago de Reuoredo, a. 1376 (CDVD 83). Noutros docs. lucenses aparece, non esta parroquia, pero si Reboretum a. 897, Re­boreto aa. 976, 1078, Reboredo a. 996, 1263, Revoredo a. 1133, 1199, 1231, Roboreto a. 1075, 1077, 1094, Roboredo a. 1059, Rovoredo a. 1221(NML172-173).

Baldriz foi xenitivo do nome persoal gótico Baldericus I Valdericus (HGN 37/11; 289/5).

Para Gradoi Piel e Kremer (HGN 117/2) postulan un antropóni­mo gótico *Gardoi (?) con asterisco e signo de interrogación. Pero nomeábase Guadrui en 1285 e Goaadroy / Gaadroy en 1376 (CDVD 57, 83), o cal fainos sospeitar que se orixinaría do xinecónimo Gu­latrudia / Gulatruia (HGN 133/6), *Walatrudia / Qualatrudia (HGN 288/8).

Martín v. nº 16.

Ourás parece plural de Gura/, do que escribiu Froilán López en Grial (Nº 70, 1980, 477-479), dicindo que "vén do lat. aura 'vento' e o

Page 115: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

116 N/CANDRO ARES VÁZQUEZ

seu significado concreto debe aproximarse a: Ventisqueiro, Ventoso". O lugar lucense do Oural (en Chorente, Sarria), ben coñecido hoxe pala fábrica de Cementos Oural e polo longo túnel do ferrocarril, está situado no alto, pero como outras vilas do contorno, ó pé do monte Oural: subtus monte Aura/, a. 1075, subtus monte Aura/e, a. 1093 (TSA 200, 225). Unha destas vilas era Loureiro, que tiña un dos seus límites per Aura/e, a. 1054 (TSA 77).

23. O RIAL (Santo André)

O Ria!, segundo vexo escrito en Helmántica (XLV, 1994, 288), pó­dese relacionar con rivus 'río' e rival is 'ribeira, marxe'. Pero Ria! pode ser tamén variante de Real, forma elíptica de VI/arrea/, que sería villa regalis 'vila propia do rei' (Cf. Lucensia, Nº 10, 1995, p. 92; OELG, I, p. 283-285).

En Timós parece perdurar unha (Villa) Timonis, dado que consta o antropónimo Timo/ Timan, -onis (GPR 1296; DLF; AS II 1851 = CIL VII 981) e Timonius (RL 186), quizá variante de Temonius (LE 112). Nun doc. lucense do ano 572 figura o monte Timone (NML 179) nos termos da Fonsagrada.

24. SANTISO (Santalla)

Esta freguesía soamente consta dun núcleo de poboación, que se chama Santiso, abreviación do haxiotopónimo Sanctus Thyrsus, que é nome grego, thyrsos 'tirso', bastón simbólico de Diónysos (Baca). En 1122 citase medietate de villa Vil/are de Sancto Tysso, en 1172 Sancto Tyrso (TSO 11 81, 101). Sanctus Thyrsus pasou a Santo Tisso e San Tisso por asimilación de rs > ss (Cf. OPNH 285/1323; NP, p. 374). O feito de que figuren dous haxiotopónimos, Santiso e Santalla = Sancta Eulalia, nome grego da 'ben falada', parece indicar que houbo antes dúas ermidas ou igrexas neste termo parroquial, como pasou con San Pedro de Santa Comba, Santa Cristina de San Román, etc.

25. SENANDE (San Miguel)

O nome da parroquia e da única aldea dela, Senande, provén do xenitivo de Sise-nandus, antropónimo bitemático gótico (HGN 244/16; OPNH 275/1263). Cítase un casal de Sesnande en Dorra, a. 1285; ca­sal de herdade de Fadil, que he su signo de San Miguel de Sesnande, a. 1391; casar en Sesnande, a. 1393 (CDVD 57, 94, 96).

Page 116: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 117

26. TERRA CHÁ (San Xurxo)

Terra Chá, nome da parroquia, pero non de aldea, está formado sobre o lat. terra plana e nada ten que ver, alomenos no aspecto lin­güístico, coa cidade Turuptiana dos galaicos lucenses, mencionada por Ptolomeo, anque así o sospeitara N. Peinado (BCML III 322) e Comide (GPL 357).

Caldelas alude a augas terrnais e deriva do lat. vg. calda, por ca/ida 'quente', co sufixo -ella, que é diminutivo. Cítase Ca/dellas en 1183 (CDO 1165), Ca/delas en 1266, 1285 (CDVD 37, 57).

O Cruceiro v. nº 16.

Regadío, con esta mesma grafía en 1285 (CDVD 57), dise do terreo rigativum, que ten auga de rega, calificativo formado sobre rigatum 'regado', participio do verbo rigare 'regar'.

San Xurxo responde a Sanctus Georgius, nome greco-latino bite­mático, que significa 'agri-cultor '.

27. VILANUÑE (San Salvador)

Vilanuñe é o nome da única entidade de poboación da que consta esta freguesía, que se denominaba Vi/a Nuni en 1033, 1120, 1172, 1180 (TSO 11 75, 81, 84, 85, 100). O antropónimo Nunnius sería unha va­riante de Nonnius (LE 424), baseado non no adxectivo numeral latino nonus 'nono, noveno', senón en nonnus 'avó', que na Regra de San Bieito se recomenda ós monxes máis novos como forma de tratamento cos máis vellos ("quod intelligitur paterna reverentia") e que, segun­do parece, era unha palabra exipcia que significaba 'eremita', algo así como abba 'pai meu'. Así o suxire Piel en Biblos (XXIII, 1947, p. 337-338), recollendo a opinión de Meyer-Lübcke. Véxase tamén MLLM.

28. VILAPOUPRE (San Martiño)

A Aldea de Arriba contén o apelativo árabe al-daia, determinado polo adverbio ad ripam (DCELC), indicador da situación topográfica.

Alvidrón de Outeiro queda tratado no nº 2 e 5.

A Carreira v. nº 17.

Castrillón parece baseado en castrum 'castro'. Nun doc. de ¿1133? cítase Castrilion (parroquia do Corgo, Lugo). J-L. Pensado, comen-

Page 117: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

118 N/CANDROARES VÁZQUEZ

tando a F. Martín Sarmiento (OELG 1 p. 280-281), parece admitir que "Castrillón en Galicia será castellanismo" ... pero engade que "los por­ts. no parece que consideren castellanismo su Castrilhéio (DOELG)". Castrillón acaba en -illón, como Castillón (en Pantón), o cal docu­méntase como Castelion en 841, 871, 916, 1133 (NML 146). Pode­riamos supoñer a declinación de *castri/io, -onis no lat. vg. (!LV nº 362), coma caste//io, -onis (MLLM), sen necesidade de acudir aquí a un castelanismo. Puido ser un diminuto castro, denominado *castr­il/i-olum, con dous sufixos diminutivos -illum I -olum, comparable con monasteriolum > Mosteirón.

O Corgo case mantén a forma latina corrugus 'canle de auga', 'ca­miño estreito de carro entre montes ou valados', do que escribín algo máis en Lucensia, Nº 34, 2007, p. 45.

Mancegar v. nº 2.

Pedrouzos v. nº 10.

Penela Garceira consta do apelativo penela (v. nº 16) determinado por garceira, ¿aludindo quizabes á garza (ave) < "*karkia céltica o precéltica" (DCELC), como Pena Corveira?, ¿ou relacionada con gar­cieiro 'variedade de cerdeira' (GDXL)?.

En Portocarreiro vemos o lat. portus 'paso dun río ou dunha mon­taña', co calificativo 'carreiro' (v. nº 17).

Para San Martiño de Vilapoupre v. nº 4 o referido a S. Martiño.

Finalmente ternos a aldea de Vilapoupre, que se cita como Villapau­pre en 1289 (NML 183), a cal non sería unha vila pobre, senón unha Villa Pauperi 'vila de Pobre', dado que Pauper foi antropónimo latino (TLC 287), correspondente co adxectivo pauper, o cal "desarrolló bien pronto un femenino paupera, y más tarde un neutro pauperum" (!LV nº 376). Aparece Migeel Perez de San Martinno de Vila Poupe, testis en 1269; Affonso Eanes de San Martina de Uilla Paupere en 1321 (CDVD 41, 70); Pedro Garcia de Vila Poupe, a. 1444 (CDVD 141). Oeste top. escribiu con máis amplitude Piel en Verba, 9 (1982), p.145-146.

Índice alfabético, co número da parroquia. Aboi 11 AGÜELAl Aldea de Arriba 28 Alemparte 17 ALVIDRÓN2 Alvidrón de Outeiro 28

Amarante 13 AMARANTE SAN FIZ 3 AMARANTE SAN MARTIÑO 4 AMOEXA5 ANTAS DE ULLA 6 Antas de Ulla 6

Page 118: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA

ÁRBOL7 ARCOS8 AREAS9 Augas de Frádegas 12 Baldriz 22 Barbalde 8 BARREIRO 10 Bellós 3 Bertosende 14 Cabo de Arcos 8 Caira 5 Caldelas 26 Campo 17 Campo do Chao 1 Caracocha 6 Carballo 6 Carreira 28 Carreiros 17 CASA DE NAIA 11 Casilmoure S Casforno 17 Casteda 21 Castrillón 28 Castro 9, 12, 13 CASTRO DE AMARANTE, SANTA MARIÑA 12 CASTRO DE AMARANTE, SANTO ESTEVO 13 CERVELA14 Chacín 13 Chapeleira 17 Chorente 3 CIBREIRO 15 Colleira 17 Cargo 23 Costa 14 Coto 12 Cruceiro 16, 26 CUTIÁN 16 DORRA17 Eirexe 18, 19 Ermida 19 Ermide 3 Escrita 19 FACHA18 Feás 2 Fondevila 11, 19

Fonfría 16 Fontelo 4 Frádegas 12 Fraga 8 Funsín 7 Gondoriz 19 Gradoi 22 Lamas 20 Laxe 10 Lebesende 21 Ludeiro 4 Mancegar 2, 28 Martín 16, 22 Medeiro 10 Montecelos 17 Nugallás 3, 8 OLVEDA19 Ourás 22 Outeiro 2, 9 Outeiro de Amoexa S Outeiro de Donas 11 Paredes 10 Parrocha 1 Pazo 14, 17 Pedrouza 10 Pedrouzos 28 PEIBÁS 20 Penela 16 Penela Garceira 28 Pereiras S Píos 12 Ponte Mercé 10 Portocarreiro 28 Pumar 8 Puzos 19 QUEIXEIRO 21 Quintela 14 Randulfe 7 REBORED022 Rececendes 13 Regadío 26 Regueira 18 RIAL23 Ribadulla 17 Ribó 5 Río9 San Fiz 3

119

Page 119: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

120 NICANDROARES VÁZQUEZ

San Mamede de Agüela 1 San Martiño de Carrasco 4 San Martiño de Vilapoupre 28 Santa Cristina 9 Santa Mariña 12 SANTISO 24 San Tomé 4 San Xurxo 26 Seixo 3 SENANDE 25 Sendelle 6 Sendín 19 Seoane 6 Somoza 9 Suar 11 Sucasas 6

Siglas bibliográficas:

TERRACHÁ26 Timós 23 Toande 12 Velanxil 20 Veloín 8 Verín 20 Vila Pequena 8 Vllaboa 6 Vilane 6 VILANUÑE 27 VILAPOUPRE 28 Vilariño 12 Vilasante de Abaixo 18 Vllasante de Arriba 18

Vilasión 3

AS =A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, 3 vols. Graz 1962. BA:::: Boletín Auriense, 1971 ss. BCML =Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, 9 vols. 1941-1978. BMPL = Boletín do Museo Provincial de Lugo, 1983 ss. BRAH::: Boletín de la Real Academia de la Historia. CD ::: Ventura Cañizares, Colección Diplomática, inédita, Arquivo Catedral

Lugo. CDF = J-A. Rey Caíña, Colección diplomática de Ferreira de Pallares, 1982,

inédita. CDO ::: M. Romaní Martínez, Colección diplomática de Santa María de Oseira, 3

vols. Santiago 1989-1993. CDVD :::: J-L. Novo Cazón, El Priorato santiaguista de Vilar de Donas; Colee.

Diplom. La Coruña 1986. CN :::: Juan J. Moraleja, Callaica Nomina. Estudios de Onomástica Gallega, A

Coruña 2008. CPR ::: Pablo Rodríguez, Colección Diplomática, inédita, Arquivo Catedral de

Lugo. DAE ::: R. Faure, MªA. Ribes, A. García, Diccionario de apellidos españoles,

Madrid 2001. DAL ::: Mª P. Álvarez Maurín, Diplomática asturleonesa, terminología toponími­

ca, León 1994. DAP ::: A. Romero Masiá - F. Arias Vilas, Diccionario de termos de arqueoloxía e

prehistoria, Vigo 1995. DCECH::: J. Corominas-J. Pascual, Diccionario crítico etimológico castellano e

hispánico, 6 vols. Madrid 1980-1991.

Page 120: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TOPONIMIA DO CONCELLO DE ANTAS DE ULLA 121

DCELC = J. Corominas, Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana, 4 vals. Madrid 1954-57.

DCL* cf. LF. DEEH ::: V. García de Diego, Diccionario etimológico español e hispánico, Ma­

drid 1985. DEGC = E. Rodríguez González, Diccionario enciclopédico gallego-castellano,

Vigo 1958. DELL =A. Ernout et A. Meillet, Dictionnaire étymologique de la langue latine,

París 2001. DELP::: J-P. Machado, Dicionário etimológico da língua portuguesa, 5 vols. Lis­

boa 1977. DESE :::: D. Pharies, Diccionario etimológico de los sufijos españoles, Madrid

2002. DG ::: P. Madoz, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus

posesiones de Ultramar, 16 vals. Madrid 1845-50. DHL ~ E. Miguélez, Diccionario de hablas leonesas, León 1998. DLF ::: F. Gaffiot, Dictionnaire latin franr;ais, Turin 1993. DNP = Roberto Faure, Diccionario de nombres propios, Madrid 2002. DOELP = J-P. Machado, Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portu-

guesa, 3 vals. Lisboa 1993. DRAG =Diccionario da Real Academia Galega, A Coruña 1997. DXL = Aut. varios, Diccionario Xerais da Lingua, Vigo 1986. EE =V. García de Diego, Etimologías españolas, Madrid 1964. ELH =Enciclopedia lingüística hispánica, Madrid 1960. ES~ H. Flórez - M. Risco, España Sagrada, 51 vols. Madrid 1747 ss. FG = G. Navaza Blanco, Fitotoponimia galega, A Coruña 2006. GDXL = AA.VV. Gran Diccionario Xerais da Lingua, Vigo 2001. GEG ~Gran Enciclopedia Gallega, 30 vals. Santiago 1974 ss. GMIL = Du Cange, Glosarium ad Scriptores Mediae et Infi-mae Latinitatis, 3 vals.

Francofurti 1681. GPL = M. Amor Meilán, Geografía del Reino de Galicia. Provincia de Lugo,

Barcelona, sen data. GPR =H. Solin, Die griechischen Personennamen in Rom, 3 vals. Berlin 1982. GVGH =C. García, Glosario de voces galegas de hoxe, Santiago de Compostela

1985. HGN = Joseph M Piel - Dieter Kremer, Hispano-gotisches Namenbuch, Heidel­

berg 1976. ILER =J. Vives, Inscripciones latinas de la España romana, Barcelona 1971. !LV ~ C.H. Grandgent, Introducción al latín vulgar (traduc. do inglés), Madrid

1970. LE = W. Schulze, Zur Geschichte lateinischer Eigennamen, Berlín 1966. LF =Liceo Franciscano, 1997, pp. 523-762: Índice onomástico e toponímico da

obra de M' J. Portela Silva, Documentos da Catedral de Lugo. Século XIV (DCL *) , publicados en 2007 polo Consello da Cultura Galega.

LG = E. Rivas Quintas, Lingua galega, historia e fenomenoloxía, Lugo 1989

Page 121: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

122 NICANDRO ARES V ÁZQUEZ

LLMA =A. Blaise, Lexicon latinitatis medii aevi, Tumhout (Belgique) 1998. Luc = Lucensia. Miscelánea de cultura e investigación. Biblioteca Seminario Dio­

cesano. Lugo. MLLM = J-F. Niermeyer, Mediae latinitatis lexicon minus, Leiden 1998. NGTP = Joseph M. Piel, Os nomes germéinicos na toponimia portuguesa, Lisboa

1936. NCVCG = J-S. Crespo Pozo, Nueva contribución a un vocabulario castellano­

gallego, Orense 1972, A Coruña 1979, 1982, 1985. NML = Nomenclátor toponímico medieval de la diócesis de Lugo, public. en Lu­

censia, 5, 1992, 139 ss. NMP = Nombres medievales de personas en el Archivo Catedral de Lugo, publ.

en Luc. 8, 1994, 163-190. NP = Joseph M. Piel; Nomes de "possessores" latino-cristéios na toponímia astu­

ro-galego-portuguesa, en Biblos, XXIII, 1947. OE = R. Menéndez Pida!, Orígenes del español, Madrid 1964. OELG = Fr. Martín Sarmiento, Onomástico etimológico de la lengua gallega,

edición y estudio por J-L. Pensado, 2 vals. Fundación Pedro Barrié de la Maza. A Coruña 1999.

OPNH = E. Rivas Quintas, Onomástica persoal do Noroeste hispano, Lugo 1991.

OPPAL = M. Palomar Lapesa, La onomástica personal pre-latina de la antigua Lusitania, Salamanca 1957.

OPPH = Mª L. Albertos, La onomástica personal primitiva de Hispania Tarrac. y Bética, Salamanca 1966.

RDTP = Revista de Dialectología y Tradiciones Populares. RL = H. Solin et O. Salomies, Repertorium nominum gentilium et cognominum

Latinorum, Hildesheim 1988. RLP = J. Delgado Gómez, El Románico de Lugo y su Provincia, tomo IV, A Co­

ruña 2001 (Edit. Edinosa). RPH =J. Blázquez, Religiones primitivas de Hispania, Madrid 1962. SEL = Mª Nieves Peiró, El señorío episcopal lucense en el siglo XVI, Lugo

1998. TC = J-M. Andrade Cernadas, O Tambo de Celanova, Santiago de Compostela

1995. TG =V. Olano Silva, Toponimia gallega, en RDTP, 1, 1945, 653-666; V, 1949,

627-662; X, 1954, 190-227. TGL =A. Moraleja, Toponimia gallega y leonesa, Santiago 1978. TH =J. Corominas, Topica Hespérica, Madrid 1972. TLC =l. Kajanto, The latin cognomina, Roma 1982. TPH =R. Menéndez Pidal, Toponimia prerrománica hispana, Madrid 1968. TSA = M. Lucas Alvarez, El Tumbo de San Julián de Samas (siglos Vlll-XII),

Santiago 1986. TSO = P. Loscertales, Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes, 2 vals.

Madrid 1976.

Page 122: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LA BIBLIA EN LA ICONOGRAFÍA PÉTREA LUCENSE

FICHA 27.- EL ÁRBOL DE JESÉ EN EL TÍMPANO DE LA PUERTA DE LA IGLESIA DE STA. MARÍA DE CASTELO, TABOADA

Por JAIME DELGADO GÓMEZ

Hay una iconografía humilde a la que sólo pudieron aspirar las iglesias menos suntuosas, o incluso pobres.

Es una iconografía de unos tan sencillos y elementales motivos iconográficos que tampoco requieren la cara mano de un cotizado MAESTRO.

Tan sencilla y elemental temática no suele suscitar el entusias­mo de las grandes publicaciones. Por esto mismo no suelen ser temas a tratar por los estelares investigadores.

Sin embargo debemos decir que, no pocas veces, tan senci­lla y elemental temática es también un GRAN LIBRO ABIERTO. Un libro telegráficamente escrito, pero de mucho contenido. Tanto contenido que es capaz de evocar y sintetizar la riqueza escultóri­ca que ilustres maestros han programado para los esplendorosos espacios de importantes iglesias.

Desentrañar este rico y profundo contenido, oculto en tan sen­cillos elementos, es algo apasionante para el INVESTIGADOR. Es como dar a luz la belleza de una criatura, originariamente oculta en un embrión apenas diseñado.

El estudio de este ÁRBOL DE JESÉ del tímpano de la puerta principal de la iglesia de Santa María de Gaste/o intenta ser, pues, este ALUMBRAMIENTO ICONOGRÁFICO.

l.- LA PUERTA PRINCIPAL DE LA IGLESIA DE SANTA MARÍA DE CASTELO

Se debe iniciar reseñando que esta iglesia románica se encuentra ampliamente estudiada en las páginas 276-303 del volumen 11 de la

Page 123: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

124 JAIME DELGADO GÓMEZ

serie EL ROMÁNICO DE LUGO Y SU PROVINCIA(ll_

Reseñado esto, empecemos ya diciendo que coronan esta puerta dos arquivoltas en arco de medio punto. Las perfila otro arco con moldura

Figura 1.- Una vista de la iglesia románica de Sta. Mª de Castelo.

cortada en bisel y adornada en todo su recorrido con dientes de sie­rra.

A la arquivolta exterior, de arista baqueteada, la decora en su fren­te una serie continuada de arquitos en posición radial, cobijando cada uno una bolita. En su intradós se halla otra serie continua de caseto­nes.

La arquivolta interior se compone de una moldura de baquetón en la arista, a la que siguen, tanto en el frente como en el intradós finas escocias alternándose con baquetillas.

Descansan los tres arcos sobre una imposta corrida por cada lado. La de la izquierda desarrolla un largo tallo ondulante del que salen hojas en forma de palmetas para rellenar los espacios vacíos. A la de la derecha la decora un doble orden de dientes de sierra dispuestos aje­drezadamente.

(1) Cf. DELGADO GÓMEZ, Jaime, EL ROMÁNICO DE GALICIA. EL ROMÁNICO DE LUGO Y SU PROVINCIA Il, La Coruña, 1999; págs. 276-303.

Page 124: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ÁRBOL DE JESÉ EN LA IGLESIA DE STA. MARÍA DE CASTELO, TABOADA 125

Se apoya la doble arquivolta en un par de columnas acodilladas por cada lado. Se alzan éstas sobre basas ya casi totalmente ocultas, pero que parecen repetir las formas áticas.

Figura 2.- La puerta principal de la iglesia Sta. M. ªde Castelo

Un tanto originales son los cuatro capiteles y, aunque dan la misma impresión de esbel­tez y estilización, son todos ellos diversos.

En el capitel interior de la parte derecha ascienden desde el astrágalo un par de tallos. Giran arriba en forma de arco para bajar por el centro, todos paralelos y ya casi fusionados en uno, y terminar en una pal­meta por cada lado.

El que se halla a su lado, en esa misma parte derecha, se ornamenta con tres altas y muy estilizadas hojas, más sugerentes que reales. La cen­tral cobija una gran bola.

En el capitel interior del lado izquierdo se representa

un par de altos espacios rehun­didos. Arriba tienen forma de

arco y se van estrechando gradualmente hacia abajo. Se hallan separa­dos por tres molduras sogueadas.

El exterior de ese mismo lado se adorna con altas hojas que más parecen sus siluetas que verdaderas hojas.

Por último resaltamos que las dos esquinas exteriores del jambaje hacen la arista en baquetón.

Las jambas interiores rematan en mochetas sobre las que descansa el tímpano. Perfila el borde visible de estas mochetas una moldura en dientes de sierra, cobijando cada una de ellas una cabeza humana.

Page 125: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

126 JAIME DELGADO GÓMEZ

2.- EL RICO MENSAJE DEL TÍMPANO DE ESTA PUERTA

a) LO ESCULTURADO EN ESTE TÍMPANO (fig. 3).

Enmarcan las arquivoltas un tímpano semicircular. En su parte de abajo van esculpidos tres arquitos ciegos de medio punto, estando más resaltado el del centro.

" ... sobre el arquito central,-escribe Yzquierdo Perrín-, surge un vás­tago que remata en una cruz que queda flanqueada por dos estilizadas formas vegetales que vuelven sobre sí mismas en voluta".

Dejar esta figura en esa sola descripción, como se hizo siempre, es privar a la misma figura de su profundo contenido cristiano y a su es­cultor de su fino ingenio.

Figura 3.- Detalles del tímpano de la iglesia de Sta. M." de Castelo y de su entorno

Necesario es empezar precisando muy bien que este vástago, o ta­llo, del que salen esas dos largas hojas en espiral, remata en una cruz.

No son, pues, dos elementos decorativos independientes entre sí. Ambos forman una única figura con un único contenido iconográfico muy concreto.

Page 126: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ÁRBOL DE JESÉ EN LA IGLESIA DE STA. MARÍA DE CASTEL O, TABOADA 127

No se trata, por tanto, de un simple tallo decorativo. Ni tampoco se trata de una simple cruz, por más que su mensaje cristiano sea siempre muy grande.

Aquí están escritos, para quienes sean capaces de leerlos, una serie de retazos bíblicos sobre la NATURALEZA HUMANA de Cristo, evocada conjuntamente por ambos elementos formando, como ya se dijo, una ÚNICA FIGURA.

b) AQUÍ SE HALLA REPRESENTADO "EL ÁRBOL DE JESÉ"

Este vástago, o tallo con sus dos hojas, representa el ÁRBOL DE JESÉ, o tronco del que salió un último y fundamental brote que es CRISTO en su naturaleza humana. Es decir, plasma el árbol genea­lógico de Jesucristo.

El artista lo hace de ese modo tan fácil y simple. El árbol lo evoca ese tallo con dos hojas y a Cristo ese mismo ÁRBOL rematado arriba (Él es el último vástago) en una cruz.

La idea procede del profeta Isaías (XI, 1-2), cuando dice:

"Y brotará un retoño de Jesé y retoñará en sus raíces un vásta­go. Sobre Él reposará el espíritu de Yahavé ( ... )".

De ahí la frase de San Pablo en su carta a los romanos (Rom. XV, 12):

"Y otra vez dice Isaías: aparecerá la raíz de Jesé y el que se le­vanta para mandar a las naciones, en Él esperarán las naciones".

Con este "Árbol genealógico de Jesucristo" empieza su Evange­lio San Mateo (Mt. I, 1-17).

Lo inicia partiendo de Abrahám y lo termina en José, el esposo de María. Lo inicia de este modo:

"Genealogía de Jesucristo, hijo de David, hijo de Abrahám".

También en el Cap. III del Evangelio de San Lucas (Le. III, 23-38), se expone este "Árbol Genealógico de Jesucristo". Pero aquí se hace de forma inversa. Se parte de José y se continúa hasta llegar al mismo Adán. Empieza así:

"Jesús, al empezar, tenía unos treinta años y era, según se creía, hijo de José, hijo de Helí, hijo de( ... )'', etc.

Page 127: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

128 JAIME DELGADO GÓMEZ

Y va luego siguiendo el árbol, terminándolo de este modo:

"( ••. ),hijo de Set, hijo de Adán, hijo de Dios".

El centro de este árbol genealógico es el rey David, después de Cristo el personaje más ilustre del árbol, por su realeza.

Por eso en la Sagrada Escritura aparece varias veces Jesús procla­mado "Hijo de David'', para así mejor ensalzar su sangre real.

Como David es hijo de Jesé a este "árbol genealógico de Cristo" se le llama siempre "ÁRBOL DE JESÉ"(''·

San Mateo, en el lugar ya citado, después de ir reseñando los vásta­gos del árbol surgidos del "tronco Abrahám'', dice en el versículo 5:

"( ... ), Booz engendró a Obed en Rut; Obed engendró a JESÉ; Jesé engendró al REY DAVID; David engendró a ... ( ... )"; etc.

No es extraño, por tanto, el gran impacto de este ÁRBOL DE JESÉ en el mundo cristiano. De ahí el que sea representado muchas veces en la iconografía medieval.

Como un gran ejemplo basta recordar la extraordinaria columna del Pórtico de la Gloria de la Catedral de Santiago, en cuyo alrededor aparecen esculpidos vástagos de este árbol de Jesé.

Sobre este árbol de la catedral de Santiago, arriba, en la "gloria ce­leste", está el gran Pantocrátor, el ÚLTIMO VÁSTAGO DEL ÁR­BOL.

En Santiago, y en otros importantes monumentos, fue posible escul­pir esa inconmensurable riqueza histórico-artística.

En las sencillas iglesias, sobre todo rurales, ha de ser el ingenio del "maestro" el que logre transmitir aquellos mismos mensajes religio­sos a los fieles. Pero tendrá que hacerlo de ese modo tan sencillo y de tan pequeño coste.

Debería ser luego la "catequesis" del sacerdote de turno la que com­pletase el preciso contenido teológico que en aquellas otras grandio­sas obras estaba más ampliamente expuesto.

(2) Jesé es conocido también con el nombre de lsay en el "Primer Libro de Samuel". Así en el Cap. XVI, 12-22, refiriéndose a David, dice: "Yo conozco a un hijo de ISAY de Belén que sabe tañer el arpa. Es valiente y hombre de guerra, discreto en el hablar, de buen parecer y Yahavé está con él( ... ). También en el Cap. XVII, 12-17, dice que David es hijo de ISAY. Y lo mismo aparece varias veces en el Cap. XXIJ.

Page 128: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ÁRBOL DE JESÉ EN LA IGLESIA DE STA. MARÍA DE CASTELO, TABOADA 129

COLOFÓN

Se debe resaltar primeramente la importancia de una tan sencilla escultura con un tan interesante contenido. Confirma esto la fina sen­sibilidad del autor que, en una tan sintética iconografía, fue capaz de evocar toda una genealogía de Jesús, el Salvador.

Pero tampoco se debe olvidar aquí un especial hecho litúrgico. Es éste el que en el día de la fiesta de la Natividad de María, advocación mariana bajo la que nuestra Divina Madre ejerce su patronazgo en esta parroquia, se lea del Evangelio, precisamente, la genealogía de su Hijo Jesús según la cuenta San Mateo (1, 1-16, 18-23). Retazo evangélico que comienza con Abrahám y termia así: "( ... ) y Jacob engendró a José, el esposo de María, de la cual nació Jesús llamado Cristo".

Continúa un poco más el Evangelio de esta fiesta, recordando lo que el ángel en sueños le dijo a José:

"José, hijo de David, no tengas reparo en llevarte a María, tu mujer, porque la criatura que hay en ella viene del Espíritu San­to".

Desde ya mi primera etapa de seminarista me resultaba muy gracio­so todo este retazo evangélico por la curiosidad de aquellos nombres tan raros.

Andando el tiempo a veces los sacerdotes lo sustituían por otro mas inteligible y que les parecía más propio de esta fiesta mariana.

Desde que fui capaz de comprender el profundo mensaje de este singular retazo evangélico con la genealogía humana de Jesús, me empezó a resultar repelente ese cambio. Cambio que también yo antes lo creía más oportuno que aquel genealógico elegido por la Sagrada Liturgia precisamente para esta fiesta.

¡Comprendí entonces, una vez más, que la ignorancia es demasiado atrevida ... !

Lo que se requiere en estos casos es una buena catequesis para que también el pueblo sencillo sea capaz de comprender la importancia de resaltar esa naturaleza humana de Jesús en el gran misterio salvífica. Naturaleza humana de Jesús, en este retazo evangélico bien resal­tada, y también reconocida como instrumento divino para la obra de nuestra salvación.

Page 129: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 130: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

HOSPITAL MONASTERIO DE STA. MARÍA LA REAL DO CEBREIRO

EL SANTO MILAGRO

Por LUIS LÓPEZ POMBO

Aquella estancia de los Reyes Católicos en o Cebreiro el día 16 de octubre de 1486, cuando ya regresaban del reino de Galicia al de Castilla, fue muy bien aprovechada por el Prior Fray Francisco Noya y demás monjes del Hospital de Santa María la Real del Cebreiro. No hacía mucha falta resaltar las grandes necesidades por las que pasa­ban para poder atender el cada vez más creciente flujo de peregrinos. Además, aún estaba relativamente reciente la fecha que se había pro­ducido el Milagro Eucarístico o Santo Milagro do Cebreiro, y así pudie­ron conocer de primera mano las circunstancias del Divino Prodigio.

A tres kilómetros queda el pueblo de Barxamayor, donde según la tra­dición era natural José Santín, el devoto y sacrificado paisano, que tan asiduamente, asistía a misa en su parroquia de Cebreiro. Seguro que sus majestades, además del Cáliz y la Patena donde se produjo el Milagro, también prestarían atención al resto del templo, sus retablos, las imágenes, los dos nichos donde fueron enterrados el fraile poco creyente y el devoto feligrés. El mismo altar donde tuvo lugar la consagración y la conversión de la Hostia en Carne y el Vino en Sangre. En lo sustancial, las numerosas reseñas que desde muy antiguo hablan del Santo Milagro del Cebreiro di­cen: " ... Cerca de los años mil trescientos había un vecino y vasallo de la casa del Cebrero en un pueblo que dista media legua del llamado Barja Mayor, el cual tenía tanta devoción en el santo sacrificio de la misa, que por ninguna ocupación ni inclemencia de los tiempos recios faltaba de oír misa. Es aquélla tierra combatida por todos los aires, y suele cargar tanta, nieve, que no sólo se toman los caminos, pero se cubren las casas,y

Page 131: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

132 LUIS LÓPEZ POMBO

el mismo monasterio, iglesia y hospital suelen quedarse afectados; y allá dentro viven con fuego y luces de candelas, porque la del cielo en muchos días no se suele verse, y si la caridad (a quien no pueden matar los fríos ni helos) no tuviese allí entretenidos a los monjes para servir a los pobres, parece imposible apetecerse aquella vivienda. Un día, pues, muy recio y tempestuoso, de hielo y tempestades, rompió por las nieves y como pudo llegó a la iglesia (José Santín, vecino de Barxamayor). Estaba un clérigo

Actual poblado do Cebreiro

de los capellanes diciendo misa, bien descuidado que en aquel tiempo trabajoso pudiese nadie subir a oír misa. Había consagrado la hostia y el cáliz cuando el hombre llegó, y espantándose cuando lo vio menospreció/e entre sí mismo diciendo "Cuál viene este otro, con una tan gran tempestad y tan fatigado, a ver un poco de pan y vino". El señor, que en las concavi­dades de la tierra y en partes escondidas obra sus maravillas, la hizo tan grande en aquella iglesia a esta sazón, que luego la hostia se convirtió en carne y el vino en sangre, queriendo su Majestad abrir los ojos de aquel miserable ministro que había dudado y pagar tan gran devoción como mostró aquel buen hombre viniendo a oír misa con tantas incomodidades. Estuvieron mucho tiempo la hostia vuelta carne en su patena y la sangre en el mismo cáliz donde había acontecido el milagro, hasta que pasando la reina doña Isabel en romería hacía Santiago, y hospedándose en el monasterio del Cebreiro, quiso ver un prodigio tan raro y maravilloso, y dicen que entonces, cuando volvió, mandó poner la carne en una rodomi­ta y la sangre en otra, donde hoy se encuentra .. .' 1l"

( 1) A. Losada Díaz. Eugenio Seijas Vázquez. Guía del Camino Francés en la provincia de Lugo. Diputación Provincial de Luego. Servicio de Publicaciones. 1982. Paginas 24 y 25 rv.

Page 132: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

EL SANTO MILAGRO DO CEBREIRO 133

Pocas son las obras que hablen de la historia y la etnografía de Galicia, en las que no se haga mención al milagro eucaristico del Cebreiro, o Santo Milagro do Cebreiro, incluso algunos autores intentan dar una fecha con­creta; así Antonio Rodríguez y Rodriguez, en su obra Fisonomía y Alma de Galicia, dice: " ... un poblado de modestas casas y unas pocas pallozas, presididas por un templo de valor histórico: Santa María la Real del Ce­brero. En él se guarda, dentro de una redoma de cristal, el vino convertido en sangre en 1212, según la tradición y la leyenda .. .<'>"

Elías Valiña nos dice que el primer dato histórico que conocemos procede de la mencionada Bula de Inocencia VIII, de 1487, en la que hace una extensa exposición de la realización del Milagro: " .... quidam presbiter in ecclesia monasterii Beate Marie de Zebero ... missan ce/e­brasset post concsecrationem Corporis Domini Nostri Jesu Christi, an ex vino in ca/ice consecrato sanguis Christi conficeretu dubitassent. Idem Dominus Noster Jesus Christus volens dubietatem huiusmodi ab eius carde euellere et veritatem huius sacratissimi sacramenti magis patefacere subito in dicto ca/ice miraculoso verus sanguis oculis cor­poris visibilis apparuit, eiusque pars ex dicto ca/ice in corporalibus super a/tare existentibus effusus est, atque idem sanguis ita visibilis remansit et hodie pro reliquis conseruatus conspicitur ut sanguis ho­minis ve/ edi recenter effus coagulatus ta.men videatur. Cunque Rex et Regina prefati ad sanctum Jacobum in Compostel/a, anno proxime e/apso pergerent, et dictum Monasterium quod in via publica aundi ad dictum sactum Jacobum existiti visitarent, et sanguinem predictum re/igiosum viderent maximadeuotione accensi justa dictum Monaste­rium aunum sol/empnem hospita/em pro pauperibus et peregrinis ad dictum sanctum Jacobum pergentibus edificari (siue edificari) {acere proposuereunt. Illudque magnis sumptibus et expensis suis perficere et dotare intendeunt, et magno affectu disederant ut in dicto Monasterio in quo raro monachi seu presbiteri seculares qui diuinis officium et horas cononicas celebrent commorantur, quodque destructum et de­sertum extitit cu/tus diuinus augumentetur illudque reformetur et in eo cu/tus duinus acresat. ...

Su Santidad el Papa Alejandro VI, mediante la bula que expidió en 1496 para llevar a cabo la anexión de San Vicente del Pino de Mon­forte y Val verde al Cebreiro, no pasó por alto el milagro eucarístico del Cebrero: " ... et in auris Ecclesie Eucharistie Sacramentum sub specie vini in verum sanguinem Christi Redentoris nostri, dudum miraculose conuersum honorifice conseruatur. .. (Jl"

(2) Rodríguez y Rodríguez Antonio. Fisonomía y Alma de Galicia. Madrid. 1955. Página 269.

(3) Biblioteca Nacional. Manuscrito 834. Folio 172.

Page 133: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

134 LUIS LÓPEZ POMBO

En veinte de agosto de 1685, S.M el Rey don Carlos II, otorga una Real Cédula a las Justicias de Indias avisándoles de la concesión de la licencia para pedir limosna durante cinco años para el culto y veneración de las reliquias del Santísimo Sacramento que conservan en el Hospital de Nuestra Señora del Cebreiro, en el Reino de Galicia. "y aunque los

O Cebreiro no 1929

Sres. Reyes mis antecesores han hecho algunas mercedes a dho, Hospital no alcanr;a su renta al mucho gasto que tiene así en el socorro de los Pe­regrinos que pasan por allí a visitar el Stº. Aposto/ Sr: Santiago ya bene­rar esas Stas. Reliquias como para la curación de los Enfermos que cada día entran en dicho Hospital de aquellas Montañas cuya probrer;a es tan summa que a no ser por el alivio que allan en el estuviera despoblado mucha parte de ellas. Suplicame, que para que no se falte a obra tan de piedad y a mantener tan Stas. Reliquias con el culto y veneración que, es justo fuese servido de concederle, licenr;ia paraque en todos mis reynos de las Indias se pueda pedir limosna para el efecto referido y haverse visto en mi comisión Real dellas He tenido por bien de conceder Licencia al dicho Procurador general del orden de San Benito ... "(•>.

A pesar de las anteriores bulas y demás documentos que hacen refe­rencia al Santo Milagro do Cebreiro, también hubo disposiciones, que de alguna forma venían a indicar que no se debía de llevar en precesión, principalmente el día de Corpus y menos que reemplazase de alguna manera la Exposición del Santísimo Sacramento. En una visita girada al Cebreiro por el Padre M. Fray Alfonso de Olivares, gran teólogo, quien estuvo al frente de la Gran Abadía de Valladolid, dejó en su vista dis-

(4) Archivo de Indias. AGl/1. 429-430 L.42. Documento que permanecía inédito.

Page 134: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

EL SANTO MILAGRO DO CEBREIRO 135

puesto: " ... Item. Mandamos al Prior no permite se lleve en la procesión el día de "Corpus", ni se exponga en otra ocasión alguna la memoria del Santo Milagro, ni se le dé adoración, como si allí estuviera realmen­te el Cuerpo y Sangre de Nuestro Señor Jesucristo ni bajo de éstas ni de aquellas especies, sino refiréndose sencillamente y con discreción lo que la tradición conserva haber obrado Dios milagrosamente en otro tiempo para bien de su Iglesia ... " Con la anterior disposición concuerda la que dio cuatro años después el P. M. Fr. Pedro González de Tarrago, sucesor del P. Olivares, la cual es como sigue: " ... En atención a la alteración que ha padecido el Santo Milagro, mandamos al P. Prior que no permita que en la procesión del día de Corpus, ni en otra ocasión alguna, se saque o se exponga substituyendo al Santísimo Sacramento sino que indispensa­blemente se saque éste en dichas procesiones; pero encargamos, no obs­tante, y mandamos guarde como reliquia en que se cree firmemente con fe humana que estuvo. Dios Sacramentado. Y que con la misma decencia se manifieste a los fieles siempre que su devoción lo pida, explicándoles el caso según nos lo ha enseñado la tradición y con ella las historias más fidedignas ... C5l"

El expositor

La caja de plata de unos (15Xl5 cm.) con dos fanales dentro de cristal de roca donde se conservan las reliquias; rematadas las ampollas por dos ángeles de metal fueron regalo de los Reyes Católicos, quienes manda­ron que se hiciera el relicario. También se conservan el cáliz y la patena, el Santo Grial gallego, donde se verificó la maravillosa transformación y también la patena, en cuyo centro aparece grabada la mano del Salvador en actitud de bendecir. El cáliz responde a la tipología de cáliz románico, de la segunda mitad del siglo XII, de estricta definición lineal de formas, es una obra del siglo XII, con la copa hemisférica bastante ancha sobre un nudo de follajes calados, y el pie abocinado de circular no muy alto y vestido de adornos flordelisados; tiene en el borde de la copa esta ins­cripción: "t HOC TESTAMENTO SACRATVR QVO CUN (C) TIS VITA PARATVR" la traducción rimada es: "con este testamento se con­sagra (aquello) que a todos vida se prepara", y, rodeando el pie, es otra: "t IN NOMINE DOMINI NOSTRI IESU XPISTI ET BEATE MA­RIE VIRGINIS." ("En el nombre del Señor nuestro Jesu-Cristo y de la bienaventurada Virgen María"). También se puede hacer una traducción más libre según el sentido, que la propuesta al principio, tal como: "en

(5) Fray Placido Arias. Monje de Samos. Boletín de la Comisión de monumentos de Lugo. Tomo III. Página 318.

Page 135: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

136 LUIS LÓPEZ POMBO

este cáliz se consagra aquello con lo que a todos la vida se repara. En el nombre de Nuestro Señor Jesucristo y de la bienaventurada Virgen Maríd6l". Tanto la copa y la base enmarcan las inscripciones entre líneas, el resto, decoración incisa de sencillos motivos vegetales que tienden a la simetría, mientras que en el nudo la decoración es mucho más abundante y técnicamente bastante más compleja formada por arquitos de medio punto sobre columnillas y capiteles de figuración vegetal, en numero de cuatro que cobijan hojas caladas.

La patena, realizada en plata sobredorada con un diámetro máximo de nueve centímetros, lo mismo que el cáliz es de factura románica, ta] como ya cité ambas piezas datan de las segunda mitad del siglo XII, en la patena predomina la sime­tría y la sencillez en las formas geométricas. Circular, con seis lóbulos, formados por una lá­mina aplicada al fondo, rodean­do un motivo inciso central que presenta la Mano Divina bendi­ciendo en la forma griega(7). En 1961 el cáliz do Cebreiro fue llevado a Santiago de Compos­tela para una exposición organi­zada por El Consejo de Europa de Arte Románico al que se le asigno una vitrina en un lugar destacado para él solo. Actual­mente dichas piezas forman parte del Catálogo Europeo de

Iglesia parroquial do Cebreiro. Expositor con las reliquias y el cáliz y la patena

donde se obra el milagro

Piezas Románicas y entre otros sitios fueron llevadas a Santiago de Compostela para la Exposición Galicia no Tempo.

Una de las primeras referencias publicadas en un libro acerca del mi­lagro del Cebreiro la encontramos en la obra del Licenciado Malina, publicada en Mondoñedo en 1550 que lleva por titulo Descripción del

(6) Rdo. don Manuel Rodríguez Sánchez. Lvcensia, volumen VII, nº 32. Páginas 75-80. (7) M.L.L. Catálogo de la Exposición Galicia no Tempo. Santiago de Compostela. 1991.

Páginas 216-217.

Page 136: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

EL SANTO MILAGRO DO CEBREIRO 137

Reino de Galicia, en la tercera parte folio rrj vuelto dice: "Un ca fo yne­fable! también dezir quiero que vna ofria/ qe fue confograda en carne perfecta/ verys trafformada lo que cubierto/ fe efrava primero que vn clerigo idiota/ q anfi lo profiriera dudando fer cierta/ la confagracion le fue demofrrada tan (anca vifion fegun oy dial fe efro en el zebrero.

Este admirable cofa acaecía en la villa de zebrero que es en el pri­mer lugar defre reyno: no muchos tiempos haz ni creo que en los nuef­tros fe ho vifro otro Col: q eftando vn clerigo en fu miffa al tiempo de cofacrorfe le offrecio dudar fi en aquella ofria fe contenía o encerrava lo que en fus palabras dezia: y paffando en efro la mitad del momen­to: fe le domofrro fin ninguna nuve lo que efrova debaxo della en que fe convertía la hofria vifiblemente en vna pefecta carne: y el vino en natural y verdadera fangre: y anfi fe quedo hasfra oy día que efra en un monefrerio: de cuya fancta vifra y admiracion todos gozan: efran en dos vafos devidrio que vifiblemente fe parecen: cierto es cofa para que con mas vigilancia de la q fe tienen procuraffen todos de verlos pues desde fon gregario oca tal cofa no fe ha vifro."

Algunos autores han dicho del licenc\ado Sagrario Malina que era muy exagerado en sus relatos y demasiado fantasioso, en éste caso con­creto poco o nada aumenta a lo citado en las bulas pontificias y también a lo que posteriormente publicó el Padre Yepes, quien sí da una amplia reseña con toda clase de detalles; además él mismo dice que personal­mente contemplo dicho prodigio, así se refiere: " ... yo aunque indigno, vi y adoré este sagrado misterio cuando pasé por oque/ lugar. Y vi las ampollas, y en la una está la sangre como si cuajara ahora, y tan colo­rada como si fuera de un cabrito recién muerto; la carne se ven dentro del viril como cecina colorada y seca. En el mismo cáliz, que hoy día se conserva y muestra, está todavía la señal de la sangre, y todas estas cosas se sacan en procesión el día de Corpus y los de Ntra. Señora de agosto y de septiembre, en los cuales acude mucha gente por gozar del milagro y de las indulgencias. Y cuando pasa alguna persona de calidad o peregrino, los monjes, revestidos y con hachas encendidas, lo muestran con mucha decencia ... csi,, Tampoco Ambrosio de Morales, en su obra Viaje de Ambrosio de Morales a los reinos de León, Gali­cia y Principado de Asturias, obra editada en Madrid en 1765, en las páginas 165-167, hace una parecida descripción del Santo Milagro do Cebreiro y del hospital monasterio, que viene a ser lo ya detallado; a su vez el peregrino Domenico Laffi, hace una extensa reseña del Cebreiro y su Milagro, habla de los frailes benedictinos que tienen su convento

(8) Fray Antonio Yepes, obra citada pág. 80-81.

Page 137: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

138 LUIS LÓPEZ POMBO

en la cima del monte, donde el romero puede hallar posada y la limos­na de pan, algunas veces algo de vino y alguna otra caridad, según las abundancias de las tullas y dispensa de la carne, por cierto ya por aquel entonces con muchas rentas. Por su parte B. Villalva Estenza, en la obra El Pelegrino Curioso y Grandezas de España, editada en Madrid en 1886, señala que había en el monasterio hospital cuatro frailes, que le trataron bien y el templo estaba todo derruido y ennegrecido, es po­sible que ennegrecido fuese por los incendios que padeció durante el siglo XV y XVI; referente a las reliquias dice: " ... que es de las cosas más notables que hay en todo el mundo, porque se ve el Cuerpo de Christo devidido ... ".

Otros autores, refundiendo la obra El Pelegrino curioso, mencionan que pasó por allí pocos años después que el licenciado Malina. Como uno de los monjes le mostrase las redomas de vidrio donde se contienen las partículas y el vino -convertidas en carne y sangre-, allí encerradas por mandato de la Reina doña Isabel Ja Católica, comenta que: " ... es realmen­te confusión de herejes ver una cosa tan antiquísima conservada ... ", refi­riendo luego un dicho de Carlos I, quien, al oír a su paso por el Cebreiro las alabanzas con que explicaron aquel prodigio, " ... respondió que él no lo quería ver, pues no dudaba del misterio del sacramento; que el hereje que lo negaba, ése lo podía ver para confusión suya .. .''l"

Desde entonces la iglesia parroquial tuvo gran importancia y en la misma había siempre dos lámparas de aceite encendidas, una ante el Santísimo y la otra en altar del Santo Cristo o de las reliquias; el con­sumo en el año 1764 fue de cuatro arrobas.

Muchos autores relacionan este milagro con la leyenda del Parsifal de Wagner, el santo grial do Cebreiro. Así Angel de Castillo, dice: " ... En el poema de Wolfram aparece localizado en España su punto prin­cipal: la famosa montaña de Munsalvaesch donde se eleva el templo en que se guarda el Santo Grial; por esta razón Wagner sitúa tan famosísi­mo templo en las montañas septentrionales de la España gótica. Pero. ¿En donde? ¿En qué lugar? Como los datos geográficos de Wolfram son vagos e inseguros, esfuérzanse los autores en adivinarlo. Y mien­tras unos, como Kufferath, el crítico literario musical de Wagner, cree que Monsalvat designa los Pirineos, otros como Milá y Fontanals, rec­tificándose a sí mismo, dícenos en 1861, que tan famosa montaña en­cuéntrase camino de Galicia, en lo que también está conforme Bonilla

(9) Ambrosio de Morales: Viaje Santo, 2ª ed., pág. 212, agregando que gobernaban la hacienda del monasterio y hospital tres o cuatro monjes, y refiriendo el milagro en términos análogos a los que ya conocemos.

Page 138: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

EL SANTO MIL4.GRO DO CEBREIRO 139

San Martín, que cree que las noticias de los misteriosos Salvatierra y Monsalvat "divulgadas por algunos peregrinos que volvieron de San­tiago de Compostela" y aun añade que a sus clérigos y juglares alguna parte les corresponde de influencia "en la fuente legendaria común de Cristian, y de Wolfram en lo relativo a Perseval; de otro modo no se explican ---Oice- las alusiones topográficas de WolframllOJ". De las rese­ñas un tanto románticas acerca del Milagro do Cebreiro y del Parsifal de Wagner, están, entre otras, las publicadas en la Hormiga de Oro, del 12 de febrero de 1925, o en la revista La Estampa del siete de febrero de 193101J. También lo hacen autores tales como J. Arias Sanjurjo, en su trabajo publicado en la revista Arquivos, (1927) bajo el titulo "Sobre la localización del grial". L. Huidorbo y Serna, en Las Peregrinaciones Jacobeas. Madrid. 1951. Tomo lll, Marqués de Santa María de Villar, o el mismo Ramón Cabanillas dedica una maravillosa composición ti­tulada O Cabaleiro do Sant Grial.

Archivo General de Simancas, Registro General del Sello, documen­tos relacionados con el Hospital Monasterio de Santa María la Real do Cebreiro

Documento nº 1 1483, octubre, 13.- Vitoria. Juan Tejón, clérigo de misa, capellán en Santa María del Cebreiro por

el protonotario Maestro Francisco de Noya, nuestro secretario et del nuestro consejo, recibe de los Reyes Católicos carta de seguro de sus competidores y de otros caballeros, con sus hon1bres y criados porque él se teme et rec;ela de los conpetidores del dicho protonotario et de todos aquellos que los han de faboreser et ayudar et han de fazer por ellos et por su mandado, que entiende nonbrar por sus nonbres, et non dedydamente le faran algund mal et danno, a el et a sus criados et familyares et a otras personas que por el han de fazer, que asy mismo entiende nonbrar por sus nonbres et a sus vienes et fac;iendas, en lo qual asy ovese de pasar, diz que el resc;eberia muy grande agrabyo et dapno.

SIMANCAS. RGS, X-148310,44, copia de cancillería, castellano, letra co11esana.

Documento nº 2 1483, octubre, 11.- Vitoria. El protonotario Maestre Francisco de Noya nuestro capellan denuncia

ante los Reyes Católicos que el conde don Rodrigo Enríquez Osario de nues­tro consejo, le ha tomado y llevado las alcabalas de las cosas quel avia y ha de las rentas del portadgo de Sebrero, en el reino de Galicia, et le ha hecho et feso otras c;iertas fuerc;as et presyones sobrello. Los Reyes emitieron un se­guro a favor del protonotario, pero la persistencia del conde obligó a poner

(10) Angel del Castillo. Lugo y su Provincia. (Libro de Oro 1929). Páginas 128-129. (11) Archivo Biblioteca del Autor.

Page 139: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

140 LUIS LÓPEZ POMBO

dicho portazgo so nuestro anparo, segund que mas largamente en la dicha nuestra carta se contiene, pero el conde <lis que la non quiso conplir, tomando tres miedros de vino, poco mas o menos de la renta del portazgo, que por él o sus hombres tiene ocupado, por lo que los Reyes deciden comisionar a don Fernando de Acuña, gobernador en Ca licia, para resolver la cuestión.

SJMANCAS, RGS, X-148310,123, copia de cancillería, castellano, le-tra cortesana.

Documento nº 3 1486, octubre, 16.- El Cebreiro Los Reyes Católicos emplazan a Gonzalo Pérez, mayordomo del Conde

de Lemas, vecino de la villa de Sarria, que sin titulo alguno ni autoridad de dos annos a esta parte, dis que le levays a Gómez de Ja Plaza, clérigo capellán de la capilla de Santa María, sita en la yglesia de Santa Marina de Sarria, los frutos y rentas de la dicha su capellania, a dejar libres esos bienes, bajo pena de treinta mil maravedíes.

En Cebrero a 16 días de octubre 1486 años yo el Rey yo la Reina. SIMANCAS, RGS, X-148610,81, copia de cancillería, castellano, letra

cortesana.

Documento nº 4 1486, octubre, 18.- Ponferrada.

-----. // ./ ;. ~~;.;/:· ·Jr:;' :,lj r .,;'.-'. ~ -rl, .. v ._,~_,-,..._'-'Cfi.,;:::-

-~'\ . ~';)),, . ';;) / _.,_ .__,.,. . "'

·- .. C'?-~v¿_-,,:;{,, ...... "" ~ ...... ,.~-e-~..­"..7,r'. · ~... / / d,,-.</_, /·7 -f-"' ?,.. .,., ,,,;r; ,,, ;>N• .,r,;+~·- .. ~ ... i;.c:>-·;:.

1 (/'~"' ... µ-/ ~ V" ~ ,,,,,,. '.} ~ ,..:-',_ /-.Ú. 1 &-.. "' ¡,;u,,'''"''~,.~~· ff<~· - ~n· r,. ,,µ-..,-,.•···', .S t;P~ ,,,._.._,,,. ,,,,_~_,_-~ ~--'·--- ~, ,,.,,, ......... ~'/"' ,~,¿z-1,C"-.é1• .. : :i, 1.?á! ~---~--1-· ,,~ ... -' ...... ~ /./.,;--; ..... --:..~~4<~~¡'', ... ~.' .... ~::: ,;;;."'-;-.. :-:"/ ~ ~·Q-~>: // ....,.,.,, ~. /~ ~ ,,,_ i' ,...,,_,... A-'-""p.• llt•·-- .. '!• ,,,,., . .., - -­,,,.,.,,. ,,..rr-',, <' {1/ ~ ; ~ - ,.._; ,, ,,,, .. ,. ,_ ........... -.~- _ ... _ "',,,, ... .,..,.r,r··~ _/' /.- ...-: , ,f ¡>.# &,/ ,x;!'">t.Jio L -,, ............. 'R ~:-.,.,....:;rr.J. ~ lr4·t ~'"'-"'-~·Ji, . .-,_,; -.~A •

,- fai 'J ; ,o ',.,_ ................ A ¡(.Q

"'·" 9' ,,._,,~ .-,,, .. ~,. ·-T .At.]--~, . ,, ~ _,. ¿ ,,,'?<:•" ,¡,,.~ .. ..- .IV '":,I~ ,,. .... "' .; .-, ~ e-;,..{ .. -,,,~ __ ;}'!;~ Jl..i li.~ (_._..y,,~~~ .. -~-'""

~-,- .rd'J.%1'-w.--.¿ "~ ~,..t'-m:e~-­º' /~!',; .. ,., .... • ~~~ /';.

ú,..¿ .. -~!~'c?.-1'-- -.--: :J .............

,,,,,_.0.:r -r· ~k .!~.A? ... ,.:;,,,_.,,,,, /6/ ~· .:...-- ,<.. . L ,,, ..... ,.....

.... '"5"""" .,;.,..J/,,,,,-~4¿t" ,,.. .,r;'cij• .,1r .;¡:;;: ,./.-4 ,. ~ .

~ ¿-.!ª'.//- "(~·. ·~·

Los Reyes Católicos otorgan car­ta de seguro a los concejos y hombres buenos de la feligresía del Hospital de la Condesa, vasallos del monasterio de Zebrero, que se sentían amenazados por odio et mal queren<;ia que con ellos an et tyenen Pedro de Bolanno et otros caballeros et personas.

SJMANCAS, RGS, X-148610,43 . copia de cancillería, castellano, letra cortesana.

Documento nº 5 1486, octubre, 23.- Palacios de Val­

duerna. Los Reyes Católicos emplazan al li­

cenciado Sebastián de Balboa, nuestro alcalde mayor de la provinc;ia del Vyer-

Archivo General de Indias, Real Cédula de Carlos 11, autorizando pedir limosna en las Indias para el Santísimo Sacramento del Altar que venera en la iglesia del Hospital del Cebreiro en el Reino de Galicia. Sig. INDIFERENTE, 430, L 42 imagen 703,

Page 140: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

EL SANTO MILAGRO DO CEBREIRO 141

so con la villa de Ponferrada, para que resuelva la reclamación de Álvaro González (o Gómez) de Santalla, ya que él y sus antecesores tovieron por suyos e como suyos i;iertos lugares et vasallos en la syerra de Sebrero, et dis que de tres annos a esta parte Nuño Martínez de Valcárcel por fueri;a et contra su voluntad ge los tomo et tyene tomados llevando sus frutos y rentas sin derecho alguno.

SIMANCAS, RGS, X-148610,58, copia de cancillería, castellano, letra cortesana.

Documento nº 6 1488, noviembre, 15.- Valladolid. Los Reyes Católicos emplazan a las justicias y especialmente a Álvaro

de Valderes, alcaide de la fortaleza de Torres, ques en el dicho reyno de Ga­lisia, porque los vasallos et familiares del monasterio et ospital de la dicha Santa Maria de Zebrero reciben daños y males en sus personas y bienes de Álvaro de Va/cárcel et otros caballeros et personas que ante vos las dichas mis justil;ias entienden nonbrar et declarar, por lo que otorgan al citado hospital y monasterio carta de seguro.

SlMANCAS, RGS, Xl-1488,240, copia de cancillería, castellano, letra cortesana.

Documento nº 7 1489, agosto, 2.- Real sobre la ciudad de Bazán. Arias Moreira, vecino de Santa María de Cebreiro, denunció ante los

Reyes Católicos que desde hace doce años poco mas o menos tienpo, que él y otros hombres por mandado de Menda de Ribera, merino que hera de los vasallos de esta merindade de Zebrero por el Conde de Lemas, el Viejo, el qual tenia los dichos vasallos, et los mandava et apremiava como a sus solariegos , et le truxeron preso a Arias de Pala¡;ios, vecino de Ho9an?, ya difunto, et ge lo entregaron, el qual diz que le rescato por <lose mili maravedis. Et que puede aver tres annos que los fijos del dicho Arias de Pala¡;ios pidieron al dicho Menda los dichos maravedis por justi¡;ia, et que les volvio mili et quinientos maravedis, entregando Arias Moreira sin ser pedido nin demandado ante ningund alcalde nin juez por tal? alcayde de Tares hizo entrega de i;iertos bu<e>yes et vacas suyas por precio de cuatro mil quinientos maravedíes, más otros setecientos maravedíes de costas a cabsa de lo qual esta muy perdido solicitando los Reyes se determine sobre la ejecución de sus bienes por ser onbre pobre.

SIMANCAS, RGS, X-148908,268, copia de cancillería, castellano, le-tra cortesana.

Documento nº 8 1494, diciembre, 24.- Madrid. Los Reyes Católicos reciben queja del bachiller Arias de Linares, nues­

tro capellan en la que expone que el ospital de la yglesia de Santa Maria de Zebrero no esta byen servido en lo espir<i>tual ni en lo tenporal, et que los romeros que en el avian de aver abrigo no son byen acogidos et se mueren de fanbre (sic) et fria, y declaran nombrar alguna buena persona para que lo regise et administrase et toviese cargo de la dicha yglesia et ospital, man-

Page 141: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

142 LUIS LÓPEZ POMBO

dado quitar Alonso d'Estadillo que agora tiene cargo del porque las rentas del dicho ospital no se gastan en aquellas cosas para que fueron dotadas y apoderando al citado bachiller rogando ynventario por ante escribano de todas las rentas et byenes quel dicho ospital tiene, además de que tengades cargo del dicho ospital et recojades et reparedes en el los pobres et vyan­dantes et cobredes et recabdedes las rentas et limosnas del, et las gastedes et distribuayades en aquello para que fueron dotadas, et dadas, et se diren, et en las otras cosas que para servic;io de Dios nuestro Señor sean nec;esarias, así como averiguando las cuentas y gestión de su predecesor.

SIMANCAS, RGS, X-149412,240, copia de cancillería, castellano, le-tra cortesana.

Documento nº 9 1497, octubre, 28.- Valladolid. Los Reyes Católicos ordenan al gobernador y alcaldes del reino de Ga­

licia, y a Juan de Arevalo nuestro contador del dicho reyno, que atendiendo a una reclamación del monasterio de San Benito de Valladolid se haga cum­plir el privilegio y exención otorgado por el sennor rey don Enrique, nuestro abuelo al monasterio et ospital de Santa Maria de Zebreyro que dis que faze francos a todos los labradores que biven et moran en el coto del dicho mones­terio et ospital, para que non pagasen ni pechasen pecho ni alcavala ni otra cosa alguna por razon del dicho monasterio et ospital, por los servi<;ios que de los dichos labradores resc;ibian et rec;iben todos los pobres que de continuo estan, que se acogen en el dicho ospital porque dis que les dan pan et vino et todas las otras cosas que sea menester. El qual dicho privillejo dis que fue confirmado por el \senor/ rey don Juan, nuestro padre.

SIMANCAS, RGS, X-149710,223, copia de cancillería, castellano, le­tra cortesana.

Real Cédula del Rey Carlos JI a las justicias de Indias autorizando pedir limosna por cinco años para el culto y veneración de las reliquias del Cebreiro, 20 de agosto de 1685.

"Para que en todos las Indias se pueda pedir limosna por el tiempo de cin­co años para el culto y venera\ion de la Relyquias del Ssmo. Sacramento que se conservan en el Hospital de nra. Sr1. del Cebrero en el Rey° de Galic;ia.

Por quanto por parte del Procurador Gl. de la Religión de Sn Benito se me a representado que en el Lugar y Montañas del Puerto del C::ebrero Rey° de Gali<;ia esta fundada la Casa y Hospital yntitulada la de ma. Sra. del Cebero en cuya Igsia, por los años de mil y tresc;ientos SU\edio que estando celevrando el St° Sacrific;io de la misa un sacerdote estrangero dudando en el misterio de Ssmº Sacramento, se conbirtieron las Espec;ias de pan en Carne y las de vino en Sangre cuyas reliquias se conservan tan frescas y visibles que nadie pueda dudarlo y el Caliz y corporales en que suc;edio permanezen 6y con las señales verdaderas de la misma Sangre y que a un que los sres Reyes mis antecesores han hecho algunas mrds. al dho. Hospital no alcan\a su renta al mucho gasto que tiene así en el socorro de los Peregrinos que pasan por allí a visitar el St° Aposto! Santiago ya benerar estas reliquias como para la Curazión de los

Page 142: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

EL SANTO MILAGRO DO CEBREIRO 143

Enfermos que cada día entran en dho. Hospital de áquellas Montañas cuya pobrec;a es tan summa que a no ser por el alivio que allan en el estubiera despo­blada mucha parte de ellas Sppme. que pata que no se falte a obra tan de piedad y a mantener tan santas reliquias con el culto y venerac;ion que es justo fuese servido de concederle, licenc;ia para que en todos mis reynos de las Indias se pueda pedir limosna para el efecto referido y haverse visto en mi comissión Rl dellas He tenido por bien de conzeder Lizen", al dho Procurador Gl del orden de San Benito, como por la presente se la conc;edo, para que por tp6 de cinco años pueda pedir limosna en los dhos mis rey°s. de las Inªs. para el efecto que la piden a si del Peru como de la Na. espª. E islas adlac;entes en cuya conformidad Por la presente e por su traslado signado de Justic;ia doy y conzedo licenc;ia al dho Procurador gl. para que por el tpo. de los dhos c;inco años se pueda pedir y pida limosna por las personas que tuvieren su poder siendo españoles en todas y qualesquier partes de las Inas. Islas y tierra firme del mar oc;eano para el efec­to referido Y mdo. a mis Venreyes Prestes. y oydores de mis Audas. Rs. Govres. Corrigidores Alcaldes mayores y ordinarios y otros cuales qra Jueces y Jstic;ias y ruego y encargo a los Azcobpos y obispos y sus Vicarios. y Prvisores y <lemas Juezes eclesiastiticos de todas y qualesge. partes de las Inas. y a cada uno dellos en su distrito y Jurisdic;ion que durante los cinco años dejen pedir limosna a las personas que tubieren poder del dho Procurador gl de la oden de Sn Benito siendo Spañoles para el dho efecto y para que se consiga mejor nombren otra de confianza que tambien la pida en todos los dias señalados con orden de que metan la cand. que juntaren en una caja de tres llaves que la una tenga la justic;ia del tal lugar ytra el cura y la terc;era el essno del Cavildo ,o, otro del sumr. 6 ppcº. y que en cada Parroquia Se ponga, caja con las mismas tres llaves donde se heche la limosna encomendandola los curas en los ofertorios de la misa de modo qe con lo que della proc;ediere aya buena cuenta y razon teniendo cuyda­do que cada, año se saque lo que huviere en la caja dando fee dello el essnº y contestimonio del se embie a estos Reynos por quenta aparte en cabeza del dho Procurador gl. dirigido al Presste. y Juezes Ofecinas de la cada de la Contrata­cion de Sevilla los quales daran quenta por el dho mi conssº. de las Indas. de las cantidades que por esta razon vinieren para que con vista y reconoc;imiento. dello mande lo que conbenga en orden a que se acuda al dho Procurador gl con la limosna que se hallare y Juntare para qe la convierta en el efecto arriva ex­presado y de la presente se tomara la rac;on en la cnr1. mayor de la dha Casa de la Contratación. Fha en SMª. a veynte de Agº. de mil seisºs. y ochenta y cinc;o años:::: Yo el Rey:::: D. Francº. de Amo. Lar:::: Snd. del Conssº:::: El Rey< 12i".

Fuentes

Archivo Histórico Nacional. Madrid. Sección Clero Secular y Regular. Legajos del Real Monasterio Benedictino de Valladolid.

Archivo Histórico Nacional. Madrid. Sección Clero Secular y Regular. Legajo 3214 correspondiente a la iglesia de (Nuestra Señora de la Asunción, ayunta­miento del Cebrero, Lugo. Dicho legajo está mal clasificado).

(12) Archivo de Indias. Signatura Indiferente: 430,L.42.f.347-349.

Page 143: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

144 LUIS LÓPEZ POMBO

Archivo General de Simancas. Documentos relacionados con el Priorato del Ce-breiro.

Archivo de Indias. Real Cédula de Carlos 11 concedida al Priorato del Cebreiro. Archivo del Reino de Galicia. Pleitos y documentación del Priorato do Cebreiro. Archivo Central del Obispado de Lugo. Presentaciones, curatos de las parroquias

de O Cebreiro. Biblioteca Nacional. Madrid. Manuscrito 834 Catastro de Florida Blanca. Año 1784. La Hormiga de Oro. Nº 7, del 12 de febrero de 1925. La Estampa, (7 febrero de 1931). Pedro Pallares y Gayoso. Argos Divina. Santiago de Compostela. Imprenta del

Doctor Benito Antonio Frayz: año 1700 Fray Manuel Risco. España Sagrada, Tomos XL y XLI. Imprenta Oficina de la

viuda e hijo de Marín 1796. J. Villaamil y Castro. Galicia histórica. El Pelegrino Curioso. (Ed. Bibliófilos Madrileños). Madrid, 1886. Ambrosio de Morales. Viaje Santo. Madrid. a 1765. Imprenta Marín Manuel Amor Meilán. Geografia del Reino de Galicia. Francisco Carrera y Can-

di, Barcelona. 1928. P.P.K.O. Lugo y su Provincia. Libro de Oro. Vigo 1929. Editorial Sucesores de Rivadeneyra. Libro de Oro de Galicia. Madrid, 1932. Alvilares, José; El Cebrero. Santiago de Compostela. 1956. Porto y Cía. Edito-

res. Benito Ruano, Eloy. El libro del Limosnero de Isabel la Católica. Biblioteca de Autores Españoles. Madrid. 1960. González-Cremona, J.M. González-Cremona Nogales, P.D. Diccionario de los

Papas. Inventarío Artístico de Lugo y su provincia (Tomo 11). López Villarabid, Víctor. O Cebreiro. Editorial Everest. León. 2003. ISBN.; 84-

241-9188-9. Losada Díaz, A, y Seijas Vázquez. E. Guía del Camino Francés en la Provincia

de Lugo. Lugo Diputación Provincial. 1971. Placido Arias, Fray. Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo. Tomo 111. Rodríguez Sánchez, Manuel. Lucensia. Volumen VII, nº 32. Valiña Sampedro, Elías. El Camino de Santiago. Estudio Histórico Jurídico.

Madrid. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1971. Valiña Sampedro, Elías: Caminos a Compostela. Faro de Vigo. Año 1971. Vázquez de Parga, Luis. Las Peregrinaciones a Santiago de Compostela. Ma­

drid. 1948. Xunta de Galicia. Catálogo de la Exposición Galicia no Tempo. Santiago de

Compostela. 1991.

Page 144: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

COMENTARIOS

ACTUALIDAD DE LA TEOLOGÍA DE SAN PABLO

XORNADAS DE TEOLOXÍA DE LUGO

Por JOSÉ A. SALGADO AGRO MARTÍN

Pablo de Tarso fue un verdadero maestro, nacido hace ahora dos mil años; unos lustros después del nacimiento de Jesús de Na­zaret. Sin alcanzar a tratar personalmente al Profeta de Nazaret, llegó ser el discípulo más aventajado en la transmisión del mensaje evangélico. De tal manera que su luz alumbra el saber teológico y la vida de los hombres y de los pueblos hasta el presente. La aproxi­mación a puntos fundamentales de su magisterio centró en este Año Jubilar Paulina, las XXIII Xornadas Abertas de Teoloxía de Lugo; encuentro teológico-pastoral de reconocido interés en la ciudad y diócesis lucense, a lo largo de estas vintitrés ediciones anuales.

Organizadas por el Instituto Superior de CC. Religiosas San Agustin y la Biblioteca del Seminario Diocesano, se desarrollaron en el Salón Regio del Círculo de las Artes los días 27, 28 y 29 de enero pasados bajo el lema "La Teología de San Pablo luz para el mundo de hoy".

El enunciado fue dividido en tres ponencias, desarrolladas cada uno de los días por un especialista. Tres teólogos, profesores universitarios de teología bíblica en Madrid y en Valencia.

En la primera sesión, el jesuita Francisco Ramirez Fueyo, de la Uni­versidad Comillas, presentó la ponencia Verdadera y falsa sabiduría en la carta a los Corintios; el segundo día disertó el profesor de la Universidad San Dámaso, Luís Sánchez Navarro, sobre El escándalo de Cristo Crucificado en la teología paulina; y el tercero, un obispo, Mons. Enrique Benavent Vida!, de Valencia, sintetizó Ja visión de La existencia cristiana según San Pablo.

Page 145: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

146 JOSE A. SALGADO AGROMARTÍN

Pablo de Tarso

Los tres ponentes recor­daron al auditorio datos de la biografía de San Pablo, en la medida que era necesario para la comprensión de sus respectivos temas. Pero, al ofrecer aquí una breve sínte­sis de cada conferencia, pue­de resultar oportuno resumir previamente todas esas refe­rencias biográficas, que tie­nen como fuente las propias cartas del Apóstol y el libro de su discípulo y colabora­dor Lucas "Los Hechos de los Apóstoles".

Pablo nace en tomo al año ocho de la era cristiana en Tarso de Cilicia (al sures­te de la actual Turquía), de padres judíos. Domina dos culturas: la helenista y la semita. Por sus estudios en Jerusalén, es experto en las Sagradas Escrituras y tradi­ciones judías: fariseo, rigu­roso cumplidor de la Ley de Moisés. Conocedor del idio­ma y la literatura griega, dijo Benedicto XVI: "hombre de tres culturas: Su origen judío, su conocimiento del griego y su condición de ciudadano romano, incluso su nombre es latino".

Hacia los treinta años de edad, cuando está persi­guiendo a los cristianos, se le aparece Jesús Resucitado.

XXIII XORNADAS ABERTAS DE TEOLOXÍA DE LUGO

A TEOLOXÍA DE SAN PABLO LUZ PARA O MUNDO DE

HOXE

Page 146: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ACTUALIDAD DE LA TEOLOGÍA DE SAN PABLO 147

Después será un apasionado de Cristo, el más fogoso apóstol, anunciador del Evangelio por los territorios de Jordania, Siria, gran parte de Turquía, Grecia y Roma. Ahora perseguido por los judíos, es encarcelado varias veces en Jerusalén, Cesarea, Roma y Efeso, soportando infinidad de pena­lidades por Cristo, hasta morir, martirizado por orden de Nerón, en Roma, hacia el año sesenta y cuatro.

Fundador de muchas comunidades cristianas, a las que orienta y anima con numerosas cartas apostólicas, textos que siguen ofreciendo doctrina a lo largo de los siglos. Es el primer escritor y más grande teólogo de la iglesia primitiva.

La sabiduría

El P. Ramírez Fueyo comenzó su disertación sobre verdadera y fal­sa sabiduría advirtiendo lo difícil que es definir la sabiduría falsa sin conocer la verdadera. El mensaje de Jesús nos dará la clave, contrapo­niendo la voluntad de Dios y la falsa sabiduría del mundo.

La doctrina de Pablo aparece en esta primera carta a los cristianos de la comunidad de Corinto, carta que les envía desde Efeso, el año 55, intentando resolver diversos problemas de dicha comunidad. ¿Cuáles eran estos problemas?

La ciudad de Corinto, situada en el istmo que une la península del Peloponeso con el resto de Grecia, fue destruida por los romanos el año 146 antes de Cristo. Reconsrtruida en 44 a.c. por Julio César, tenía en tiempo de Pablo medio millón de habitantes, con dos puertos (en el mar Egeo y en el Jónico) e importante comercio marítimo que hace de ella una ciudad multicultural y multiétnica, con gentes de todo el Mediterráneo. Pablo funda allí una comunidad de estrato social muy diverso: griegos, latinos, judíos .... Las diferencias sociales y variada extracción religiosa generan tensiones (Pablo, en la carta, les prohibirá participar en los cultos idolátricos).

En la Comunidad han surgido partidos que simpatizan con distintos líderes misioneros: Pablo, Pedro, Apolo. Habría diferentes matices en la predicación, según fuesen de origen judío o gentil; oidos por gente que buscaba grandes oradores y acudía a escuelas de movimientos fi­losóficos o religiosos.

En este contexto, Pablo compara la sabiduría del mundo con la sabidu­ría de Dios. Dice: "mientras los judíos piden señales y los griegos buscan sabiduría, nosotros predicamos a Cristo crucificado, escándalo para los ju­dios, necedad para los gentiles, mas para los llamados, lo mismo judíos que griegos, fuerza de Dios, sabiduría de Dios(! Cor. 1, 22-24).

Page 147: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 148: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ACTUALIDAD DE LA TEOLOGÍA DE SAN PABLO 149

Se hace referencia a dos tipos de sabiduría: la de los griegos y la de los escribas judíos. No se trata de la sabiduría especulativa, sino de la retórica. Los griegos amaban la retórica, el arte de convencer, de im­poner a los demás las ideas, expresarse con rigor y belleza. En cambio San Pablo les advierte que él no vino a ellos con el prestigio de la ora­toria, ni buscó actuar en las grandes plazas o codearse con los sabios; la fuerza del Evangelio no precisa de apoyos humanos.

Esto último iba también contra los judíos que buscaban "señales", las cuales no eran milagros o hechos prodigiosos; al hablar de "seña­les" (semeia) se refería a pruebas de poder o fuerza, pues aguardaban un mesías que aplastase a los enemigos y restaurase la soberanía de Is­rael. ¿Cómo podían reconocer al mesías en un crucificado? El principio clarificador de Pablo hay que buscarlo en la Carta a los Filipenses ( 4,8): "Todo lo que sea verdadero, respetable, justo, limpio, estimable, buena fama, cualquier virtud o mérito que haya, eso tenedlo por vuestro".

En resumen, la sabiduría humana se comprobará verdadera o falsa al confrontarla con la luz del Evangelio. Será falsa, si busca el poder y aprovecharse de él; será verdadera la que está al servicio de la co­munión; será falsa la que se somete a los poderes de este mundo; será verdadera la que, con humildad, busca la santidad, la que transforma el mundo por el amor. La sabiduría cristiana está abierta al futuro: por Cristo espera que Dios nos concederá un juicio de misericordia.

El Crucificado

El título de la segunda conferencia está tomado de la primera carta a los Corintios, capítulo 1, versículo 23: Cristo crucificado, escándalo para los judíos.

¿Cómo verle motivo de escándalo, si para nosotros es el único me­diador absoluto de la salvación de Dios? Por escándalo entendemos aquello que nos hace tropezar o caer.

Los judíos, que esperaban un mesías --descendiente de David- que llevaría la monarquía a su máximo esplendor, no reconocieron la me­sianidad de Jesús, humilde y pacífico, con final en la cruz. Mas bien lo veían como maldición de Dios (Dice el libro del Deuteronomio: "Mal­dito de Dios todo el que cuelga del madero" (21,23). Ese escándalo llevó a Pablo, antes de su conversión, a perseguir la iglesia de Jesús. El encuentro con el Resucitado permitirá a Pablo ver en Jesús el mesías sufriente en el acontecimiento de su muerte-resurrección.

Para Pablo la novedad del Evangelio está en que la salvación no nos viene de la observancia de la Ley, sino mediante la fe en Jesús. Al conver-

Page 149: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

El biblista de la Universidad San Dámaso Luis Sánchez Navarro y el Obispo valenciano Mons. Enrique Benavent Vidal.

Page 150: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ACTUALIDAD DE LA TEOLOGÍA DE SAN PABLO 151

tirse, Pablo comprendió que la misma Escritura venía anunciando a Cristo­Jesús. El Deuteronomio, que tenía a Moisés como un gran profeta, anuncia otro gran profeta como él. Se refería a Jesús, el mesías sufriente que apare­ce en el pasaje de los discípulos de Emaús y en las cartas de Pablo.

Dice Benedicto XVI: "El Crucificado es sabiduría porque manifiesta de verdad quien es Dios; un poder de amor que llega hasta la cruz para salvar al hombre"(Audiencia general del 29.X.2008). Convicción que vive Pablo: "Me amó y se entregó por mi" (Gal. 2, 20), insistiendo en demostrar que el Crucificado no es un fracaso. Los que aceptan esa en­señanza con humildad y sencillez reciben una nueva sabiduría. Lo que parece un fracaso y debilidad se revela como el gran poder del amor de Dios. Se trata del amor del Padre revelado por el Hijo en el Espíritu.

Por múltiples fallos, la comunidad de Corinto está dividida, les falta amor. Para poner remedio a la división, el mensaje de Pablo está en lCor 12 y 13: el himno de la caridad ("el amor es paciente, servicial, etc.) dirigido a una comunidad joven y dinámica, pero inmadura. Les recordará: "La ciencia infla, pero la caridad construye".

En lCor. 12,12-26 desarrolla la imagen de la Iglesia como Cuer­po de Cristo, evocando la unidad del cuerpo humano, compuesto de miembros diferentes, en recíproca solidaridad; los miembros unidos se ayudan y benefician; el que se separa no sirve para nada; ningún miem­bro puede decirle al otro "no te necesito"; todos gozan de la misma dignidad. La unidad acredita la fidelidad a la cruz (tener los mismos sentimientos de Cristo (Fil. 2,5); El fruto de la cruz ha de ser la recon­ciliación de todos los hombres con el don de paz ( cf. Ef.2, 13-18).

La Cruz de Cristo es, pues, una enseñanza para hoy. Nunca ha esta­do de moda ni es fácil hablar de la cruz; sigue siendo motivo de escán­dalo; nos revela lo típico de la sabiduría cristiana; no ha de olvidarse que el Crucificado es el Resucitrado y que renunciar a la cruz supone quedarse en la superficie.

La existencia cristiana

La aparición del Resucitado fue para Pablo un acontecimiento ines­perado y de gracia, punto de partida de su vida apasionada por Cristo, una vocación al apostolado y una auténtica revelación. Dice en Gal. 1,15-16: "El que me escogió ... se dignó revelar a su hijo en mí", y en Fil. 13, 12 comenta que fue "alcanzado por Cristo", conquistado por el Señor; no fue iniciativa de Pablo sino de Cristo.

Consecuencias: a) Se siente una criatura nueva (Gal. 6,15); se le abren los horizontes de vida y esperanza antes insospechados: el que

Page 151: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

152 JOSE A. SALGADO AGROMARTÍN

fue perseguidor de la Iglesia se transforma en el apóstol más entregado; b) su vida tiene un nuevo fundamento: antes orgulloso de pertenecer al pueblo de las promesas y ser fariseo; ahora sólo le importa seguir a Cristo; c) una nueva forma de valorar las cosas: sólo aprecia los dones que le vienen de Cristo, su meta es alcanzar a Cristo (Fil. 3, 7).

¿Qué sería del hombre y del mundo sin Cristo? La situación sería lamentable, como indica Pablo en la carta a los Romanos: a) seríamos esclavos del pecado, incapaces para obrar el bien; b) esclavos de la Ley (al no poder cumplirla, se nos convertiría en instrumento de pecado: el cumplidor se siente autosuficiente, orgulloso); c) esclavos de la muerte, pues el temor a morir nos dominaría.

En conclusión: El hombre y el mundo al margen de Cristo no tienen horizontes de esperanza.

La vida en Cristo es libertad: "Para ser libres nos ha liberado Cristo" (Gal.5,1). Nadie se salva al margen de Cristo, pues en Cristo crucifica­do se nos ha manifestado el amor salvador de Dios; él es nuestro único instrumento de justificación; sólo el camino de la fe en Cristo conduce a la salvación. En el bautismo vivimos personalmente la Pascua del Señor como acontecimiento de gracia y salvación (cfr. Rom. 6,3-6). El bautizado vive una existencia en libertad, reconociendo a Dios como Señor de su vida, lo anima una gozosa esperanza. La plenitud de la Ley es el amor (Rom.13,10).

Conclusión

San Pablo nos invita a centrarnos en lo esencial de la vida cristia­na y descubrir la alegría de una fe viva, que se realiza en el amor (cfr. Gal.5,6), poniendo a Cristo en el centro mismo de la vida cristiana.

San Pablo nos llama a evitar deformaciones de la vida cristiana:

a) huir del formalismo (quedarse en lo exterior y descuidar nuestro ser-en-Cristo);

b) del legalismo (reducir todo a un conjunto de normas, cuya obser­vancia nos lleva al orgullo y autosatisfacción);

c) reducir el cristianismo a un humanismo, pensando que el hombre puede realizar la salvación, como si la obra redentora de Cristo fuese algo secundario.

En fin, aparece clara la prioridad de la dimensión religiosa del men­saje cristiano, que construye la "Civilización del amor" y condensa toda la luz de la teología de San Pablo para el mundo de hoy.

Page 152: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PURIFICACIÓN DECORA Y MÁS VILLAFUERTE UNHA OLLADAA CEN ANOS DA SÚA CREACIÓN

DE DIARIO EL PROGRESO A GRUPO EL PROGRESO

Por NICOLÁS F. VIDAL LOPEZ

Cando o 17 de agosto de 1908 Purificación de Cara y Más­Villafuerte funda, asociado co seu correlixionario liberal Fernando Pardo Suárez, o xornal El Progreso, na cidade de Lugo, pouco imaxinaba que estaba a crear o medio de comunicación máis im­portante da historia da provincia, cerna dun dos grupos mediáticos clave na Galicia do século XXI, unha aposta afoutada que vén de cumprir o seu primeiro centenario.

A personalidade de Purificación de Cara ficou un tanto esque­cida ante o prestixio do seu propio medio e incluso ante a saga de xornalistas, tillos e netos, que figuraron e aínda o tan ao fronte do seu proxecto periodístico. Así, a piques de publicarse a primei­ra biografía de Purificación de Cara"' trataremos neste artigo de achegármonos a súa figura e ás circunstancias que concorreron á creación de El Progreso hai máis dun século.

Entrando en materia, diremos que unha das características persoais de Purificación de Cara foi a discreción. Dita calidade, unha virtude para a vida pública resulta porén un tanto incómoda cando se intenta facer un estudo acerca desa personalidade. Os datos do por el feito apa­recen, pero o seu ser semella estar máis cómodo a unha certa distancia. Agardamas que o lector non a note.

(1) Vidal, Nicolás: Puri~cación de Coray Más-Vil/afuerte. Da prensa de partido ao xornalismo como empresa, XXII Premio Ánxel Fole, Fundación Caixa Galicia!El Progreso, Lugo 2009.

Page 153: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

154 NICOLÁS VIDAL LÓPEZ

Purificación de Cora y Más-Villafuerte naceu no pazo de Gradaílle, parroquia de Santa Cruz, concello do Valadouro, o 2 de febreiro de 1858. Era filio único de Antonio de Cora Prieto Pasarán de Ca barcos e Carlota Más-Villafuerte, importantes propietarios e rendistas do norte da provincia de Lugo.

As súas raíces familiares, das que se ten constancia, polo menos ata a baixa idade media, están inzadas de cargos administrativos na co­marca de Viveiro, e inclúen correxidores e alcaldes. Será entre esta vila e Mondoñedo nas localidades onde transcorre a súa infancia, ficando definitivamente en Lugo cando os seus pais se instalan na capital, xa na súa adolescencia.

Posteriormente, Purificación trasládase a estudar a Valladolid a fi­nais da década dos 70, onde coñece a Teresa Sabater Becerra, filia do maxistrado José Sabater, castelán de orixe valenciana, e de M' de las Hermitas Becerra y Gómez Rancaño, que será a súa futura e única esposa. Tras pasar pola capital castelá, Purificación de Cora enceta a lóxica carreira administrativa para quen eran tillos de grandes rendistas e propietarios do tempo da Restauración.

Oeste xeito, Cora principia o seu labor o 22 de xuño de 1881, des­pois de ser nomeado oficial de 5' clase da Facenda Pública en Lugo, cun soldo de 1.500 pesetas anuais. Pasa por varios destinos, un de seis meses na Administración de Facenda da Coruña da que regresa defini­tivamente a Lugo en marzo de 1886. En novembro de 1887 falece o pai de Purificación, Antonio de Cara, deixándolle numerosas propieda­des e unha considerable fortuna. Pouco despois, o 23 de abril de 1888, Purificación casa con Teresa Sabater no pazo familiar de Gradaílle. O matrimonio ten sete fillos dos que sobreviven cinco: Antonio e Puro -de tanta importancia para o proxecto xornalístico do seu pai-, Ma­ría Teresa, José María e Mercedes. Case todos eles nacen na década dos anos 90, cando o seu pai abandona a carreira administrativa polo servizo público. Esta nova experiencia comeza como concelleiro li­beral en Lugo o 1 de xullo de 1891, nunha corporación presidida por Constantino Velarde y Pla. Nos seguintes anos Purificación desprega unha intensa actividade que o leva a ser nomeado Segundo tenente de alcalde no ano 1894. A finais dese mesmo ano traca de pos to de conce­lleiro polo de deputado provincial, ao saír elixido pola circunscrición de Mondoñedo-Ribadeo. Da Depuración chegará a ser vicepresidente, entre 1887 e 1888, e nela desenvolve un intenso labor no Lugo do cam­bio de século.

Page 154: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PUR/F/CAC/ÓN DECORA Y MÁS VILLA.FUERTE 155

A familia

Aínda que no ámbito público as cousas semellan ir ben para Purifi­cación de Cora, no familiar a realidade é bastante máis dura. Durante estes anos falecen dúas filias que ten con Teresa, Carlota e Hermitas, e no mes de agosto de 1902 será a propia Teresa quen non supere unha dura enfermidade. Deixa cinco fillos e un viúvo que nunca máis vol­verá casar.

Inauguración da estatua do fundador na Rúa do Progreso

O falecemento da súa dona mergulla a Purificación nun período de tristeza e señardade, desaparecendo durante un tempo da vida pública. Convencido do imprescindible de retomar con afouteza o labor públi­co, regresa á Deputación en abril de 1903. Nos seguintes anos desen­volve unha notable actividade, en cargos administrativos e sociais, en Lugo e fóra da cidade, que evidencian a súa necesidade de participar do momento que lle toca vivir. Así, en xaneiro de 1904 xa vemos a don Puro como presidente do Casino de Lugo, cargo no que estará durante dous anos. Nesta entidade desenvolve un intenso labor cultural (con­certos, conferencias, etc.) sendo especialmente interesante a progra­mación que organiza co gallo do terceiro centenario da publicación do "Quixote".

Page 155: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

156 NICOLÁS VJDAL LÓPEZ

Función pública

Despois do nomeamento do liberal Montero Ríos como presiden­te do Consello de Ministros, "o cuco de Lourizán" designa o 26 de xuño de 1905 a Purificación de Cora gobernador civil de Albace­te. Tras unha homenaxe dos seus paisanos no hotel Méndez Núñez, Cara parte para a capital manchega onde lle agardan meses de vizosa actividade (a súa teima débese a construción dun grupo de vivendas para a xente máis humilde da cidade) ata o seu cese en xaneiro de 1907, mes no que regresan os conservadores ao poder e Maura á fronte deles.

Don Puro regresa a Lugo e o ano seguinte funda, xunto co seu socio liberal monterista Fernando Pardo Suárez, o xornal El Progreso, feito sobre o que regresaremos máis adiante. En outubro de 1909 retornan os liberais ao poder e novamente don Puro é chamado para ocupar o cargo de gobernador civil na Mancha. Repetirá en Albacete e tres meses des­pois, en febreiro de 1910, marchará a Ciudad Real onde estará ata outu­bro de 1911. Continuará o seu ronsel como gobernador en Cuenca, ata o verán de 1913, abandonando o cargo nesa data en apoio a Montero Ríos que dimite da presidencia do Senado cando se comeza a tramitar a Lei das Mancomunidades, unha proto-autonomía que só tería vixencia en Cataluña. A política xa forma parte do seu pasado.

Se tiveramos que valorar o seu traballo como gobernador liberal resulta axustado dicir que se correspondeu cos parámetros da época (o amaño de eleccións era unha práctica ligada ao cargo), foi un fiel ser­vidor das súas abrigas administrativas e chegou a resolver problemas con habilidade, como unha folga mineira en Puertollano (Ciudad Real) en xaneiro de 1911 que a piques estivo de converterse nun asunto grave de orde pública. A prensa manchega de todo signo político fala moito e ben do labor do gobernador Cara.

Diario El Progreso

Afastado da política, don Puro regresa a Lugo, onde a súa pegada resulta decisiva no desenvolvemento do recentemente nacido El Pro­greso, e levando a cabo unha serie de iniciativas canda o seu filio An­tonio, que converten ao xornal no máis !ido e influínte da capital e a provincia.

Son os anos da 1 Guerra Mundial nos que o periódico se fai maior de idade. Don Puro ten, ademais, tempo para proseguir o seu labor social

Page 156: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PURIFICACIÓN DECORA Y MÁS Vll.I.AFUERTE 157

e preside o Círculos de las Artes entre 1918 e 1919, dimitindo do cargo por enfrontamentos con varios socios. A súa oposición ao xogo como práctica de xerar ingresos na entidade valeulle unha multitudinaria ho­menaxe no comedor do hotel Méndez Núñez o 30 de marzo de 1919. Uns días despois deste feito, Cara fica como único propietario de El Progreso, ao desfacerse amigablemente a sociedade que mantiña desde agosto de 1908 con Fernando Pardo Suárez.

Función pública e ación benéfica

Cunha situación familiar estable, Purificación de Cara bota man dunha disposición legal que lle permite acceder á Administración do Estado, como ex gobernador civil, coa categoría de xefe de Adminis­tración de primeira clase. Así sucede, e nese mesmo ano de 1919 mar­cha a dirixir a delegación de Facenda de Córdoba. Na antiga capital califal vive o ascenso ao poder de Primo de Rivera, pero tanto para el como para os seus é unha época feliz e tranquila. En Andalucía estará Cara ata a súa xubilación no verán de 1927. Pero Purificación de Cara non era dos que entendía xubilación por inactividade. Así, ao seu re­greso a Lugo releva ao seu fillo Antonio na dirección de El Progreso, marchando este para Madrid onde desenvolvería unha carreira notable como avogado.

Os seguintes anos son para don Puro de actividades con diversas ini­ciativas benéficas e cun xornal onde xa se nota a man do seu filio Puro, director á marte do seu pai e durante case trinta anos.

Dedicación ao xornalismo

Seguindo co pai, son estes anos finais da súa vida, en plena Repúbli­ca, de intensa dedicación ao xornalismo. Ata tal punto que o seu fogar na rúa Manuel Becerra estaba situado enriba do periódico. Incluso o seu dormitorio coincidía en vertical coa rotoplana na que se tiraba o diario e que naqueles tempos non comezaba a funcionar ata as tres ou catro da madrugada

Hai constancia de que don Puro non durmía ata escoitar o ruído das máquinas. Cando a prensa tardaba en funcionar un pouco máis do ha­bitual, xa se escoitaba no chan do piso superior o bastón do dono, e o rexente dos talleres dáballe informes a berros para tranquilízalo. Aínda que se había que baixar, o vello Cara baixaba e non regresaba ao leito ata que o problema quedaba resalto.

Page 157: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

158 NICOLÁS VIDAL LÓPEZ

Son os anos finais de don Puro, que atravesan con inquietude a Re­pública e aínda máis a Guerra Civil, onde o seu filio Antonio foi retido na checa de Fomento e a piques estivo de ser fusilado (experiencia que relatará nunha serie de artigas en setembro de 1939). Adicado ao xornal que creou estivo Cara ata a súa marte ás tres da tarde do 28 de outubro de 1940. O seu funeral foi unha multitudinaria manifestación de loito por parte dun Lugo que quixo agradecerlle o seu traballo pala cidade a un home entregado a ela desde novo.

Personalidade

Elegante, afervoado melómano, con notable sentido do humor e moi traballador, son estas algunhas calidades dos que o coñeceron salientan de Purificación de Cara. Amigo dos seus amigos, sentiu unha grande admiración política por Cándido Martínez Montenegro e por Montero Ríos, os seus referentes políticos. Ninguén poderá dicir nunca que a súa cidade e a provincia da que é capital fosen o seu principal interese e así, en outubro de 2008, o Concello de Lugo inaugurou unha estatua de carpo enteiro de don Puro fronte á sede histórica do xornal na rúa Progreso. Un xeito de gratitude a agradecemento do seu pobo no cen­tenario da súa máxima creación, o xornal El Progreso.

CREACIÓN E PRIMERIROS ANOS DE EL PROGRESO

Non se pode explicar o nacemento de El Progreso sen facer referen­cia ás circunstancias políticas que rodean a súa creación. En síntese hai que lembrar que tanto Cara como Pardo Suárez eran uns convencidos monteristas dentro da gran familia liberal.

En Madrid gobernan os conservadores de Maura e o partido liberal vive esgazado entre os seguidores de Montero Ríos e os de Segismun­do Moret, o seu líder oficial. En Lugo, trala marte de Benigno Quiroga Ballesteros (1850-1908), Moret nomea xefe do liberalismo na provin­cia ao daquela presidente da Depuración e canónico cacique local, José Benito Pardo "Pepe Benito". Unha parte do liberalismo lugués en total desacordo coa elección mantense á espreita ata que no mes de agosto anuncian a súa visita a Lugo dúas figuras egrexias do monterismo: o seu propio filio, Avelino Montero Villegas, e o seu xenro, Manuel Gar­cía Prieto, quen xa fara varias veces ministro e non tardaría en chegar a presidente do Goberno.

Page 158: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PURIFICACIÓN DE CORA Y MÁS V1LLAFUERTE 159

Resulta evidente que o monterismo lucense anceiaba nomear a Montero Villegas xefe do partido liberal na provincia, como xeito de poñer da súa parte a unha familia política de notable influencia en Ma­drid. Este desexo desencadea que cualificados membros desta corrente se enfronten ao sector moretista. E a consecuencia máis evidente desa postura non sería outra que a aparición de El Progreso.

A visita a Lugo de Montero Villegas e García Prieto era unha opor­tunidade de tal calibre que aínda carecendo do material técnico para edición do xornal (os tres primeiros meses editouse na imprenta de El Norte de Galicia), Cara e Pardo deciden adiantarse a ter uns talleres axeitados para editar o periódico. No referido á redacción, contaron co avogado José Gayoso Castro, primeiro director e futuro presidente da Deputación, co experimentado xornalista Juan Ramón Somoza ou, en­tre outros, co filio maior de Purificación, un novísimo Antonio de Cara, figura clave nas dúas primeiras décadas de existencia de El Progreso.

No editorial des te primeiro número deixábase clara a adscrición do xornal ao liberalismo monterista e ata a chegada da República esa foi a fe do diario, aínda que suavizada en tempos da ditadura de Primo de Ri­vera (1923-1930). Un tempo este, o de comezos do século XX, no que El Progreso se enfronta a outros xornais liberais de Lugo: La Idea Moder­na (1889-1919) e o afervoado moretista El Regional (1882-1931). Con eles convive nestes primeiros tempos o conservador El Norte de Galicia (1901-1923), e o católico ultraconservador La Voz de la Verdad (1910-1937), con quen non faltan os roces ideolóxicos plasmados en tinta.

A todos eles acabará sobrevivindo El Progreso e non faltan razóns que ilustran a súa boa fortuna no tránsito da vella prensa de partido a un xornalismo entendido como un negocio, aberto a outras tendencias e máis preocupado por entreter. Un periodismo con vocación de medio de masas e comercialmente rendible. Neste sentido a man de don Puro foi clave e os anos da 1 Guerra Mundial son decisivos. El Progreso sae con moita información do conflito ante unha demanda voraz dos lectores a pesar da neutralidade española. O diario inclúe numerosas imaxes ( debuxos e fotografías) das batallas e dos personaxes clave. Se todo isto é así hai outro elemento esencial: El Progreso sae máis cedo que os seus rivais ( chegaba aos postas de venda ás nove da mañá, un par de horas antes que o seu seguinte competidor, La Idea Moderna) e nos anos que dura a Gran Guerra (1914-1918) con dúas edicións, a matinal e outra vespertina.

Cando Purificación de Cara fica como o único propietario do xornal, en abril de 1919, xa hai anos que o seu periódico é o de maior difusión

Page 159: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

°' = "' ~

:s =

.,

~

-s;

~ " Q

ª " o:

:s "

"' ~

~

~

Q

=

¡¡ .s; "

~

Q

" i:i.

;¡.

'"

g= " ~

" ~ Q

:>

¡¡

Page 160: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PURIFICACIÓN DECORA Y MÁS VTLLAFUERTE 161

da prensa lucense. Así mesmo, a necesidade de mellaras técnicas, na redacción e nos talleres, foi unha constante nestes anos. Por outra banda, hai que salientar o protagonismo familiar dos Cora desde a fundación do xornal ata a actualidade, feito que unifica os obxectivos da empresa.

Repasando a nómina de directores ternos ao citado Gayoso Castro, que o foi durante o primeiro ano de vida do xornal, e nunha segunda etapa entre abril de 1911 e xullo de 1914. Entrementres ocupou a di­rección Fernando Pardo Suárez, e tras deixalo definitivamente Gayo­so será Antonio, o filio maior de Purificación, o seu responsable. Este importante avogado (era o representante dos exportadores de gando da provincia) continuará no xomal ata marzo de 1928 en que marcha para Madrid a exercer o dereito despois de deixar unha fonda pegada nun periódico''l no que segue a colaborar ata o seu falecemento en 1943. É Purificación de Cara o que leva desde agora a dirección ata a súa marte en outubro de 1940, nos seus últimos anos axudado de xeito cada vez máis estreito polo seu filio Puro de Cara Sabater.

Insistimos na tendencia liberal monterista de El Progreso xa que se ten escrito que axiña abandona o liberalismo, quizais unha confu­sión dada pala desaparición, aos catro meses de saír á rúa, do subtítulo "Diario liberal" da súa cabeceira. Montero Ríos, Montero Villegas e García Prieto foron sen dúbida os tres nomes máis repetidos ata a che­gada da República.

Tematicamente, a guerra de Marrocos, a 1 Guerra Mundial, a reden­ción foral, o gando vacún, o ferrocarril central galega, o mantemento da muralla e as cuestións políticas derivadas de cada situación histórica (Primo de Rivera, República e Guerra Civil) conforman o principal menú temático destas primeiras décadas dun xornal que non se libra da censura cando fala da guerra de Marrocos, en tempos da ditadura de Primo de Rivera -nos que chega a ser multado- ou nos anos republica­nos. Pasando no franquismo, como tódolos diarios que sobreviviron, a ser un simple instrumento de propaganda.

A ETAPA POSTERIOR A DON PURO

Resumir o que sucede con El Progreso desde a marte de Purifica­ción de Cara ata hoxe é falar dunha historia afortunada de lonxevidade e boas decisións que quizais sorprendese menos a don Puro do que imaxinamos.

(2) Non se ignora que, con outro carácter ben distinto ao coñecido, el foi o inventor do popular personaxe de Pelúdez.

Page 161: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 162: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PURIFICACIÓN DECORA Y MÁS VILLAFUERTE 163

Desde 1937, en plena Guerra Civil e tralo peche de La Voz de la Ver­dad, El Progreso queda como o único xornal dun Lugo ermo no eido xornalístico. A pesar da falta de competencia no mercado, o mérito de continuar a empresa con bo tino é de Purificación de Cora Sabater, que desde a morte do seu pai ata a súa propia, en marzo de 1969, exerce de máximo responsable empresarial e xornalístico. Nesta longa etapa hai que destacar o traballo de José Trapero Pardo, que chegara ao diario tralo afundimento de La Voz de la Verdad e que se convertirá en direc­tor do mesmo, destacando un intenso traballo e curiosidades como a de dar fondura e lingua ao personaxe de Pelúdez.

Volvendo a Puro de Cora Sabater, durante os anos do seu mandato, fomenta as homenaxes a autores lucenses de gran brillantez, como a Noriega Varela e a Cunqueiro, ademais de incluír definitivamente na redacción do seu periódico ao gran escritor Ánxel Fole, que fixo do xornal unha luz acesa de creación. Porén, o traballo de Cara Sabater foi notable no reto da renovación tecnolóxica. Así, o diario muda o seu sistema de impresión tipográfica pola gran rotativa plana que chega a Lugo en 1944 e, a partir de 1955, contará cun taller propio de foto­gravado. Mais, non rematan aquí os investimentos en tecnoloxía para o periódico baixo a dirección de Cora y Sabater: en febreiro de 1970 inaugúrase unha nova rotativa que el xa non vería.

Son anos estes nos que traballan no xornal grandes nomes do perio­dismo galego como Leal Insua, Alejandro Armesto, Francisco Rivera, Salvador Castro ou Ángel Martínez Fernández de la Vega, entre moitos outros. Trala morte do seu pai a dirección empresarial pasa a Purifica­ción de Cora Paradela e a xornalística corresponde a Trapero Pardo que se xubila de El Progreso no ano 1972. Pedro del Llano, Bocelo, dirixirá o xornal ata a transición democrática. Será outro membro da saga de don Puro, Xosé de Cora Paradeta, o filio máis novo de Purificación de Cora Sabater, quen asuma oficialmente a dirección do xornal en 1980.

Novos emprendementos empresariais

Os irmáns Cora Paradela impulsan nos anos 80 unha nova fase de modernización de El Progreso, tanto no aspecto periodístico como em­presarial. Estas modificacións ven a conversión do xornal en tabloide -reduce tamaño e deixa atrás o incómodo e xigantesco formato saba, pasando ao actual-. Así mesmo, a electrónica entra no diario en setem­bro de 1981, evolucionando das máquinas de escribir ao ordenador e do chumbo á fotocomposición.

Page 163: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 164: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

PURIFICACIÓN DE CORA Y MÁS VILLAFUERTE 165

Digamos que nesta etapa o proceso culmina coa inauguración dunha nova rotativa en 1987, xa situada nunha nave para tal fin no polígono do Ceao. Desde agora será unha News King cun sistema offset o enxe­ño que mellorará notablemente os textos e a calidade das fotografías. Por outra parte, a redacción trasládase a unhas novas oficinas, pero sen saír aínda do seu edificio histórico. Isto sucederá no ano 2002, e ofi­cialmente non o fará ata setembro do ano seguinte, no moderno edificio da rúa Ribadeo.

Regresando aos anos 80, será nesta década na que a expansión do xornal se transforme en diversas iniciativas como foi a posta en mar­cha da Axencia Galega de Noticias (AGN) en 1985, xunto con outros xornais galegas.

A súpeta desaparición de Purificación de Cara Paradela en 1993, nin moito menos frea a expansión da empresa, e fundamentalmente da man da súa viúva Blanca García Montenegro -así como de Xosé de Cara Paradela que pasa á dirección xeral do grupo en 1995- continúa un traballo arreo. A dirección do xornal, o referente do grupo, pasa desde entón a Fernando Salgado, primeiro, e a Lois Caeiro, despois e ata a actualidade.

Son estes pasados anos de grandes cambios: en 1996 prodúcese un novo croco de rotativa e instálase unha máquina modelo KBA Carnet con impresión en cor, de Koening und Bauer, na que se imprimen hoxe en día Diario de Pontevedra, propiedade da empresa desde 1999, o xornal de economía Nova +, Metro, Mundo Deportivo, La comarca del Eo, os suplementos locais A Mariña, A Chaira e A Ribeira Sacra, lnfoxove, lnfovigo e o B.O.P. Un dos seus novas produtos mediáticos, elaborado en Santiago, é o LV, De luns a venres, o primeiro xornal gra­tuíto escrito en galega e creado en 2007.

No proceso de modernización a empresa que nos ocupa semella ser pioneira na información na rede. De feito en 2007 creouse www. galiciae.com, xornal dixital no que se integran as novas dos medios escritos que conforman o grupo: El Progreso, Diario de Pontevedra, AGN, Galicia Gastronómica e LV, De luns a venres. Esta foi a pri­meira iniciativa <leste tipo que se lanzou en Galicia, un xornal en liña que agrupa as informacións de diversos medios do mesmo grupo de comunicación para dar a coñecer a actualidade en tempo real.

Así mesmo, outro dos sectores mediáticos polos que apostou El Progreso foi o audiovisual. Instalada no polígono do Ceao, a televisión local Telelugo, que comparte programación con Localia, é unha canle

Page 165: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

166 NICOLÁS VIDAL LÓPEZ

familiar para os lugueses. Asemade, a produtora Lugopress vén rea­lizando longametraxes, series e reportaxes para Televisión de Galicia e outros medios de España. U nha variada aposta mediática que naceu daquel pequeno xornal liberal monterista creado por Purificación de Cora y Más-Villafuerte para acabar convertido nun potente grupo de comunicación lucense e galego que camiña xa cara o seu segundo sé­culo de vida.

Page 166: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

"VODAS DE BRILLANTES" DO MUSEO DE LUGO

REDE MUSEÍSTICA DA DEPUTACIÓN PROVINCIAL

No enxeño popular chámase voda de brillantes á celebración dos 75 anos'''· Son os anos que cumpriu en 2008 o Museo Provincial de Lugo.

O pasado 10 de Xaneiro a Dirección do Museo e a Vicepresidencia da De­putación organizaron unha serie de actividades como término das celebracións do 75 aniversario do gran Museo lugués: exposición fotográfica, animación nas rúas a cargo do grupo teatral Achádego, recepción de autoridades e invitados, descubrimento de placa-homenaxe aos doadores e benefactores, sinatura do Libro do aniversario, entrega de agasallos e proxección de "Contra o muro" na fachada do Museo (a cargo de G.Liniers).

En publicacións -especiais e de gran calidade- para o acontecemento ("Car­tafol do Museo", axenda, "Ronsel de futuro", etc., déixase constancia da historia e panorama actual desta gran institución lucense. Textualmente dí o Ronsel:

Situado daque/a na planta baixa da Deputación de Lugo, o 10 de xaneiro de 1934, ás catro da tarde, abría as súas portas o Museo Provincia/ de Lugo. Foi creado o 29 de febreiro de 1932, este museo nace co obxecto de reunir e protexer os bens do patrimonio cultural lucense. Integraban a súa primeira xunta: Juan Tizón Herreros, Carlos Vázquez Fernández-Pimentel, Sa/ustiano Carro Crespo, Luis López Martí, Ramón Martínez López, Amparo Otero y Lucio, Manuel Pardo Balliña, Alfredo Lorenzo López, Manuel Pérez Saavedra, Alfredo Vita López e Manuel Váquez Seijas.

o continuo incremento de tondo fixo que as dependencias da Deputación resultasen axiña insuficientes, polo que se decidiu o seu traslado ao antigo Con-

(1) Se a celebración é de 1 ano chámanse Vodas de Papel; de 2 anos: de Algodón; 3, Coiro e/ou Pel; 4, Liño; 5, Madeira.; 6, Ferro; 7, Lá; 8, Bronce; 9, Barro; 10, Aluminio; 11, Aceiro; 12, Seda; 13, Encaixe; 14, Marfil; 15, Cristal; 20, Porcelá; 25, Prata; 26, Sándalo; 27, Cro­mo; 28, Froitas; 29, estaño; 30, Perla; 35, Coral ou Xade; 40, Rubíe; 45, Zafiro; 50, Ouro; 55, Esmeralda; 60, Diamante; 65, Platino; 75, Brillantes; 80, Carballo; 90, Granito.

Page 167: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

168

l'RIMAVIRA

75K1usÉo PROVINCIAL DE LUGO

O NENO DOMNO

L<>opoldo Vrllamil Garc1a de f'dredes (1841188';.)

Oleo ~obr<' lenz~l

SC>x42,8 un

"Ahí veñen pr'os cortejos

As no1tes fe1t1ce1ras

D'os fúlgidos luceiros

O maino relumbrar;

Ahí veñen pr'os rapaces

As moras d' as silveiras,

Y-o tempo d'os gandulas

Que niños van buscar"

fragmen\O dt.' "A Pnrn.:ive11d"

de Manuel Curros EnnquC'Z (1851 i908)

··~; r·;,:l

OEPUTACIÓN DE LUGO V•CEPRt $1PfNCl/I ~, ... [IRA , .1"' ¡r'._-j· , ,_ ' ' °'- (

TEXTOS

vento de San Francisco. Do proxecto do novo edificio encárgase Manuel Gómez Román, que conserva do vello cenobio a cociña, o claustro e o refectorio.

Este arquitecto vigués leva a cabo unha construcción con aires de pazo gale­ga que sería inaugurada o 18 de setembro de 1957. Con posterioridade, a comezos da década dos setenta e no ano 1997, o museo foi ampliado en dúa ocasión (con proxectos de Pérez Barja e González Tri­go, respectivamente) que incrementaron notablemente a superficie expositiva.

Hoxe, o Museo Provincial de Lugo canta con vinte e oito salas, que albergan seccións de Arqueoloxía (na que destaca especialmente unha colección de ouri­varía prerromana integrada por torque e arracadas), Arte Sacra (pintura, escultura e artes menores de temática relixiosa den­de os séculas XII ao XX), Numismática e Medallística, Arte Moderna e Contempo­ránea (dende o Barroco ás Vangardas do XX), abanos, reloxos (de sol, de parede, de peto e de sobremesa), Cerámica (Ta­lavera, Ponte do Arcebispo, etc), vidro e cristais das fábricas de "La Granja" de San lfdefonso, Arte Galega (con salas dedica­das a Castelao, Castro Gil, Corredoira, Xu­/ia Minguillón e Leopoldo Vil/ami/) e unha presenza moi significativa da cerámica de Sargadelos.

O Cartafol -Guía gráfica- contén, se­leccionadas, 75 reproduccións -técnica­mente perfectas- dos lugares máis repre­sentativos do edificio e das pezas máis valiosas exportas dos fondos do Museo. A modo de mostra e, o mesmo tempo, felicitación e homenaxe de LVCENSIA, tranncríbense nas páxinas que seguen algunhas destas grandes e primorosas láminas.

Page 168: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 169: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 170: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UN ENSAIO FILOSÓFICO SOBRE O LUCENSE JUAN ROF CARBALLO 171

Discurso de D. Nicandro Ares no acto de descubrir a placa de bronce en agradecemento ós benefactores do Museo Provincial

Señoras, señores.

Invitáronme a unha voda. Nada menos que ás vodas de diamante do Museo Provincial. A prata é boa. Mellar é o ouro. Pero o diamante é óptimo. Hai xustamente 75 anos, a esta mesma hora, nacía o Museo. Non viu aquí a luz porque o parideiro estivo entón no Pazo da Deputación. Foi en 1934 cando a Comisión Xestora da Excma. Deputación e a Xunta do Museo Provincial inauguraban oficialmente esta marabillosa obra cultural lucense.

Invitáronme a unha voda. E forzado pala amabilidade da directora dona Aurelia, e dalgúns colaboradores inmediatos, que convocaron a un ser vivo e vello, coma min, para testificar neste xuízo de recoñecemento a tantos benefactores do Museo Provincial, pensei que sería mellar que dona Aurelia, que non só ten nome de ouro, senón tamén palabras e feitos, fose quen nos alegrase a todos, descubrindo esta placa de gratitude para os devanceiros.

Pero ben, a min invitáronme a unha voda para que estivese aquí e fixese o que me mandasen. E mandáronme que falase algo.

Cando !in a sucinta memoria do Museo, que acompaña ó programa dos actos celebrados neste día e dos que agora os van pechar, chamoume a atención o número e nome dos fundadores. Son once, coma nun equipo de fútbol. Pero coido que xogaban todos xuntos en piña, coma nenas ilusionados, correndo tras da pelota dos seus ensañas. Entón pensei que para conmemorar con este acto aquela primeira victoria de tal equipo, a min abondábame con que me deixasen facer só o saque de honor e que nos divertisen tantos e tan bos xogadores que agora compoñen esta plantilla. Pero non.

A min invitáronme a unha voda. E como eu son crego e nestes días conmemoramos as Vodas de Caná, nas que Xesucristo converteu honradamente a auga en viña e non o viña en auga, porque non era un "augafestas", eu díxenlles ós noivos de hoxe, quera dicir, ós amables organizadores <leste fastuoso evento: eu non teño viña bo para celebrar esta festa, só teño unha pouca auga choca e non teño capacidade para facer milagres. Pero eles contestáronme: non se preocupe, que o viña bo témolo nós e probarémolo despois <lestes actos. Sen embargo eu seguín pensando que a parábola do Evanxeo di que o viña bo adóitase

Page 171: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

"' ~ ¡;

Q. • n ;;: n • ~

-1 ?

"Ji

" <"

"'.

o ~,

"" "' f

~

~ ,-

-

Page 172: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

VODAS DE BRILLANTES DO MUSEO DE LUGO 173

beber de primeiras, e cando os convidados están xa contentos é cando se ofrece a purrela. A sorte que ternos hoxe aquí é que tódolos actos programados para esta festa son coma un viño xeneroso, de antes e de agora, de primeiras e de remate.

Xenerosos foron aqueles homes que con grande ilusión e poucos medios humanos e materiais puxeron a andar gozosamente esta criatura. Xenerosos moitos doantes desinteresados que aportaron obxectos valiosos para esta creación cultural, que agora é admiración e deleite para os que a visitan. Contábame Fernando Arribas que ten rexistrado arredor de medio milleiro de doantes que regalaron cousas que estimaban pouco menos ca o seu sangue, para que o Museo saíse adiante.

Non é cuestión de singularizar, porque sen dúbida quedarían esquecidas inxustamente algunhas persoas. Pero eu non podo menos de traer aquí un caso que me conmoveu. Un paisaniño do Courel chegou un día á Catedral cunha plaquiña de bronce, que el atopara cavando na terra, a cal estaba adornada cunhas crestas laterais onduladas, nas que figuraba dentro dun trazo triangular a cara dun home en medio relevo, e tiña unhas letras gravadas en latín, enmarcadas entre dúas colunas estriadas unha a cada lado. Pensaba él que sería un daqueles cadros (sacras era o seu nome), que usaban os cregos cando dicían misa, as cales antes do Concilio Vaticano 11, estaban colocadas de canto no altar, arrimadas ó pé do retábulo, para que o cura, vendo aquelas oracións escritas, as puidese así mellor recitar na misa. A aquel paisano atendeuno un ilustre cóengo, membro da Real Academia Galega, e colaborador deste Museo e do Boletín da Comisión de Momumentos. E díxolle a aquel home. Mire, señor, esto non lle sirve para dicir misa. Mellor é que llo leve ó director do Museo, porque alí é onde debe estar. Aquela placa é unha tessera hospita/is romana do ano 28 de Cristo, que contén un pacto de protección mutua, entre indíxenas lucenses, cuio texto anda polo mundo adiante dos científicos, dos arqueólogos, dos historiadores e mesmo de filólogos de alto copete. Esto xa é unha grandeza da que pode presumir o Museo. Pero moita grandeza de ánimo era a daquel desinteresado campesiño e daquel sabio cóengo que o orientou sen egoísmo. Non sei se lles deron entón algunha propina; pero eu recórdoos agora con agarimo.

Eu traería aquí de boa gana a memoria de don Manuel Vázquez Seijas, primeiro secretario fundador e director despois da marte de don Luis López Martí. Gracias ó seu tesón, á beneficencia dalgúns filántropos, coma don Antón de Marcos (que ten neste mesmo pórtico

Page 173: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

174 TEXTOS

merecidamente a placa de gratitude) e dos Presidentes da Deputación Provincial, aquel enxendro non quedou como expósito onde nacera, senón que foi acollido neste marco incomparable do Convento de San Francisco.

Aquí foi medrando e robustecéndose coa recuperación de pezas arqueolóxicas, que estaban desperdigadas, adquisicións continuas e doazóns de particulares ou prestacións en depósito, como é por exemplo, a ourivería dos torques e do carneiro alado, cedidos por don Álvaro Gil. Aquí entrou por casualidade, como dixen, a téssera romana do Caurel.

Don Manuel Vázquez Seijas, numerario da R.A.G., intentou emular para Lugo a don Xosé Filgueira Valverde, fundador do Museo de Pontevedra e da revista que inda hoxe leva este nome. Na cidade das Burgas había tamén intelectuais de altura, que publicaban no Boletín de la Comisión de Monumentos de Orense. E con este fin animou á Xunta do Museo Provincial para que lanzase ó público en 1941 o primeiro número do Boletín de la Comisión de Monumentos Históricos y Artísticos de L ugo, constituído agora por nove tomos e pico, do que é sucesor o actual Boletín do Museo Provincial de Lugo, iniciado en 1983 con nova orientación e formato polo seguinte Director, don Felipe Arias Vilas, aquí presente. ¡Que diferencia de traballo había naqueles primeiros estudos mecanografiados e compostos letra a letra na imprenta, de índices laboriosísimos, pero preciosos, incomparables coa facilidade dos actuais ordenadores! A modernidade é alucinante, pero algo poderá aprender daqueles intelectuais do pasado que tr=ballaban ilusionados, anque penosamente "á lus do candil", como diría don Anxel Fole.

Termino repetindo. Invitáronme a unha voda. É unha festa gozosa, na que non faltaron nin faltan apetitosos manxares para o espírito e viñas de calidade, para que todos disfrutemos do ben que fixeron os nasos devanceiros e dos que agoran inician este ronsel de futuro ata o centenario de 2034. Moitas grazas a todos.

Page 174: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UN ENSAIO FILOSÓFICO SOBRE O LUCENSE JUAN ROF CARBALL0<1>

HOMENAXE CONXUNTO DE FUNDACIÓN CAIXA GALICIA E DIARIO EL PROGRESO

Por ARGIMIRO LÓPEZ RNAS

A filosofía en Rol Carballo era a faceta pendente de agasallo do gran médico lugués. Por fin, ternos aquí un comezo de recoñece­mento desta dimensión da súa personalidade.

Rol Carballo foi, ante todo, un prestixioso médico. Exerceu a medicina clínica con total dedicación toda unha longa vida (aten­deo o seu consultoio madrileño case ata o o seu pasamento, ós 89 anos) , senda altamente valorado polos seus moitos pacientes, ó tempo que escribía voluminosos textos universitarios da súa espe­cialidade (a medicina psicosomática) e outros libros sobre diversos temas médicos. Esta actividade descollante foi autorizadamente recoñecida: os seus colegas do Colexio Médico lucense tributáron­lle homenaxes e reeditaron parte da súa literatura médica; e mes­mo, no centenario do nacemento, a Asociación Galega de Saúde Mental celebrou ese mesmo ano en Lugo o seu IV Congreso Na­cional de Saúde Mental, centrado tamén no estudio da obra do insigne lugués.

Foi, asimesmo, Rol un gran lucense. Aquí naceu o ano 1905 e na cidade pasou os seus cinco primeiros anos. Din os entendi­dos que a patria de cada quen é o lugar da propia infancia. Pero, ademais, Rol (con parte da familia residindo en Lugo) estivo con­tinuamente viaxando e pasando temporadas na cidade; e, o que máis importa, sempre en todas partes se presentou como gale-

(1) FERNANDEZ, C. e REY BALLESTEROS, A: Urda e mundo, Ed. Fundación Caixa Galicia, Lugo 2008, 129 páx.

Page 175: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

176 ARGlMIRO tÓPEZ RJVAS

go de Lugo. Lealtade pala que tivo recoñecementos tales coma a Medalla Castelao (da Xunta de Galicia) en 1986, proclamación de "Filio predilecto" polo Concello de Lugo en 1969; e, no centenario do seu nacemento, o mesmo Exmo. Concello rendeulle solemne homenaxe, na que o alcalde López Orozco colocou unha placa no frente da casa onde Juan Rof nacera un século atrás. Demostra­cións todas estas que tiveron ámpla resonancia na prensa escrita, e demais medios de comunicación.

Foi tamén un gran escritor (preto de 300 traballos) e conferen­ciante, humanista e filósofo. A súa excelencia literaria e humanis­ta é recoñecida pala gran difusión dos seus escritos, o apluso de grandes e distinguidos públicos, e incorporado (en 1983) como

membro da Real Academia Españo­la da Lingua. Mais a súa filosofía non fara ata agora debidamente considera­da, pese que -xa en vida- se fixo un ha tese douctoral''' sobre el, sobre Rol, pero que mira a toda a personalidade en conxunto. Foi agora, en 2008, can­do a Fundación Caixa Galicia e o Dia­rio El progreso de Lugo adicaron o 21° Premio Literario Anxel Fo/e á figura de Juan Rol Carballo como pensador.

Foi premiado o ensaio filosófico titu­lado Urda e mundo, do que son autores Carlos Fernández e Anxel Rey Balles­teros. Nel plantéxanse como obxectivo analizar a visión antropolóxica de Rof, ou sexa a resposta a pregunta ¿qué é o home? Pero advirten, de partida, que toda antropoloxía supón unha ontoloxía (unha metafísica). Ou sexa, que é preci­so bucear na súa filosofía (non sistemá­tica, senon exposta ó tratar os diversos temas). Conclúen que o discurso de Rol é transdiciplinar, ecléctico e exuberante, no que centra a visión do ser humano

como unha unidade psicosomática (ó longo da historia da filosofia danse as dúas liñas: o ser humano como unidade e o dualismo).

O texto premiado acaba de ser editado pala Fundación Caixa Galicia e impreso nos Talleres de El Progreso. Merecería unha análise pormenorizada; pero limitarémonos aquí a facer un sinxelo comentrario dalgúns conceptos do seu contido.

(2) JORDAR, L., Pensamiento y obra de Juan Ro{ Carbaflo, Univ. Compl., Madrid, 1992.

Page 176: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UN ENSAJO Flf,OSÓFICO SOBRE O tUCFNSE JUAN ROF CARBAf.1.0 177

O libro

Anúnciase como un ensaio filosófico, e éo; pero está moi estruc­turado e cheo de precisión, de xeito que tamén se pode considerar, en certo sentido, un estudio monográfico do pensamento rofiano.

A autoría é, como se dixo, dos gañadores do certame Carlos Femán­dez e Anxo Rey Ballesteros; pero na mesma introducción aclaran que, se ben os dous autores comparten o sentido interpretativo global do es­crito, Rey Ballesteros faise responsable dos dous penúltimos capítulos, en tanto que Carlos Femández responde de todo o demais.

Son, como pode verse no índice (reproducido na páx. 178) <lúas partes: a primeira adicada a analizar directamente as ideas filosófi­cas de Rof Carballo no marco do pensamento contemporáneo, en tanto que a segunda confronta o concepto clave das teorías rofianas -a urda (ou urdimbre)- con outras nocións, coma o mundo ou a "marte propia". E finaliza cun capítulo máis xenérico sobre o lugar ideolóxico de "Rof Carballo na tradición galeguista".

1 ... ~ .... /fa~~--'

O filósofo

Directivos de Fundación Caixa Galicia e Diario El Progreso anuncian os gañadores do premio.

Na mesma introducción do libro Urda e mundo díse que "o pen­samento de Xoan Rof Carballo é unha antropoloxía médica que se ocupa, obviamente, da enfermidade, isto é das condicións nas que

Page 177: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

ÍNDICE

INTRODUCCIÓN

PRIMEIRA PARTE: AANTROPOLOXÍA DE X. ROF CARBALLO HOME, SUXEITO, NATUREZA E COMUNIDADE: BREVE HISTORIA DUN PROBLEMA

A MEDICINA PSICOSOMÁTICA Antecedentes Heidegger, a fenomenoloxía e o neokantismo A aparición da medicina psicosomática Medicina psicosomática e ciencia natural Medicina psicosomática e psicanálise

A URDA CONSTITUTIVA As tres feridas O mundo en Descanes e na ciencia dos séculas XIX e XX Rof Carballo e a «desmitificación da razón» Rof Carballo e a psicanálise: o «limbo» de Wínnicott A urda constitutiva

SEGUNDA PARTE: URDA, CIENCIA, NATUREZA E COMUNIDADE

URDAEMOIRA Urda exogo Azar e moira: o nena que xoga aos dados Urda e ciencia

URDA E COMUNIDADE Transtemporalidade: orixe, progresión e regresión A urda adulterada

URDA E «MORTE PROPIA» A mane impropia

ROF CARBALLO NA TRADICIÓN GALEGUISTA Tradición literaria e comunidade O ensaísmo galeguista e o común Saudade e terra nei Rof Carballo na tradición galeguista

Page 178: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UN ENSAIO FILOSÓFICO SOBRE O LUCENSE JUAN ROF CARBALLO 179

se pode dicir que un home está enfermo". Un pouco máis adiante, na mesma parte introductoria, precísase: "Mais na medida en que unha boa parte do seu aparato conceptual excede o ámbito puramen­te científico-positivo, e na medida, tamén, en que esa lóxica se im­pón sobre o que pretende ser unha resposta acabada, posúe ademais, unha dimensión <ontolóxica>, pois a súa indagación revela aspec­tos do ser da totalidade ... e isa non é unha competencia da ciencia, senon do saber", ou sexa -podemos dicir- da filosofía.

En efecto, que Rof Carballo se enfrentaba á realidade con alma de filósofo confirmase cun texto da propia "Autobiografía intelec­tual"l3l onde confesa:

"Yo tenía que aprobar el doctorado, ante el escepticismo de mis amigos que sostenían que mi inclinación era mayor por la literatura y }a filosofía que por la ciencia. Un día me propuse asistir a las lecciones de Ortega y Gasset. Por no tener mejor cosa que hacer, se unieron a mi dos amigos, y los tres, en nuestra charla no nos dimos cuenla de que en el aula donde daba su primera lección ese maravilloso orador que era Ortega, no había más que otras dos personas. No fue fácil explicar a Don José la raíz de nuestra vocación por la filosofía, pero al salir del aula decidimos que no se podía dejar solo a aquel hombre extraordinario, y seguimos asistiendo a clase hasta que aparecieron más discípulos y yo tuve que volver a Galicia , por la enfermedad de mi madre".

"Muchos años antes, en 1956, había sido invitado como ponente a la 11 Conferencia Europea de Investigación Psicosomática que se celebró en Amsterdam. Mi ponencia fue publicada en la revista Arbor y llevaba como título <Bases filosóficas y psiquiátricas de la medicina psicosomática>. Un capítulo de esta ponencia se refería al pensamiento de Xavier Zubiri, a cuyos cursos, después de la guerra, en Madrid, yo había asistido con asi­duidad. Este capítulo con el título <Antropología de X.Zubiri; el hombre animal de realidades> fue añadido como apéndice a mi libro publicado por la Editorial Labor en 1960, Urdimbre afectiva y enfermedad".

Aparece clara, entón, a vocación filosófica de Xoán Rof. Polo que os mesmos autores afirman tamén no medio da introducción: "Que a antropoloxía de Rof, senda <médica> non sexa <científi­ca>, no sentido restrinxido que quizás cómpre superar (e iso sería a tare fa filosófico-científica do inmediato futuro) acontece contra e grazas ao propio Rof. Contra, porque, na superficie dos seus escri­tos ordena a vontade de facer ciencia positiva. Grazas a el, porque a lóxica interna do seu discurso, transdisciplinar, ecléctico e exube-

(3) Revista Anthropos, n." 141, paxs. 30 e 34.

Page 179: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

180 ARGIM/RO LÓPEZ RIVAS

rante, puxa na procura da totalidade das dimensións que conforman o home. O resultado é unha obra singular, que debe ser estudada na interconexión de todos eses elementos".

A medicina psicosomática

Nacida, díse, buscando superar o dualismo alma-carpo tratando ó enfermo como unha unidade.

Na historia do pensamento de occidente, as orixes desta concep­ción dualista (alma e carpo como entidades separadas) son anterio­res á filosofía grega, pero é Platón quen a formula reiteradamente, dando pé a unha corrente que chega á máxima expresión en Descar­tes. Polo contrario, Aristóteles, coa súa filosfía da materia e a forma, fundamenta a visión unitaria (a alma como forma do carpo, que é a materia: carpo e alma unha unidade), visión que retomaría Tomás de Aquino e os tomistas en xeral; pero foi no século XVIII --díse no libro premiado- cando algúns autores "se deron cita no movemen­to coñecido como <Naturwiesesenschaft>... . .. Christian August Heinroth, que acuñou o termo <psicosomático" e E. von Feuchters­lebe que acuñou o termo <totalidade psicofísica do home>.

Máis dun século despois nacería a medicina Psicosomática como unha pola da ciencia médica ...... no ambiente da crítica ao neokan-tismo. Esta xorde -dicen- "para restablecer as relacións entre car­po e alma, que a medicina moderna ignoraba". Dela -da medicina psicosomática- Rof Carballo foi, indudablemente, un dos grandes pioneiros en España e en Europa'4l.

O seu libro Cerebro interno y mundo emocional supón un gran avance na antropoloxía médica unitaria. Partindo da propia teoría da localización no cerebro interno (límbico ou rinencéfalo) das emo­cións e aprendizaxes, establece a continuidade entre carpo e alma desde un punto de vista biolóxico e metafísico. Pero, ademais, en­frontouse á tarefa de construir unha imaxe do ser humano na que o concepto de mundo inclúe, no mesmo nivel, natureza, cultura e próximo (os demais).

(4) Observación á marxe do tratado polos autores. Os camiños que transita a medicina clínica moderna, lamentablemente, son os da liña dualista, a fisioloxía por un lado e a psiquiatría-psicoloxía por outro.

Page 180: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

UN ENSAIO FILOSÓFICO SOBRE O LUCENSE JUAN ROF CARBALLO 181

A urda constitutiva (urdimbre)

Trátase, evidentemente, do concepto e teoría fundamental no pensamento de Rof Carballo, tanto no campo científico coma no filosófico; é para el o elemento fundamental da constitución psico­somática, base da personalidade; unha a modo de estructura psico­somática sobre a que ésta -a personalidade- se conforma.

A palabra (que xa fara utilizada tímidamente por outros) está to­mada de mundo textil, digamos dos teares: para as "tecedeiras" a urda ( ou urdimbre) é o conxunto de fías lonxitudinais dispostos para o te­cido, que será o resultado de ir pasando a lanzadeira transversalmente co fío que irá configurando, con esta parte do material que se chama a trama, a peza textil. De modo que, psicosomaticamente falando, a urda será esa estructura básica (resultado da primixénia interación nai-meniño) aberta lago á interacción cos demais elementos da reali­dade, principalmente da sociedade. Esa interacción afectiva é decisi­va para que o nena acade a condición de adulto san e equilibrado.

Ademais de transación de fluxos afectivos entre a nai e o nena, a urda é, din os autores, "unha realidade psicobiolóxica que continúa no desenvolvemento das redes neuronais, que está en relación coa inmunidade neurolóxica .... e coa maduración encimática. Trama afectiva <sutil> e reticular que posúe un carácter constitutivo, pois dependendo da relación emocional, así será o futuro normal ou pa­tolóxico do individuo. Tamén é o ámbito onde xorde o <si mismo> e a indentidade persoal, momentos da constitución da psique humana que Rof distingue coidadosamente". Toda unha teoría de psicoloxía transaccional, constitutiva da personalidade.

O mundo

A este término do título adican os autores toda a segunda parte do libro. Segundo eles, Rof non tan só estudiou en detalle a inte­rrelación nai-meniño como ámbito da formación da personalidade, senón tamén ó tomar contacto cos demais, xa que a trama non se detén nesta etapa, "pois o home continuará, durante unha gran parte da súa vida, a trenzar tódalas influencias coas que a sociedade es­tructura e ordena a súa vida. Segundo sexa a fortaleza do seu tecido primario, así descorrerá a vida do home adulto".

Page 181: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

182 ARGIMIRO LÓPEZ RIVAS

Todo isto é analizado amplamente ó longo dos seguintes capítu­los (que conforman a segunda parte completa): Urda e xogo; Azar e moira (destino): o neno que xoga aos dados; Urda e ciencia; Urda e comunidade; e, finalmente, Urda e "morte propia". Hai, no libro, un último capítulo de carácter máis xeral e complementario, aínda que moi interesante e revelador das inquedanzas sociais e das liñas ideolóxicas de Rof Carballo, así como da súa preocupación polo futuro de Galicia. O título do capítulo é: "Rof Carballo na tradición gal e guista".

Non esquezamos que un dos seus primeiros libros -Mito e reali­dade da terra nai- foi escrito en galego, e dixo nunha entrevista:

"Creía y sigo creyendo que es un privilegio haber nacido en Galicia. Y en eso suponía una deuda que nos comprometía a los hombres de mi generación a trabajar por la realización de las inmensas posibilidades espi­rituales de nuestra tierra".

Así como se di no comezo do ensaio filosófico que a filosofía de Xoán Rof Carballo está máis ben espallada ó longo da exposi­ción de tódolos moitos temas que tratou, científicos e literarios; así podemos dicir agora que igualmente este ben trabado traballo vai igualmente sinalando as liñas filosóficas <leste gran pensador lucen­se, este gran científico, humanista e filósofo. Declarou o autor da tese doutoral sobre Pensamiento y obra de Juan Ro( Carbal/o, Luís Jordar Martín-Montalvo:

"Dentro del pensamiento científico español muy pocas figuras de relieve han surgido en este último siglo, una de ellas ha sido Juan Rol Carballo".

Excelencia que, como ternos recordado nesta recensión, foi reco­ñecida en todas partes, e concretamente na súa patria lucense con di­versos agasallos. Este último que acaban de tributarlle a Fundación Caixa Galicia e o diario El Progreso éralle tamén debido e xusto. Por iso os lugueses todos, ó compartilo e alegramos, debemos sentirnos agradecidos tamén a ámbalas <lúas institucións organizadoras.

Page 182: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

TEXTO

LA RELIQUIA LUCENSE DE SAN FROILÁN

Por MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

La catedral de Lugo cuenta con una preciada reliquia del patrono de la diócesis, San Froilán; religuia que se venera especialmente el día de la fiesta del Santo.

El cabildo y Obispo de Lugo, a la sazón el burgalés don Alonso López Gallo, elevan a la Santa Sede, cuyo solio pontificio ocupaba Pablo V'"· una petición para que les conceda una reliquia del Patrón de la ciudad, San Froilan. Era este pontífice, según los historiadores, inflexible y seve­ro, y, si hemos de dar crédito a los dos escritos enviados por el Cabildo lucense a Roma, contrario a que se dividieran los cuerpos de los santos y mártires para repartir sus reliquias, hecho que prohibió mediante una bula. No obstante, los lucenses la solicitaron y la obtuvieron.

El culto a las reliquias tenía una larga tradición en la Iglesia cuando Lugo pretende hacerse con la de San Froilán por razones evidentes, ya que el Santo era natural de la ciudad del Sacramento. La petición al Santo Padre la realiza el Cabildo de la Catedral lucense el 25 de enero del año de 1614 y el documento, dos hojas en total, se encuentra en Roma, el la Secretaría de Estado, en el fascículo 9 de "Lettere di Paricolari". Era deán, a la sazón don Juan Pardo de Ribadeneira (Portabales N., Tomo 111, fol. 1033 vto.). En el Episcopologio Lucense se dice que "el 13 de abril se recibió la reliquia de San Fro1Ján, traída del Monasterio de Moreruela por el Chantre Gabriel de Paz y el Regidor de la ciudad Femando Sanjurjo"'''·

El intermediario, Felipe de Tassis, de que se sirve el cabildo para con­seguir el propósito de traer a Lugo la Reliquia del Santo, era hijo de Rai­mundo von Tassis y de doña Catalina de Acuña, fue obispo de Palencia del 1608 al 1616, año en el que fue promovido al arzobispado de Granada.

Presentamos, en las páginas que siguen reproducción de las cartas, con transcripción y traducción.

(1) Nacido en Roma en 1550, elegido papa en 1608 y muerto en 1621. (2) GARCÍA CONDE, A; LÓPEZ VALCÁRCEL, A., Episcopologio Lucense, Lugo, 1991, p. 372.

Page 183: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 184: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LA RELIQUIA DE SAN FROILÁN EN LUGO

Las peticiones del Cabildo eran del tenor siguiente:

(Cruz)

Beatissime Pater

185

Decanus et capitulum ecclesiae lucensis Sanctitati Vestrae humiliter exponunt Sanctum Froylanum ordinis Sancti Bernardi Monachum et episcopum legionensem ab antiquo patronum huius ecclesiae et dioces­sis pro eiusdem natiuitate in uno ciuitatis suburbio existere, et similiter insignem confraternitatem de Sancto Froylano nuncupatam in propria capella multis indulgentiarum gratis a Sanctitate vestra concessis intra hanc ecclesiam esse fundatam ex qua conciuium et aliorum fidelium in dies crescit deuotio, quare hac ecclesia pro debito tanti Patroni honore et ciuium spirituali solatio multis retro annis desiderauit aliquam cor­poris patroni partem seu Reliquiam, ad quem assequendam adhibitis intercessionibus grauissimis apud Abbatem et Monachos monasterio de Moreruela Zamorensis diocessis et apud episcopum et Capitulum legionensem quibus in partibus divissum corpus iacet honorifice ( ut par est ) sepultum tandem obtinere nequiuit, etsi saepe sepius modis omnibus in petendo non destitit. Nunc vero post tot labores et ingentes expensas interventu Reuerendissimi Patris Magistri patri[s] Philippi de Tassis generalis reformatoris praedicti ordinis fiducia innititur quod vota nostra apud dictas Abbatem et Monachos exponeret, cuius pa­trocinio iam desideratum pignus huic ecclessiae et toti ciuitati promi­tebamus sed obstitit Sanctitatis Vestrae bulla dictis Ababati et Mona­chis concessa qua prohibetur ne aliqua dicti sancti corporis Froylani et aliorum sanctorum illius Monasterii secetur neque cuilibet concedatur. Ob quod impedimentum suppliciter a sanctitate vestra petimus dispen­sationis specitialis gratiam, qua Abbas et Monachi non obstante dicta bulla aut aliqua simili possint partem seu aliquam Reliquiam corporis Sanctissimi Patroni Reuerendissimo nostro episcopo nobiscum idem petenti concedere, quam maiori qua poterimus veneratione suspicie­mus et Dei fauore aserbabimus perpetuo dono in qua valetudinem ves­tram ac diuturnam incolumitatem Deum optimum maximum precamur. Datum Lucensi in capitulo cathedralis ecclesiae die 25 menssis Ianua­rii anno Domini MDCXIIII.

l. Decanus Lucensis ioannis Lopetus de Ventossinos, canonicus.

De mandato decani et capituli Lucenssis ecclesiae. Bachalaureatus Ferdinandus Ares Teyxeyro. Canonicus et secretarius (rubrica)

Page 185: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

186 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

Santísimo Padre.

El deán y cabildo de la iglesia de Lugo a Vuestra Santidad humil­demente exponen que San Froilán, monje de la orden de San Bernardo y obispo de León, es, desde antiguo, patrón de esta iglesia y de su diócesis por su nacimiento en un arrabal de la ciudad, y, del mismo modo, que dentro de esta iglesia, en su propia capilla, existe la ilustre cofradía llamada de San Froilán, a la que vuestra Santidad ha concedi­do la gracia de muchas indulgencias, por lo cual de día en día aumenta la devoción de los lucenses y de otros fieles, por eso, esta iglesia por el honor debido a tan grande Patrón y para consuelo espiritual de los fieles, muchos años atrás, deseó tener alguna parte o Reliquia de su Pa­trón. A pesar de haberse servido de muy reputados intercesores ante el Abad y monjes del Monasterio de Moreruela, en la diócesis de Zamora, y ante el obispo y Cabildo de León, en cuyo territorio yace sepultado muy honrosamente (como es natural) el cuerpo del Santo, no le fue posible obtener la Reliquia, si bien no cesó en su petición repetidas veces y de diversas maneras. Ahora, sin embargo, después de tantos esfuerzos y grandes gastos, por mediación del Reverendísimo Padre Maestro Felipe de Tassis, reformador general de dicha orden, tenemos la esperanza de que presente nuestros deseos ante dichos Abad y mon­jes, con cuya intercesión ya esperábamos tan deseada prenda para esta iglesia y para toda la ciudad pero lo impide una bula de Vuestra Santi­dad concedida a dicho Abad y monjes en la que se prohíbe seccionar y conceder a alguien cualquier parte del cuerpo de San Froilán y de otros santos de aquel Monasterio. Debido a este impedimento humildemente pedimos a vuestra Santidad la gracia de una dispensa especial mediante la cual el Abad y monjes, no obstante dicha bula o cualquier otra seme­jante, puedan conceder a nuestro Reverendísimo obispo y a nosotros que solicitamos lo mismo una parte o alguna Reliquia del cuerpo del Santísimo patrón, la cual recibiremos con la mayor veneración de que seamos capaces y con el favor de Dios guardaremos como eterno don por el cual pedimos a Dios Optimo Máximo vuestra salud y continua integridad. Dado en el Cabildo de la Iglesia catedral de Lugo el 25 de enero del año del Señor de 1614.

J. Deán de Lugo Juan Loreto de Ventositos. Canónigo

Por mandato del deán y cabildo de la Iglesia de Lugo. Bachiller Fer­nando Ares Teyxeyro. Canónigo y secretario (rúbrica)

Page 186: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 187: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 188: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LA RELIQUIA DE SAN FROILÁN EN LUGO

(Cruz)

Beatissime Pater

189

Capitulum et cives huius ecclesiae lucensis deuoti Sanctitatis Ves­trae oratores feruenti deuotione commoti ad venerandum eoque maiori quo poterunt honore colendum Sanctum Froylanum in suburbio dictae ciuitatis natum, a parentibus in ea per multum tempus conmorantibus nutritum atque educatum, cuius mater nomine Froyla honorifice intra cathedralem ecclesiam sepulc¡o Marmoreo ciuium et aliorum fidelium assidue precibus et adorationibus inuisitur, sepulta iacet; cupiuntque dicti oratores ut talis Veneratio et cultus deuotio merito gloriossissimo patrono debita et maxime ab eius Patriis exhibenda magis in eorum ani­mis in dies augestur. Quapropter optantes summopere aliquam partem seu Reliquiam eiusdem Sancti corporis habere, quod in Monasterio nuncupato de Moreruela ordinid Sancti Bernardi Zamorensis diocessis sepultum est cuius et Monachi praedictis de causis et aliis rationibus­que inclinati dictam Reliquiam libenter concessissent, sed quia obs­tat bulla a Sanctitatis Vestrae edita qua prohibetur ne quaelibet sectio aut diminutio tam dicti corporis quam aliorum sanctorum deinceps fiat desiderium suum hac in parte adimplere nequeunt, quam ob caussam beatissime Pater humiliter peto a Sanctitate Vestra ut dictae bullae seu alterius cuiuscumque impedimenti non obstante spacialis dispensatio­nis gratiam indulgere dignetur: qua liceat Abatí et Monachis aliquam dicti corporis partem seu Reliquiam dicto Capitulo et ciuibus ob quam Deum Optimum Maximum pro salute Sanctitatis Vestrae quam ipse Deus inculumem seruet; precamur. Datum Lucensi [in capitulo cathe­dralis ecclesia] die 25 menssis Ianuarii anno Domini MDCXIIII

Sanctitatis Vestrae Humilissimus seruus

A. Episcopus Lucensis.

Page 189: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

190 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

Santísimo Padre.

El cabildo y fieles de la Iglesia de Lugo, todos sumisos de Vuestra Santidad, movidos por ferviente devoción a venerar y a dar culto, con el mayor honor de que son capaces, a San Froilán, nacido en un arrabal de dicha ciudad, criado y educado en ella, durante mucho tiempo, por sus padres, cuya madre de nombre Froila, enterrada con honor en la Iglesia Catedral en un sepulcro de mármol, es visitada con preces y oraciones de los ciudadanos y otros fieles, desean los dichos solicitantes que tal veneración, devoción y culto debido al mérito del gloriosísimo Patrón y especialmente manifestada por sus padres, se acreciente cada día más en sus almas. Por esto, deseando sobre manera tener alguna parte o re­liquia de su santo cuerpo, sepultado en el Monasterio de Moreruela de la orden de San Bernardo, en la diócesis de Zamora cuyos monjes, por los motivos ya indicados y por otras razones, estarían dispuestos a con­ceder liberalmente dicha reliquia, sino fuese obstáculo para ello una bula de Vuestra Santidad que prohíbe que sección alguna o parte tanto de dicho cuerpo como de otros santos se separe en lo sucesivo impide que, en este caso, puedan cumplir su deseo, por esta razón, Santísimo Padre, humildemente pido a Vuestra Santidad que se digne conceder la gracia de una especial dispensa a pesar de dicha bula o de cualquier otro impedimento para que les sea lícito al Abad y Monjes conceder a dicho Cabildo y ciudadanos alguna parte o reliquia de dicho cuerpo por lo que suplicamos a Dios Optimo Máximo por la salud de Vuestra Santidad y que el mismo Dios la conserve incólume. Dado en Lugo, en el Cabido de la Catedral el 25 de enero del año del Señor de 1614.

Humildísimo siervo de Vuestra Santidad.

Alonso. Obispo de Lugo

Page 190: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LIBROS

PORTELA SILVA, María José, Documentos da Catedral de Lugo, Século XIV. 2 vols., 24xl 7 cms., 1200 páxs., Consello da Cultura Galega. Sección de Patrimo­nio Histórico, 2007.

En 1997 aparecía en Liceo Franciscano un estudio monográfico de M.ª José Porte la Silva e José García Oro sobre La Iglesia y la Ciudad de Lugo en la baja Edad Media, que se completaba cunha Colección Documental, a modo de rexestos do século XIV, na que constaban os títulos de 894 documentos coa súa data, coa ficha arquivística, e con dous índices, o onomástico e o topográfico.

No ano seguinte, 1998, o Consello da Cultura Galega editaba o libro de M.ª Xosé Portela Silva, Documentos da Catedral de Lugo. Século XV. E queixábame eu de que non se puidese adquirir, nin sequera para a Biblioteca do Seminario Diocesano de Lugo. ¡Tan escasa de exemplares din que foi aquela edición!. Pero afortunadamente este non é o caso da obra póstuma que agora podemos presentar, como expresión de agradecemento da diocese lucense á profesora Portela Silva, falE:.:::ida infelizmente en 2006 na plenitude da súa vida profesional.

Ábrese esta edición cunha breve "nota limiar", na que o Presidente do Consello da Cultura Galega, Ramón Villares, suliña a importancia de coleccións documen­tais, coma esta, que contan moito para lograr a ambiciosa meta de ter en Galicia unha magna obra de "monumenta historica, que son as colectáneas que se atopan na maioría dos países europeos, desde o século XIX".

Nas 36 primeiras páxinas <leste libro o profesor franciscano José García Oro presenta na Introducción "A documentación medieval lucense", cos seguintes subtí­tulos: l. Escrituras privadas e actas da Igrexa de Lugo. 2. A documentación solemne e institucional. 3. o Livro do Cabildoo e a súa función arquivística. 4. Os notarios lucenses na etapa baixomedieval. 5. A Igrexa lucense receptora de documentación.

Carro páxinas máis (37-41) están dedicadas á Bibliografía.

Segue a Colección Diplomática, que recolle a trascrición literal de 894 do­cumentos, datados en orde cronolóxica dende [13 ... ] ata 1399, indicando no seu título un resumo do contido e a fonte arquivística.

Finalmente están os devanditos índices onomástico e toponímico, que xa foran pu­blicados no Liceo Franciscano en 1997; pero completados agora cun índice institucio­nal en dous apartados: l. Dignatarios e oficiais eclesiásticos. 2. Notarios e escribáns.

Page 191: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

192 LIBROS

A lingua empregada nesta documentación é aleatoria. Hai algúns documentos en latín e outros en castelán. Pero a maioría deles están escritos no galega notarial daquel tempo, algo mesturado a veces co catelán na mesma redacción de cada escritura.

Esta "Colección de Fontes para a Historia de Galicia" non é coma unha novela para ler de corrido, pero é fundamental para quen queira beber nela verdades a

grolos, e mitigar a sede do saber científico, mentres peregrina polos vieiras lucen­ses do século XIV.

Quedan aínda ocultos e inéditos moitos documentos de séculas anteriores no rico arquivo da catedral lucense ou pasaron de aquí ó histórico nacional, esperando que unha man amiga os trascriba e vexan a luz co patrocinio das institucións galegas. Porque con fontes así atascadas non se pode escribir historia. Neste caso o exemplo de Portela Silva e da Xunta de Galicia é moi benemérito e moi digno de imitar.

Nicandro Ares

GONZÁLEZ RADÍO, Vicente, Comunicación e Interpretación de la vida en el Refranero, Deputación Provincial de Lugo, 2007, 167 páxs.

A comunicación, a información, a negociación e o coñecementos reforzan a vida social, onde o veículo lingüístico e cualitativamente significativo dándose no grupo unhas codificacións expresivas e de significados que obececen a unha lóxica da convivencia e da existencia.

Neste marco aparece tópicos como "lugares comúns" como "slogans", como "clichés", como "fórmulas" ou como "frases feitas", que manifestan non só un pen­sar e actuar común senón un significado compartido e, neste sentido hai que enten­der ese acervo cultural que no refraneiro e no chiste verteuse o saber popular.

As referencias históricas e os sistemas de crenzas marcaron o lugar, o tempo e a relación. Reproducir e representar o mundo, a historia e os valores que serven para a vida, tanto no ámbito colectivo, como no ámbito individual son o marco do horizonte preceptivo.

A arde social e a normatividade humana atopan o saber popular no refraneiro, un elemento de referencia e de sustentación da realización da vida, do coñecemen­to-crenza e na comunicación dos individuos dentro do grupo social. Así os refráns pertencendo ao mundo público preséntanse no grupo como formulación natural da sociedade, polo que ademais da normatividade ofrécesenos como un aval fundado na tradición consolidada e conformada socialmente e con clara operatividade.

A normalidade e a normatividade reveréncianse mutuamente no grupo social, sendo obxecto de estudo dende as ciencias sociais que nos amasan as institucións sociais e os correspondentes procesos de socialización e interacción.

Page 192: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LIBROS 193

O grupo social cohesionado presenta uns signos e rasgos definitorios nos seus diversos planos: o real, o imaxinario e o simbólico, polos cales adquiren sentido, dirección significado os distintos actos, os feitos, os acontecementos e os sucesos, tanto nos seus procesos coma nas súas estructuras e funcións.

Os refráns, os ditas, as sentenzas, as máximas, os adaxios, os proverbios amó­sannos o mundo como resultado, a acción conductual como medio e eles mesmos como fundamento cognoscitivo da realidade social que coincide como a verdade avalada pala mesma historia ou a historia avalada pola mesma continxencia que presenta a realidade así concebida.

Camilo González Rodríguez

CURIEL FERNÁNDEZ, Manuel, Un Lugo de cine, Grupo Fotocinematográfico Fonmiñá, Lugo 2008, 309 páx.

Con motivo da celebración da XXX Semana Internacional de Cine de Autor, o Grupo Fotográfico Fonmiñá comprácese en publicar o traballo de Manuel Curiel, Director da Semana de Cine desde a súa fundación , para achegarnos a todos ese "Lugo de Cine" que merecemos coñecer.

A lectura deste libro abre as portas das infinitas relación entre Lugo e a imaxe, entre as imaxes conseguidas por lucenses e os lucenses conseguidores de imaxes.

Lugo ten un lugar na sétima arte que debemos coñecer. Hai un Lugo reflectido no cine, hai lucenses mergullados no mundo do cine.

O que aquí se reflicte, en moitbs aspectos, xa é historia. Historia pequena den­tro do contexto global, pero historia grande se se entende que é traballo de lucen­ses para todos aos que lles gusta a sétima arte, para todo o mundo.

Este é unha obra para facer xustiza a moita xente. Xustiza que, na maioría dos casos, comeza por non esquecer os nemes da xente que achegou Lugo e o Cine.

O autor dedica este libro do audiovisual ás persoas nadas na provincia de Lugo e ás que fixeron algo por ela.

M. ªTeresa González Rodríguez

REGAL LEDO, Manuel, Xesús, aquel home de aldea, Edita Encrucillada, (Mono­grafías) Santiago, 2008, 180 páxinas.

No ámbito cristián de Galicia é ben coñecido o labor de Manolo Regal pala súa vivencia persoal e comunitaria da fe e mesmo na divulgación da experiencia cristiá. Sobre todo no rural. Cunha linguaxe accesible, os seus libros están cheos de luz e vida a través da súa poesía, reconvertida en oración.

Page 193: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

194 LIBROS

A estadía no Mosteiro de Samas, Deusto, equipos de cregos e relixiosas en pa­rroquias de Abadín (Lugo) e agora como director do Proxecto Home (Lugo) están

a falarnos da súa dedicación plena aos irmáns. Esa vida de entrega está retlectida no conxunto dos seus libros. Todos eles na liña de profundar no coñecemento e seguimento de Xesús e na tarefa de espallamento do seu Evanxeo.

Ven de regalarnos outra fermosa xoia: "Xesús, aquel home de aldea" Chega no medio da marea de publicacións sobre o Xesús histórico. Naceu nos grupos de reflexión do Movemento Rural Cristián de Galicia. "Quixeron - dinos o autor - atapar sólidas raíces sobre as que erguer a vida, a loita e a festa labrega de cada día en tempos de empobrecemento do medio rural. .. E tiveron a feliz idea de bus­car esas raíces na vida, na palabra, nos feitos daqueloutro home de aldea, Xesús de Nazaré, que hai dous mil anos se lanzou á aventura dunha experiencia fondí­sima de Oeus, meténdose a tope na vida da x ente máis débil, pobre, pecadora e diminuída do seu tempo, facendo de ámbalas dúas causas unha total unidade, que desconcertou aos seus contemporáneos. Especialmente, á xente máis relixiosa e que segue a desconcertar aínda hoxe. Ese Xesús que así viviu foi recoñecido logo e crido coma Fillo benquerido de Deus"

Son corenta unidades. Con senso pedagóxico, vanse achegando á figura de Xesús, desde o encontro con Xoán ata o intre da súa marte e resurrección. Cada título anuncia un tema ao que seguen aspectos da figura de Xesús, con pistas para a comprensión do texto e contexto do Evanxeo. Acompañan preguntas que axudan a que a persoa ( ou grupo) lle dean vida ao relato.

O libro fai descubrir o achegamento a Xesús en grupo, desde unha actitude orante, de discípulo e desde unha actitude militante. O seguimento de Xesús ou se leva á vida ou todo se queda en nada. É de destacar a linguaxe inclusiva que non só se nota nas formas gramaticais (masculino e feminino móvense con igualdade) senón tamén de non excluír ás mulleres do que foi a vida de Xesús.

Autor e grupos do MRC comprenderon que este material que a eles lles fixo tanto ben, podería ser aproveitado por outras persoas necesitadas de dar consisten­cia e máis coherencia ás súas vidas.

Xesús Mato

CABRERO V ÁZQUEZ, M." Ofelia, Polavila na Pontenova, Lendas, Cantos e Romances. Ed. Deputación Provincial de Lugo, 2004.

A 'polavila' é a reunión nocturna de xentes dunha veciñanza ca obxectivo prin­cipal de divertirse. Este libro transcribe esas conversad que se mantiñan nesas noites de leria.

Page 194: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LIBROS 195

Tras unha presentación do alcalde Enrique Fernández González, e un prólogo

de Anxo Fernández Ocampo, a lista de autores é a seguinte: M.ª Ofelia Carnero Vázquez, Xoán Ramiro Cuba Rodríguez, Antonio Reigosa Carreiras e M.ª de las Mercedes Salvador Castañer.

Unha obra de investigación na que se percibe unha grande labor de campo e un riguroso traballo de análise dos materiais. Por isa, ó lado das lendas, cantos, chistes e romances que recolleron, aparece a listaxe dos informantes, as súas idades e proce­dencias; así como as relacións dos textos con outros da literatura culta ou popular.

Posta que son transcripcións, os relatos tal como foron emitidas: con erras, con interferencias, sen elaboración ... Aínda que nos poida resultar estraña esta lectura,

o certo é que este tipo de investigacións son fundamentais para os estudios socio­

lingüísticos, por exemplo.

O novidoso <leste libro é que este tipo de estudos soen quedar nas bibliotecas

das universidades ou formar parte das teses. Nesta ocasión decidiron, e con moito

acerto, dalo a cañecer ó público en xeral nunha edición moi coidada.

Vanesa Ferreiro Blanco

CARBALLO CALERO, Ricardo, Teatro completo, Ediciós do Castro, 2008, 246

páxs.

Ediciós do Castro publicara no ano 1982 a primeira edición desta excelente

obra do ilustre escritor galega don Ricardo Carballo Calero e vinte e seis anos

despois sae do prelo a segunda edición.

Teatro completo amasa unha das facetas máis significativas deste autor que,

ademais de dramaturgo, foi ensaísta, poeta e tamén narrador.

O volume é dunha especial importancia para todas as persoas que se interesen

polo teatro galega contemporáneo, xa que Carballo Calero é un dos dramaturgos

máis sobresaíntes da xeración do Seminario de Estudos Galegas. Contén oito pe­

zas teatrais que o autor escribiu entre 1935 e 1980, algunhas das cales permane­

ceron inéditas ata a primeira edición da obra. "A sombra de Orfeu", "Farsa das

zocas", "A árbore" e "Auto do prisioneiro" foran reunidas nun volume no ano ano

1971; as tres primeiras escribiunas o autor en 1948 e a cuarta en 1969. "O fillo"

foi escrita en 1935 e "Isabel" comezouna a escribir en 1936 pero non a rematou

ata 1945. A adaptación do drama Li Hsing-Tao, "O redondel", foi feita en 1951.

En 1980, o escritor creo "Os Xefes".

''O filio" é un drama dividido en dous actos e o segundo subdivídese en dous

cadros. A acción desenvólvese nun lugar do interior de galicia e en tempo de inver-

Page 195: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

196 LIBROS

no. "Isabel" é unha comedia en tres actos que se desenvolve nun pazo galega. "A

sombra de Orfeu é unha comedia en tres lances que transcorre nunha casa rústica "habilitada para estúdio de músico e pintor". A "Farsa das zocas" realízase en dous

actos. "A árbore" é un auto en tres escenas e un epílogo-prólogo. A decoración

redúcese a unha árbore, ergueita no medio da escena e os personaxes son só un

home e unha muller. "O redondel" é unha adaptación e versión galega, nun acto,

para teatro infantil. O "Auto do prisioneiro" desenvólvese na cela do protago­

nista e nos seus arredores e é quizais a peza máis coñecida do autor. A derradeira

peza teatral titúlase "Os xefes" e é un drama en tres actos que transcorre no Cuartel

Geral das forzas que sítian Gaibor, no Cuartel Geral das forzas que o defendt?n e

na Embaixada de Dilándia en Gaibor.

M." Montserrat López Vázquez

CARRIEDO TEJEDO, Manuel, Sanctus Rudesindus. Diócesis de Mondoñedo­

Ferrol. 2007, 231 Págs.

Con motivo de la celebración del XI centenario del nacimiento de San Ro­

sendo se nos presenta la biografía de este Santo, de este "protagonista y símbolo

de Galicia" como nos dice en el prólogo Segundo L. Pérez López , director de la

revista de Estudios Mindonienses. El volumen es el número siete de la colección

"Publicaciones del XI Centenario de nacimiento de S. Rosendo".

Las figura de este "varón provindencial" ya se nos ha ofrecido y desde diver­

sas perspectivas, pero en la presente obra, Manuel Carriedo, director del centro

de docu1nentación y del Archivo Histórico de Caja España, nos presenta la figu­

ra de San Rosendo con base documental, un abundante y documentado pie de

página que es a su vez clarificador de algunos datos que otros autores parecían

confundir.

Este riguroso estudio, es fruto del arduo trabajo de investigación medievalista

del autor (que lo es de más de 80 trabajos de investigación en diversas publica­ciones especializadas). En él, analiza la trayectoria vital de San Rosendo a partir

de testimonios históricos. Simultáneamente se nos muestra el contexto político,

social y religioso en que vivió, (la Gallaecia de los siglos IV-X), así como la ge­nealogía y las distintas línes de sus ascendientes.

La obra está articulada en doce capítulos relativos a antecedentes históricos,

a antecedentes biográficos, al pontificado en Mondoñedo, al retiro en Celanova y

al Pontificado en lria. 'fermina con una amplia bibliografía. A lo largo de la obra introduce fotografías y 15 cuadros familiares que aclaran los parentescos de San Rosendo con reyes, nobles y obispos.

Page 196: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LIBROS 197

Estamos problamente ante la definitiva biografía de un Santo con proyección

histórica.

M. ªDolores Carmona Álvarez

BANDE RODRÍGUEZ, Enrique, Mandatos pastarais nas parroquia raianas. Ed. Duen de Bux. Ourense, 2008, 103 páxs.

"Mandatos pastorais nas parroquias raianas" é un pequeno pero interesantísi­mo libro no que se amosn as prohibicións, requisitos e obrigacións dos fieis e do clreo en Ourense nos séculas XVII e XVIII.

O autor divide a obra en dous apartados diferenciados: O primeiro está titulado ''Mandatos pastarais e trazos antropolóxicos referentes ao pobo". Aquí recóllese todo o que fai alusión ós fieis: os vestidos que deben levarse ó templo, a compos­tura no mesmo, a observancia das festas, as xuntanzas nocturnas, as actitudes das

mulleres, os sacristáns ...

O segundo apartado tén como título "Mandatos pastorais e trazos antropolóxi­cos referentes ao clero". Nel fálase do comportamento dos sacerdotes nas parro­quias, da súa vestimenta dentro e fóra do templo, da súa residencia e en xeral de todo o referente á súa actividade pastoral.

Ó mergullarnos na lectura introducímonos nun mundo para nós totalmente anacrónico así coma sorprendente e curioso, que non deixa de sacarnos un peque­

no sorriso.

Marisol López Rodríguez

MORA MORANDEIRA, Enrique, Relatos con historia. Lugo, 2008, 250 págs.

En los seis relatos que conforman el libro el autor penetra en algunas de las grandes culturas históricas, las utiliza como soporte narrativo e instala en ellas su mundo de ficción.

Los inicia sumergiéndose en los enigmas de la cultura egipcia. La Dama de Kemet es el título. Tensión y originalidad están muy presentes a la hora de resol­ver esta trama. En El anillo del Centurión quizá el autor este planteando cues­tiones sobre la cristianización de Europa en unos momentos (1147) de auténtica ebullición religiosa. Las legiones que van a someter a Hispania, le permiten al autor deslizar la trama de Gallaecia, que tendrá su punto álgido y final en el mítico puerto prerromano de Bares. La decisión del papa Clemente V de con­denar y suprimir la Orden del Temple y las persecuciones a sus miembros van

Page 197: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

198 LIBROS

a constituir el hilo conductor de La isla del Temple. Finaliza el relato en la isla

Coelleira, en la desembocadura del Sor. La navegación por el Mediterráneo en la segunda mitad del s. X VI, en relación con el poderío naval en el mediterráneo, el turco y la berbería, serán el escenario, de El amigo de Argel. Corría el s. IX cundo los vikingos, de la mano de Harald el rubio, en un momento de esplendor, con escasez de tierras y necesidad de expansión, hacen sus incursiones costeras

hasta el sur de Europa.

El autor ha manejado con maestría las claves del relato, tanto en el desarrollo narrativo como al finalizar las piezas, incrustándolas en un marco histórico que

domina. El juego narrativo ct€tta realidad-ficción propio del relato, nos permitirá

saber que muchas referencias no están en la ficción del autor sino en la realidad

histórica y geográfica de los escenarios por los que se desliza la trama.

Manuel Teijeiro Sonde

V ÁZQUEZ Y V ÁZQUEZ, José, Genealogía y memorias de un cura rural. Ed. La Voz de la Verdad, Lugo, 2008, 330 páxs.

Salvadas as distancias de tempo, lugar, fin, obxectivo e circunstancias, o pri­meiro que se nos ven á mente é lembrar e rememorar aquelas vidas famosas, e mesmo exemplares, do Santo Cura de Ars e a tamén inesquecíbel novela de C.

Bernanos, o Diario dun cura rural Non é ese o caso.

Só semellante. Sen esas aspiracións, coa sinxeleza transparente que ca.racteriza

e transmite toda vida humana, xermolada en humildade e coherencia, desde a ver­

dade, a fidelidade e a entrega aos demais, na nosa diocese de Lugo, tanto cregos

coma fieis, ternos de agradecer este fermoso regalo da tamén sinxela e fermosa autobiografía asinada polo crego diocesano José Vázquez y Vázquez.

Unha vida gastada enteiramente no servizo aos seus fregreses. En fideli­dade a Xesús e ao seu Evanxeo. Axudando a curar as almas e os carpos. En sintonía e unidade. En tres comunidades parroquiais, distintas e bastante dife­

renciadas, da diocese de Lugo. Abondosas en persoas pero pobres e baleiras en medios. Don José non só traballou no eido estritamente relixioso senón que

soubo an1plificar e diversificar o seu labor ao través dunha marea de actos e actividades sociais e culturais complementarias. Tarefa necesaria, sobre todo nas décadas dos anos cincuenta e sesenta, nas que o cura rural tiña que facer de todo. Desde médico, avogado, asistente social, asesor ... ata albanel ou taxista.

Sobre todo xestor de obras comunitarias (pistas, camiños, montes ... ) e de ani­

mador cultural, con ou sen teleclubs. Don José foi quen, non só de crear corais

para o culto senón tamén promover cooperativas para mellorar a calidade de vida dos labregos galegas.

Page 198: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LIBROS 199

De todo iso fala este sinxelo libro. Polo miúdo. A parte testemuñal vai prece­dida de dous prólogos. O histórico e literario, nas mans do seu bo amigo e veci­ño Jaime Delgado Gómez; a xenealoxía é responsabilidade do propio autor. Un traballo difícil que dedicou especialmente á súa familia. Nas súas memorias fala a evidencia dos feitos. Que nos canta, con detalles, desde neno até á actualidade. Coa linguaxe correspondente aos seus tempos. Utiliza o galega e o castelán, in­distintamente. Sen se facer problemas. Todos irnos entendelo. O que cantan son os feitos, as obras. De moitas e boas obras está repleto este libro, fiel testemuña dunha vida entregada aos demais. Felicidades .. e grazas!

Xesús Mato Mato

OTERO OTERO, M.'; NERCELLAS MÉNDEZ, X e PÉREZ ALBERTI, A., As Paisaxes do Alto Deza. Ed. Concello de Lalín, 2008, 91 páxs.

O Concello de Lalín preséntanos neste libro, As Paisaxes do Alto Deza, un estudo detallado desta zona que conforma o Concello.

Comeza cunha definición de paisaxe para continuar explicando as formas do relevo, o clima, a poboación, o poboamento, os usos do chane os elementos natu­rais e antrópicos das paisaxes.

Como o mellor xeito de coñecelas e comprender as paisaxes é camiñar por elas, propón a continuación diferentes paradas para explicar un pouco máis polo miudo todo aquelo que nos permite entender cales son as razóns de que as paisaxes sexan como son na actualidade. Desta maneira achegámonos ó punto explicativo de Mouriscade, e coñecemos o seu muíño, o bosque de Ribeira do río Asneiro, a ponte sobre o río Asneiro e o castiñeiro centenario. Vemos tamén imaxes dos lin­des de chantas e os muíños.

De seguido atopamos o punto explicativo do Museo Casa do Patrón e obseva­mos a aldea de Codeseda, o Museo Casa do Patrón, o Castro do penedo, o Monte Xestoso, o Bosque de Ribeira do río Lebozán, a aldea de Lebozán e o Convento.

A continuación ofrécesenos o punto explicativo de Chedas, as Liñeiras e a Arboreda de Causo, o punto explicativo do parque eólico e Uceiro. O punto expli­cativo de Zabra para adentrarnos en Zobra, o bosque de Ribeira, río Zabra, a aldea de Trigueira e Medos. Paramos no punto explicativo da Trigueira para coñecer o bosque de Ribeira do río Deza, a aldea de Portomarín e rematar no punto explica­tivo de Portomarín.

Ao longo do percorrido o lector tivo ocasión de achegarse a un conxunto de paisaxes variadas, cun grao de conservación ambiental distinto.

Ana Puente Losada

Page 199: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

200 LIBROS

LUGO POÉTICO. Tomando en consideración o gran número e calidade dos poetas que deu e segue a dar a provincia de Lugo, alguén -con sobrada razón- falou de "Lugo Poético". Referíase a ese gran número de persoas inspiradas. Pero tamén é de xustiza advertir a moita atención que pala súa parte -no pasado e no presen­te- dispensan as distintas institucións sociais á promoción e recoñecemento desta altísima dimensión do ser humano, que é a poesía. A modo de simple referencia a tal acción institucional, recollemos aquí tres exemplos:

1. O Círculo de las Artes de Lugo reeditou, este mesmo ano, e presentou nun acto solemne a reedición do libro de Xesús Alonso Montero titulado Antonio Ma­chado na nasa voz, que o mesmo Círculo editara en 1966. O libro era, e volve a ser unha homenaxe a Machado, no que se asocian poetas lucenses, de entón e de agora, con comentarios e a traducción ó galega dalgúns poemas machadianos. Traemos aquí un deles, en traducción de Arcadio López-Casanova e Albino Núñez Domínguez:

RETRATO (Antonio Machado)

De nena, relembranzas dun patio de Sevilla e un harto onde o limoeiro chegaba a madurar; a miña mocedade, vinte anos en Castilla; a nüi'ia historia, os casos que non quera lernbrar

Non fun nigún Mai'iara, tampouco un Bradomín -xa conocés meu torpe a1naño indumentario-; coa frecha de Cupido que en sorte recebin, amei canto elas poden posuir de hospitalario.

Nas veas levo pingas de sangue xacobina, pero o meu verso deita de limpo manancial, é, mais ca un hon1e ó uso que sabe a sua dou1rina, eu son, no mellar senso da verba, hon1e sangal.

Adoro a fermosura, e na n1oderna estética co11ei as vellas rosas do harto de Ronsard; mais non amo os enfeites da autual cos1nética, nin son un ave desa de novo gai-trinar.

¿Son crásico ou ro1nántico? Non sei. Deixar quixera 1neu verso con10 deixa o capitán sua espada: groriosa poi-o brazo viril que a brandera, non poi-o doutro oficio de forxador prezada.

Converso con ise ho111e que adoita andar comigo -quen fala soio agarda falar á Dios un día-; meu soliloquio é leria con iste bon amigo que me insina o segredo de ter filantropía.

Nada vos debo, en cabo; debésme canco escribo; ó meu traballo acudo, co nleu diñeiro pago o traxe que me cobre i-a morada en que vivo, o pan que 1ne alimenta i-o leito no que xago.

E cando chegue o día do derradeiro viaxe, i-esteia a irse o barco que nunca a de voltar, atoparésme a bordo lixeiro de equipaxe, cáseque ispido coma os que son tillos da mar.

Page 200: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

LIBROS 201

2. O Concello de Lugo, a través da súa Concellería de Educación, entre outras moitas actividades de promoción literaria, publica Cadernos de Literatura Gale­ga na Escola. Paramos a mirala no número oito, adicado a Xosé María Álvarez Blázquez, con unha escolma de textos poéticos. Entre os "Poemas inéditos e dis­persos" aparece este:

OTERO PEDRAYO, HOME

Ten o nome de pedra. Mete medo velo, de costas ao solpor, chantado coma un vello menhir verdidourado. Ten o nome de pedra, e é un penedo.

E lago aquel seu derramarse ledo, aquel teimoso sementar calado, aquel seu afanarse de 1norgado, que nunca donne, porque nunca é cedo.

A todos nos ensina cada día a sera lección de gallardía que o seu esgrevio camiñar encerra.

Novas homes virán, é ben sabido, pero non outro que, ao míralo erguido, semel\e un fito na soá da terra.

(Vigo, 9 decembro de 1954)

3. A Biblioteca Pública Provincial de Lugo, co patrocinio da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia e a Deputación Provincial de Lugo, ven convocando desde hai anos o CERTAME DE POESÍA INFANTIL DE NADAL. Dos premiados do Nadal 2008, rescatamos o que segue:

BIQUIÑOS POLO NADAL

Biquiños polo nada! adoito sempre enviar: un para os nenas que choran, por fame ou sede quizais; un para a muller maltratada, víctima da sociedade; un para os mestres que loitan, dende a mañá ata o serán por espallar a igualdade nun mundo tan desigual. Tamén un para os políticos, que lembran sempre o Nada!! e xunten os seus esforzos para que o terror seña paz. Remato co quinto bico

cinco dedos dunha man, deixo a outra para outro ano, tampouco quera abusar! Este bico é para os reis, que o están a pasar mal.

Eva López Suárez (9 anos) - Biblioteca Municipal de Ribadeo - Categoría B.

Page 201: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

202 LIBROS

RODEIRO. Municipio que forma parte do denominado val de Camba, comarca pontevedresa de Deza e do partido xudicial de Lalín; eclesiásticamente tódalas súas parroquias pertencen ó arciprestado de Camba-Ventosa, na diocese de Lugo.

Deste modo sitúa a Gran Enciclopedia Galega a Rodeiro, lugar que é tema dun voluminosos libro de case catrocentas páxinas, que acaba de <litar a Deputación Provincial de Pontevedra ca título RODEIRO, unha terra con historia. Baixo a coordinación de Xoán Carlos García Parral, nun total de dezasete artigas "percó­rrense -como dí o presidente da Depuración, Rafael Louzán Abal- distintos eidos do saber: historia, etnografía, arte, xeografía, filoloxía, medio natural, patrimonio, ensino ... "

Os artigas e autores son os seguintes:

O medio de Rodeiro de Cristina Guzmán López; Análise da poboación do Can­cel/o de Rodeiro, Ángel Miramontes Carballada; Economía do cancel/o de Ro­deiro, Ángel Miramontes Carballada; O fenómeno megalítico no cancel/o de Ro­deiro, Lautaro Mateo-Morales Vila e Alfonso Gómez Martín; A cultura castrexa no concello de Rodeiro, Lautaro Mateo-Morales Vila e Alfonso Gómez Martín; Rodeiro entra na historia na época do Imperio Romano, Lautaro Mateo-Morales Vila e Alfonso Gómez Martín; Igrexas románicas do municipio de Rodeiro e o seu tempo, Desirée M.ª Domínguez Pallas; Das fortalezas medievais ó tempo dos pazos, César Gómez Buxán; Don Álvaro Núñez de !sorna, arcebispo de Santiago, José García Oro; Os señoríos do cancel/o de Rodeiro, áscar González Murado; Delimitación eclesiástica do canee/lo de Rodeiro, Xoán Carlos García Parral; Historia administrativa do concello de Rodeiro (le JI), Xosé Ramón López Fer­nández; Nacemento do ensino público no concello de Rodeiro (1861-1910), Luis Fernando Pérez Méndez; 10ponimia do conce//o de Rodeiro, Nicandro Ares Váz­quez; Algunhas lendas populares do concello de Rodeiro, M:;¡ría Luz Eiriz Cidre e Xoán Carlos García Parral.

"De seguro -conclúe Xoán Carlos García Parral no LIMIAR desta importante obra- que quedan no tinteiro moitos aspectos da historia <leste concello. Tamén haberá quen estea máis ou menos de acordo ca tratamento que se lles deu ós di­versos elementos analizados. Pero do que non hai dúbida é de que este libro marca un fito na historia recente de Rodeiro. É a fiestra pala cal o mundo pode contem­plar parte da riqueza que esconden as terras de Camba. É a rampla de lanzamento para que algún académico decida orientar o seu labor investigador nesta zona. É a representación gráfica da memoria colectiva <leste pobo e, polo tanto, elemento indispensable para o respecto polo pasado desde o presente; obxecto desde o que dar unidade a distintas xeracións; e base desde a que esta comunidade pode manter a súa identidade cultural e patrimonial".

Page 202: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

COLABORARON

JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO Topógrafo, investigador

ADOLFO DE ABEL VILELA Dr. en Xeografía e Historia

NICANDRO ARES VÁZQUEZ Lic. en Filosofía

JAIME DELGADO GÓMEZ Lic. en Arqueoloxía

ANTONIO DORADO DÍAZ Enxeñeiro Industrial

ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO Lic. en Historia da Igrexa

ARGIMIRO LÓPEZ RIVAS Lic. en Teoloxía

JOSÉ A. SALGADO AGROMARTÍN Lic. en Sagrada Escritura

MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ Dr. En Filoloxía Clásica

MARIO VÁZQUEZ CARBALLO Dr. en Teoloxía

NICOLÁS VIDAL LÓPEZ Xornalista

LIBROS Nicandro Ares Vázquez, María Dolores

Carmona Álvarez, Miguel Leiva Torrei­

ro, Jesús Mato Mato, María Teresa Gon­

zález Rodríguez, Montserrar López Váz­

quez, Luis Álvarez Durán, Camilo Gon­

zález Rodríguez, Vanesa Ferreiro Blanco,

Marisol López Rodríguez, Ana Puente

Losada e Manuel Teijeiro Sande.

Page 203: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir
Page 204: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · 2014-12-31 · no seu artigo Una inscripción en Santa Eulalia de Bóveda y su contexto ... y dedicar le algún comentario, ... truir

Edición patrocinada por:

XUNTfl DE GALICIA

PRESIDENCIA

Secretaría Xeral de Política Lingüística

I EXCMA. DIPUTACION PROVINCIAL DE LUGO

EXCMO. CONCELLO DE LUGO

GFUNDACÍON CAÍXAqALICIA