Luis Bandres Unanue Euskararen ekintzaile nekaezina

1944-2009

Egilea:

Arantzazu Muñoa

Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak, liburuxka hau egiteko jasotako laguntzagatik, eskerrak eman nahi dizkie:

• Bandres Moneo familiari

• Mikel Zalbideri

• Andoni Sagarnari

• Iñaki Azkuneri

• Joxe Antonio Altunari

• Sebastian Agirretxeri

• Iñaki Maizari

• Maria Jesus Aranbururi

• Eriz Zapiraini eta Orio Produkzioak enpresari

Zuzendaritza: Jerardo Elortza

Argitaraldia: 1.a, 2012ko martxoan

Ale-kopurua: 2.300

© Euskal Autonomia Erkidegoko AdministrazioaKultura Saila

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaServicio Central de Publicaciones del Gobierno VascoDonostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Argazkilaria: Edorta Sanz

Fotokonposizioa: Leitzaran Grafi kak S.A. • Martin Ugalde Kultur Parkea - Andoain-Gipuzkoa

Inprimaketa: Leitzaran Grafi kak S.A. • Martin Ugalde Kultur Parkea - Andoain-Gipuzkoa

ISBN: 978-84-457-3192-5 (Lan osoarena)978-84-457-3195-6

L.G.: SS 284-2012

1

Abertzale on, kulturgile fin

afizioz txistulari

ingeniaritzan doktore eta

irakaskuntzan gidari

fakultatean fisika ematen

euskararen aitzindari

gure Elhuyar sortu zuena

eta lehen lehendakari

zientziazaleoi ondare aparta

utzia diguk opari

abiatzeko oinarri onak

eta idazlan ugari

eskerrik asko guztiagatik

bihotzez agur, Luis Mari

txistu-doinuak lagun hartuta

gugan luze bizi hadi.

Mutikotatik euskalmundurako bidean

LUIS BANDRES UNANUE (1944-2009)

Luis Mari Bandresen hiletan, Donos-

tiako Santa Maria elizan abesteko,

Xabier Azkuek prestatu zuen bertsoa

da, gero Jose Maria Rodriguez Ibabek

RIEV aldizkariko «Luis Mari Bandres

Unanue: euskal kulturan bidegile»

artikuluan publikatu zuena. Lerro gutxi-

tan zehatz deskribatzen du Bandresek

jorratutako ibilbidea, euskararen ekin-

tzaile nekaezina izan baitzen. Euskal-

gintza, irakaskuntza eta politikagintza

uztartu zituen bere bizitza emankorrean.

Eta ibilbide horretan lagundu egin zion

jendarterako zuen gaitasunak eta bere

umore apartak.

2

Pasai Antxon, gerra ondorenean. Nuria

Bandresek, Luisen arreba gazteenak kon-

tatu digunez, euren aitak, izatez tolosarra,

ikasteko zortea izan zuen. Lehenik Or-

duñan egon zen interno eta gero Deus-

tuko Unibertsitatean zuzenbidea ikasi

zuen. «Beste bazkide batekin galvaniza-

tuen fabrika bat zeukan Errenterian eta

han bizi ziren bi anai-arreba zaharrenak

jaio zirenean. Baina gero gerra etorri zen

eta gure aitak Frantziara alde egin behar

izan zuen, errepublikarra zen-eta.» Ge-

rra ostean, Luisen aita Ramon nahiko

hondatuta itzuli zen etxera, eta heriotza

zigorrerako kondena batekin, gainera.

Horregatik, Donostiako Ondarretako kar-

tzelan aurkeztu behar izaten zuen astero.

Nahiko gazterik hil zen Luisen aita. Ama,

Bittori Unanue, Pasaian bertan jaioa zuen.

Aitaren aldeko aitona berriz, hura ere Ra-

mon Bandres, Nafarroako Gobernadore

PASAI ANTXOKO FAMILIA BATEKO SEME

Luis Mari Bandres 1944ko otsailaren

18an jaio zen Pasai Antxon. Zehazki esan-

da, Zumalakarregi kaleko 5. zenbakiko 2.

solairuan. Garai hartan ohikoena zen mo-

duan, etxean bertan jaio zen. Luis Mari

Bandresi etxean eta lagunartean Luis dei-

tu izan diote, eta berak ere nahiago zuen

hala deitzea; Luis Mari nortasun agiriko

izen ofiziala besterik ez zen harentzat, na-

hiz eta hainbat dokumentutan eta idatzi-

tan Luis Mari erabili den.

Lau senideen artean hirugarrena zen Luis.

Bi zaharrenak, Maribi eta Ramon, 36ko

gerraren aurretik jaio ziren Errenterian.

Bi gazteenak berriz, Luis Mari eta Nuria

Pasai Antxoko eskola publikoan egin zituen Luis Bandresek lehen ikasketak. Irudian arreba Nuriarekin

ageri da 1951/52 ikasturtean

3

Zibil izan zen errepublika garaian: zehazki

esanda, 1931ko uztailaren 7tik urte bere-

ko abenduaren 13 arte. Nuria Bandresen

esanetan, euskaraz zekien Nafarroako le-

hen Gobernadore Zibila izan zen.

Pasai Antxon, kalean, egin zituen beraz

Luis Bandresek bizitzako lehen urra-

tsak. Eskolak, kaleko jolasek eta eliza in-

guruko ekintzek betetzen zuten Luisen

eguna. 1986an Pasaia aldizkarian argita-

ratutako «Nire lehen urteetako Pasaia»

artikuluan Luisek berak honelaxe konta-

tu zuen: «Gure haurtzaroan urtea zeha-

ro ondo antolatuta geneukan: ziba aroa,

kanika aroa, maiatzean eta ekainean

egur bila San Juan sua egiteko, gero gure

San Ferminak (hau bai zen aro ederra!),

e.a. Baina, ez urtea bakarrik, eguna ere

baizik. Goizean hamabiak arte, eskola.

Gero ordu bi terdietatik seiak arte beste

horrenbeste, eta seietan irten eta gutako

gehienak “kanto”-ra joaten ginen, han

Don Luis Agirreren (apaizaren) eskutik

gure pinito musikalak eta solfeoaren le-

hen urratsak ematen genituen».

Edozein modutara ere, beste ezeren au-

rretik monagilo izan zen Luis, eta horrek

ere, zentzu batean bederen, markatu

zuen bere bizitza. Garai hartan mezak

latinez ematen zirela kontuan izanik eta

Luisen memoria ona tarteko, apaiz as-

kok baino hobeto omen zekizkien litur-

giako kantuak eta otoitzak latinez.

Mutikotan, familian sobera ezer ez zu-

tela hazi zen Luis. Hala ere, koiun-

tura ekonomiko-sozialak, koiuntura

politikoak nahiz koiuntura intelektual-

-ideologikoak ere nolabait lagundu zio-

ten.

Luisen aita Ramon Bandres Luisen ama Bittori Unanue

4

aldetik begiratuta, berebiziko urratsa zen

euskal kantuak kantatzeko abesbatza iza-

tea. Bautista Bazterretxe, Ikusten duzu goi-

zean eta horrelakok kantatzen genituen.

Luis zen zuzendaria eta taldea lotzen zue-

na. Ezaugarri asko izan ditu Luisek, baina

taldea lotzeko eta elkartzeko bazuen gai-

tasun berezia». 1965ean peritu industria-

leko titulua eskuratu zuen eta goi mailako

ingeniaritza ikastera igaro zen.

65/66 ikasturtean sartu zen Nafarroako

Unibertsitateko ingeniaritza eskolan. Luis

Bandres goi mailako ingeniaritzako 4. pro-

mozioko kide izan zen eta 1970ean lortu

zuen titulua Elektrizitateko espezialita-

tean. Luisen azken urte hartan egin zuen

topo Iñaki Maizak berarekin. Bandres eta

Maiza biak Pasai Antxokoak izan arren

eta aurrez bistaz ezagutu arren, ez zeuka-

ten aparteko harremanik, besteak beste,

belaunaldi ezberdinetakoak zirelako. De-

legatuen bilera batean egin zuten topo.

Maiza lehenengo kurtsokoen delegatua

zen, eta Bandres azken kurtsokoen dele-

gatu izateaz gain, delegatu guztien buru

ere bazen. Atentzioa eman zion Maizari

Luis ikusi zuen lehen aldi hark eta beti

izango du gogoan: «Iritsi ginen delega-

Pasai Antxoko zinta-karrera, 1946. urtean

HERRIKO ESKOLA PUBLIKOTIK DONOSTIAKO

INGENIARI ESKOLARA

Luis Bandresek ikasketak Pasai Antxoko

eskola publikoan hasi zituen. Bere ingu-

ruko gehienak 14 urterekin lanean hasi ba-

ziren ere, berak Donostiako Peñaflorida

institutura joateko aukera izan zuen. Gaur

egun Koldo Mitxelena liburutegia dagoen

lekuan zegoen Peñaflorida institutua.

Batxilerra bukatuta, Donostiako Amaran

ingeniaritza teknikoa ikasten hasi zen Luis

61/62 ikasturtean. Lehen urtea eginda

elektrizitateko espezialitatea hartu zuen.

Baina, Iñaki Azkunek ondo gogoan duen

moduan, peritu-eskolan ez zuten ikasi

bakarrik egiten: «Ordurako ja musika-

zalea zen gure Luis eta abesbatza sortu

zuen eskolan euskal kantuak-eta abeste-

ko. Garai hartarako, euskaltzaletasunaren

5

tuen lehen bilera hartara eta han zegoen

gure Luisito bere traje eta txalekoarekin

eta katedun erlojua zintzilik zuela».

Goi mailako ingeniari titulua eskuratu eta

denbora gutxira doktoretza prestatzen

hasi zen Luis eta 1976an aurkeztu zuen

tesia: El problema del ruido y la sordera en

la industria. Kontuan izan behar da garai

hartan ez zela oso ohikoa ingeniaritzan te-

sia egitea eta berea izan zen Donostiako

Goi Mailako Ingeniaritza Eskolaren his-

torian defendatu zen 6. tesia. 1991. urtean

Ingeniaritza Elektrikoan unibertsitate-

-eskolako katedraduna izatea lortu zuen.

GAZTETXOTATIK MUSIKAN BURU-BELARRI SARTUTA

Luis Bandres 6 urterekin hasi zen Pasai

Antxoko parrokiako koruan kantatzen, ti-

ple bezala. Bide batez, apaizak solfeoa ere

erakusten zien. 9-10 urterekin musika-

-bandara pasatzen ziren eta instrumentu

bat aukeratzen zuten. Luisek, zergatik ez

zekiela, txistua aukeratu zuen. Halaxe,

koruaren eta txistuaren bidez sartu zen

Luis Bandres musikan.

Luis kantore izugarri ona zela esatean,

bat datoz bere ezagun guztiak. «Oso

ondo kantatzen zuen. Oraintxe hilobitik

burua altxatuko balu, haserretu egingo

litzateke, baina nik uste dut hobeto kan-

tatzen zuela, txistua jotzen zuena baino»,

azaldu du Iñaki Maizak. Edonola ere,

Zai Zoi Bele dokumentalerako Joxe Mari

Iriondo eta Eriz Zapirainek egindako

elkarrizketan Luisek berak aitortzen

duenez, txistuari denbora nahikotxo es-

kaini zion eta maila ona izatera iritsi zen.

Jose Antonio Altuna antxotarrak 14 urte

inguru zituela ezagutu zuen Luis, txistua

tarteko: «Gu txistua jotzen hasi ginenean

Gaztetxotatik sartu zen Luis musikaren munduan. Irudian herriko jaietan ageri da txistua jotzen. Eskuinetik hasita

hirugarrena da bera

6

ziren horretan eta, solfeo apur bat ere ba-

zekitenez, euren kasa ikasi zuten.

Luis herrian eta inguruko auzoetako erro-

meria nahiz jaietan ibili ohi zen txistua

jotzen. Baina dantza-taldeekin ere asko

ibiltzen zen eta haiekin atzerrira joateko

parada ere izan zuen. Txistulari ofi zial

bezala, José Ignacio Montes Goizaldiko

txistulariarekin batera, New Yorken egin

zen munduko erakusketa batean parte

hartzeko aukera ere izan zuen.

20 urterako Luisek gutxienez txistua,

txirula, dultzaina eta alboka jotzen

zituen. Alboka ere erabat bere kasa ikasi

zuen: «Zarauzko festetako jaialdi batean

ezagutu nuen alboka. Bizkaitik etorritako

talde bat ari zen jotzen eta bertan ba-

zen albokari bat: Silbestre Elezkano Txi-

librin. Musikaren munduan nahiko sartu-

ta nengoen eta neure buruari esan nion:

“Ikasi behar diat ba instrumentu hori

jotzen”. Garai hartan Euskal Herrian

bost albokari baino gehiago ez ziren izan-

go, eta guztiak baserritar edo artzain gi-

rokoak. Pentsatu nuen ikastea, gutxienez

kontserbatzeko eta ondorengo belaunal-

diei pasatzeko».

herrian lau edo bost ginen eta askotan

elkartzen ginen hartarako. Guretzat eus-

kaldun izateko bidea zen txistua, erresis-

tentziarako bidea». 14 eta 18 urte bitar-

tean Donostian kontserbatorioan txistua

ikasten ibili ziren biak. Luis Bandresek

Isidro Ansorena zuen irakasle; Joxe An-

tonio Altunak berriz, Secundino Martínez

de Lecea.

Donostiako txistulari banda munizipa-

lean ere ibilitakoa da Bandres. 63an sartu

zen, Isidro Ansorena zuzendari zela, sil-

botea jotzen eta urtebete eskas egin zuen.

Gero, ikasketak zirela-eta, Terrassara joan

zen eta bere ordez Joxe Antonio Altuna

sartu zen bandan. 44 urte egin zituen ho-

nek bertan. Bi lagunek dultzaina jotzen

ere ikasi zuten. 18 urte ingururekin hasi

1960ko hamarraldi hasierako Pasaia Antxoko Olentzero eskea. Ezkerretik hasita lehena, txistua eta

danbolinarekin dagoena da Luis

7

EZ DOK AMAIRU-KO KIDE

Taldea sortzeko 1965ean Donostiako

Kursaal zaharrean egin zen lehen bileran

hantxe zen Luis Bandres. Baina ez zegoen

kasualitatez han. Ez Dok Amairu-rekin

izan zuen harremana ulertzeko apur bat

atzera egin behar da denboran. 63/64

ikasturtea Terrassan egin zuen Bandresek

eta hantxe ezagutu zuen Mikel Laboa. Ga-

rai hartan euskal kanta bezala ezagutzen

zirenak betidanik ohiko koruek edo otxo-

teek kantatzen zituztenak ziren. Luisen

beraren hitzak errepikatuz, ez zen existi-

tzen gazteen abestirik. Etena zegoen gau-

za klasikoen eta gazteen gauzen artean.

Bartzelonan berriz, Nova Canço de-

lakoaren baitan, baziren hainbat kantari,

bertako kantetan oinarriturik beste ildo

batetik abiatzen zirenak eta abestiei bes-

telako garapen bat ematen zietenak. «Mikel

Laboa Bartzelonan ja hasia zen euskal

abesti batzuk, ez korukoak, baizik eta

bakarkakoak (Goizuetan bada gizon bat

deitzen zaio Trabuko edo Lili bat ikusi

dut) gitarraren laguntzarekin soilik kan-

tatzen. Horrek ja gure artean nolabaiteko

haustura suposatzen zuen. Gure arteko

giroan gitarra instrumentu espainola zen.

Gureak txistua, dultzaina eta alboka zi-

ren, baina ez gitarra», kontatzen du Luis

Bandresek Zai Zoi Bele dokumentalerako

egindako elkarrizketan.

Bartzelonatik Donostiara itzuli zirenean

bakoitzak bere bidea egin zuen, baina han-

dik bizpahiru hilabetera, ja kurtsoa buka-

tuta zela, Mikel Laboak Luis Bandresi

deitu zion eta hala esan zion: «Pentsatzen

ari gara hemen Donostian edo Donostia

inguruan Katalunian bezala egitea. Ber-

tako instrumentu, abesti, eta abarretatik

abiatuta, gero beste ildo batetik aurrera

eginez, zerbait berria sortzea». Luisek al-

boka, txirula, txistua, dultzaina eta bes-

te jotzen zituelako jarri zen berarekin

Nuria arrebaren ezkontzan, arrebarekin berarekin dantzan

8

kontaktuan Laboa. Bandresek berak kon-

tatzen duenez, berari tokatzen zitzaion

papera zen zubi-lana egitea eta berta-

-bertakoak ziren gauzak erakustea: «Talde-

kideen artean bazen helburu bat: galtzear

zeuden euskal instrumentuak berreskura-

tzea eta jendeari ezagutzera ematea».

Bandresen esanetan, Ez Dok Amairu eten

bat edo zubi bat izan zen. «Harrezkero

normaltasun osoz kontenplatu ditugu he-

men Euskal Herrian abesti modernoak,

edozein motatako abestiak euskaraz abes-

tea. Aurretik dena oso purista zen, hi-

tzaren zentzurik txarrenean, eta Ez Dok

Amairu-k suposatu zuen, besteak beste,

irudi faltsu horrekin amaitzea.»

Albokaren nahiz txirularen transmisio-

-lana egina zegoela ikusirik, Luis Bandre-

sek Ez Dok Amairu eta alboka alde batera

utzi zituen, baina ez zuen musika erabat

laga. Txistuarekin jarraitu zuen hil zen

arte. Euskal Herriko Txistularien Elkar-

teko kide zen eta elkarteak ateratzen duen

aldizkariaren zuzendari izan zen 1991 eta

1992 artean. Donostiako txistulari tal-

dean ere sartuta zegoen eta hainbat ospa-

kizunen bueltan bere bizitzaren amaiera-

ra arte jarraitu zuen txistua jotzen.

EUSKALDUN BERRI

Luis Bandresen gurasoek bazekiten eus-

karaz, eta noiz edo noiz euren artean era-

biltzen bazuten ere, ez zieten seme-alabei

erakutsi. Garai hartan Pasaia erdalduna

zen eta herrian ez zen euskararik entzu-

ten. Euskal gauzak oso esparru txikira,

oso esparru baserritarrera eta pixka bat

gehiagora mugatzen ziren. Luisek gero-

ra ere gogoan zuen, nola euskaraz egiten

zutenei iseka egiten zieten Antxon: «Gu

ginen seinoritoak euskaraz ez genekie-

lako. Pasai Antxon erdaraz egiten zen eta

horixe izan zen nik bizi izan nuen giroa».

Bere arreba Nuriak ere antzeko pasartea

ekarri digu gogora: «Eskolan galdetzen

zigutenean nork zekien euskaraz, denek

ez zekitela esaten zuten, baita zekitenek

ere. Izan ere, jendeari lotsa ematen zion

euskaraz zekiela esateak».

Luis Bandres New Yorken 1965eko uztailaren 15ean

9

Luis Bandres txistuaren eskutik sartu zen

euskal munduan. Pasaian garai hartan

giroa bestelakoa zen, eta Luisek inoiz ez

zuen jakin nolatan sartu zen euskal mun-

du horretan, jakin ez zuen bezala zerga-

tik hasi zen 10 urterekin txistua ikasten:

«Txistua hartu beharrean klarinetea hartu

izan banu, auskalo zer aterako zen». Txis-

tua jotzeak eta estudiante izateak, ordea,

abantaila bat ematen zion Luisi. Izan ere,

lagun-taldeko edota herriko gehienak 14

urterekin hasten ziren orduan lanean eta

astegunak okupatuta izaten zituzten. Lui-

sek, ordea, ekainetik irailera libre izaten

zuen eta berari deitzen zioten inguruko

herri eta auzoetan txistua jotzeko. «Ho-

rrelako zirkuitu moduko batean sartuta

nengoen. Deitzen zidaten jotzera joateko

eta ni auzoz-auzo joaten nintzen. Eta ga-

rai hartan nahiz eta bai Pasai Antxo eta

bai Donostia oso erdaldunduta egon, in-

guruko auzoak ez zeuden hala. Orduan

nire 14-15 urterekin gogorra zen txistua

jotzera joatea eta ikustea nik ez nuela ezer

edo ia ezer ulertzen. Eta nik esango nuke

hortik sortu zitzaidala euskara ikasteko

grina hori.»

Hala, Donostian zegoen euskara ikasteko

zentro bakarrera joaten hasi zen: Euskal

Izkera ta Iztunde Eskolara, hain zuzen ere.

Gaur egun Amarako suhiltzaileak dauden

tokian zegoen akademia eta han zegoen

musika kontserbatorioa ere. «Gela ba-

tean Isidro Ansorenarekin txistua ikasten

San Joango txistulari munizipala izandako Jose Ramon Etxeberriari omenaldia egin zioten Pasai Donibaneko

Sociedad Yola elkartean. Ezkerrekoa da Luis

Mendi giroan, Aiako harrian 64-65 urte inguruan. Ezkerreko txistularia da Luis Bandres eta eskuinekoa

Jose Antonio Altuna

10

Cintruénigon, Nafarroan. Bertako fes-

tak igarotzera joana zen Maite, bera Do-

nostiakoa izan arren, birraitona-amonak

hangoak baitzituen. «Luis bere lehen-

gusu bati laguntzera joana zen, bere

lehengusu hura ere Cientruénigoko neska

batekin baitzebilen, eta hantxe ezagutu

ginen», kontatu digu Maitek. Luisek 24

urte zituen orduan eta Maitek 19. Hantxe

ezagutu eta harremana hasi zen. Luis eta

Maite 1972ko uztailaren 17an ezkondu

ziren Donostiako Santa Maria elizan eta

Donostiako Amaran jarri ziren bizitzen.

Handik lauzpabost urtera Foruen pasea-

lekura joan ziren bizitzera eta 1985. urte

inguruan Askatasunaren Hiribidera. Bi

seme-alaba izan zituzten: Saioa, 73an

jaioa eta Iñaki, 75ekoa. Donostiako Santo

Tomas Lizeoan ikasi zuten biek.

nuen eta gero aldameneko gelara joaten

nintzen eta Maria Dolores Agirre errezil-

darrak euskara irakasten zidan. Akademia

hartan ikasi nituen lehenengo urratsak eta

gaineratikoa mendian ikasi nuen, berezi-

ki Pasaiako lagun batekin.» Horrez gain,

14-15 urte ingururekin pare bat udatan

Beteluko baserri batera joan zen euskara

ikastera eta Andoni Sagarna bere lagunak

ondo irudika dezakeen moduan, «bere

izaera ezagututa, Luisek hasikinak ikasiko

zituen eta gero berehala hasiko zen bate-

kin eta bestearekin praktikatzen, lotsa gu-

txirekin, tipi-tapa».

DONOSTIARA EZKONDU

1969ko irailaren 8an gero bere emazte

izango zen Maite Moneo ezagutu zuen

Luis Bandres eta Maite Moneoren ezkontza, 1972ko uztailaren 17an

L

11

lagunarteko eremura mugatzen zen euska-

ra, unibertsitatean nahiz lan espezializatuan

beste hizkuntzak erabiltzen zituzten. Uni-

bertsitatean zientzia eta teknologia ikaske-

tak egiten ari ziren hainbat gazte konturatu

ziren han ikasten eta irakasten zena euska-

raz ere ikas eta irakats zitekeela. Testuingu-

ru horretan ulertu behar da EKTren sorrera

lehenik, eta gero, Elhuyarrena, zientziaren

eta teknologiaren arloetan euskarak zituen

hutsuneei konponbide bila hasi zirenean

sortu baitziren.

Jende arrunta lehen aldiz unibertsitate-

ra iritsi zen garaikoa da Luis Bandres.

Horri beste fenomeno bat ere gehitu

zitzaion: hasieran zezakeen jendearentzako

sortutako unibertsitateak ere (Deustu Bil-

bon, EUTG-ESTE Donostian, eta OPUS

Iruñean, Donostian sortu berria zuen es-

pezialitatearekin) masifi katzen hasi ziren.

Etxetik euskaldunak ziren ikasle asko uni-

bertsitate horietara joaten ziren. Euskaldun

gazte haietako askok etxetik zekiten euska-

ra eta euskara besterik ez zuten egiten fami-

liako ia denekin, eta baita auzoko zenbait

lagunekin ere. Beraz, euskaraz zekiten gaz-

teak unibertsitatera abiatu zirenean, kontu-

ratu ziren egunaren zati handi batean eus-

karaz bizi zirela, baina euskararen alor hori

erabat konpartimentatua zela. Etxeko eta

Zientzia eta teknologiaeuskaraz sustatuz

Luis Bandres, Saioa eta Iñaki seme-alabekin

EUSKAL KULTUR TALDEKO PARTAIDE

Luis Bandres Goi Mailako ingeniaritzako

ikasketak egiten ari zela sortu zen Euskal

12

ni Sagarnarekin egin nuen topo lehen al-diz. Gure artean gure zaletasun komuna, Euskal Herriaren alde lan egitekoa, hain zuzen, laster plazaratu zen eta, gazteak ginenez, berehala jarri ginen martxan. Honela, gure gainontzeko ikaskideen ar-tean euskara nortzuk jakingo zuten bila-tzeari ekin genion, geroago haiekin batera euskara irakasteko edo zientzia euskaraz lantzeko talde bat osatzeko asmoarekin. Honela, eta beste lagun batzuekin bate-ra, Eskolako EKT Euskal Kultur Taldea abiatu genuen».

Mikel Zalbide ingeniaritza eskolara iri-

tsi zenerako sortuta zegoen Euskal Kultur

Taldea. Bera etxetik euskalduna zen eta

egun batean Kepa Mujika hurreratu zi-

tzaion eta hala esan zion: «Hi, euskarazko

klaseak eman behar dizkiagu. Patxi Al-

tunak, jesuita batek, liburu bat atera dik,

hori hartzen duk eta oso erraza duk». Bi

saio diferentetan ematen zituzten eskolak.

Goizeko 8:30etatik 9:00etara eta arratsal-

Luis eta Maite Dalkeith-en (Eskozia) 1981eko abuztuan. Luis ingelesa ikastera joana zelako bertan zegoen eta

Maite bisitan joan zitzaion

EKTko hainbat kide eta Elhuyarren hainbat sortzaile.Horien artean Luis, erdian betaurreko beltzekin dagoena (Mikel Zalbideren

argazkia, Elhuyar Fundazioak utzia)

Kultur Taldea (EKT), eskolaren barruan

zientzia eta teknikaren moduko gaiak

euskaraz landu ahal izateko. Irutxuloko

Hitza-n 2007an argitaratutako «Beste

euskaltzain donostiar bat: Andoni Sagar-

na» izeneko artikuluan hala idatzi zuen

Bandresek berak: «1965. urtean gaude.

Ni Donostiako Goi Mailako Ingeniari-

tza Eskolara gaur egun Koldo Mitxele-

na dagoen eraikuntzan sartu berria naiz.

Zeresanik ez, garai hartan euskara, euskal

kultura, hots, gure euskal munduarekin

erlaziorik zeukan guztia erabat baztertu-

ta zegoen Unibertsitatetik eta edonondik

eta nik nirekin euskaltzaletasuna neka-

rren. Urte hartan, kurtso berean, Ando-

13

dean, 15:00etatik 15:30era. Ingeniaritza es-

kolak hasi baino ordu erdi lehenago. «Eta

klasea nork ematen genuen?», azaldu digu

Zalbidek: «a) Etxetik euskara genekienok,

baina geure bizitzan liburu bat euskaraz

irakurri gabekook. b) Euskaldun berriek.

Adibidez, Pedro Migel Etxenike eta biok

egun berean hasi ginen eskolak ematen».

Hala, EKT sortuta, euskarazko eskoletan

euskal kultura eta euskara teknikoa lan-

tzen hasi ziren. Euskal Kultur Taldea izan

zen Elhuyar Kultur Taldearen abiapuntua.

ELHUYARREN SORTZAILE

1972. urteko arratsalde batean, Luis Ban-

dresek Don Bosco ikastetxean eskolak

ematen zituen tokira joan ziren Mikel

Zalbide eta Juanjo Gabiña harekin hitz

egitera: «Elhuyar antolatzekotan hasi gi-

nenean, Bandres antzeko kontuetan sar-

tuta zebilenez, berarengana jotzea erabaki

genuen eta Gabiñaren motoan, ni pakete

nintzela, biok joan ginen aldapan gora

Don Boscora», gogoratzen du Zalbidek.

Euskara eta zientzia uztartzeko proiek-

tuari buruz proposamen zehatz bat egin

zioten bi gazteek Bandresi: ingeniari

Elhuyarren sortzaileetako batzuk: 1.Iñaki Azkune; 2.Felix Azpirotz; 3.Luis Mari Bandres; 4.Jesus Mari Goñi; 5.Rene Harluxet; 6.Xabier Larrea;

7.Andoni Sagarna; 8.Imanol Tapia; 9.Kepa Zalbide; 10.Mikel Zalbide. (Elhuyar Fundazioak utzia)

eskolan elkarrekin aritutako lagunen na-

hiz orain ikasketak amaituta dituztenen

artean talde bat sortzea. Elhuyar Kultur

Elkartearen hazia izan zen bilera hura.

Zalbidek esplikatu digunez, berak Kole-

gio Alemanean ikasi zuelako lotura ba-

zuen hizkuntzekin eta kuriosoa egiten zi-

tzaion euskaraz jakitea, bizitzaren zatirik

handienean euskara erabiltzea, baina eus-

kararen esparru hori bere horretan amai-

tzea. «Konturatu ginen fi sikako estatika

eta dinamika eta gainerakoak euskaraz

ere ikas eta irakats zitezkeela. “Eta apun-

teak euskaraz prestatzen hasiko bagina?”

pentsatu genuen. Pentsatu eta egin. Eus-

karazko apunteak makinaz prestatu, mul-

tikopistegian kopiak egin, EKT jarri eta

ikasleen artean banatzen genituen. Hortik

hasi zen Luisengana (Bandres) joatea, eta

14

gero Andonirengana (Sagarna), eta gero

Iñakirengana (Azkune), eta besteengana

eta hortik sortu zen Elhuyar.»

Elhuyar lagun talde batek sortu zuenez,

hasieran ez zeukan inolako egiturarik.

Astean zehar bakoitzak bere eginkizunak

zituen eta larunbat arratsaldetan hasi zi-

ren elkartzen. 20 bat urtez elkartu ziren la-

runbat arratsaldero. Hasieran San Ignazio

Zirkuluan eta gerora beste toki batzuetan

ere bai. Larunbat arratsaldetan 16:00etan

elkartzen ziren. Iñaki Azkunek ere gogoan

ditu bilera haiek: «16:00etan geratzen gi-

nen eta hantxe elkartzen ginen elkarri dei-

rik egin gabe. Eta oso arriskutsua zen ez

joatea, zeren gero Luisek esaten zuen: “lan

hau hik egin behar duk” eta “nola nik?”

eta berak: “bai aho batez erabaki diagu”».

Bileretan elkartzen ziren lagunen kopurua

aldakorra izaten zen, bilerak irekiak bai-

tziren. Hasieran fi joak Andoni Sagarna,

Jesus Mari Goñi, Mikel Zalbide, Luis Ban-

dres eta Iñaki Azkune ziren. Denborare-

kin beste batzuk ere sartu ziren.

Andoni Sagarnak, gaur egungo kontzeptu

bat erabiliz, interes-taldetzat jotzen du

70eko hamarraldi hasieran sortu zen talde

hau: «Interes komunak genituen pertso-

nok osatutako talde bat zen hura. Denok

nahi genuen euskara ikasi eta praktikatu

arlo teknikoan eta zientifi koan eta hori

zen batzen gintuena».

Lidergorako bere gaitasuna aintzat hartuta

eta taldekide guztiek hala erabakita, Luis

Bandres izan zen sorreratik bertatik Elhu-

yarren zuzendari. Hasierako lagun-taldea

forma eta egitura ezberdinak hartuz joan

bazen ere, berak bete zuen kargu hori harik

eta 1985ean Eusko Jaurlaritzara joan zen

arte, Kultura eta Turismo sailburu. Orduan

Andoni Sagarnak hartu zuen betekizun hori.

Elhuyarren sortzaileetako batzuk (Elhuyar Fundazioak utzia)

CAF-Elhuyar Sarietan Merezimenduzko Saria entregatu zion 2009an Elhuyarrek Luisen sendiari. Alabak jaso zuen saria (Iñigo Ibañezen argazkia,

Elhuyar Fundazioak utzia)

15

1974. urtean, eta Luis Bandresen zuzenda-

ritzapean, taldeak Elhuyar aldizkaria ka-

leratu zuen lehen aldiz, Euskal Herriaren

Adiskideen Elkartearen babespean (haren

separata gisa) eta Donostiako Aurrezki

Kutxa Munizipalak diruz lagunduta.

Iñaki Irazabalbeitiak «Urtez urte, ezina

ekinez egina» artikuluan kontatzen duen

moduan, Luis Bandresen gidaritzapean,

1977an Elhuyarrek profesionalizatzeko

lehen urratsak eman zituen, egun erdiko

lanaldiarekin 2 lagun jarrita. 1980. urtean

berriz, Elhuyarrek San Ignazio Zirku-

lua utzi eta Atotxako frantziskotarren

lokaletan egonaldi laburra egin ostean,

Donostiako Garibai kaleko 23an fi nkatu

zuen bere lehen egoitza propioa. Azkenik,

1981ean aldizkariaren edukiak eta egitura

berritu ziren eta Elhuyar berezko izaera

juridikoko kultur elkarte bilakatu zen.

1973an eta 1974an, Donibane Lohizu-

nen egin ziren, Euskaltzaindiak anto-

latuta. 1997an Mari Karmen Meñikak

Argia aldizkarian egindako elkarrizketa

batean Luis Bandresek berak kontatzen

du UEUren lehen ikastaroan nola parte

hartu zuten: «1973ko uztailean Doniba-

ne Lohizunen, aurreko urtean Baionako

euskal kulturaren astearen barruan egin

ziren hitzaldien segida bezala, Udako

Euskal Unibertsitatearen lehen ekital-

dia antolatzeko asmotan zebiltzala jakin

genuenean, inolako zalantzarik gabe

gure taldeko batzuk bertan parte hartzea

erabaki genuen».

UEUren inguruan Luis Bandresen ekar-

pena era desberdinetakoa izan zen. Ho-

rien artean ondoko hauek azpimarra di-

tzakegu: hitzaldiak, ikastaroak, artikuluak

eta liburuak eta, zer esanik ez, antolake-

tan buru-belarri sartua ibiltzea.

Luis eta Maite ezkontzaren25. urteurrenean

UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATAREN

BULTZATZAILE

Luis Bandresek, Elhuyar taldearen bidez,

Udako Euskal Unibertsitatean (UEU) ere

hartu zuen parte. Lehen bi urteetako saioak,

16

Luis Bandres beste ezeren gainetik

irakasle izan zen. Unibertsitate

ikasketak egiten ari zelarik, hasi zen

Pasaiako Don Boscon eskolak ematen eta

irakaskuntzan jarraitu zuen osasunak utzi

zion artean. 73/74 ikasturtean Altzako Juan

XXIII ikastetxean ingeniaritza tekniko in-

dustriala jarri zuten petrokimikan eta ho-

rren sorkuntzan ere ibili zen Bandres, ber-

tan irakasle zelarik. Huraxe izan zen gero

kimika fakultatea izango zenaren aurreka-

ria. Artean EHU existitzen ez zen arren,

1975ean Kimikako Fakultatea sortu zen

Donostian eta Luis Bandres bertako idaz-

kari izendatu zuten. EHUren sorreraz ge-

roztik, Luis EHUko irakasle bilakatu zen,

eta bertako Kimika Fakultatean nahiz Es-

kola Politeknikoan irakasle izan zen bizitza

osoan, Eusko Jaurlaritzan Kultura sailburu

izan zen bi urteetan izan ezik. 1991. urtean

unibertsitate-eskolako katedraduna izatea

lortu zuen Ingeniaritza Elektronikoan eta

1993-1995 aldian Eskola Politeknikoko

zuzendari aukeratu zuten.

Ingeniari industrial eta unibertsitateko irakasle

Luis eta bere arreba Nuria Erroman Juan Pablo II.arekin 1996ko maiatzaren 13an

17

tu nahi izan zuen Luisek eta horretarako

egin zuen lan. 1975ean Kimika Fakulta-

tea sortu zen Donostian, Luis Bandres

izendatu zuten idazkari eta bera izan zen

euskarazko eskolen bultzatzaile nagusi:

«Esan dezaket harrotasun guztiarekin,

niri tokatu zitzaidala gerra ostean, ofi zial-

ki unibertsitatean euskaraz emandako

lehengo klaseak gidatzea», dio Zai Zoi

Bele dokumentalerako egindako elkarriz-

ketan. «Orduan Gonzalo Martín Guzmán

UNIBERTSITATEKO EUSKARAZKO LEHEN

ESKOLAK

Luis Bandres izan zen Gipuzkoan uniber-

tsitate eskolak euskaraz ematearen aldeko

bultzatzaile nagusia. Bizkaian, berriz, Jose

Ramon Etxebarria. Aurrez EKT, Elhuyar

nahiz UEUrekin erakutsi bezala, uniber-

tsitatean irakasle zelarik ere, zientzia eta

teknologia euskararekin uztartzen jarrai-

Donostiako Unibertsitate Eskola Politekniko berriaren irekiera ekitaldia

18

zen dekano eta nik galdetu nion ea nola

ikusten zuen erdaraz ematen nituen kla-

seak errepikatuta euskaraz ematea. Or-

durako unibertsitatera iritsia zen ikastole-

tatik ateratako lehenengo uholdetxoa eta

hala erantzun zidan dekanoak: “Zuk nahi

baduzu, aurrera”, eta horrelaxe hasi ginen

euskarazko eskolekin.»

UNED, EHU-REN UDAKO IKASTAROAK ETA EUSKO

IKASKUNTZA

Luis Bandresek Bergarako UNED Uni-

bertsitateko zuzendari kargua bete zuen

1979-1985 urteetan. Aldi hartan, titulurik

gabeko andereño eta irakasleen arazoari

konponbidea bilatzen lagundu zuen Ban-

dresek. Hala, astean bitan ikastaroak an-

tolatu ziren Bergaran ikastoletako irakas-

leen tituluen normalizazioa bideratzeko

eta euskararen alfabetatze prozesua area-

gotzeko. 1984. urtean, bestalde, Luis

Bandres EHUren Udako Ikastaroen III.

edizioaren zuzendaria izan zen, Goio

Monreal errektoreak izendatua. Horrezaz

gain, Eusko Ikaskuntza 1978. urtean be-

INGENIARIEN ELKARGORA IRAULTZA

Luis Bandresek eta garaiko beste inge-

niari batzuek izugarrizko aldaketa ekarri

zuten Ingeniarien Elkargora. Aldaketa

generazionala ez ezik, aldaketa politikoa

ere gauzatu zuten. 1975eko azaroan Fran-

co hil ostean, gizarte zibila ikaragarrizko

indarra hartzen hasi zen eta helburutzat

jarri zuen infl uentzia guneak hartzen joa-

tea; infl uentzia gune horietako bat zen

Ingeniarien Elkargoa, eta Luis Bandresek

hori ondo zekien.

1975 arte Ingeniarien Elkargoa erregime-

neko jendearen esku egon zen. Franco

hil zenean, ordea, Elkargoa zuzendaririk

gabe zegoen, juxtu lehentxeago hila ze-

lako. Elkargoan sartu berria zen ingeniari

gazteen talde batek —eta tartean zen Luis

Bandres— hortxe ikusi zuen aldaketarako

aukera eta zuzendaritzarako hautagaitza

rriz martxan jarri zenetik bertako bazkide

izan zen, eta 1980 eta 1985 artean, « Zientzia

Fisiko-Kimikoa eta Matematikoak» saila-

ren arduraduna ere bai.

19

1986ko irailaren 5ean Jesus Maria Leizaolari egindako omenaldian Luis Bandres eta Sebastian Agirretxe ageri dira Leizaolarekin batera

1976an zuzendaritza talde berriak, zu-

zendari kargua betetzeko deialdia egin

zuen. Sebastian Agirretxe posturako

aurkeztu zen eta beraxe hautatu zuten:

«Luis Bandres eta hauek sekulako aldaketa

ekarri zuten Elkargora. Ideia berriekin eta

gogoz beteta zetozen gazte haiek eta iraultza

ekarri zuten. Haiek Elkargora ekarritako

aldaketa handienetako bat elebitasuna

sartzea izan zen», oroitzen du Agirretxek.

aurkeztu zuten; eta askoren harridura-

rako irabazi egin zuen. Ondorioz, Luis

Bandresek 1975ean Ingeniarien Elkar-

goko idazkari kargua hartu zuen eta postu

hori bete zuen 1983 arte.

20

Politikara jauzia:«gizon konpletoa»

Mutikotan gerturatu zen Luis euskal

mundura, gaztetatik izan zen eus-

kaltzale eta euskalgintzan jardun

zuen gainera. Donostian mundu abertza-

lea elkartzen zen guneetan, hantxe izaten

zen Luis, eta horietako bat zen Urbieta

kaleko Aurrera taberna. Harreman han-

dia egin zuen Luisek gero politikan zer-

bait izatera iritsi zen jendearekin, hau da,

orduko elite politikoarekin. Garai hartan

gainera, alderdi guztiek, baina bereziki

EAJk, jende falta izugarria zeukaten, eta

gazte ikasiak, prestatuak, langileak eta

ekintzaileak, hau da, Luis bezalako

gazteak oso erakargarri egiten ziren

edozein alderdirentzat.

Hala, 1984an EAJn afiliatu zen, Donostia

Zaharreko Uriburu Batzarrean. Eszisio

garaian ere, Bandresek argi erakutsi zuen

bere posizionamendua eta Jose Antonio

Ardanza lehendakari zela, Kultura eta

Turismo sailburu kargua hartu zuen Eusko

Jaurlaritzan, 1985ean. Jauzi handia izan

zen bere bizitzan. Elhuyarren, UNEDen,

Eusko Ikaskuntzan nahiz irakaskuntzan

zituen ardurak utzi eta politikara egin zuen

salto. 1987. urtean Kultura eta Turismo

Sailburutza uztean irakaskuntzara itzuli

bazen ere, ia bizitza osoan ibili zen

politikan. 87tik 94ra legebiltzarkide

izan zen. 95etik 99ra Gizarte Ekintzako

diputatu izan zen Gipuzkoako Foru

1989ko Alderdi Egunean Joseba Egibar akordeoia eta Luis Bandres panderoa jotzen

21

Aldundian eta 99tik 2003ra Kultura,

Euskara eta Kirol diputatu. Alderdiaren

barruan, Uriburu Batzarreko kide izateaz

gain, EBBko kide izan zen 89tik 92ra eta

GBBko kide, 2004tik 2007ra.

EUSKO JAURLARITZAKO KULTURA ETA TURISMO

SAILBURU

EHUren estatutuak onartzeko klaustroan

zegoen Luis Bandres Kultura eta Turismo

sailburu izateko deia jaso zuenean. Oso

ondo gogoratzen du Iñaki Maizak goiz

hura: «Elkarren ondoan geunden eserita

Bilboko Ingeniarien Eskolako paraninfoan

eta atezaina etorri zitzaion bila telefono dei

bat zeukala esanaz. Atera zen eta bueltan

honelaxe esan zidan: “Arratsalderako

bilera batera deitu naute. Uste dut Kultura

eta Turismo sailburu izateko proposatuko

didatela”. Erabakia oso azkar hartu behar

izan zuen, gau hartan bertan edo hurrengo

egunean Gobernuko kideen zerrenda

publikatzen baitzuten».

1985ean osatu zen Eusko Jaurlaritzako kideak. Tartean Luis Bandres, orduko Kultura eta Turismo sailburua

22

GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIAN DIPUTATU

Roman Sudupe ahaldun nagusi zela, bi le-

gegintzalditan izan zen diputatu Luis Ban-

dres. Lehenik, 1995etik 1999ra Gizarte

Ekintzako diputatu izan zen. Aurrerapau-Luis Bandres Espainiako erregeari

eskua ematen

Luis Bandres Koldo Mitxelena eta Jose Antonio Ardanzarekin

Luisen beraren hitzetan ere jaso dugu

garai haren berri. 1992. urtean Argia

aldizkarian Amagoia Ibanek egindako

elkarrizketa batean, Eusko Jaurlaritza-

ra joateko erabakia bat-batekoa edo

aspaldikoa ote zen galdetuta honela

erantzun zuen Bandresek: «Bi urte

neramatzan EAJko afiliatu bezala. Ez

dakit zer arrazoirengatik deitu zidaten.

Ardanza jaunak jakingo du inork baino

hobeto. Baina nik zerbait egiteko gai

nintzela uste nuen, eta ahaleginak egin

nituen. Gauza batzuk lortu nituen eta

beste batzuk ez».

so nabarmenak eman ziren legegintzaldi

hartan menpekotasuna zuten pertsonak

lehentasuna zutenen artean ipintzen eta

horrek zekartzan behar sozio-sanitarioei

hitzarmen bidez konponbidea bilatzen.

1999tik 2003ra, berriz, Kultura, Euskara

eta Kirol diputatu izan zen eta aldi harta-

tik zerbait nabarmentzekotan euskal kul-

turari emandako bultzada aipatu behar

da: euskaraz editatutako liburuen presen-

tzia areagotu zen; eta arte plastikoetan,

musikan nahiz antzerkian zeuden zenbait

programa indarberritu ziren. Azpimarra-

tzeko modukoa da Artelekuk legegintzal-

di hartan izan zuen pizkunde aldia ere.

Maria Jesus Aranburu zuzendari izan zen

Bandresekin bi legegintzaldietan. Haren

23

Luis Bandres Donostiako zinemaldian bere emaztearekin eta beste hainbat agintari politikorekin

esanetan, beste ezeren aurretik, abertza-

lea eta euskaltzalea zen Bandres: «Gero,

lehen itxura batean kontserbadore tanke-

ra eman bazezakeen ere, oso gizon aurre-

rakoia eta humanista zen. Gizon konple-

toa zen Luis: batetik, ikasketaz ingeniaria

eta teknikoa zelako; eta bestetik, formazio

humanista izugarria eta kultura ikaraga-

rria zituelako».

AZKEN URTEETAN DIBULGAZIOAN

MURGILDUTA

Koldo Mitxelena liburutegiko datu

basearen arabera, Luis Bandresek

9 liburu idatzi zituen guztira. Horien

artean daude Zientziaren historiografia,

Elektromagnetika, Algebra bektoriala,

Euskal abertzaletasunaren historia, Eslaba

edota Terminologia klasikoaren oinarriak.

Horrez gain, 92 artikulu idatzi zituen

hainbat liburu eta aldizkaritan. Eta horiei

gehitu behar zaizkie egunkari nahiz atari

digital ugaritan idatzitako artikuluak.

Jose Maria Rodriguez Ibabek RIEV

aldizkarian publikatutako «Luis Mari

Bandres Unanue: euskal kulturan bide-

24

Asko idatzi zuen eta era askotako gaien

inguruan: politika, musika, historia-

ko gertaerak, erlijioa, filosofia gaiak,

teknologia berriak, zientzia, euskara...

Horren erakusle dira azken aldian

Txistulari aldizkarian, Irutxuloko

Hitza-n, Noticias-en, erabili.com-en edota

izaronews-en idatzitako artikuluak.

Luis bere bilobekin

GAIXOTASUNEAN ISILIK

Dibulgazio lanetan buru-belarri zebilela

iritsi zitzaion gaixotasuna Luis Bandresi.

2008ko maiatzean tumorea diagnostikatu

zioten buruan. Hasieran, sendatzeko itxa-

ropen handiarekin eraman zuen gaitza eta

kristautasunak ematen zion lasaitasuna-

rekin. Gaixotasunak aurrera egin ahala,

ordea, etsi egin zuen eta behin hala esan

zion emazteari: «Ze pena, Maite. Bizitza

oso polita, baina motza». «Eta kito! Inoiz

ez zuen ezer gehiago esan. Isildu egin zen

betiko», dio Maite emazteak. Urte eta erdi

gaixo eman ondoren, 2009ko abenduaren

2an hil zen, bere aita Ramon hil zen egun

berean.

gile» artikuluan dioen moduan, Luisek

betidanik erakutsi zuen dibulgaziorako

ahalmena eta azken urteetan grina hori

areagotu egin zitzaion: «Artikulu eta

liburu-kopuru handia argitaratu zuen

1991. urtetik aurrera».

Egilea:

Arantzazu Muñoa

Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak, liburuxka hau egiteko jasotako laguntzagatik, eskerrak eman nahi dizkie:

• Bandres Moneo familiari

• Mikel Zalbideri

• Andoni Sagarnari

• Iñaki Azkuneri

• Joxe Antonio Altunari

• Sebastian Agirretxeri

• Iñaki Maizari

• Maria Jesus Aranbururi

• Eriz Zapiraini eta Orio Produkzioak enpresari

Zuzendaritza: Jerardo Elortza

Argitaraldia: 1.a, 2012ko martxoan

Ale-kopurua: 2.300

© Euskal Autonomia Erkidegoko AdministrazioaKultura Saila

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaServicio Central de Publicaciones del Gobierno VascoDonostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Argazkilaria: Edorta Sanz

Fotokonposizioa: Leitzaran Grafi kak S.A. • Martin Ugalde Kultur Parkea - Andoain-Gipuzkoa

Inprimaketa: Leitzaran Grafi kak S.A. • Martin Ugalde Kultur Parkea - Andoain-Gipuzkoa

ISBN: 978-84-457-3192-5 (Lan osoarena)978-84-457-3195-6

L.G.: SS 284-2012

Luis Bandres Unanue Euskararen ekintzaile nekaezina

1944-2009