ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be,...

120

Transcript of ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be,...

Page 1: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.
Page 2: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.
Page 3: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBEARI

Kantabroko Itxaso kondairak edestuanAurkiten dan Ogoño mendi itzaltsuak,

Amak semeak legez gorderik bere altzoan,Daukaz, herri maitia, zure etxetxuak.Berak jagoten zaitu negu haserretuan

Ekaitz ikaragarri ta uhinetatikBerak udabarrian, udan ta atzeneanItzalez emoten dau arpegi zugaitik.Baita bere anaia Gurbusti biloztuak,

Zure beste aldean jagole jarririk,Luzetzen deutsuz pozez zuri bere besoakEta Ogoñok legez zaukaz laztandurik.

Ezta balitzatekez benetan gurasoakAurkituko zinatez hain ondo gordea.

Horregaitik zaukedaz neuk bere laztanduakZuek Ogoño eta Gurbusti mendia.

Hortxe ikusi neban lehenengoko argiaHortxe nahi neuke ikusi azkenengokoaZeure kai ondotxuan dago neure etxea

Eta etxe hatantxe neura amatxua.Hortxe daukat gomuta, hortxe, daukat bizia

Hortxe ditut anaia ta neure lagunak,Hortxe sortu zirean, ta amaituko ete dira,

Nire gozozko ames ta maitetasunak?

Gorgonio Renteria

Elantxobeko semea

Page 4: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Testuak / Textos:

© Xarles Cepeda

Arkeologia Atala / Capítulo arqueología:

© J.C. López Quintana

Argazkiak / Fotografias:

© Jon Maguregi © Bizkaiko Foru Aldundia - Foru Artxiboa (BFA/AFB) © Gipuzkoako Artxibo Orokorra (AGG/GAO) © Xarles Cepeda

Euskera: Artez

Argitalpena eta edizioa / Publicación y edición:

© Elatxobeko udala 2007

Dirulaguntza / Subvención:

EUSKO JAURLARITZA. Ingurumen eta Lurralde Antolamendu SailaUrdaibai Biosfera Erreserbaren Patronatua % 56

Bateratze eta Prestatze lanak / Coordinación y realización:

AIXERREKU, Natura eta Ingurugiroa S.L.

Lege gordailua / Depósito Legal:

BI-3198-07

I.S.B.N.: 978-84-611-9392-9

Diseinua, maketazioa eta inprimatzea / Diseño, maquetación e impresión:

GráficasAmorebieta

Esker onak / Agradecimientos:

Joseba Parra, Jose Arego, Damian Gandarias, Amagoia Guenaga, Miren Josu Eiguren, Irene Renteria, RamonLatxiondo,EnkarnaLandetaetaberezikiXabierArana-riberelaguntzaetakonfidantzagaitik.

Page 5: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Aurkibidea/Indice ELANTXOBE / Itsasoaren besarkadan

Aurkibidea

Indice

1.- Sarrerea

2.- Deskripzino orokorra

3- Elantxobe antxinatean

• Elantxobe historiaurrean • Erdi Aroa • Erregimen zaharra

4.- Elantxobe XX. mendean.

• XX. mendea protagonisten oroimenean - Umezaroa - Kontserba-fabrikak - Jolasak - Gerrea eta gerraostea - Jaiak - Auzotarrakazko hartu-emonak - Marinelak - Tabernak

�.- Ekologi eta paisaje ondarea

• Paisajearen deskripzinoa • Elantxobe Urdaibaiko Biosfera Erreserbearen testuinguruan • Kostako malkarrak • Basoak eta baso-landaketak • Landazabal atlantiarra • Lurpeko mundua • Itsaspeko mundua

6.- Ondare kulturala eta etnografikoa

1.- Introducción

2.- Descripción general

3- Elantxobe en la antiguedad

• Elantxobe en la prehistoria • La edad media • El antiguo régimen

4.- Elantxobe XX. mendean.

• El siglo XX en la memoria de sus protagonistas -Lainfancia -Lasfábricasconserveras - Los juegos - La guerra y la postguerra -Lasfiestas -Larelacionesconlosvecinos - Los marinos - Las tabernas

�.- Patrimonio ecológico y paisajístico

•Descripciónpaisajística •Elantxobeenelcontextodela ReservadelaBiosferadeUrdaibai. •Losacantiladoscosteros •Losbosquesycultivosforestales •Lacampiñaatlántica • El mundo subterráneo • El mundo submarino

6.- Patrimonio cultural y etnográfico

00

00

00

00

00

00

Page 6: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE / Itsasoaren besarkadan Aurkezpena

Aurkezpena

Presentación

Elantxobe euskal kostaldeko udalerri txiki bat da. Hedaduraz ez da handia, baina askok eta askok ezagutzen dabe bertako historia eta paisaje bereziengaitik. Elantxo-beren jatorria alboko Ibarrangelu udalerrian dago, ber-tako parte izan zan-eta itsasoak bizilagun batzuk bera-ren altzora erakarri ebazan arte. Harrezkero Elantxobe itsasoagaz bat eginda bizi da, itsasoaren aldarte aldaketa guratsuak eta, aspaldion, orain dela gutxi arte, haren es-kuzabaltasun amaiezinaren azkena onartuta.

Elantxobe portu garrantzitsua izan zan; sartaldea-ren erasoaren babesean, Ogoño lurmusturrak emotendeutson kareharrizko bizkartzain sendoaren aterpean. Lurmusturraren babespean egote hori bertako kaleen eta herrigunearen egitureak be erakusten deusku. Esku beroko jentea da, gura barik inoren etxebizitzetara gertu-ratzen dan jentea kaleak estuak eta aldastsuak diralako, alkarregaz bizi gura dauen jentea da.

Elantxobeesunpequeñomunicipiodelacostavasca,dereducidaextensiónperoconocidopormuchosporsusingu-lar historia y paisaje. Elantxobe tiene sus orígenesenelvecinomunicipiodeIba-rrangelu, del que formó parte hasta que lamarsedujoaalgunosdesusvecinos/as a su regazo.Desde entonces, convi-veconella,asumiendosuscaprichososcambiosdeánimoy,enlasúltimasépo-cas,elagotamientodesu,hastaépocasrecientes,inacabablegenerosidad.

Elantxobe fue puerto importan-te, al abrigo de los embates del oeste, abrigado por la escolta de sólida rocacalizaproporcionadaporelcaboOgoño.Esterecogimientoalabrigodelcabosetransmitetambiénenlaarquitecturadesuscallesysunúcleourbano.Gentedemanocalientequeseavalanzasinquererenlasviviendasajenasporloestrechoyempinadodesuscalles,gentequeriendovivirjunta.

Alarretik kostaldeko ikuspegi ederra

Vista de la costa desde Alarre

Page 7: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Presentación ELANTXOBE / Itsasoaren besarkadan

Esku artean daukazun liburu umil honegaz giza lorratz horretara hurreratu gura dogu, inguratzen dauen eta nortasuna emoten deutson paisaje bardin ezina oso-tzen dauen giza lorratzera. Zalantza barik, elantxobeta-rrenizakereaezlitzatekeberberaizangoOgoñorenhor-ma bertikalak han ez balegoz, horreek aldats gogorrak eta itsaso guratsua ez baleukiez, hasikerako garaietatik lagun daukiezan betiko kalatxorien soinurik ez balego eta bizilagunen arteko barriketarik ez balego, udan ge-rizpean eta negu gogorrean mahai baten inguruan izaten dabezan barriketak.

Orrialdeon bidez Historian eta gertakarietan ze-har ibiliko gara, antxina-antxinako sasoietatik izan diran aldaketak aztertuko doguz, lurralde txiki eta sakratu ho-netan gizakiak itxi dauen aztarrena zein izan dan ulertu ahal izateko.

Portuaren ikuspegi orokorra

Vista general del puerto

Este humilde libro que tienes entre lasmanosesunacercamientoaesaim-pronta humana, arquitecta del incom-parable paisaje que lo envuelve y quele infunde personalidad. Sin duda, el carácterdelosElantxobetarrasnoseríaigualsin lasparedesverticalesdeOgo-ño, sin sus cuestas imposibles, sin sumarcaprichoso,sinelsonidodelaseter-nasgaviotasqueacompañanasusveci-nos desde el principio de los tiempos,indudablemente,sinlatertuliaentreve-cinos,alasombraenveranoyalrededordeunamesaenelduroinvierno.

Mediante estas páginas nos propone-moshacerunrecorridopor laHistoriaysusacontecimientos,observandoloscam-bios que se han ido dando desde tiempo inmemorial,conelfindecomprendercualha sido la huella que el ser humano ha de-jadoenestepequeñoysagradoterritorio.

Page 8: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE / Itsasoaren besarkadan Deskribapen orokorra

Deskribapen orokorra

Descripción general

Elantxobe Bizkaiko kostalde-kostaldean dago, eta guztira 1,81 km2-ko azalerea dauka. Elantxobeko lurral-de txikia trokatsua eta menditsua da. Portuko lapatzetik Ogoñokopuntaraino,aldatsgogorreko307megingodo-guz. Ogoño lurmusturra da, zalantza barik, udalerrikogorabeherageografikoesanguratsuena.

Ez dauka ibai edo errekarik, ezpada ze, eta udale-rriarenneurriak eta orografiakontuanhartutapentsaugeinken moduan, ibilbide oso laburreko ubide batzuk. Halandabe,Ogoñomendigunekarstikoaklurazpikouribilgu garrantzitsuak daukaz, interes handiko leza eta guzti, besteak beste, Atxurkulu.

Geologia bitxia dauka, izan be, neurri bertikal han-diko urganeratze karstiko baten du jatorria, eta % 100eko desnibelak daukaz; hau da, itsaspe sakonean behera egi-ten daben horma bertikalak daukaz.

Herrigunearen ikuspegia iparraldeko moilatik

Visión del aérea urbana desde el muelle norte

Elantxobe se sitúa en plena costavizcaina, ocupando una superficie totalde 1,81 km2. Su pequeño territorio esabrupto y montaraz. Desde la Lapatza del puerto,hastalapuntadeOgoño,recorre-remos 307 m. de fuertes pendientes. Este caboes,sinduda,elaccidentegeográficomássignificativodelmunicipio.

Nodisponederíosniarroyospro-piamentedichos,sinodecursosdeaguademuycortorecorrido,comoesdeima-ginar por las dimensiones y orografíadelmunicipio. Sin embargo, elmacizokárstico de Ogoño dispone de cursossubterráneosdeagua importantes, consimasdegraninteréscomoAtxurkulu.

Su geología es peculiar, al basar-se enunafloramientokársticodegrandimensión vertical, con desniveles del100%,formandoparedesverticalesquese prolongan bajo las profundidades marinas.

Page 9: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Descripcióngeneral ELANTXOBE / Itsasoaren besarkadan

Elantxobe Ibarrangeluko bizilagunek eregi eben portuan jaio zan. 1832. urtera arte Ibarrangeluko parte izan zan. Ibarrangeluko auzo legez 1520 inguruan sortu zan, portua sortu eben arrantzaleak bertan biziten parau ziranean. Iparraldean eta Sortaldean Kantauri itsasoa-gaz dauka mugea, eta Hegoaldean eta Sartaldean, barriz, Ibarrangelu dauka mugalagun.

Bizilagunak portua eta Alarre tontorra batzen dauzan aldats luze eta malkartsuan bizi dira; horixe da herrigunea, eta oso bizilagun gitxi bizi dira hortik kanpora.

Elantxobe nace en el puerto cons-truidoporvecinosdeIbarrangelu.Formópartedeestemunicipiohasta1832.Suori-gencomobarriodeIbarrangeluparecere-montarsealláporelaño1520,alformarseelasentamientooriginariodepescadoresquedaríalugarasupuerto.LimitaalNor-teyalEsteconelmarcantábrico,yalSuryalOesteconIbarrangelu.

Supoblaciónviveenel áreaurbanaque se extiende por una prolongada y em-pinadapendientequecomunicaelpuertoconelcolladodeAlarre,siendomuypo-cos losvecinosquevivenfueradelcascourbano.

Atxurkulu

Udalerriaren mugakLímitesmunicipales

IbaiakRios

GR-98

Kantauriar artadietako eremuaren mugakLímitesáreadeencinarcantábrico

Udalerriaren mugakLímitesmunicipales

IbaiakRios

GR-98

Kantauriar artadietako eremuaren mugakLímitesáreadeencinarcantábrico

Page 10: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.
Page 11: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

1. KAPITULUA

Elantxobe antxinatean

Elantxobe en la antiguedad

CAPITULO 1

BFA/AFB R.417/1059

Page 12: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

12

Elantxobe antxinatean

Elantxobe en la antiguedad

Elantxobe historiaurrean.

Elantxobek hartzen dauen lurraldean topautako lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxoben topau dan historiaurreko lehenengo aztarnategia,OgoñokoLandahatx-zuloa, 1967an topauzan, Bizkaiko Espeleologi Taldeak prospekzino ugari egin ebazan garaian, hain zuzen be. Batez be, oso emokorra izan zan Urdaibain kobazuloko aztarnategi arkeologikoe-tan egindako katalogazino beharra: 1962. urtean Gerran-dixo (Ibarrangelu), Armotxe (Arteaga), Axpe (Arteaga), Burrutxugane (Ibarrangelu) eta Kobaederra (Arteaga) kobetako biltegi arkeologikoak topau ziran; 1966an Elesu (Kortezubi) kobea; 1967an Ogoñoko Landakokobea(Elantxobe);eta1968anAretxalde(Ereño)kobea.Ogoñoko Landako kobea Bizkaiko Espeleologi TaldekoGoikoetxeak eta Agirrek topau eben. Bertan, egiaztapen arkeologikoko lagin baten, silexean landutako tresnak eta itsas moluskuak topau ebezan.

2000. urtean, Juan Carlos López Quintanak eta Amagoia Guenagak (AGIRI Arkeologia Elkartea) aire li-brekoaztarnategibitopauebezanOgoñolurmusturrarensartaldekopartean.AztarnategieiOgoñoIetaOgoñoIIizenak ipini jakezan, eta silexeko industrien errepertorio txiki bat emon dabe (López Quintana 2002). Horrezaz ga-

Elantxobe en la prehistoria.

Lasprimerashuellasde frecuenta-ción humana en el territorio ocupadopor elmunicipio de Elantxobe, corres-ponden a unmomento avanzado de laPrehistoria. No obstante, los datos dis-ponibles son insuficientes y no se hanacometido por el momento estudiossistemáticos.

El primer yacimiento prehistóri-co localizado en Elantxobe, la cuevade Ogoñoko Landa, se remonta al año1967, época de intensa actividad pros-pectoraenBizkaiaporpartedelGrupoEspeleológicoVizcaíno. Especialmente,esfructíferalalabordecatalogacióndeyacimientos arqueológicos en cueva enel área deUrdaibai: en el año 1962 sedescubren los depósitos arqueológicosdelascuevasdeGerrandixo(Ibarrange-lu), Armotxe (Arteaga), Axpe (Arteaga), Burrutxugane (Ibarrangelu) y Kobaede-rra(Arteaga);en1966lacuevadeElesu(Kortezubi);en1967OgoñokoLandakoKobie(Elantxobe);yen1968lacuevadeAretxalde(Ereño).LacuevadeOgoñokoLandafuedescubiertaporlosmiembrosdelGEV,GoikoetxeayAguirre,quieneslocalizaronutensiliostalladosensílexyrestosdemoluscosmarinosenunacatadecomprobaciónarqueológica.

Enelaño2000,JuanCarlosLópezQuintana y Amagoia Guenaga (AGIRI Arkeologia Elkartea) localizan dos ya-cimientos al aire libre en la parte occi-dentaldelCaboOgoño.Losyacimientos,denominadosOgoño I yOgoño II, hanaportado un discreto repertorio de in-

Page 13: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

13

nera,OgoñoIeninguruetan,ADESEspeleologiaTaldekoR. Garai kideak aurkikuntza litiko bat erregistrau eban 90eko hamarkadan. Azkenik, 2006. urtean, aztarnategi arkeologikoko errastuak topau ebazan Ander Guenagak (ADES Espeleologia Taldea) Ortotxu kobazuloan.

Jakina, ausartegia da historiaurreko kokalekuon kronologia bat ezartea daukagun erregistro arkeologiko urria oinarritzat hartuta, eta hondino gehiago kokale-kuok lurraldean euki eben esangura azaltzea. Baina, ha-landa be, lau aztarnategiek badaukiez aztertu geinkezan antzeko ezaugarri batzuk:

1.- Ogoño lurmusturraren goiko partean dagoz:kobazulo biak sortaldeko isurialdean, eta aire libreko bi lekuak kontrako isurialdean, sartaldekoan.

2.- Arkeologiari jagokonez, katalogautako mate-rialen erregistroan ezaugarri bardinak daukiez: lauretan topau dira silexean egindako tresnak eta itsas molus-kuak.

Elantxoben topau zan historiaurreko lehenengo aztarnategia Ogoñon dago

En Ogoño se encuentra el primer yacimiento prehistórico localizado en Elantxobe

dustriasensílex(LópezQuintana2002).Además,enlasproximidadesdeOgoñoI,seregistróunhallazgolíticoaisladoaprincipiosdeladécadadelos90porR.Garay, miembro del Grupo de Espeleo-logíaADES.Porúltimo,enelaño2006,se localizan indicios de yacimiento ar-queológico en la cueva de Ortotxu, lo-calizadaporAnderGuenaga(GrupodeEspeleologíaADES).

Efectivamente,esaventuradoplan-tearunacronologíay,másaún,explicarla significación territorial de estos en-claves prehistóricos a partir del exiguoregistro arqueológico disponible. Sinembargo,loscuatroyacimientosposeenalgunos rasgos comunes que podemosanalizar:

1.- Se emplazan en la parte alta del CaboOgoño: lasdos cuevas en su ver-tiente oriental, y los dos sitios al aire libreensuopuestaoccidental.

2.-A nivel arqueológico,muestranrasgos comunes en el registromaterialcatalogado:loscuatroenclavesaportanun repertorio de utensilios en sílex ymoluscosmarinos.

Page 14: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

14

Hipotesi proposamen legez, itsasaldeko lau az-tarnategien kronologiara eta esangurara hurreratzeko, batezbeOgoñokoLandakobeahartukodoguoinarrit-zat (bertan daukagulako informazino gehien), eta, era berean, sistematikoki aztertu diran itsasaldeko beste aztarnategi batzuetatik lortutako datuak (Ispasterreko Kobeaga II kobazuloa; Berriatuako Laminak II koba-zuloa; eta Lekeitioko Lumentxa eta Santa Katalina ko-bazuloak) (López Quintana 2000; Berganza eta beste batzuk 1994; Arribas 2006).

OgoñokoLandakobazuloarenkokalekuak(Ogo-ñokoitsaslabargaindiezineanbertan)etazuloarkeolo-gikoan topau diran itsas molusku ugariek, itsasoa ustia-tzen eban okupazino bat zala pentsau eragiten deusku. Halanda be, gatxa da itsas ustiapen hori aitutea gaur egungo paisajean: itsasoaren ondoko kobazulo bat da, baina sarrera gatxa dauka, eta ez oso errentagarria his-toriaurreko marisko-biltzaile talde batentzat. Halanda ze, ez dogu uste okerrekoa danik pentsetea OgoñokoLanda kobazuloa glaziazino berantiarrean okupau zana (amaierako goi Magdaleniensean eta Aziliensean segu-ruenik, orain dala 12700 eta 9800 urte artean). Kasu horretan,OgoñokoLandakobeabaiizanleitekepuntuestrategiko bat, bai ehizarako, bai itsasoko baliabideak biltzeko, itsasoaren mailea urrunago egoalako eta ez egoalako, ondorioz, gaur egungo troka malkartsurik. Izan be, troka hori Holozenoko azken transgresino fa-seetan sortu zan, itsasoaren urraduraz.

Santa Katalina eta Laminak II kobazuloetan (kos-taldetik hur dagozan aztarnategiak biak) egiaztatu da itsas moluskuen aprobetxamentu intentsiboa egoana amaierako goi Magdaleniesean eta Aziliensean (orain dala 12700-9800 urte). Laminak II kobazuloari jagokon kasu zehatzean, hornidute horren oinarria lapa espezie bi dira, Patella vulgata eta Patella ulyssiponensis, marearteko inguruetan batutakoak (Imaz 1994). Beste alde batetik, amaierako Magdalenienseko Santa Katalina kobazuloaren II. maileak (orain dala 11460 ± 420 urte datautua) itsas moluskuen aprobetxamentu handia erakusten dau, batez be Patella vulgata espeziearena (Arribas 2006, 244).

Como propuesta de hipótesis, para aproximarnos a la cronología y signifi-cación de estos cuatro yacimientos deubicación litoral, nos basaremos esen-cialmenteenlacuevadeOgoñokoLan-da (la quemás información aporta) y,de forma paralela, en los datos propor-cionadosporunaseriedeyacimientos,también de ubicación litoral, investi-gados de forma sistemática (la cuevadeKobeagaII,enIspaster; lacuevadeLaminak II, en Berriatua; y las cuevasde Lumentxa y Santa Catalina, en Lekei-tio) (López Quintana 2000; Berganza y otros 1994; Arribas 2006).

El emplazamiento de la cueva deOgoñokoLanda,prácticamentesobreelinfranqueableacantiladodeOgoño,ylapresenciadeabundantesmoluscosma-rinosensurellenoarqueológico,hacenpensarenunaocupacióncentradaenlaexplotacióndelmediolitoral.Sinembar-go,esdifícilcomprenderesaexplotaciónlitoral en el paisaje actual: se trata deunacuevacontiguaalMar,peroconunaccesocomplicadoypocorentableparaungrupodemariscadoresprehistóricos.Portanto,noparecenadaextrañoplan-tearlaocupacióndelacuevadeOgoño-koLandaduranteunepisodioregresivomarino del Tardiglaciar (posiblementeduranteelMagdaleniensesuperiorfinalyAziliense,entre12700y9800añosan-tesdelpresente).Enestecaso,lacuevadeOgoñokoLandasípodríaserunpun-to estratégico, tantopara la caza comoparalarecolecciónderecursosmarinos,situándoseelniveldelmarmásalejadoy no existiendo, por tanto, el abrupto acantiladoactual, formadoporlaabra-sión marina durante las últimas fasestransgresivasdelHoloceno.

EnlascuevasdeSantaCatalinayLa-minakII,yacimientoscercanosalalíneadecosta,seconstataunaprovechamientointensivodemoluscosmarinosduranteelMagdaleniense superiorfinal yAziliense(c.12700-9800añosantesdelpresente).EnelcasoconcretodelacuevadeLami-nak II, este aprovisionamiento se centraendosespeciesdelapas,Patella vulgata y Patella ulyssiponensis, recolectadasenzona intermareal (Imaz 1994). Por su par-te,elnivelIIdelacuevadeSantaCatalina,delMagdaleniensefinalydatadoen11460±420añosantesdelpresente,revelaunaprovechamientointensivodelosmolus-cosmarinos,esencialmentedelaespecie Patella vulgata (Arribas 2006, 244).

Page 15: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

1�

Halanda be, ez dogu baztertu behar Epipaleolitiko garaian(oraindala9800eta6000urteartean)OgoñokoLandan gizakia bizi eitekeana, eta historiaurreko aro ha-retan itsas baliabideen aprobetxamentua oso handia zan. Kobeaga II kobazuloan, orain dala 7500 eta 6500 urte artean, lapak eta magurioak (patella eta monodonta) batzeko jarduera handia eukiela igarten da, marearteko eremuetan eta itsas labarretan (López Quintana 2000, 150-151).

Ondorio legez, eta hipotesi moduan, Elantxobe-ko eremuaren okupazinoa, seguruenik, glaziazino be-rantiarraren amaiera aldean izan zala uste dogu (orain dala 12000 bat urte). Populazino hori areagotu egingo zan Epipaleolitikoan, itsasoaren ustiapen intentsiboaren ondorioz.

Marearteko leunguneetan eta itsas labarretan harturiko lapak intentsidade handiz batu ebezan Ogoñoko kobazuloetako lehenengo bizilagunek

Las lapas recolectadas en las rasas intermareales y bases de los fueron inten-

samente recolectadas por los primeros pobladores de las cuevas de Ogoño

Sinembargo,nodebemosdescartarel establecimientohumanoen la cuevadeOgoñokoLandaduranteelEpipaleo-lítico(entre9800y6000añosantesdelpresente), época prehistórica de máxi-mo aprovechamiento de los recursosmarinos. En la cueva de Kobeaga II,entre 7500 y 6500años antes del pre-sente, se percibe una intensa actividadrecolectoradelapasymagurios(patella y monodonta), desarrollada en las rasas intermarealesyen losacantilados (Ló-pez Quintana 2000, 150-151).

Comoconclusión,yamododehipó-tesis,planteamoslaocupacióndeláreade Elantxobe muy posiblemente desde el finaldelTardiglaciar(entornoa12000años antes del presente), poblamientoque se vería incrementado durante elEpipaleolítico,enrelacióna laexplota-ciónintensivadelmediolitoral.

Page 16: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

1�

Erdi Aroa

Elantxoberen historia erabat lotuta dago Ibarran-geluren bilakaereagaz, bertako auzoa izan zan-eta XIX. mendeko lehenengo herenera arte. Ibarrangeluri buruzko lehenengo dokumentua Alfonso XI.ak 1372an (1334. ur-tean kristauen egutegian) emondako pribilegio-agiria da. Agiri horretan Lekeitioko uribilduaren pribilegio batzuk egiaztatzen dira. Bertan dino Lekeitiko Andra Mari elei-zea bertako jauntxoena zala eta 1325ean Maria Lopez de Haro andreari emon eutsiela Arbatzegiko eta Ibarrange-luko eleizen truke. Halanda ze, parrokia, hau da, baserri komunitate baten antolaketaren jatorria, 1300. urtean han egoala esan leiteke.

Bizkaiko Jaun-andrek San Andres parrokia sortu ebenean, Ibarrangeluko uri nukleoa sortu zan, bizilagu-nak bertan batu eta euren arazoak onartu eta kudeatu eiezan, komunitatea antolatzeko hainbat moduren bi-

Ibarrangeluko Elantxo auzoak emon eutsan izena Elantxoberi XVI. mendearen hasikeran.

Elantxo, barrio situado en Ibarrangelu daría nombre al originario barrio de Elantxobe a principios del siglo XVI.

La Edad media

La historia delmunicipio deElan-txobe se halla intimamente únida aldevenir del municipio de Ibarrangelu,delcualformópartecomobarriohastael primer tercio del siglo XIX. La pri-mera referencia documental acerca dela existencia de Ibarrangelu procedede laCartadeprivilegiodeAlfonsoXIdelaño1372,(1334eracristiana)en laque confirmaba algunos privilegios delaVilladeLekeitio,mencionandoquelaiglesia de Santa Maria de Lekeitio per-tenecióalosseñoresdiviserosdedichavillaycambiadaaDña.MaríaLopezdeHaro, quien la donó a laVilla en 1325por la iglesias de Arbazegi e Ibarrangelu, porloquelaexistenciadelaparroquia,origendelaorganizacióndeunacomu-nidad rural, puede datarse al menos en elaño1300.

Con la creación de la parroquia deSanAndrésporpartedelosSeñoresdeBi-zkaia,Ibarrangeluconsolidaunnúcleour-bano donde se aglutinarán sus pobladores

Page 17: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

1�

dez egin be. Udalerriaren uri garapenaren eta garapen ekonomikoaren ondorioz, 1520an Elantxobe auzoa sortu zan, arrantzaleentzako bizileku finko legez. Hasikeranainguraleku naturala izango zan, arrantzarako txalupak gordeteko lekua, eta bertan, kostata, gurdiak beteten ziran eguneko arrantzeagaz, gero herrigunera eroateko, San Andres eleizatik hurrean. Arrantzaleen lehenen-go baserriak egin ziranetik aurrera, Elantxobe arrantza jarduera handia garatzen hasi zan, eta horrek nortasun nabarmena emon eutsan. Ondorioz, mendeen joanean, ama-udalerritik, hau da, Ibarrangelutik urruntzen joan zan, Ibarrangeluk gehiago begitzen eutsan-eta baserriko landa ekonomiari. Elantxoberen garapenenean eta haz-kundean onerako eragin nabarmena euki behar izan eban behe erdi arotik aurrera arrantzeagazko sortu zan interes handiagoak, nagusi zan erlijino giro handian babestuta. Interes horrek, halaber, kontsumitzaile barriak be sortu ebazan, gatzetan ipinita produktua kontserbetako emo-ten eban aukereari esker.

Erdi Aroko giza asentamentuak, oro har, mendi-hegalaren erdi inguruan ezarri ziran, eta abeltzaintzea eta basoak emoniko baliabideak garatzen ebezan. Denporeak aurrera egin ahala, nekazaritzea ibarretara eta itsaser-tzera bajatu zan, eta basoa eta mendia abeltzaintzarako geratu ziran. Eredu ekonomiko horren gidoia hausi egin zan Elantxoben, udalerria ezaugarritzen daben ezauga-rrigeografikoeneraginez,hainzuzenbe.PentsaugeinkeErdi Aroan, portuko guneetatik kanpora, kareharrizkoak ez diran mendi-hegalak fruta-arbolak landatzeko erabili zirala, besteak beste, sagarrondoak eta gaztainondoak, baita zerealak landatzeko be, garia eta txoriartoa. Bien bitartean,Ogoñohatxekogorengoeremuakgaraihare-tan Elantxobe auzoa zanean, egurra ateratzeko egozan abelburu gitxietarako erabilten ebezan.

Elantxoberen kokalekua, Ogoño lurmusturra-ren Sortaldearen babespean, ez zan halanbeharrezkoa izan. Auzoa sortu ebenek, zalantza barik, Laga hondar-tza zabalean edo leunbeko badia txikia geratzeko auke-rea be aztertuko eben. Halanda be, herri jakituriak he-gal aldastsuetara joatea agindu eutsen, errekarrizko eta

conelfindeasumirygestionarsuspro-blemas comunes en diferentes formasdeorganizacióncomunitaria.Enelde-sarrollourbanoyeconómicodelmuni-cipioseconsolidaelbarriodeElantxobecomoasentamientoestabledepescado-res en 1520. Primeramente, debió ser un fondeadero natural donde se guardaban las lanchasdepesca, ydesdedonde secargaban costosamente carros con lascapturasdiariashastaelnúcleourbanocercano a la iglesia de San Andres. Apartir de la construcciónde losprime-ros caseríos de pescadores, Elantxobecomienza a desarrollar una actividadpesquera que le infunde una notoria personalidad y le va diferenciando conelpasode lossiglosdelmunicipioma-triz de Ibarrangelu, más orientado a la economíaruraldelcaserío.AldesarrolloycrecimientodeElantxobedebióinfluirfavorablementeunmayorinterésporlaprácticadelaactividadpesqueraapar-tir de la baja edad media, apoyada por el fuerte clima religioso reinante, quegeneraránuevos consumidores, ayuda-dosporlasposibilidadesquelatécnicadelsalazónofreceenlaconservacióndeesteproducto.

Los asentamientos humanos en la Edad Media se sitúan, por lo general,en áreas de media ladera donde se de-sarrollaban las actividades ganaderas,explotándose los diferentes recursosque generaban los bosques. Con el paso deltiempo,laagriculturabajaalasve-gas y riberas dejando las zonas de monte a laganadería.Estemodeloeconómicorompe su guión en Elantxobe debido a lascaracterísticasgeográficasqueleca-racterizan.Cabepensar,queenlaEdadMedia, fuera de las áreas del puerto to-das las laderas no calizas pudiesen serdestinadasalcultivodefrutalescomoelmanzanooel castaño,e inclusoal cul-tivodecereales talescomoel trigoyelmijo. Mientras tanto, las zonas más altas delpeñóndeOgoñoseríandestinadasalaprovisionamientodeleñayalaspocascabezasdeganadoqueexistíanenelen-toncesbarriodeElantxobe.

LalocalizacióndeElantxobe,alabri-godelEstedelcabodeOgoño,nofuefru-todelazar.Quienescrearonelbarriosinduda sopesarían la posibilidad de insta-larseenlaespaciosaplayadeLaga,ein-clusoenlabahíadeLeunbe.Sinembargo,la sabiduría ancestral les hizo decidirsepor lasempinadas laderasqueacababanen una ensenada de cantos rodados yarena al Este de Ogoño. La localizaciónactualcorresponderíaaunacaracterística

Page 18: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

1�

hareazkoitsasadarreanamaitzenzanhegaletara,Ogoño-ko ekialdean. Gaur egungo kokalekuak Euskal Herriko antxinako portu guztietan dagoen ezaugarria dauka: sartaldeko denporaleetatik babestuta dagoala, hau da, Kantauri osoannagusidiranekatxetatik.Ogoñokohatxizugarriak aparteko babesa emoten eban itsasoko ekatxe-tarako, eta denporale handiko sasoietan euskal kostalde-ko porturik seguruenetako bat da.

Sasoi haretan arrantzatzen ziran arrain danen artetik (bokarta, legatza, besegua, sardinea…) balearen arrantzea izan zan energiarik gehien eskatzen ebana, eta era horretako arrantzarako berezko teknologia bat sor-tu zan. Euskal balearen arrantzea, hau da, euskaldunek gehien maite daben balearen arrantzea udagoieneko eta neguko hileetan egiten zan, orduantxe etorten ziran-eta baleak euskal kostaldera, Artikotik etozanean. Balearen arrantzeari esker, euskal ontziek itsaso asko ezagutu ebe-

Laga hondartzea da Ibarrangeluren eta Elantxoberen arteko mugea

La playa de Laga marca el límite municipal entre Ibarrangelu y Elantxobe.

comúnentodoslospuertosprimitivosdeEuskal Herria: situarse al abrigo de los temporales del oeste, predominantes en todoelcantábrico.Elimpresionantepe-ñóndeOgoñoofreceríaunabrigoañadi-doentempestadesmarinas,constituyén-dose en uno de los puertos más seguros delacostavascaenmomentosdefuertestemporales.

Detodaslaspesqueríasquesereali-zabanenaquellasépocas:anchoa,mer-luza,besugo,sardina,..,eslapescadelaballenalaqueabsorberámayorenergía,y crearáuna tecnologíapropiapara esetipodepesca.Lapescadelaballenafran-ca, especie preferida por los vascos, serealizabaenlosmesesdeotoñoeinvier-no,épocaenquelasballenasseacerca-banalacostavascaprocedentesdelárti-co.Lapescadelaballenaprovocóunam-plioconocimientodelosmaresporpartedelastripulacionesvascas,quellegaronenesteafánporperseguirlahastalacosta

Page 19: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

1�

zan, izan be, balearen atzetik Ameriketako kostaldeeta-raino joan ziran, Ternuara. Bertan, euskaldunak nagusi ziran balearen eta makailaoaren arrantzan.

Balea oso-osorik aprobetxetan zan. Balearen koipea, esate baterako, sasoi haretako oinarrizko erregaia zan, etxeetan argia egiteko haxe erabilten zalako. Balea-ren okela gihartsua jan egiten zan, mihina zan gehien es-timetan zan partea, eta horixe emoten jakon San Andres eleizeari. Horreen zetazeoen urritasun gero eta handia-goaren eraginez auzo herrien arteko liskarrak hasi ziran, batez be arrantzearen lurralde jurisdikzinoaren ganeko liskarrak. Halan bada, Elantxobeko arrantzaleek hainbat eta hainbat auzi aurkeztu ebezan inguruko herrien kon-tra, batez be Bermeoren kontra, baleak Elantxoberen lu-rralde jurisdikzinoan arrantzatzeagaitik.

Arrantzako jarduerearen muga geografikoak ze-haztu ostean, Elantxobe arrantzarako erabateko de-dikazinoz pasau zan Antxinako Erregimenera; paisajea, barriz, abeltzaintzan eta fruta-arbolen ustiapenean oi-narritzen zan udalerriko aldatsetan edo hegal erdietan. Ogoñonartadikantauriarrekoorbantxikibatzukegozan,baso eta abeltzaintzako erabilera mistokoak.

Zere arruntak Ogoño aurretik mila batzuetara pasetan

Rorcuales comunes pasando a varias millas frente a cabo Ogoño.

americanadeTerranova,dondelosvas-cosejerceríanunpredominioenlascap-turasdeballenasybacalao.

La ballena era aprovechada en sutotalidad,siendosugrasaelcombustiblebásicodelaépoca,utilizadoparaalum-brarloshogares.Sucarnemagraseutili-zabacomoalimento,siendolalengualapartemásapreciada,porloqueestaseentregaba a la iglesia de San Andrés. La escasezcadavezmayordeestosgrandescetáceos provocó graves disputas conlos pueblos vecinos, especialmente enlo referente a la jurisdicción territorialdelapesca.Asípues,sonnumerososlospleitosquelospescadoresElantxobeta-rraspresentancontraotrospuebloscer-canos,enespecialBermeo,porcapturasde ballenas en territorio jurisdiccionalde Elantxobe.

Definidosloslímitesgeográficosdelaactividadpesquera,Elantxobepasaráalantiguorégimenconunatotaldedica-ciónalaactividadpesquerayunpaisajebasadoenlaexplotaciónganaderayfru-tales en las pendientes o medias laderas delmunicipio,manteniéndosepequeñasmanchasdeencinarcantábricoenOgo-ñoconusomixtoforestal-ganadero.

Page 20: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

20

Erregimen zaharra

AntxinakoErregimenakrisidemografiko latzba-tegaz hasi zan; gaixotasunek eta goseteek sarraskiak eragin ebezan biztanleen artean, eta itsasoko segurtasun ezak, hau da, kortsarioen etenbako presentziak, areago-tu egin eban krisia, mugatu egiten ebezan eta arrantza--ontzien urteerak eta kanpoko merkataritzearen horni-durea.XVII.mendean industriakokrisia izan zan, izanbe, euskal burdinak lehiakortasuna galdu eban Suediako mineralaren aurrean eta, ondorioz, murriztu egin zan Europaiparraldekoherriakazkoitsastrafikoa.Krisisasoiharen ondorioz, Elantxobeko bizilagun batzuek base-rriko lanetara jo eben, familiei jaten emon ahal izateko. XVIII.mendeansartzeankostaldekoherriakbirpopulatueta berpiztu egin ziran. Egoera horren erakusgarri legez, esan leiteke, Elantxobek 1704an 21½ sutegi eukazala eta 1746an, ostera, 42½ .

Mende horren bukaeran lehenengo moilak eregi ziran, eta 1783an bigarren tabernea. Horrek erakusten dau bizilagun kopuruak gora egin ebala eta egoera eko-nomikoa be hobea zala. Moilak 1781ean eregi ziran, eta hareen kostuak, 20.000 dukat, hainbat urtez euki eban zorpetuta arrantzaleen kofradia, hainbat fidatzailerenekarpenakaz finantzau eben eta. 1825ean Elantxobek695 bizilagun eukazan, Ibarrangeluko bizilagunen er-dia inguru.

Garrantzia demografikoa eta, beste motibo ba-tzuen artean, arrantzearen ondoriozko ahalmen ekono-mikoa izan ziran, zalantza barik, Elantxobe Ibarrange-lutik behin betiko bereizteko eragile nagusiak. 1832an jazo zan hori, eta harrezkero udalerri independentea da Elantxobe. Arrantzearen ondoriozko ahalmen edo loraldi ekonomiko horri esker uri eta itsas garapen na-barmena euki eben Bermeok, Lekeitiok eta Ondarroak, baina Elantxobe beraren kokalekuko baldintza orogra-fikoekmugatzeneben,etaezeukanbestearrantzalehe-rri batzuek euken hazteko aukerarik. Halanda be, Elan-txobe arrantza portu garrantzitsua izan zan Antxinako Erregimen osoan.

Antiguo Régimen

El Antiguo Régimen se inicia conuna fuertecrisisdemográfica,provoca-da por enfermedades y hambrunas que asolaránlaspoblaciones.Estasituaciónseveráacrecentadaporlainseguridadenlosmaresdebidoalacontinuapresenciadecorsariosquelimitaránlassalidasdelos pescadores y el abastecimiento delcomercio exterior. Otro factor impor-tanteserálacrisisindustrialderivadadelapérdidadecompetitividaddelhierrovasco frente al mineral sueco duranteel sigloXVII, por lo que se reducirá eltráficomarítimoconlospaísesdelnortedeEuropa.Esteperíododecrisisllevaráa algunos vecinos de Elantxobe a tra-bajar en laboresdel campoparapoderalimentar a sus familias. Con la entrada del sigloXVIII, lospueblos costeros serepueblanyserevitalizan.Comomues-tradeestanuevasituación,cabeseñalarque en el año 1704 Elantxobe contabacon 21½ fogueras, mientras que en1746contabayacon42½.

A finales de este siglo se constru-yen los primeros muelles, y en 1783 la segunda taberna, lo cual atestiguael aumentode la población y sumejorperspectiva económica. Losmuelles seconstruyen en 1781 y su coste, 20.000ducados, mantuvo durante años en-deudada a la cofradía de pescadores,teniendoqueserfinanciadaconaporta-cionesde variosfiadores.Lapoblaciónaumenta, y en 1825 Elantxobe llegará a los695habitantes,prácticamentelami-tad de los habitantes delmunicipio deIbarrangelu.

La importancia demográfica, uni-da sin duda a la pujanza económicaderivada de la pesca llevó, entre otrascausas, a la separación definitiva deElantxobe,pasandoaserunmunicipioindependiente de Ibarrangelu en 1832. Estapujanzaeconómicaderivadade lapescallevóapuertoscomoBermeo,Le-keitio y Ondarroa entre otros, a un de-sarrollourbanoymarítimonotable,sinembargo,Elantxobeseviólimitadoporlascondicionesorográficasenlasquesesituaba, sin posibilidades de un creci-miento similar a otros pueblos pesque-ros. Aún así, Elantxobe seguirá siendoun importante puerto pesquero durante el Antiguo Régimen.

Page 21: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

21

Nekazaritzako eta abeltzaintzako jarduerak

Batez be arrantza-udalerria izan arren, Elan-txoben baegozan nekazariak be, eta ageriko arrazoiak tarteko, Ibarrangeluko auzoen artetik baserritar gi-txien eukazan auzoa zan. Adibide legez, behar egiteko moduan egozan personen %4 baino ez ziran nekaza-riak Elantxoben 1825ean. XIX. mendearen azkeneko herenaren hasieran (1868) Elantxobek 70 anega gari, 13 anega arto, 16 anega ortuari eta 60 anega patata ekoizten ebazan, baina hori ez zan nahikoa bizilagu-nei jaten emoteko. Halanda ze, jarduera txikia zan udalerrian; baina, halanda be baserri lurrek udale-rriaren paisajearen parterik handiena hartzen eben, hau da, Ogoñoko hegal danak hartzen ebezan, baitabasoko soilguneak be. Horreetan azkenekoetan gaur egunean be badagoz bedartzak, artadi kantauriarre-tan. Horreek ortuak mendi-hegalari kostata irabazi-tako lurrak dira, eta harri-horma luzeei esker eusten jaken,gauregunbeOgoñokohegaletanikusileiteke-zan harri-hormei esker, hain zuzen be.

Elantxobeko portua XIX. mendearen amaieran, artean hegoaldeko moilea eregiteko lanak hasi barik.

Puerto de Elantxobe a finales del siglo XIX, con el muelle sur aún sin comenzar su construcción

Actividades agropecuarias

A pesar de ser un municipio emi-nentemente pesquero, en Elantxobe tambiénexistíanlabradores,siendo,porrazonesobvias,elbarriodeIbarrangeluquemenornúmerodebaserritarras te-nía.Sirvacomoejemploquetansoloel4% de las personas en disponibilidad de trabajarejercíacomolabradorenElan-txobe en 1825.A comienzos del últimotercio del siglo XIX (1868) Elantxobeproducía70fanegasdetrigo,13demaíz,16delegumbresy60depatatas,produc-ción sindudas insuficiente paradar decomerasushabitantes.Es,porlotanto,unaactividadminoritariaenelmunici-pio, sinembargosuextensiónabarcarála inmensamayoríadelpaisajedelmu-nicipio, ocupando todas las laderas deOgoño e incluso los claros del bosque,dondetodavíahoyexistenpastizalesenpleno encinar cantábrico. Es digno dereseñar,lagrancantidaddehuertosfa-miliaresexistentesentodoelmunicipio.Estas huertas son terrenos ganados tra-bajosamente a las laderas a lo largo de la historia, y son mantenidos por intermi-nablesmuros demampostería, visiblesaúnhoyentodaslasladerasdeOgoño.

Page 22: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

22

Ogoñomendiangaratuziran,batezbe,nekazari-tzako eta abeltzaintzako jarduerarik gehienak. Eskual-deko burdinolen egur-ikatz eskariaren aurrean, arte eta gurbiza egurra erremate publikoan ateraten zan, eta bertan Busturiko, Mundakako, Arratzuko eta Lekeitioko burdinolek egiten ebezan eskaintzak. Hainbat mende-tan,Ogoñonegurra,hostoaetabedarraezeze, ezkurrabe ustiatu izan zan. Dana dala, aurreikuspenik ezaren eta basoaren gainustiapenaren eraginez, ezkurra urritu egin zan eta, ondorioz, baita ezkur salmentearen bidezko diru-sarrerak be. XVIII. mendearen erdi ingurutik au-rrera ezkurra, produktu legez, desagertzen hasi zan eta horrek, eta mende horren amaieran bertan arte ebake-tetan izandako beherakadeak, basoak atzera egin ebala eta bedartzei lekua itxi eutsala erakusten deusku; izan be, gehiegizko ebaketeagaitik edo suteakaitik, basoko balia-bideak murriztu egin ziran, hedadureari zein kalidadeari jagokenez.

Elantxobeko baserritarrek asko estimetan eben artadietako ezkurra.

La bellota de los encinares de Ogoño era un fruto preciado para los baserritarras de Elantxobe

Es precisamente el monte Ogoñodondesecentrarálamayorpartedelasactividades agropecuarias. Ante la de-mandadecarbónvegetalporpartedelasferreríasdelacomarca,lamaderadesusencinasymadroñossesacabaarematepúblico,dondepujabanlas ferreríasdeBusturia, Mundaka, Arratzua y Lekeitio. Durantesiglos,enOgoñoademásdelamadera, la hoja y el pasto, se explotó la bellota. Sin embargo, la falta de pre-visióny lasobreexplotacióndelbosquellevó a que la bellota escaseara, y conello los ingresosderivadosdesuventa.ApartirdemediadosdelsigloXVIII,labellota comienza a desaparecer comoproducto, lo cual unido al descenso decortadeencinasafinalesdeestemismosiglo,indicaríaqueelbosquefueretro-cediendo,ycediendoasuvezespacioalospastizales,bienporunacortaabusi-va,obienpor incendiosque redujeronlosrecursosforestalesenextensiónyencalidad.

Page 23: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

23

Behinbetikobanaketearenostean,OgoñoElan-txoberen jaubetzakoa egin zan 1863an. Atxarre men-diko lurrak, ostera, geroago banatu ziran, jaubetza indibisokoak ziralako. Horreek lurrak 1870an banatu ziran, banatu be parte proportzionaletan banatu ziran lurron ganeko jaubetzea euken udalerrien artean: Gau-tegiz Arteaga, Ibarrangelu, Sukarrieta eta Elantxobe. Banaketarako Ibarrangeluk eta Elantxobek 348 ha har-tu ebezan, eta gero bi udalerrien artean banatu behar ebezan. Horreen lurren 1/3 pasau zan Elantxobera, eta 76 ha eleizateko jente pobreen ustiapenerako geratu ziran. Beste dana saldu egin eben gerrako gastu batzuk ordaintzeko. Honeek dira Elantxobek Atxerre mendian gorde ebazan lurrak: Garteiz auzoan hasi eta, E-W no-rantzan, Gautegiz-Arteagako mugaraino, Arketaburun, eta, iparraldeko norantzan, Antzora eta Gametxo au-zoetaraino.

Ogoño mendia, gaur egun, artadi kantauriarrezosaturiko baso sarri eta sartuezinezkoa da, eta arteak eta gurbizak dira nagusi. Halanda be, erabilerea hain izan da intentsoa sasoi batzuetan, ze baliabideen ordenazino mu-rriztaileago bat ezarri behar izan eben, hainbesterainokoa ze 1868. urtetik aurrera udalak egurra banatzeko ardura-

Tras las separación definitiva conIbarrangelu,Ogoñopasóaaserpropie-dad de Elantxobe en 1863, mientras que los terrenos del monte Atxarre se repar-tieron más tarde, puesto que estaban de-claradoscomoterrenosproindiviso.Es-tos terrenos fueron repartidos en 1870 enpartesproporcionalesentrelosdife-rentesmunicipios propietarios: Gaute-giz Arteaga, Ibarrangelu, Sukarrieta y Elantxobe.Enlarepartición,Ibarrange-luyElantxobedispondríande348ha.,que posteriormente serían repartidasentreambosmunicipios,pasando1/3deestosterrenosaElantxobe,conservando76 ha. para el aprovechamiento de lagente pobre de la anteiglesia, después de vender parte de ellos para sufragardiversos gastos bélicos. Los terrenosque conservaría Elantxobe en el mon-te Atxerre, corresponderían a aquellosque, comenzando en el barrio de Gar-teizendirecciónE-W,llegaríanhastalazonalimítrofeconGautegizArteaga,enArketaburu y en direcciónNorte hastalos barrios de Antzora y Gametxo.

ElmonteOgoño formahoy un es-peso e impenetrable bosque formado por encinares cantábricos, donde pre-dominan las encinas y los madroños.Sin embargo, su uso ha sido tan intenso endeterminadas épocas,que fuenece-

Atxarreko San Pedro udalerriaren Ekialdeko mugea izan zan, Ibarrangelugaz lurrak banatu ostean.

San pedro de Atxarre fue en tiempos el límite al Este del municipio de Elantxobe tras su repartición con Ibarrangelua

Page 24: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

24

dun bat ezarri eban, eta 6 lauko kobretan ebazan gizone-ko, 4 lauko andra bakotxeko, eta 2 lauko ume bakotxeko. Halanda be, udal kutxen egoera latzaren ondorioz, 1877an, Elantxobeko Udalak mendia lursailetan esleitu behar izan eban bizilagunen artean.

Arrantzea

Antolatutako arrantzearen hasikerea, Elantxoben, beste arrantza-udalerri batzuetan legez, balearen arrant-zeagazhasizan.UrrezkogaraiaXV.etaXVI.mendeetanizan eban balearen arrantzeak. Arrantza mueta horren goienekoaldiaXVI.mendearenbigarrenerdiaizanzan,euskal arrantzaleek Ternuarako bidea edegi ebenean. Kanpaina luzeak egiten hasi ziran, 6 hilebetekoak, ba-gilaren erdi ingurutik abendu-urtarrilera arte makailao-tan, eta epailetik edo martitik irail-urrira arte baleatan. Arrantza horretarako Elantxobek talaiari bat eukan.

Talaiaria Ogoñoren Sortaldeko horman paretanzan eta, bertatik, kearen bidez, abisau egiten eutsen itsa-

Arrantzea gurasoengandik seme-alabei pasaten dagoan ohitura da Elantxoben. Arrantzea-lantza XIX. mendeko azken herenetan Elantxobeko portuan

La pesca es una tradición que se trasmite de padres a hijos en Elantxobe. Lancha de pesca en el último tercio del siglo XIX

necesaria una restrictiva ordenación desusrecursos,hastaelpuntoenqueapar-tir de 1868 el Ayuntamiento dispondrá de unapersonaencargadadelrepartodelaleña, cobrando6cuartosporhombre,4cuartospormujer, y2 cuartospor cria-tura.Asíy todo, laprecariasituacióndelasarcasmunicipalesen1877obligaráalAyuntamiento de Elantxobe a adjudicarelmonteenlotesentresusvecinos.

La pesca

El inicio de la actividad pesqueraorganizadaenElantxobesurgecomoenotrospuebloscosteros, con lapescadela ballena, que tendrá durante los siglos XVyXVIsuépocadorada.Elapogeodeestapesquería coincide con la segundamitaddel sigloXVI, cuando los pesca-doresvascosabrenlarutadeTerranova,realizandolargascampañasde6meses,demediadosdejunioadiciembre-eneroenbuscadelbacalaoydemarzoasep-tiembre-octubreenbuscadelaballena.

Para la pesca de la ballena en elcantábrico, Elantxobe disponía de un

Page 25: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

2�

sontzietako patroiei. Kantauri itsasoan baleak urritu zi-raneantalaiariarenfigureagaldueginzan1734.urtean,udalerrian mende bat egin ostean.

XVIII.mendearenerdi inguruanbalearenarran-tzea gainbeherarik handienean sartu zan, herbehereta-rrakazko eta ingelesakazko konpetentziaren eraginez eta Ternua Ingalaterraren eskuetara pasau zalako, hain zuzen be. Orduantxe hasi zan Elantxobe bajurako arran-tzea arautzen, arrantzaleen kofradiak 1755ean emoniko ordenantzen bidez. Harrezkero, Elantxobeko arrantza-leek itsasertzeko arrantzara bideratu ebezan indar guz-tiak, besteak beste, sardinea, besegua, atuna eta bokarta arrantzatzera. 1781. urtean portua eregi zanetik aurre-ra, arrantza-portu handiakazko hobekuntza erlatiboa ahalbidetu zan, bai harrapaketei egokenez, bai ontziei eta arrantzaleei egokenez. Ordura arte, portuaOgoño-tik ateratako harriakaz eregita egoan, eta udalerriko on-tzientzako ainguraleku prekarioa baino ez zan.

Antxina inork be gura ez ebazan arren, berdelak gaur egun arrain estimatuadira gure arrantzea-portuetan

Antiguamente despreciados, los verdeles son hoy en día un pescado habitual y apreciado en nuestros puertos

talayero que se situaba en la pared Este de Ogoño,desdedondeavisabapormediodehumoalospatronesdelasembarcacionesdepesca.Lafiguradeltalayerodesapare-ceapartirde1734despuésdeunsiglodepresenciaenelpueblo,frutosindudadelaescasezdeballenasenelcantábrico.

ApartirdemediadosdelsigloXVIII,lapescadelaballenaentraensumáximadecadencia,provocadaporlacompetenciaconlosholandeseseinglesesylaanexióndeTerranovaamanosinglesas.EsapartirdeesemomentocuandoElantxoberegulalapescadebajurapormediodelasorde-nanzas de la cofradía de pescadores de1755.ApartirdeentonceslospescadoresdeElantxobeorientarántodassusenergíasenpesqueríasdeespecieslitorales,comolasardina,elbesugo,bonito,yanchoaentreotrasespecies.Aestemenester favorecióla construccióndel puerto en 1781 indu-ciendoalamejorarelativaconlosgrandespuertospesqueros,tantoencapturascomoenbarcosyefectivoshumanos.Hastaen-tonces, el puerto estaba construido porescollerasdepiedraextraídadeOgoño,ycumplíalafuncióndefondeaderoprecarioparalasembarcacionesdelpueblo.

Page 26: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

2�

XIX. mendeko lehenengo hereneko gerra gataz-ken ondorioz arrantzeak ordura arteko kopururik eska-senak erregistrau ebazan, izan be, 1833 eta 1837 artean harrapaketa kopurua 6 bider txikiagoa izan zan. XIX. mendearen erdi inguruan, arrantza-kanpainak ugaritu egin ziran, baita arrantza-ontzi kopurua be. Egoera ho-rretara heltzeko, duda barik, berebiziko garrantzia euki eban arraina garraiatzeko bideak hobetu izanak, hau da, Eako eta Elantxobeko adarra edegi izanak (1846an amai-tu zan), eta aduanak kostaldera eroateak (1841ean lortu zan); azkeneko horri esker, salgaiak barnealdera askata-sunez eroan eitekezan eta, beraz, penintsulako hegoalde-agaz trukea sustatzen zan neurrian, merkatu barriak ede-gi ziran. Azkeneko eskabide hori 1836an Elantxoben egin zan batzar baten aurkeztu zan. Batzar haretan Bermeoko, Lekeitioko eta Ondarroako ordezkariak egon ziran.

Elantxobek ontziola bi be euki ebazan, arrantza--ontziak eta kabotaje txikiko ontziak eregiten ebezanak. Holan erakusten dau 1798ko fogerazinoak, sasoi haretan artean Ibarrangeluko auzoa zan Elantxoben ontziola bi

Elantxobe XX. mendearen lehenengo herenaren azken urteetan. Hegoaldeko moilea amaitzear; gasolio-ontziek berehalako baten ordeztu ebezan baporak.

Elantxobe a finales del primer tercio del siglo XX. Las obras del muelle sur a punto de terminar y

las embarcaciones de gasóleo susti-tuyen rápidamente a las de vapor.

AGG/GAO OA 1641

Los conflictos bélicos del primerterciodelsigloXIXllevaronalapescaasuspeoresnúmeros,reduciéndose6ve-ceselnúmerodecapturasentrelosaños1833-1837. A mediados del siglo XIX, laspesqueríasaumentarán,ytambiénelnúmerodeembarcacionespesqueras.Aestasituaciónayudarásinduda,lame-joraenlasinfraestructurasviariasparaeltransportedelpescado,conaperturadel ramal de Ea y Elantxobe, terminado en 1846, y el traslado de las aduanas a las costas, conseguido en 1841, lo queposibilitó el libre tránsito de mercan-cíashaciaelinteriory,enconsecuencia,unaaperturadenuevosmercadosenlamedida en que se fomentaba el inter-cambiocomercialconelsurpeninsular.Estaúltimademanda fueplanteada enuncongresocelebradoenElantxobeen1836, al cual asistieron representantesde Bermeo, Lekeitio y Ondarroa.

Elantxobe llegó a disponer de 2 astilleros dedicados a la construcciónde embarcaciones de pesca y pequeñocabotaje. Así lo refleja la fogueracióndel año 1798, donde se hace mencióndedosastillerosactivosenel,poraquelentonces, barrio de Ibarrangelu: Asti-

Page 27: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

2�

egozala dino-eta: Antonio Alegriaren Ontziola eta Migel Muniategiren Astillerugoikoa. Hareetako bat, portuaren Sortaldean egoana, XX. mendearen hasikerara arte egon zan martxan.

Kofradia eta portua

Kofradiak oinarrizko papera euki eban arrantzea-ren kudeaketarako, patroien eta arrantzaleen arteko la-neko hartu-emonak eta arrantzearen salmentea arautu ebazalako, arrantzaleentzako mutualidadea zalako eta beharrizanik handiena eukienei kredituak emoten eutse-zalako. Halanda ze, arrantzaleen eta arrantzearen intere-sak defenditzen ebazan erakundea zan, itsasoko behar-ginen babeslea, gaur egungo gizarte babes edo seguran-tza sistemen aurrekaria, hainbaten. Bertako bizilagunek arrain hornidurarako euken lehentasuna be arautu eban, eta portura ailegetan zan lehenengo txalupea zan herria bera horniduten ebana.

Kofradiak oinarri-oinarrizko papera euki eban por-tuaren birmoldaketan be, bai barruko lehenengo moilak eregi ziranean, bai kanpoko moilak eregi ziranean. Ha-landa guzti be, lehenengo moilak eregiteko hareek obrek finantzazino arazo larriak euki ebezan. IbarrangelukoUdalagaz 1781ean eginiko hitzarmen baten bidez lotu zan, eta ez zan amaitu 1865. urtera arte, udalerria behin betiko banatu eta urte batzuk geroago.

EraikiebenportuaBizkaikoGolkuarenpoturikfi-dagarrienetakoa izan ohi zan, Madoz-en esanetan: OE, NOSetaShaizeetatikbabestua,OgoñoetaIbiñagamen-dieiesker,ainguralekurikonenadaSantoñatikGetaria-raino, 12 eta 16 ur-brazak izanez. Horrela edozein tamai-nuko ontziak ainguratu ahal dau bere moileetan.

Portuko azalerea 1869an handitu eben barriro be, Bizkaiko Foru Aldundiak kanpoko moilak eregitea baimendu ebanean. Iparraldeko moilatik hasi ziran. Ordurako, barruko moilak ia siku geratuta egozan, ha-rearen eraginez, eta portua, neurri handi baten, ezin eitekean erabili. Obrea kofradiak eta udalak pagau

lleríadeAntoniodeAlegriayAstilleru-goycoa deMiguel deMuniategui. Unode ellos, el situado en la zona Este del puerto,semantendríahastaprincipiosdel siglo XX.

La cofradía y el puerto

Papel fundamental en la gestión de laactividadpesqueraenElantxobejugarálacofradía,regulandolasrelacioneslabo-rales entrearmadores ypescadores, y laventadelascapturas,ejerciendodemutuaparaestosúltimosyfacilitandocréditosaaquellosquetuviesennecesidades.Es,ensuma,unaentidadquevelaporlosinte-resesde lospescadoresy laspesquerías,ejerciendo un papel protector para lostrabajadores del mar, precursora de lossistemasdeprotecciónoseguridadsocialexistenteshoyendía.Tambiénregula laprioridadqueteníanlosvecinosdelpue-bloalabastecimientodepescado,alserlaprimeralanchaquellegaseapuertolaqueabastecieraalpueblo.

La cofradía tendrá un papel funda-mental en la remodelación del puerto,tantoen laconstrucciónde losprimerosmuelles interiores, como en la posteriorconstruccióndelosmuellesexteriores.Noobstante,lasobrasdeconstruccióndesusprimeros muelles tuvieron importantesproblemas de financiación debido a unconvenio con el Ayuntamiento de Iba-rrangeluiniciadoen1781,quenotendrásufinalhastaelaño1865,añosdespuésdelaseparacióndefinitivadelmunicipio.

Elpuertoresultantedebióserconside-rado uno de los más seguros en el Golfo de Bizkaia,segúnloatestiguaMadoz:“guar-necidosporlosvientosOE,NOSySporloselevadosmontesdeOgoñoeIbiñaga,tieneelmejorfondeaderoqueseencuentrades-deSantoñaaGetaria,con12a16brazasdeagua,deformaquelosbuquesdecualquiertamañopuedenysuelenestarfondeados.

La posterior ampliación de la su-perficie portuaria comenzará en 1869, alautorizarlaDiputacióndeBizkaialacons-truccióndelosmuellesexteriores,comen-zandoporelmuellenorte.Paraentonceslos muelles interiores quedaban prácti-camentesecos,debidoalaportedearenaque inutilizaba en gran medida el puerto.

Page 28: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

2�

eben, arrantzearen balioaren % 6ri egokon kreditu bat ordainduta. Portuko obrak urte asko luzatu ziran, kos-tu handiak eraginda, eta hegoaldeko moila XX. mende hasikeran amaitu zan.

Elantxobek arrantzarako eukan dedikazinoa datu demografikoek erakusten deuskue, izan be, 1825ean,Ibarrangeluko arrantzale guztien % 95,9 elantxobetarrak ziran, baita marinelen % 51 be. Bokazino horrek isla han-dia euki eban 20 urtetik gorako gizonezkoen heriotza--tasa handian, hondoratzeen eta itsasoko istripuen eragi-nez, hain zuzen be.

Elantxobeko kontserba-industria

Elantxobe gaur egunean udalerri trankila da, itsasoagaz nasai-nasai alkartzeko lekua. Halanda be, XX. mendeko 70eko hamarkadara arte Elantxobek kontser-ba-industriako jarduera garrantzitsua euki eban, kon-

Portuko loia asko kontserba-fabrikak izan ziran XIX. mendearen erdialdetik XX. mendeko azken herenera arte. AGG/GAO OA 1644

Muchas de las lonjas del puerto albergaron fábricas de conservas entre mediados del siglo XIX y finales del siglo pasado.

Laobra fue costeadapor la cofradíay elAyuntamiento,pagandouncréditocorres-pondienteal6%delvalordelapesca.Lasobras del puerto se demorarán muchosañosdadosuelevadocoste,terminándoseelmuellesuraprincipiosdelsigloXX.

La dedicación a la pesca por partedeElantxobevieneavaladapor losda-tosdemográficos,contandoen1825conel95,9%delospescadoresdetodoIba-rrangelu y el 51% de los marinos. Esta vocación tan clara, tendrá reflejo en laaltamortalidad de varones a partir delos20años, frutodenaufragiosyacci-dentes marinos.

La industria conserverade Elantxobe

Elantxobe hoy en día es un pueblotranquilo, un lugar donde encontrarseconelmardeunamanerarelajada.Sinembargo,hastaladécadadelosaños70del siglo XX Elantxobe mantendrá una importanteactividadconserveracondife-

Page 29: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

2�

tserba-enpresa batzuk egozan herrian bertan. Lehenengo eskabetxe-enpresa arrantzaleen kofradiari lotuta egoan eta 1798 edegi zan kofradiaren loian bertan. Partikular bati emoten jakon errentan enkante publikoan kostera bakotxean: besegua neguan eta atuna udan.

XIX. mendearen erdi ingurutik aurrera, enpresa pribatuek lehenengo eskabetxe-lantegiak sortu ebezan. Enpresa dinamismoa nabarmena izan zan garai haretan, izan be, eskabetxe-lantegi bi egon ziran 1840 eta 1850 artean, eta zazpi 1878an; baita elikagaien kontserba-lan-tegi bat be. Holan, 1859an arrantzaturikoaren % 29,5 eskabetxera pasetan zan, baina 1880-81 artean kopuru hori % 57,3ra altzau zan.

XX. mendearen hasikeran Garavilla fabrikea(1917ra arte egon zan Elantxoben) eta 4 eskabetxe-lante-gi egon ziran: Aureliano Urkidi, Agustin Pujana, Gonzalo Pujana eta Santiago Erkiaga. 20ko hamarkadan Serrat be bertan instalau zan, eta mendearen erdi ingurura arte egon zan herrian. 1935ean 3 gatzitze-fabrika egozan:

rentes empresas instaladas en el pueblo. Laprimeraescabecheríaestaríaasociadaa la cofradía de pescadores, situándoseenlamismalonjadeésta,alláporelaño1798.Esta searrendabaaunparticularensubastapúblicayencadacostera:be-sugoeninviernoyatúnenverano.

A partir de mediados del siglo XIX, las empresas privadas fundan las pri-meras escabecherías. El dinamismoempresarial es notorio en esta época,existiendo 2 escabecherías entre 1840y1850,y7en1878,másunafábricadeconservasalimenticias.Deestamanera,mientrasen1859el29,5delapescasetransforma en escabeche, en 1880-81pasa al 57,3%.

A principios del siglo XX, existíala fábrica de JoséGaravilla, que per-maneció hasta 1917 en el pueblo, y 4fábricasdeescabeches:AurelianoUr-quidi,AgustínPujana,GonzaloPujanay Santiago Erquiaga. En los años 20se instalaSerrat,quepermanecehas-tamediadosdesiglo.En1935había3fábricas de salazón, Gonzalo Pujana,que posteriormente desaparecería,

Jose de Garavilla, 1�1�. urtera arte Elantxoben egon zan. Urte horretan Bermeon inauguratu eban bere kontserba-fabrika berria.

Jose de Garavilla permaneció en Elantxobe hasta el año 1917. Ese año inauguró su nueva fábrica en Bermeo. (Foto cedida por Conservas Garavilla, S.A.)

Page 30: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

30

Gonzalo Pujana (gero itxi egin zan), Serrat (Bermeora joanzangero)etaG.Bloen(“holandarra”esateneutsien,eta 70eko hamarkadara arte egon zan bertan). 50eko ha-markadan fabrika gehiago instalau ziran, besteak beste: Barcena,Etxebarria,AranbarrietaBayoneta;bainalasteritxiebezan.BaitaOgoñoSLbe,zeinak1958anetenebanberaren jarduerea. G. Bloen, Serrat-en seme-alabak eta OgoñoS.Koopenpresekbainoezebeniraun80ekoha-markadara arte, eta horreek be joan egin ziran gero Elan-txobetik, arrantza sektoreko krisi larriaren ondorioz.

Bitxia da kasua, hau da, Elantxobe, lurreko komu-nikazinoetarako gabezia handiko udalerria izan arren be, Bizkaiko kostaldeko kontserba-enpresen erreferentzia puntua izan zan. Elantxoben sortu ziran, esate baterako, Europako kontserba-enpresa garrantzitsuenetako batzuk, Garavillaadibidez(Mundakandaukaegoitzeagauregun).Halanda be, udalerrian egoan espazio erabilgarria oso urria zan, eta hori izan zan arrazoi nagusiena fabrika hareetako askok Urdaibaiko itsasadarraren beste ertzera, Bermeora, pasetako erabagia hartzeko. Bermeok sasoi haretan, Kan-tauri itsasoko bajurako arrantzako ontzidi handiena ez eze, espazio baldintza hobeak eta itsasoko fruituen merkatarit-zarako komunikazino hobeak be baeukazan.

Marinelak

Elantxobeko portuaren jarduera nagusia ez zan bakarrik arrantzea izan, kabotajeflota garrantzitsuabeeukieban,salgaiakgarraiatzekoflotea.Batezbe,burdina,zerealak, ardaua eta gatza Baionara (Lapurdi). Neurri as-kotakoontziakegozanflotaharetan,12tonaeta45tonaartekoak. 1765 eta 1793 artean Elantxobek kabotajeko 7 ontzi eukazan, eta merkataritzako jarduerearen hazkun-deakeraginda,XIX.mendearenerdiinguruanfloteahaziegin zan, 15 ontziraino. Flotako 5 ontzi itsasoz bestaldeko merkataritzarako goletak ziran.

Garai haretan egin eban gainbehera, hain zuzen be, burdinaren merkataritzeak, eta horrezaz ganera, aduanak be barrualdera eroan ebezanez, itsas garraioan krisia piztu zan eban. Ondorioz, Elantxobeko mutil as-kok beste portu batzuetako ontzietan emon eben izena, eta mundu osoko itsasoak pasau ebezan. Halanik inoan

Serrat que posteriormente se trasla-daría a Bermeo, y G. Bloen, apodado“elholandés”quepermaneceríahastalos años 70. En los años 50 se insta-lan nuevas fábricas como Barcena,Echebarria, Aranbarri y Bayoneta,queprontodesaparecerán,ylaOgoños.l. que pararía su actividad en 1958.Solamente G. Bloen, Hijos de Serrat y la renovada S.Coop.Ogoño aguanta-ránhastalosaños80,desapareciendoposteriormente de Elantxobe a causadelagravecrisisdelsectorpesquero.

Esparadójicoqueunpueblotansin-gular como Elantxobe, con graves defi-cienciasdecomunicaciónportierra,fuesecapazdeconstituirseenunodelospuntosde referencia para las empresas conser-verasde lacostavizcaina.Deestemuni-cipio surgieron algunas de las empresasconserverasmás importantes de EuropacomoGaravilla,queactualmentetienesusede en Mundaka. Sin embargo, las pro-piaslimitacionesencuantoalespacioútilenelpueblo,fueronelcondicionantemásimportanteparaquemuchasdeestasfá-bricaspasaranalaotraorilladelaríadeUrdaibai para instalarse en Bermeo, que poraquelentoncesofrecía,ademásde lamayorflotapesqueradebajuradetodoelcantábrico, unasmejores condiciones deespacio y de comunicaciones para el co-merciodelosfrutosdelmar.

Los marinos

ElpuertodeElantxobeno solo tuvoenlapescasuprincipalactividad,sinoquetambiénmantuvounainteresanteflotadecabotajededicadaaltransportededistin-tostiposdemercancías,especialmentelavenadehierro,cereales,vinoysalconelpuertodeBaiona(Lapurdi).Estaflotaes-tabacompuestaporembarcacionesdedi-ferentestamañosqueibandelas12tn.alas45tn.Entre1765y1793Elantxobecontócon7embarcacionesdecabotaje,mientrasque, como consecuencia del incrementode la actividadmercantil amediadosdelsigloXIX,laflotaseincrementóhasta15embarcaciones,delascuales5erangoletasdedicadasalcomerciodeultramar.

Esprecisamenteenestaépocacuan-dodecae el comerciodel hierro, lo que,unido al traslado de las aduanas al inte-rior,provocóuna crisis en el transportemarítimo que llevó a muchos hijos deElantxobe a enrolarse en buques de otros puertos,quesurcaríanlosmaresdetodoelmundotalcomodescribeDelmas:“Los

Page 31: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

31

Delmasek: “Herri honetako (Elantxobe) semeek ospe handia daukie itsasoan eta asko eta asko lehenengo karreretako ontzietako kapitainak dira, nabigazinorik luzeenetakoak. Filipinar uharteek, Ozeano Bareko eta Atlantiarreko kostaldeek eta gugandik urrun dagozan beste itsaso batzuek ikusten dabez, normalean, beren esku itxitako ontziak”

ArrantzeaketaElantxobekomerkataritza-flotaha-sibarriak udalerriko ekonomia berpiztu behar izan eban, ontzi askok eta askok eukien-eta egoitzea Elantxobeko portuan.XVIII.mendearenerdiingurutikgora,tabernakodatu ekonomikoek ardau kontsumo handiak erakusten dabez,etahori,zalantzabarik,demografiakgoraegineba-lako eta arrantza-kanpainetarako jatekoak bertan batzen ziralako izango zan, baina marinelek eta arrantzaleek gau luzeetan arrantza egun luze eta kantsagarriak edo bizila-gunen batek Atlantikoaz bestaldera egindako biajeren bat kontetako euken ohiturearen ondorioa be izango zan. Ai-tatu behar da herriko taberneak, errentearen eta zergen bidez, 1680. eta 1779. urteen artean udaleko diru sarreren % 28 eta 57 artean emon ebala.

hijos de este pueblo (Elantxobe), gozan de gran reputación marinera y muchos de ellos son capitanes de buques de las primeras carreras y de las más largas navegaciones. Las islas Filipinas, las costas del Océano pacífico y atlántico y otros mares apartados de nosotros, ven generalmente las naves encomendadas a sus pericias”

Lapescay la incipienteflotamer-cantedeElantxobedebiódargranvidaa laeconomía local,habidacuentadelnúmero de embarcaciones que teníansede en su puerto. A partir de media-dosdelsigloXVIII,losdatoseconómi-cosprovenientesdelatabernareflejanelevados consumos de vino, sin dudaconsecuencia directa del aumento de-mográfico, el acopio de víveres en lasdiferentes campañas,pero tambiéndelacostumbredemarinosypescadoresdeevocarenlargasveladaslas,amenu-do interminables y agotadoras jornadas depesca,olosviajestransatlánticosdealgunos de sus vecinos. Cabemencio-narquelaherrikotaberna,atravésdesuarriendoy carga impositiva,aportódel28al57%de los ingresosmunici-pales entre 1680 y 1779.

Elantxobeko arrantzaleen kofradia

Cofradía de pescadores de Elantxobe

Page 32: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe antxinetan

32

Udalerriaren independentzia

Elantxobe, lehenengoz, 1821 eta 1823 artean ba-nandu zan Ibarrangelutik, baina erabagi ha atzera bota zanFernandoVII.arenerantzunabsolutistareneraginez.Udalerriko bizilagunek beste hamarkada bat itxaron behar izan eben udalerri nagusitik behin betiko banandu arte, 1832an. Horrenbeste desiautako banaketaren arrazoiak lehen auzoa eta eleizatea ziranen artean antxinatik eto-zan hainbat gatazka izan ziran. Hareek gatazkek portuko arrantzaleen eta marinelen eta barrualdeko baserritarren eta abeltzainen arteko interesak agertuarazo ebezan. Horri danorri gehitzen badeutsagu ordura arte Elantxobe auzoa zanak eleizatearen barruan hartu eban indar demogra-fikoaetaekonomikoa,aitugeinkeberandubainolehena-go banaketea etorri behar zana. Elantxobek, banatu zan garaian, Ibarrangeluko biztanleria kopuruaren bikotxa eukan, 466 sutegi egozan Elantxoben eta Ibarrangelun, ostera, 251; eta etekin ekonomikoak eta zerga bilketea be handiagoak ziran.

Eremu laurik ez egoanez, udalerriaren hazkunde urbanistikoa mendi-hegaletara zabaldu zan

Ante la falta de espacio llano, el crecimiento urbano del municipio se derivó a las laderas.

La independencia municipal

Si bien la primera separación deElantxobe se produjo entre 1821-1823, ésta fue revocada debido a la reacciónabsolutistadeFernandoVII.Losvecinosdelmunicipio tuvieron que esperar unadécadaparaconseguir laseparaciónde-finitivadelmunicipiomatrizdeIbarran-gelu en 1832. Las razones de esta ansiada separación vienen dadas por diferentesconflictosgeneradosentreloquefueseelbarrio y la anteiglesia desde tiempo atrás, locualnohacíasinoaflorarlosdiferentesinteresesentrepescadoresymarinosdelpuerto, y labradores y ganaderos de tie-rra adentro. Si a esto le unimos el poder demográficoyeconómicoquefueadqui-riendoel,hastaentoncesbarriodeElan-txobe, en el conjunto de la an-teiglesia,podemosentenderqueseestabaabocadoaunaseparaciónmásprontoque tarde.ElantxobeenlafechadelaseparaciónyadoblabaenpoblaciónaIbarrangelu,dis-poniendo de 466 fogueras frente a las 251 de Ibarrangelu, presentando unos ren-dimientos económicos superiores y unamayorrecaudacióndeimpuestos.

Page 33: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en la antigüedad 1. KAPITULUA

33

Sasoi haretan Elantxobek 1.000 biztanletik gora izango ebazan, eta herritarren ordezkariek inoen por-tuko arrantzaleen eta barrualdeko nekazarien intere-sak ez etozala bat, eta erabagiak harmonia eta partzial-tasun barik hartzen zirala. Prozesua, halanda be, ez zan erraza izan, batez be Ibarrangeluk desanexinoaren kontrako oposizino gogorra egin ebalako. Izan be, Elantxoben biltzen ziran udal zergetatik eratorritako diru-sarrera handiak galduko ebezan bildur ziran, eta beste auzo batzuk be bide berbera hartuko ebela pent-setan eben, esate baterako Akordak, beraren eleizea be baeukan eta.

Prozesua 1854ko urriaren 28an amaitu zan, Ger-nikako Batzar Nagusietan ahotsa, botoa eta jarlekua emon jakozanean udalerri barriari, 113. zenbakiagaz. 21 urte lehenago be, 1833an, saiatu zan Elantxobeko ahal-duna hori lortzen, baina aldeko emoitza barik. Halanda be, Ibarrangelugazko jurisdikzino eta lurralde ezados-tasunek zein ezadostasun administratiboek kontrako-tasunak eta liskarrak eragin ebazan bizilagunen artean, eta, ondorioz, 14 puntuko akordio bat hartu eben tirabi-rak behin betiko amaitzeko. Udalerri bien arteko jurisdi-zinoa eta eskubideak mugatu ebezan haren akordioaren bitartez. Behin betiko mugak 1875ean ezarri ziran, Atxe-rre mendia banatu ebenean.

Elantxobeko antxinako udaletxea.Lehenengo solairuankartzela egon zan,bigarrenean Udaletxeaeta hirugarreneanneska eta mutileneskola banatua

Antigua casa consistorial de Elantxobe. En el primer

piso se encontraba la cárcel,en la segunda planta el

Ayuntamiento y en la terceraplanta la escuela separada

de niños y niñas.

AGG/GAO OA 1636

Por aquel entoncesElantxobe de-bía acoger más de 1.000 habitantes.Sus representantes aludirán a los di-ferentes intereses existentes entre la población pescadora del puerto y loslabradores de tierra adentro, comomotivoparaquelosacuerdossetomensinarmoníaniparcialidad.Elprocesono estuvo exento de dificultades, fun-damentalmenteporlafuerteoposiciónqueIbarrangeluejerciócontraladesa-nexión, ante el miedo a perder impor-tantes ingresos económicos derivadosdelosimpuestosmunicipalesrecauda-dosenElantxobe,yaabrirelcaminoaotrosbarrioscomoAkordaqueconta-baconIglesiapropia.

Elprocesoculminaráel28deoctu-brede1854,alserleconcedidoalnue-vomunicipiovoz,votoyasientoconelnúmero113enlasJuntasGeneralesdeGernika,21añosdespuésdeintentarlosin éxito el apoderado de Elantxobe en 1833. Aún así, las diferencias jurisci-cionales, territoriales y administrati-vas con Ibarrangelu siguieron provo-candocontrariedadyciertacrispaciónentre vecinos, por lo que finalmentellegan a un acuerdo de 14 puntos, enlos que deciden arreglar definitiva-mente sus diferencias, delimitando lajurisdicción y derechos entre ambosmunicipios. Ladelimitacióndefinitivaculminaen1875,conlareparticióndelmonte Atxerre.

Page 34: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.
Page 35: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

2. KAPITULUA

Elantxobe XX. mendean

Elantxobe en el siglo XX

CAPITULO 2

Page 36: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

3�

Elantxobe XX. mendean

XX. mendearen lehenengo herenean udalerriko arrantza intentsidadeak bere horretan segidu eban, alturako arrantzea berreskuratu zan eta bajurakoari lehengo baldintza berberetan eutsi eutsien. Halanda guztibe,datudemografikoekbeheranzko jokereaeukieben XX. mende osoan, eta batez be 20ko hamarkadatik aurrera. Ostera, jatorrizko udalerriaren aurrean Elan-txobek eukan sendotasun ekonomikoak mende osoan zehar jarraitu eban. Horren erakusgarri dira 1900eko datudemografikoak, izanbe, urteharetanElantxobek1.199 biztanle eukazan eta Ibarrangeluk, barriz, 1.360. Mendearen amaieran Elantxobek Ibarrangeluk baino biztanle gehiago eukazan. 1980an Elantxoben 578 la-gun bizi ziran eta Ibarrangelun 499. Ondorioz, biztanle-ria dentsidadea 9 bider handiagoa zan Elantxoben, eta lurraldea barriz, 8,19 bider.

Elantxobe en el siglo XX

Durante el primer tercio del sigloXX se mantiene la intensidad pesquera delmunicipio,recuperándoselapescadealtura y sosteniéndose la de bajura en sus parámetros anteriores. No obstante, los datosdemográficosmarcanunatenden-ciadescendentedurantetodoelsigloXX,acuciándosenotablementeapartirdelosaños20.Sinembargolasolidezeconómi-cadeElantxobeconrespectoalmunici-piomatrizesunhechoqueseconfirmadurante todo el siglo, prueba de ello son losdatosdemográficosquesitúanaElan-txobeenelaño1900con1.199habitantes,mientrasqueIbarrangeludispondríade1.360hab.YaafinalesdesigloElantxobesobrepasará ennúmerodehabitantes aIbarrangelu pasando en 1980 a disponer de 578 hab. frente a los 499 hab. de Iba-rrangeluconunadensidaddepoblación9vecesmayoryunterritorio8,19vecesmáspequeño.

UrteaAño

1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1981 2001 2005

Bizta.Hab.

1.119 1.197 1.177 1.105 964 901 817 759 578 580 443 456

Elantxobe XX. mendean

Elantxobe en el siglo XX.

Page 37: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

3�

Arrantzea eta haren industria osogarria, kontser-

ba-fabrikak, izan ziran udalerriko jarduera nagusia XX.

mende osoan. Arrantzeari jagokonez, antxoa, hegaluze

eta besegu kopuruak azpimarragarriak dira. Halanda

be, alde handiak dagoz urte batetik bestera hartutako

espezie kopuruan, eta ez zan egon harrapaketen arteko

kopuru konstanterik.

Elantxobe 1�00. urtean. BFA/AFB R. 417-1058

Elantxobe en 1900

La pesca y su industria comple-mentaria, las fábricas conserveras,acapararán la actividad delmunicipiodurantetodoelsigloXX.Conrespectoa lapesca, destacan las cantidadesdeanchoa, bonito, besugo. Sin embargo,muestran grandes oscilaciones entrecapturasde especiepor año,noman-teniéndoseunpatrónconstanteenlascapturas.

Urteak

Años

1. sektorea

Sector primario

Industria

Industria

Eraikuntza

Construcción

Zerbitzuak

Servicios

GUZTIRA

TOTAL

1970 (*) 211 86 - 28 3252001 (**) 24 22 7 75 128

Datuak / datos: Eskualdeko ikerketa sozio-ekonomikoak. Gernika-Bermeo (*) / EUSTAT 2001 (**)

Datos: Estudios socio-económicos comarcales. Gernika-Bermeo (*) / EUSTAT 2001 (**)

POPULAZINO AKTIBO OKUPATUA, JARDUERA ADARREN ARABERAPOBLACIÓN ACTIVA OCUPADA POR RAMAS DE ACTIVIDAD

Page 38: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

3�

Elantxobeko kontserba-fabrikek 50eko hamarka-dan euki eben loraldi sasoia, eta 80ekoan desagertu egin ziran 60ko hamarkadearen erdi inguruan arrantzearen sektorean hasi eta gaur egunera arte irauten dauen kri-siaren ondorioz.

Gaur egunean hainbat eta hainbat lekutatik etorten da jentea Elantxobera bisitan, portuetako berezko zaporea, bizi-modua, soinuak eta bizilagunak ikustera etorten dan jentea. Batzuk portura joaten dira argazkietan eta turismoko aldizka-rietan ikusi dabelako, beste batzuk, ostera, kuriosidadeak bul-tzatuta etorten dira, errepidea non amaitzen dan jakin gurean, eta herria ikusten dabenean zur eta lur geratzen dira. Batzuek zein besteek gauza bera bilatzen dabe eta, nork jakin, kultura arteko trukea ez eze, udalerrian bizi diranetako askorentzat diru iturria be badira. Dana dala be, herrira heldu gura dauen jentea izaten da, eta horrek badauka meriturik, Elantxobetik “pasauezdalakopasetan”,ailegauedobideangeratzenda.

Las fábricas conserveras de Elan-txobellegaríanasumáximoesplendoren los años 50, y en los80desapare-cerán fruto de la crisis pesquera quecomenzóamediadosde losaños60yquellegahastanuestrosdías.

EnlaactualidadElantxobeesunpue-blovisitadoporgentesdemuchoslugaresquebuscanelsaborgenuinodelospuer-tos,suvida,sussonidosysusgentes.Algu-noslleganalpuertoporquelohanvistoenfotografíasyenrevistasdeturismo,otrosen cambiomotivados por la curiosidad,quieren saber donde acaba la carretera,ycuandodescubrenelpueblosequedansinhabla.Unosyotrosbuscanlomismoy son, quien sabe, además de una fuente de intercambio cultural un importanterecurso económico para muchos de losquevivenenelmunicipio.En todocasoson personas que quieren llegar al pueblo, y eso es meritorio, porque por Elantxobe “nosepasa”,sellegaonosellega.

Portua eta Ogoñoko labarrak XX. mendearen erdian. AGG/GAO OA 1643

Puerto y laderas de Ogoño a mediados del siglo XX

Page 39: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

3�

XX. mendea protagonisten oroimenean

Gura zein gura ez, beti itsasora begira, Elantxo-be, neurri handi batean, ganerako lurraldeari atzea erakutsita bizi da, derrigorrean. Halantxik erakusten dabe euskal kostaldeko bazter eder honetan bizi dira-nen esanek. Udalerrian bizi diranek barruan daroe, eta oso gitxitan egiten deutsie iges espiritu horri. Zoriaren gurariz urrun bizi behar izan dabenek ariman daroe, eta euren etxeetako hormetan be bai, koadro edo arga-zki itxuran, izatez nongoak diran egundo be ahaztu ez daien, edegitako leiho bat balitz legez, azken baten.

Bizipen pertsonalak eta kolektiboak estadistika hotzak baino harago doaz. Herri bateko hurreko his-toria bizilagunen arrastoan eta XX. mendeko une his-toriko bakotxean inguruneagaz euki daben hartu-emo-nean oinarritzen da.

Izan daitela atal hau makuesek XX. mendeko gorabehera historikoei aurre zelan egin eutseen hobe-to jakiteko bidea, bizitzeak ezarten eutseezan erronken aurrean zer egin eben jakiteko eta, zergaitik ez, aldake-ta danen aurrean erakutsi eben adorea ezagutzeko, ho-rregaitik danagaitik dagoalako Elantxobe bizi-bizirik euren seme-alaben memorian be.

El siglo XX en la memoria de sus protagonistas

Abocadoamirarcontinuamentealmar,Elantxobeviveengranmedidadeespaldas al resto del territorio, de mane-ra irremediable. Así lo reflejan los tes-timonios de quienes habitan este bello rincónde lacostavasca.Losquevivenenelpueblolollevandentrodesí,yraravezpueden librarsede su espíritu.Losque, por avatares del destino, tuvieronquevivirlejoslollevanenelalmayenlas paredes de sus hogares, en forma de cuadroofotoparaquenuncaselesolvi-dededondesonrealmente,comosideunaventanaabiertasetratase.

Las vivencias personales y colecti-vasvanmásalládelasfríasestadísticas.Lahistoriacercanadeunpueblosebasaen la impronta de sus habitantes y la relación que estos han mantenido consumedioambiente,encadaunodelosdiferentesmomentoshistóricos del si-glo XX.

Sirva este capítulo para conocermejorcomoafrontaronlosylasmakue-seslosavatareshistóricosdelsigloXX,como supieron enfrentarse a los retosque lavida lesdeparabay,porquéno,reconocer el valor con que afrontarontodos y cada uno de los cambios paraque Elantxobe siga presente en la me-moria de todos sus hijos e hijas.

Elantxobeko portua 200�. urtean

Puerto de Elantxobe en el año 2007

Page 40: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

40

Umezaroa

Jose Aregok (99 urte) daukan umezaroko lehe-nengo oroitzapena aitagaz arrantzan joaten zan egunak dira. 6 urte eukazanerako baebilen Jose arrantzan aita-gaz, txipiroitan joaten ziran aparailuakaz, eta antxoatan eta sardinatan sare txikiakaz. Hareetan urteetan Elan-txobeko bizimodua gizakiaren eta naturako indarren arteko etenbako borrokea zan, hareekaz bizi ziran-eta elantxobetarrak. Txiki-txikitatik ikasitakoak ziran es-kolarik onena. Gurasoengandik seme-alabengana pa-setan zan betiko jakinduria ha galtzen dabil gaur egun, eta beragaz batera ez esperientzia transmititzeko modu bat bakarrik, ezpada ze baita ondo egindakoak transmi-titzean oinarritutako modu bat be, inoz be ez akatsak transmitiduta. Horixe da tradizinoa.

Antxina ez egoan arraina detektetan eban apa-ratu elektronikorik. Izurdeek eta itsas txoriek zehazta-sun osoz adierazoten eben sardea non egoan. Aspaldiko

1�12. urtean izandako galernearen marrazkia. (EUZKADI aldizkaria, 1�. zk., 1�12ko zemendia)

Representación de la galerna de 1912

La infancia

El primer recuerdo de la infanciaqueasus99añostieneJoséAregosonlas jornadas de pesca con su padre.Josépescabayaconélcuandotenía6años, ayudando a capturar txipironescon aparejos, y anchoa y sardina conpequeñas redes. En aquellos años lavidaenElantxobeeraunacontinualu-chaentreelserhumanoylasfuerzasdelanaturaleza,conlasqueconvivíansushabitantes.Losconocimientosadquiri-dosentantempranaedadconstituíanla mejor escuela. Aquella sabiduríaancestralquepasabadepadresahijos,hoyendíasevaperdiendoyconella,no solo una forma de transmisión de la experiencia, sino la pérdidadeunaculturabasadaenlatransmisióndelosaciertos, nunca de los errores. Eso eslatradición.

Antiguamente no existían apara-toselectrónicosquedetectasenlapre-sencia del pescado. Los delfines y lasavesmarinas indicaban con exactituda loslesdondeseencontrabaelcardu-

Page 41: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

41

kontuak ziran, besegua be tonaka harrapetan zanekoak.

Gaur egun, ostera, Kantauriko papardoa eta legatza le-

gez, gure kostaldean urriak diran edo desagertuta dago-

zan espezietako zerrendan dago.

Jose eta aita, herriko beste arrantzaleak legez,

ez ziran urruntzen kostaldetik, ontziak bela-txalupa

hauskorrak ziralako eta, sarritan, itsasoaren bat-ba-

teko aldaketen aurrean defentsa barik geratzen zira-

lako. Horregaitik, arrantzaleek, zeruertza ondo baino

hobeto aztertzen eben arrantzara urten baino lehena-

go, galernarik edo denboralerik ekarren jakiteko, izan

be, Elantxobetik milia batzuetara egoan ekatxa azkena

izan eitekean. Itsasotik, urrunean, beti egozan herriko

farolzain Don Telesforok jagoten eban faroleko argiari

begira. Halanda be, lantzean behin, izaten ziran zori-

txarrak, eta bat baino gehiago hil zan.

Zangak edo kofreak laguntza handiko hegaztiak ziran arratzaleentzat, bokarta eta sardina sardak topetan ebezan eta

Los alcatraces eran aves de gran ayuda para los arrantzales puesto que localizaban los bancos de sardinas y anchoas en la mar

men. Eran tiempos lejanos, donde el besugosepescabapor toneladas.Hoyendíasinembargo,formaparte,juntocon lapalometay lamerluzadel can-tábrico,de la listadeespeciesescasaso ya extinguidas de nuestras costas.

José y su padre, al igual que los de-más pescadores del pueblo, no solíanalejarse de la costa, porque las embar-caciones eran frágiles barcazas de velay,amenudo,seencontrabanindefensasante loscambios repentinosde lamar.Esporelloque lospescadoresescudri-ñaban intensamente el horizonte antesdesalirapescar,intentandointerpretarlos signos que delatasen alguna galerna otemporal,puesavariasmillasdeElan-txobe una tormenta podía llegar a serfatal.Desdeladistanciaenlamarvigila-bansiemprelaluzdeaceitedelfaroquecuidabaelfarerodelpueblo,DonTeles-foro.Aúnasí,acontecíancatástrofesquese cobrabanvidas entre lospescadoresdelmunicipio.

Page 42: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

42

Jose umea zala mendeko galernarik txarrena izan zan. Zoritxarreko harek denporaleak 141 marinel eroan ebazan. Gehienak bermeotarrak ziran, baina inguruko portuetako ontziei be eragin eutsen, Elan-txobekoei eta Lekeitiokoei, hain zuzen be. Gaueko 11:00ak aldean jo eban ekatxak, 1912ko abuztuaren 12aren eta 13aren arteko goizaldean, eta Elantxobe-ko “MariaLuisa” ontziko arrantzaledanakhil ziran,tripulazinoa ontzian zala hondoratu zan eta. “MariaLuisa”ontzian8marinelekegitenebenbehar:DanielBaqueriza Garamiola, Juan Baqueriza Etxeandia, San-tosBaquerizaEtxeandia,JuanPedroPalaciosUgalde,BenjaminPalaciosAberasturi,RamonMugiraIbarra,Casto Landeta Gisatsola eta Eusebio Arego Saratso-la. Hondamendiak zirrarea eragin eban euskal gizarte osoan, eta erakundeek eta partikularrek dirua emon eben hildakoen sendiei laguntzeko. 948.472 pezeta batu ziran abendurako, dirutza itzela sasoi haretan. Halanda ze, agerikoa da arrantzaleak zein sustraituta egozan gizartean eta Bizkaiko gizartean hareek hil-dakoek zenbaterainoko elkartasuna eragin eben.

Jose Arego AbaroaArrantzalea1908

“Elantxoben oso gauza politazan Kofradian egoanarrainaren subastea egitekosistemea. Subastea goitikbehera hasten zan, lehenengoprezioa altuena zan, eta bolenbidez irabazten zan subastea.Hori ezin sinestu horretanurteetan boleen sistemea.Etorten zan jenteaBartzelonatik eta handikikusteko”.

Siendo José niño aconteció la peor

galerna del siglo. Aquella catástrofe sellevó la vida de 141 marineros. Aunquelamayoríaeranbermeanos,afectóaem-barcaciones de puertos cercanos comoElantxobe y Lekeitio. Aquel temporal acontecióaesodelas11:00h.,delano-che,entreel12yel13deagostode1912,yenélperecierontodoslostripulantesdela lancha elantxobetarra “Maria Luisa”,quesehundiócon todasu tripulaciónabordo.Enla“MariaLuisa”trabajaban8marineros: Daniel de Baqueriza Gara-miola, Juan de Baqueriza Etxeandia, San-tos de Baqueriza Etxeandia, Juan Pedro dePalaciosUgalde,BenjamíndePalaciosAberasturi, Ramón de Mugira Ibarra, Casto de Landeta Gisatsola y Eusebio de Arego Saratsola. La catástrofe conmo-cionóa toda lasociedadvasca,yprontose recaudaron fondos de instituciones yparticularesparaayudaralasfamiliasdelos náufragos. Hasta un total de 948.472 pesetasdelasdeentonces,serecaudaronparadiciembre, lo cual indicaelarraigoquelospescadoresteníanenlasociedadylasolidaridadquegeneraronestasvícti-masenlaBizkaiadeaquellosaños.

Page 43: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

43

Elantxoben lehenengo lurrun-ontziak 1905ean agertu ziran eta, astiro-astiro, bela-txalupen lekua hartzen joan ziran. Arrantzarako txalupak arrantza kolektiboa batzen eben baporeakaz batera joaten zi-ran eta, holan, deskargetako, ez eben behin eta barri-ro portura joan behar. 1919an 5 lurrun-ontzi egozan besegutarako, eta 20 batel antxoatarako eta sardina-tarako. 1929tik aurrera motordun lehenengo ontziak heldu ziran eta, apurka-apurka, lurrun-ontziak ordez-tu ebezan. Gerrea amaitu ostean, ontzidiko gehienak motordun ontziak ziran. Jose Aregok gogoan daukaz hareetako motoreetako batzuen izenak: Mensajera de lapaz,Ertzilla,Maritxu,Aitor,Begoña,BermokizetaSanNicolás,besteakbeste.

Sasoi haretan arrantzea artisau lana zan, artisau lana eta ugaria. Halanda be, etekin urriak emoten eba-zan, arraina merke saltzen zan eta. Horrezaz ganera, arrantzaleen kofradiari % 16 pagau behar izaten jakon, zeina askotan zorpetuta egoten zan loia eta portuko obrak ordaindu ahal izateko. Batelak bertako ontzio-lan egiten ziran, gaur egun Santiren tabernea dagoan lekuan, eta bete-beterik etorten ziran. XIX. mendearen erdi inguruan udalerrian instalau zan kontserba-indus-triaren loraldia hasi zan, eta XX. mendearen hasikeran sei eskabetxe- eta gatzitze-lantegi egozan. Hareetako batzukosoezagunakdiragauregun,Garavilla etaSe-rrat esaterako, baina oso gitxik dakie lehenengo lan-tegiak Elantxoben edegi ebezana. Jose Aregok gogoan dauka zergaitik joan ziran, astiro-astiro, Bermeora: “Garavilla, Elantxoben terrenorik ez egoanez, fabrikak gero eta handiagoak egin gura ziran, baina lekurik ez eta azkenean Bermeora joan ziran”. Fabrikak herriko beheko partean egozan, nahiz eta batek edo bestek Kale nagusian gora be egiten eben.

Jose Arego, herriko beste umeak legez, gitxi joa-ten zan eskolara, izan be, garrantzitsuena etxeko be-harretan eta arrantzan laguntzea izaten zan. Neskek amei laguntzen eutseen etxeko beharretan eta arrain fabriketan, eta mutilak, barriz, itsasoko beharretara bi-deratuta egozan. Eskolara huts egitea aituten eben mai-su-maistrek, lehenengo gauzea etxean laguntzea zalako eta, bide batez, lanbide eskolarik onena zalako, jakituria

EnElantxobelosbarcosdevapornoaparecenhasta1905ycomienzanasusti-tuirpaulatínamentealaslanchasdevela.Las lanchasdepescaacompañabana losvaporesquerecogíanlapescacolectiva,deestamaneranoseveíanobligadosatocarpuertoparadescargarunayotravez.En1919había5vaporesdedicadosalapescadelbesugoy20botesparapescaranchoay sardina.A partir de 1929 comienzan aaparecer los primeros barcos de motor,que poco a poco, irán desplazando a losvaporeshastaque,despuésde la guerra,seconviertenendominadoresdelaflota.JoséAregorecuerdaelnombredealgunade estas motoras: Mensajera de la paz, Er-zilla,Maritxu,Aitor,Begoña,BermokizySanNicolás,entreotras.

Enaquellostiemposlapescaeraarte-sanayabundante,sinembargodabapocobeneficio porque el pescado se vendíabarato.Ademáshabíaquepagarel16%alacofradíadepescadores,queamenudoestaba endeudada para mantener la lonja y sufragar las obras del puerto. Los bate-les,queseconstruíanenelastillerolocal,situado en el lugar que hoy ocupa la ta-bernadeSanti,solíanvenirllenos.Enesaépocadeabundanciacomienzaaflorecerlaindustriaconserveraquesehabíainsta-lado en el pueblo a mediados del siglo XIX, existiendohasta6fábricasdeescabechesysalazones al mismo tiempo, allá por prin-cipiosdelsigloXX.DeentreellasalgunashoysonmuyconocidascomoGaravillaySerrat, sin embargo pocos saben que seinstalaronporprimeravezenElantxobe.José Arego recuerda porque se fueronmarchando poco a poco hacia Bermeo:“Garavilla, Elantxoben terrenorik ez egoanez, fabrikak gero eta handia-goak egin gura ziran, baina lekurik ez eta azkenean Bermeora joan ziran”. Las fábricas estaban en la parte bajadelpueblo, aunque algunas subían un pocopor kale nagusia.

José Arego, como los demás niñosdel pueblo, iba poco a la escuela ya quelo prioritario era ayudar en las labores decasayenlapesca.Mientraslaschicasayudabanalasmadresenlaboresdecasay en las fábricas de pescado, los chicosestaban orientados al trabajo en la mar. Elabsentismoescolarerabienentendidopor los maestros, porque lo prioritario era

Page 44: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

44

gurasoengandik seme-alabengana pasetan zalako, haxe zan herentziarik onena. Lurrun-ontziak arrainez beteta ailegetan ziranean eskolea itxi egiten zan, eta beharre-rako moduan egozan esku danak kontserba-fabriketa-ra joaten ziran. Beharrik ez zan falta sasoi haretan eta, neurri baten, itsasoa zan eskolea.

Kontserba-fabrikak

Fabrikek portuan sartzen zan ia arrain guztia erosten eben. Enkantean kontserba-fabriketako ugaza-ba danak egoten ziran, eta sistema bitxi baten bidez egi-ten ebezan eskaintzak. Amaieratik distantzia berberera ipinten ziran bola batzuk erabilten ziran. Erosle bako-txak bere bolea eukan eta buelta-bueltaka botaten eban eskaintzea egin gura eban bakotxean. Subastea behe-ranzkoa zan, halanda ze urtekerako prezioa izaten zan

“Hijos de José Serrats S.A.”ko langileak 1��0. urtean, Bermeon. Gero fabrika bat ipinieben Elantxoben, eta 1��0eko hamarkadara arte iraun eban martxan.

Trabajadores de “Hijos de José Serrats, S.A” en Bermeo. Año 1890. Posteriormente instalarían una fábrica en Elantxobe que permaneció hasta la década de 1970. (Foto cedida por Esperanza Serrats)

ayudar a la familia, que era, por otra parte, lamejorcasadeoficios,pueslasabiduríapasabadepadresahijoscomolamáspre-ciada de las herencias. Cuando llegabanlosbarcosdevaporcargadosdepescadolaescuelasolíacerrar,corriendotodaslasmanosútileshacialasconserveras.Traba-jonofaltabaentoncesy,dealgunamane-ra,lamarerasuescuela.

Las fábricas conserveras

Las fábricas compraban casi todoelpescadoqueentrabaenpuerto.Enlasubastaestabantodoslosdueñosdelasconserverasypujabanpormediodeunsistema único, basado en una serie debolasquesesituabanaigualdistanciadesufinal.Cadacompradorteníasubolayla hacía correr cuando quería pujar. Lasubasta era a la baja, de manera que el preciodesalidaerasiempreelmáximo.

Page 45: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

4�

beti altuena. Parterik handiena kontserba-fabriketakoek hartzen eben, eta sobretan zana herriko emakumeek eta Ibarrangelukoek erosten eben, alargunak gehienetan, eta otzaran sartu eta buru ganean eroaten eben. Hareek emakumeak albo-herrietara joaten ziran arraina base-rririk baserri saltzera, edo Elantxoben ez eukiezan beste produktu batzukaz trukea egitera. Batera izan zein bes-tera izan, otzarea inoz be ez zan hutsik joaten. Enkarna Landetak ikusi ebazan hareek emakumeak beharrean, ikusi eban hareek otzara bete eta astunak buru ganean hartu eta aldatsak zelan igoten ebezan, Akordaraino zein Ereñoraino. Hareetako andretako askok lanegunluzeak egiten ebezan aldatsean gora eta behera arraina banatzen.

EncarnaLandetaAmutxategiLangilea fabriketan1914

“Gizonek gustokoa ebentertulia tabernatan, porturaheltzerakoan euren motorrakentzuten genduzan hantxemoilan paseatan. Andrak bebatzen ziran moilanbarriketan, kartetan jolastenparrokian, aurrekoplazuelatxuan, goikoplazuelatxuan be bai, puntuaegiten, errementuak ipinten,josten… holan pasetangenduan denporea”

Aunque la mayor parte se lo quedaban las conserveras, el sobrante lo compra-ban mujeres del pueblo y también de Ibarrangelu, generalmente viudas, quecargando cestas llenas sobre su cabe-za. Estas recorrían la geografía cercanavendiendo pescado caserío por caserío,ohaciendotruequeporotrosproductosquenoseconseguíanenElantxobe.Fue-racomofuese, lacestanunca ibavacía.EnkarnaLandetaestestigovivodeaque-llasenérgicasmujeresque,cargandoso-bresucabezalospesadoscestosllenosdepescado fresco, se apresuraban a subirlas empinadas cuestas que les llevaríanhastaAkordayEreño.Muchasdeestasmujeres hacían largas jornadas cuestaarribaycuestaabajo,contribuyendoaladistribucióndetanpreciosacarga.

Page 46: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

4�

Enkarna Landetaren lehenengo oroitzapenak Serrat eta Gonzaloren fabrikak dira. Bertan hasi zan beharrean, antxoei burua kentzen gero gatzetan ipin-teko. Ordurako baekian arraina zelan tratau behar zan, umeek soltetan ebezan-eta sareetan harrapauta gerat-zenziranbokartak.Horreribeharrari“Dribidxe”esatenjako.

Serrat izan zan beraren lehenengo fabrikea, eta beste batzuetan be behar egin eban arren, denporarik gehien “Bloen”holandarraren fabrikanegineban.Fa-brika hori izan zan, herrian egon ziran danen artean, bereziena herritarrentzat. Halanik gogoratzen dabe EnkarnaLandetaketaMirenJosuEigurenek:“Holan-desek besteen diferente egiten eben, imini salmueratan antxoie, erremojuan garbitzeko, eta gero egiten eben madaia, eta horreek gozo gozoak ziran”. Kontserba-

Elantxobeko azkenengo kontserba fabriken kokapena. AGG/GAO OA 1646

Localización de las últimas fábricas de conservas en Elantxobe

Para Enkarna Landeta sus primeros recuerdossonlafabricadeSerratyladeGonzalo.Allícomenzóatrabajarquitan-dolascabezasalasanchoasparaelsala-zón.Paraentoncesyateníaexperienciatratando el pescado pues los niños/asse ocupaban de soltar las anchoas quequedaban atrapadas en las redes. A este trabajolollamaban“Dribidxe”.

Serrat fue su primera fábrica, yaunque trabajó en otras, en la que más tiempo pasó fue en la fábrica del Ho-landés “Bloen”.Estaúltima fábrica fuede todas las que hubo en el pueblo la másespecialparasusvecinos.Asílore-cuerdanEnkarnaLandetayMirenJosuEiguren “Holandesek besteen diferente egiten eben, imini salmueratan antxoie, erremojuan garbitzeko, eta gero egiten eben madaia, eta horreek gozo gozoak ziran”.Lasfábricasdeconservasnosólo

Ogoño S. XX

J. AntonioArmaolea

(Atune)

Hijos deSerrat

G. Bloen(El holandés)

Santiago Barcena(Axueteru)

Garavilla(?¿?¿?)

Page 47: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

4�

-fabriketara Elantxobeko andra-gizonak ez eze, Iba-rrangeluko emakume asko be etorten ziran soldata ba-ten bila, baserrian ez eukien eta.

Fabriketako beharra gogorra zan. Destajuan egi-ten zan behar eta, ordu asko egin arren, gitxi kobretan zan. Enkarna Landetak apur bat gehiago irabazten eban eskuakaz abilagoa zalako eta, ganera, berandura arte geratzen zalako beharrean, egunean 14 ordu egiten eba-zan. Prozesuaren lehenengo pausoa atuna deskargetea eta fabrikan zatitzea izaten zan. Kazola handietan egos-ten zan, ikatzaren sutan, eta ebagi, garbitu eta prestau egiten zan. Biharamonean ozpinetan ipinten zan, late-tan, eta gero bainu marian egosten ziran, eskabetxea egiteko. Antxoa be ontzen zan, bata bestearen atzeko geruzatan gatza eta antxoak ipinita eta, handik denpora batera, antxoak gatzuna hartu ostean, oriotan prestetan zan. Bloeneko antxoak ziran batez be gozoak, sistema hori ondo ekielako, izan be, antza danez, horixe zan kontserbak egiteko ohitura holandarra.

Jolasak

Sasoi haretan herriko neska-mutil gehienek gu-rasoei laguntzen eutseen beharrean, baina jolasetarako astia be hartzen eben. Lekurik gustokoena goiko plazea zan,baita“ermitxie”esatendeutsienlekuabe,portua-ren ondoan. Holan esaten deutsie gaur egungo eleizea, Bariko San Nikolasena, eregi baino lehenagotik. Horixe dino Iturrizak: “San Nicolas de Lanchobe fundada a devoción de la cofradía de los mareantes el año 1750, cuia ampliación pretenden en paraje más cómodo y es dable sea parroquia con el tiempo”. Emoten dau antxi-nako ermitea portuan bertan egoala, hau da, jatorrizko arrantzale-herriaren kokalekuaren inguruan.

Enkarna Landetak gogoan daukaz olatu-horma sendoek apurtzen ebezan itsaso kolpeak. Sasoi haretan itsasoa gehiago sartzen zan portuan barrura, eta herri osoak egiten eban itsasora, ez egoan oztoporik ez hor-

daban trabajo a los vecinos y vecinasdel pueblo, sino que muchas mujeresdeIbarrangeluveníanasacarunsueldoquenodabaelcaserío.

El trabajoen las fábricaseraduro.Setrabajabaadestajoysecobrabapoco,apesardelagrancantidaddehorasquesehacíantrabajando.EnkarnaLandetaganabaunpocomásporqueeramáshá-bilconlasmanosy,además,sequedabahastatardetrabajando14horasaldía.Elprocesocomenzabadescargandoelatúny despiezándolo en la fábrica. Se cocíaengrandescazuelasalfuegodelcarbónyseibacortando,limpiandoypreparan-do.Aldíasiguientesecolocabaenlasla-tasconvinagrequesecocíanposterior-mente al bañomaría, completando asíel escabeche.Tambiénsehacíacurtidoconlaanchoacubriendoencapassuce-sivasdeanchoasconsalydespuésdeuntiempo,unavezquelaanchoahacogidolasalmuerasepreparabanenaceite.Lasanchoas de Bloen eran especialmentesabrosas porque dominaba este sistema, quealparecerproveníadelacostumbreholandesadehacerlasconservas.

Los Juegos

Apesardequeporaquelentoncescasitodoslosniñosyniñasdelpueblotrabaja-banayudandoalospadres,tambiénhabíatiempo para los juegos. El lugar preferido era la plaza de arriba, y también la zona lindanteconelpuertodenominado“ermi-txie”.Estadenominacióndeberemontarseatiemposanterioresalaedificacióndelaactual IglesiadeSanNicolásdeBari.Asílo señala Iturriza,quienafirma:“San Ni-colas de Lanchobe fundada a devoción de la cofradía de los mareantes el año 1750, cuia ampliación pretenden en paraje más cómodo y es dable sea parroquia con el tiempo”.Todopareceindicarquelaermi-taprimitivasesituaríaenplenopuerto,esdecir,enelentornodeloriginarioemplaza-mientodelpueblodepescadores.

EnkarnaLandeta recuerda los gol-pes de mar que rompían los gruesosmurosdelrompeolas.Enaquellaépocael puerto estaba más expuesto al mar y todoelpuebloseabalanzabahaciaélsinobstáculosnimuros,tansolounarampa

Page 48: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

4�

marik, arrapala batek bakarrik lotzen ebazan kresala-

gaz. Itsasoak, orduan, Puntalako iturriraino botaten

ebazanzipriztinak,hauda,emakumeakOgoñotiketo-

rren uretan erropak garbitzeko batzen ziran lekuraino.

Hantxe apurtzen ziran olatuak hegoaldeko moila eregi

zan arte, gaur egun portuko errepidea dana be gainditu-

ta. Herrian egozan ur-iturri askotako bat zan ha, beste

batzuk galdu egin dira mendi-hegalaren desplazamen-

tuak eta etxerik barrienen zimentuak tarteko.

Irene Renteria herriko goialdekoa zan, baina ahal eban danetan portura bajatzen zan jolastera. Etxetik urteten ebanean aldatsean behera egiten eban, itsaser-tzera heldu arte. Itsasoagazko hainbesteko debozinoa

San Nikolas plazea zan herriko neska-mutilentzat olgetanibilteko lekurikgogokoena. AGG/GAO OA 1635

La plaza de la iglesia de San Nicolas era el lugar

preferido de juegos para muchos de los niños/as

de Elantxobe

lesconectabaconelsalitre.Elmarsalpi-cabaentonceshasta la fuentede“Pun-tala”,dondesejuntabanlasmujeresdelpuebloalimpiarlacoladaenelmanan-tialqueveníadeOgoño.Allírompíanlasolascuandoelmuellesuraúnnoestabaconstruido,sobrepasandoloquehoyendía es la carretera del puerto. Este eraunodelosmuchosmanantialesquete-níaelpueblo.Otrossehanperdidoporlos desplazamientos de ladera que sufre elpuebloy la cimentaciónde las casasmásrecientes.

Irene Renteria, aunque era de la parte alta del pueblo, siempre que podía baja-ba al puerto a jugar. Según salía de casasedejabacaerpor lasempinadascuestashasta llegar a la orilla del mar. Tal era su

Page 49: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

4�

eukan, ze atentzinoa emoten eutsen herritarrei. Gogoan dauka ule apaintzailearen amamak zer esaten eutsan: “Zure amak etxetxu bat erosi behar deutsu portuan, arrainetan, ugerrean, olgetan, uretatik inguratuta”. Gaur egun be Irene oso portuzalea da eta, edadeak par-katzen ez badau be, udetan portura bajatzen jarraitzen dau, hango ur garbietan bustiteko.

Josek, Enkarnak eta Irenek gogoan daukie andrak

eta gizonak non bainetan ziran. Gizonezkoak edonon

bainau eitekezan, andrazkoek, ostera, lapatzara joan

behar izaten eben, zalantza barik lekurik txarrena eta

arriskutsuena bera. Izara baten baturik bajatzen ziran

eta ezin ziran alkartu. Halanda be, alkartzen baziran,

andrazkoak baino ez ziran izaten errudunak. Emaku-

meek erropa baltzak janzten ebezan, eta janzkeran mu-

gak eukiezan. Enkarnak gogoan dauka hareetan denpo-

retan gizonek agintzen ebela etxeetan eta emakumeak

ia-ia hareen zerbitzura egozala, errekaduak egiten ebe-

zan eta gizonen pentzura egozan. Prakak janzteko be,

neskek baimena eskatu behar izaten eutsien aitari eta,

Puntalako garbitokia eta iturria beharrerako eta barriketarako lekua zanherriko emakume askorentzat

El lavadero y fuente de Puntala, era lugar común de trabajo y tertulia para muchas mujeres de Elantxobe

devociónporelpuertoquellamabalaaten-ciónentre lasvecinas.Asírecuerdacomolaabueladelapeluqueraledecía::“Zure amak etxetxu bat erosi behar deutsu por-tuan, arrainetan, ugerrean, olgetan, ure-tatik inguratuta”. HoyendíaIrenesigueteniendolamismadevociónporelpuerto,y aunque la edad no perdona, sigue bajan-doalpuertoenveranoazambullirseensuslimpiasaguas.Yanobajacorriendolasem-pinadascuestassinoqueutilizaunserviciodetransportequeelAyuntamientoofreceparapodercomunicarelbarriodearribaconelpuerto.

José,EnkarnaeIrenerecuerdancomohombresymujeressebañabanendiferen-tes lugares.Loshombrespodíanbañarseencualquierlugar,lasmujeresencambioteníanreservadalaLapatza,elpeorsitioyelmáspeligrososinduda.Bajabanenvuel-tasenunasabanaynopodíanjuntarse.Sinembargo,cuandolohacían,solamentelasmujereseranculpables.Lasmujeressolíanvestirdenegroyteníanrestriccionesenelvestuario.Enkarnarecuerdacomoenton-ces los hombres mandaban en la casa ylasmujerescasiestabanasuservicio, leshacíanlosrecadosyestabanpendientesdequenadalesfaltase.Inclusoparaponerse

Page 50: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

�0

batez be, abadeari. Beste mutilakazko hartu-emonetan

aguazilen arduretako bat alkar ez eiela ikutu izaten zan.

Zorionez, gaurkoak beste sasoi batzuk dira.

Irenek gogoan dauka zelako soinu piloa egoten zan herrian beraren umezaroan. Arrain egosiaren usai-na, portuko astrapalea, bizilagunak kalean eta umeak bazter guztietan. Bera eskolara ebilenean 40 neskato egozan gela berean, eta beste eskolan beste horrenbeste mutil egozan. Ume-umetatik jakin eban irakaskuntzea izango zala bere bokazino nagusia, eta horrexegaitik egin ebazan irakasle ikasketak. Eskolak be oso gazte-tarik emon ebazan Elantxoben bertan. Baina, irakasgai danen artetik, musikea da beti gehien gustau izan jako-na. Oso gaztetan ikasi eban organoa joten, eta eskola partikularrak emoten hasi zan.

Sasoi haretan 6 abade egozan herrian, eta aska-tasunak oso murriztuta egozan. Horrezaz ganera, erliji-no dotrina oso zorrotza zan eta mutilek eta neskek ezin

Emakumeak Elantxobeko lapatzan baino ezin eitekezan bainau

La lapatza era el único lugar permitido para el baño de las mujeres

pantalones,yasushijasdebíanpedirper-misoalospadresyespecialmentealcura.En las relaciones con otros chicos los al-guacilesvigilabanquenohubiesecontacto.Porfortunalostiemposhancambiado.

Irenerecuerdaeltumultodesonidosquehabíaenelpuebloenlostiemposdesuinfancia.Elolorapescadococido,elbaru-llodelpuerto,losvecinosenlascalles,yni-ñosyniñasentodoslossitios.Cuandoellaestabaenlaescuelacompartíaclasecon40niñasyenlaotraescuelahabíaotrostantosniños.Aunaedadmuytempranasupoqueseríaprecisamentelaenseñanza,suprinci-palvocacióny,porello,aprendiómagiste-riodandoclasemuyjovenensuElantxobenatal.Perodetodaslasmaterias,lamúsicaha sido siempre su preferida. Desde muy jovenaprendióatocarelórgano,ycomen-zóadarclasesparticulares.

En aquella época había 6 abades enel pueblo y las libertades estaban muy res-tringidas.Además,ladoctrinareligiosaerasumamente estricta, y tanto niños como

Page 51: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

�1

Irene de Renteria Garteizgogeaskoa1917Irakaslea

“Gu beti portuzaleak izan gara, marea behera egoten zanean beti portura jaistenginan, garai haretan emakumeak prohibidute eukiten genduan bainua hartzea,gizonek ez, edozein leku zan ona beraientzako! Neskak, aldiz, moilaren atzean,leku txarrenean, bakarrik lapatzan, matadero azpian, hara joaten ginan, ezdanak, lau edo bost emakume bakarrik izara handi baten jantzita, olatuaketozanean busti egiten ginan, ai ene….ausartak ginan”.

eben alkarregaz ikasi. Irene salatu egin eben herriko irakasleek eta abadeek neska-mutilei alkarregaz eskolak emotearren. Irakaskuntzako ikuskaritzatik etorri ziran eskolak emoten segitzen itxiko eutsien erabagiteko. Ha-reek organo eskolak ez ziran alperrekoak izan, izan be, geroago koruan ibiliko ziran asko hareetan eskoletan ikasitakoak ziran, kanturako talentua inoz be ez da fal-ta izan-eta herrian. Batzuen belarriak on-onak ez ziran arren, jente ona ziran eta taldeko espiritua nagusitzen zan beti. Eskolan gaztelania zan nagusi, eta euskeraz egi-teagaitik joten eban irakasleren bat be baegoean. Baina, Irenek eta Enkarnak suertea euki eben eta Gernikako

niñasdebíanestudiarseparados.Irenefuedenunciadaporlosmaestrosylosabadesdelpueblopordarclasesaniñosyniñasjuntos. Llegaron a venir de la inspeccióndeenseñanzaparadecidirsiladejabanse-guirdandoclase.Aquellasclasesdeórganono fueron en vano, pues de allí salieronalgunosdelosqueformaríanelcoromástarde,porquetalentoparaelcantonuncaha faltado en el pueblo. Aunque algunos erandurosdeoído,eranmuybuenagenteysiemprereinabaelespíritudegrupo.Enlaescuelaporaquelentoncesdominabaelcastellano,yporhablareuskeraalgúnpro-fesorpegabaalosniños/as,sinembargo,

Page 52: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

�2

maistra euskaldun bat euki eben. Holan, askotan, esko-lak euskeraz egiten ebezan. Jose Aregok ez eban halako suerterik euki, eta eskolan ikasi eban gaztelaniaz, ume-tan ez ekian eta.

Irene Elantxobeko pertsonaje historiko garran-tzitsuenaren lobea da: Gorgonio Renteriarena. Persona oso maitekorra zala dino, beti umeakaz inguruan, baita jente ilustrea be. 21 urtegaz marinako kapitaina zan, eta mundu osoan zehar ibili zan. Filipinetan Ameriketako Estadu Batuetako presidentea be ezagutu eban. Marinel bikaina izan zan, eta Atlantikoa be oso gaztetan kurut-zatu eban, Kubaraino. Filipinetan be ontzietako burua izan zan 23 urte baino ez eukazala. 1900ean, 31 urte eukazala, lehen graduko itsasontziko kapitaina zan.

Gorgonio Renteria Elantxobeko alkatea izan zan

1916 eta 1921 artean. Persona jantzia zan, oso euskaldu-

na, eta idazlea eta poeta ez eze, hizlari bikaina be bazan.

Euzko Alderdi Jeltzalean be izen handiko kidea zan,

Gorgonio Renteria herriko persona ospetsuenetarikoa izan zan, ez alkatea izan zelako bakarrik, baita udalerriaren mugetatik kanpo politikan eukan izenagaitik be.

Gorgonio Renteria fue uno de los personajes ilustres del municipio,

no solo por su condición de alcalde, sino por su reconocimieto político

más allá de los límites del municipio

IreneyEnkarna tuvieronsuertede teneruna profesora gerniquesa que era euskal-dun. Así amenudo, las clases las hacíaneneuskera.JoséAregonotuvoesasuerteyenlaescuelaaprendiócastellano,puesdeniñonosabía.

Irene es la sobrina del personaje histó-ricomásimportantedeElantxobe:Gorgo-nioRenteria.Lerecuerdacomounaperso-nasumamentecariñosa,siemprerodeadode niños, y de gente ilustre. Fue capitándemarinacon21añosyviajópordiversaspartesdelmundo.EnFilipinasllegóaco-nocerinclusoalpresidentedelosEE.UU.deAmérica.Fueunmarinosobresaliente,cruzando el atlántico hasta Cuba a muycortaedadygobernandobarcosenFilipi-nascon23años.Enelaño1900,cuandocontaba tan solo31añosdeedad, ya eraCapitándenavíodeprimerrango.

Gorgonio Renteria fue alcalde deElantxobe entre 1916 y 1921. Era una per-sonaculta,conunfuertesentimientoeus-kaldun,yademásdeescritorypoeta,era

Page 53: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

�3

hainbesteraino ze Sabino Aranaren berezko ondoren-

gotzat eukien. Diputadua be izan zan, politikarako gai-

tasunaz ganera oratoria bikaina be baeukan, eta, ondo-

rioz, ospe handia hartu eban garai haretako euskal na-

zionalismoaren barruan. Gorgoniok jarraitzaile leialak

etafidelakeukazanElantxoben,besteakbesteGaloIbi-

ñagabeitia,AndimaIbiñagabeitia idazlearenaita.Galo

37 urtegaz hil zan, gaixorik eta kartzelan. Elantxobeko

eskolanumeei“AitaIberokaputxinoa”liburuxkanazio-

nalista irakatsi eutselako sartu eben kartzelan.

Batzokia, Ireneren esanetan, 1919an eregi zan,

Bizkaiko bigarren batzokia izan zan eta, hainbaten,

Euskadiko laugarrena, eta ha sortzeko zereginetan ze-

resan handia euki eban Gorgonio Renteriak. Batzokia

herriko danentzako bilgune bihurtu zan. Idea poli-

tikoak gorabehera, bizilagun danak batzen ziran ber-

tan, batez be domeketan. Enkarna Landetak gogorat-

Herriko handikiak: Gorgonio Renteria alkatea, zinegotziak eta abadeak, besteak beste. (1�1�. urtea)

Personajes ilustres del pueblo, entre ellos, el alcalde Gorgonio Renteria alcalde, concejales y abades. (Año 1916) AGG/GAO OA 1639

unconferenciantefueradelonormal,yunreconocidomiembrodelPartidoNaciona-listaVasco,hastaelpuntodeserconside-radoporalgunoselsucesornaturaldeSa-bino Arana. Fue también diputado, y a su capacidadpolíticaseañadíaunaencendidaoratoriaqueleproporcionógranprestigioenelámbitodelnacionalismovascodelaépoca.Gorgonio tenía seguidores lealesyfielesenelpequeñoElantxobe,entreellosGaloIbiñagabeitia,padredelescritorAndi-maIbiñagabeitia.Galomurióalos37añosdeedad,enfermoenlacárcel,despuésdeque le apresaran por enseñar el libretonacionalista“AitaIberokaputxinoa”alosniñosdelaescueladeElantxobe.

ElBatzoki según IreneRenteria seedificóen1919,fueel2ºbatzokideBi-zkaia,yposiblementeel4ºdeEuskadiyensucreacióntuvomuchoqueverGor-gonio Renteria. El batzoki era un lugar comúnparatodoslosvecinos.Másalláde ideas políticas, era un lugar dondeseencontrabantodoslosvecinos,espe-

Page 54: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

�4

zen dau batzokiaren barrukoa deigarria zala: “Batzokia

dotoreena zan. Bolera bigaz, tertziopelozko aulkiakaz

eta koadru ederrakaz, faxistak ailegau ziranean dana

ostu eben”.

Gerrea eta gerraostea

Hareen urte trankilen ostean XX. mendeko ha-markadarik latzena etorri zan, gerra zibila eta haren on-dorioak. Jose Arego, gerra sasoi betean, alemaniarrek Abrako portuan ipini ebezan minak desaktibetera joan zan, Bilboko itsasadarraren sarreran. Carlton Hotele-ra joan zan, Eusko Jaurlaritzak bere egoitzak eukazan eraikinera. Ondo ordaintzen zan behar hori eta, oso arriskutsua zan arren, ez zan frontera joatea baizen arriskutsua. Minak kentzeko atoi-ontzi bat erabilten

Batzokia eregiten 1�1�. urtean.

Batzoki en construcciónen 1919. AGG/GAO OA 1637

cialmente los domingos. Enkarna Lan-deta recuerda que su interior llamabala atención: “Batzokia dotoreena zan. Bolera bigaz, tertziopelozko aulkiakaz eta koadru ederrakaz, faxistak ailegau ziranean dana ostu eben”.

La guerra y la postguerra

Aquellos años tranquilos dieronpaso a la décadamás trágica del sigloXX, marcada por la guerra civil y susconsecuencias.JoséAregoenplenague-rraoptóporiradesactivarlasminasquehabíanpuestolosalemanesenelpuertodelAbra,enlaentradaalaríadeBilbao.Se presentó en el Hotel Carlton, donde estaban situadas las dependencias delGobiernoVasco.Eraun trabajoque sepagaba bien y aunque era muy peligro-so, lo era menos que el ir al frente. Para quitar las minas utilizaban un arrastre-

Page 55: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

��

eben. Behar arriskutsua zan eta trebetasun handia eska-tzen eban, izan be, atoi-ontziak eten barik aldatzen eban beraren norabidea, minak bilatzeko. Makinei koipea emoten eutsen bitartean, ontziak mina bat eztandara-zo eban. Ikarearen ostean itsasoan hainbat eta hainbat arrain agertu ziran hilda.

Gerreak herria hutsik itxi eban. Gernikako bonbardaketearen ostean, bertan geratzen ziran apu-rrek Getxora eta Castro Urdialesera egin eben iges, segurtasun gehiagoaren bila. Gizonak frontera joiazan eta, frontea jausi zanean, askok Frantziara egin eben alde. Jose Aregok hilebete inguru emon eban bertan, eta hondino be gogoan daukaz hartu eta jaten emon eu-tseen neska gazte frantziarrak. Itzuleran, minak kentzen irabazi eban diru guztia kendu eutsien karabineruek Elantxobera ailegau zanean.

Gerra sasoia gogorra izan zan, arrazoi askoren-gaitik. Elantxobetik urtetea gatxa zan, itsasontzi danak kanpoan egozalako eta ez egoalako ebakueteko aukera askorik. Azkenik, Enkarna eta udalerriko beste bizi-lagun batzuk Areetara ailegau ziran, eta Errepublika sasoiko eskola batean egon ziran. Jatekoak Ramon La-txiondoren aitak ekarten ebazan Elantxobera, baina he-rria hutsik geratu zan ezkero, zuzen-zuzenean bialtzen ebezan eurak egozan lekura, Areetara. 3 hilebete egin ebezan bertan, alemaniarren eta italiarren bonbardake-tak jasaten eta notizia txarrak jasoten, frontean hildako senideen barriak eta.

Gernikako bonbardaketa beste inork baino ari-

nago ikusi eben elantxobetarrek, hegazkinekOgoñoko

lurmusturrean hartzen ebelako bueltea itsasadarrean

sartu eta aldraka Gernikara joateko. Lehenengo su-bonbak

Armendu mendian (Ibarrangelu) jausiko ziran, Elan-

txobetik hurrean, bonbak botateko mekanismoak pro-

betan ebilzanean. Bonbardaketea eta denpora gitxira

Sollubeko tontorrean bandera zuriak astintzen be ikusi

eitekezanOgoñotik,ikuskizunbildurgarriharekeragin-

dako ikarearen eraginez, zalantza barik.

ro.Erauntrabajoarriesgadoyrequeríamuchapericia,puestoqueelarrastrerocambiaba continuamente de direcciónenbuscadelasminas.Mientrasengra-saba las maquinas, José Arego y otros compañerossalieronporelairecuandoelbarcohizoestallarunamina.Despuésdel susto vieron el mar lleno de pecesmuertos.

Laguerradejóelpueblovacío.TraselbombardeodeGernikalospocosquequedaban escaparon a Getxo y CastroUrdialesenbuscademayorseguridad.Los hombres iban al frente y cuandoéstesevinoabajo,muchoshuyeronalavecinaFrancia.JoséAregopasóallícer-cadeunmes,ytodavíahoyrecuerdalaamabilidaddelasjóvenesfrancesasqueles acogieron y dieron de comer. A lavueltatodoeldineroquehabíaganadoquitandominasselorobaronloscarabi-neros, a su regreso a Elantxobe.

La época de la guerra fue dura pormuchosmotivos. Salir deElantxobe eradifícil porque todos los barcos estabanfueraynohabíamuchasposibilidadesdeevacuación.FinalmenteEnkarnayotrosvecinosdelpueblollegaronaLasArenas,donde estuvieron acogidos en una es-cuela de la república. Los víveres solíantraerlos a Elantxobe el padre de Ramón Latxiondo,peroalquedarelpuebloprác-ticamentevacíolosenviabandirectamen-te a donde estaban ellos en Las Arenas. Allí estuvieron 3 meses, sufriendo losbombardeos de alemanes e italianos y acumulandomalasnoticiasdefamiliaresmuertos en el frente.

El bombardeo de Gernika lo presen-ciaronantesquenadielosvecinosdeElan-txobe,porquelosavionesgirabanentornoalcabodeOgoñoparaenfilarlaríaquelesllevaríaaGernikaenoleadas.Lasprimerasbombas incendiarias debieron estallar enelmonteArmendua(Ibarrangelua),cercade Elantxobe, donde probaron los me-canismos de lanzamiento. Poco despuésde aquel bombardeo pudieron ver desdeOgoñocomoseagitabalabanderablancaenlascimasdeSollube,frutosindudadelpánicoprovocadoporunespectáculo tandantesco.

Page 56: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

��

Gerra garaian arrantzea amildu egin zan, oso gi-txi ausartzen ziralako arrainen atzetik kostaldetik urrun joatera, han ebilzan-eta destruktore alemaniarrak. Ge-ratu ziranek bizirauteko arrantzatzen eben, baina mer-kataritzea eta gerrea baino arinagoko bizimodu astra-palatsua oroimenean baino ez zan geratzen, nahiz eta, alperrik, oroitzapen hareri heldu gura eutsien bizilagun askok eta askok.

Irenek Elantxoben igaro ebazan gerraosteko urte latzak. Herriari kosta egin jakon errekuperetea, eta ma-rinelek lagundu eben horretan, zaindariei itzur egin eta senideei elikagaiak-eta ekarten eutseezalako. Estraper-loa eguneroko ogia zan Kantauri itsasoko portuetan, eta Elantxobe ez zan salbuespena izan. Estraperlistak zain egoten ziran itsasoko kaboak zaintzea noiz murriztuko herrian falta ziran edo gitxi egozan jatekoak sartzeko. Neurri baten horri esker atera ahal izan eben bizimodua aurrera.

Elantxobeko hilerria eraiki berria egon zanean 1�1�. urtean. “Otoi bat eta gero arte” esaldia dago bere sarreran AGG/GAO OA 1645

El cementerio de Elantxobe recien terminado en 1916. En su entrada reza la frase “Otoi bat eta gero arte”

Durante la guerra la pesca cayó enpicado,porquepocosseatrevíanaseguiralpescadolejosdelacosta,queerapatru-lladapordestructoresalemanes.Losquesequedaronpescabanloquepodíanparasobrevivir,peroelcomercioy lavidatu-multuosadeantesdelaguerrasehabíanconvertidoenunrecuerdoalqueseabra-zabaninútilmentemuchosdeloshabitan-tes del pueblo.

Ireneviviólosdurosañosdelapost-guerra en Elantxobe. El pueblo tardó en recuperarseyaelloayudaronlosmarinosque,burlando lavigilancia,hacían llegara sus familiares alimentos que escasea-ban.Elestraperloeracomúnentodoslospuertosdecantábrico,yElantxobenoeraunaexcepción.Losestraperlistasaprove-chabanelmomentoenqueelcabodemarbajaba la guardia para poder entrar en tie-rravíveresqueescaseabanenelpueblo.Graciasaellospudieronsacaradelantelavidaengranmedida.

Page 57: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

��

Enkarna Landeta Elantxobera bueltau zanean herria triste eta hutsik topau eban. Ha iluntasuna eta ha hutsunea urte askoan euki eben aldean elantxobeta-rrek. Frankisten tropek hartuta eukien herria, eta ita-liarren tropak be baegozan. Etxeetatik dana eroan eben eta “agintariak” berehala erakutsi eben han egozala.Denporeak aurrera egin ahala herria lehengora buelte-tan hasi zan, eta arrantzea be bueltau zan astiro-astiro. Arrantzea berreskuratzen joian neurri berean, espezie batzuk urritzen hasi ziran. Arrantza intentsiboak eta itsasoko espezien ekologiari buruz ezer ez jakiteak ia desagerrarazo egin ebazan espezie asko Bizkaiko golko-tik. Papardoa, besegua eta legatza dira hareetako bat-zuk, eta emoten dau hurrengoa gure uretako biandea izango dala, antxoa.

Lehen, neurrira ailegetan ez zan arraina itsasora bueltetan zan, sasoi haretan arraina tonaka sartzen zan herrian. Gaur egun, horreek kopuruak ezin sinestuzkoak emoten dabe, baina benetako kopuruak dira. Orain bes-te sistema batzukaz egiten da arrantzan, eta arrainek defentsarako tarte urria daukie gizakiaren hondagarri-tasunaren aurrean, ezin konta ahala abantaila daukaza-lako: argiak, sonarrak eta beste hainbat gailu. Hor datu batzuk adibide legez:

Bokarte / Anchoa Atune / Bonito Legatza / Merluza Besegua / Besugo

1863-64 2.180 milako 8.012 arroba - 7.204 arroba

1929 186.485 kg. 5.833 kg. 64 kg. 14.953 kg.

1962 162.814 kg. 12.253 kg. - -

1976 45.577 kg. 74.014 kg. 23.500 kg. -

1983 280 kg. - 224.961 kg. 13.692 kg.

1988 6.500 kg. 38.760 kg. 58.773 kg -

Enkarna Landetak eta Damian Gandariasek gogoratzen dabe hareetan urteetan herrian danetik egoala: otzaragileak, arotzak, bizarginak, zapataginak, gozo-denda bat, farmazia, jostundegia, ehun-denda bi, janari-denda bat eta taberna mordoa.

Cuando Enkarna Landeta volvió aElantxobeencontróelpueblotristeyvacío.Esaoscuridadyesevacíoacompañóa loshabitantes de Elantxobe durante muchosaños.Elpuebloestabatomadoporlastropasfranquistasyhabíatambiéntropasitalianas.Lascasashabíansidosaqueadasyprontola“autoridad”sedejósentirentodoelpueblo.Conelpasodeltiempoelpueblofuereco-brandolanormalidadylapescavolviópocoapoco.Delamismaformaenqueserecupe-rabalapesca,algunasespeciescomenzabanadarsignosdeagotamiento.Lapescainten-sivayeldesconocimientoacercadelaeco-logíadelasespeciesmarinasllevóaalgunasdeellasalaprácticaextinciónenlasaguasdel golfo de Bizkaia. El papardo o palometa, el besugo y la merluza son algunas de ellas, laanchoa,manjardenuestrasaguas llevacaminodeconvertirseenlapróxima.

Antiguamente,elpescadoquenolle-gabaaltamañosedevolvíaalmar,enaque-llaépocaentrabantoneladasdepescadoenelpueblo.Hoyesascifrasnosparecenin-creíbles,peroeranreales.Ahorasepescaconotrossistemasylospecestienenpocadefensaantelavoracidaddelserhumano,quedisponedeincontablesventajascomoluces, sónares y demás artilugios. Sirvancomoejemplolossiguientesdatosdepes-querías:

Enkarna Landeta y Damian Gandarias

recuerdanqueenaquellosañosenelpue-

blo había de todo: cesteros, carpinteros,

barberos,zapateros,unaconfitería,farma-

cia,sastrería,2tiendasdetelas,ultramari-

nos y un montón de tabernas.

Page 58: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

��

Jaiak

Dana ez ziran lana eta penak izango Elantxoben hareetan urteetan. Jaietarako astia be baegoan. Sanpe-droak ziran jairik garrantzitsuenak bizilagun danent-zat. Erromerietan ez eben dantza loturik baimentzen, eta txistua eta tanbolina ziran baimentzen zan musika bakarra. Behinola Jose Aregok eta lagun batzuek gra-mofono bat ekarri eben Sanpedro jaietarako, errome-ria alaitzeko, baina musikeak gizonezkoen eta emaku-mezkoen gorputzak larregi hurreratuko ebazala-eta, galarazo egin eben, eta txistua hasi zan joten. Ez ziran abadeak bakarrik moralidade zorrotz ha ezarten ebe-nak, goiko parteko bizilagun batzuk be moraltasun zo-rrotz horren aldekoak ziran.

Arrantzaleen kofradiak Atxarreko San Pedro ermitara antolatzen eban prozesinoa be ospatzen zan. Oinez joaten zan Akordatik. Ermitara heltzean jan eta

Bermeotarrak Elantxobeko portuan sartzen, Madalen egunean

Embarcaciones bermeanas accediendo al puerto en la festividad de Madalenas

Las fiestas

No todo era trabajo y penurias en el Elantxobedeaquellosaños.Tambiénhabíatiempoparalafiesta.SanPedroeralafiestamásimportanteparatodoslosvecinos.Enlasromeríasnodejabanbailaragarradosalsondeltxistuytamboril,queeralaúnicamúsicapermitida.Unavez, JoséAregoyalgunos amigos trajeron una gramola para lasfiestasdeSanPedroconlaqueameni-zarlaromería,peroanteelpeligrodequelamúsicaacercarademasiadoloscuerposde hombres y mujeres la prohibieron, e impusieron lamúsica del txistu. No sololos curas imponían lamoralidad estricta,sinoquealgunosdelosvecinosdelazonadearribaeranproclivesaesaconcepciónestrictadelamoral.

También se celebraba la procesiónorganizadaporlacofradíadepescadoresa la ermita de San Pedro de Atxarre. Se ibaandandoporAkorda.Unavezen la

Page 59: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

��

osasuna eta arrantza ona eskatzen jakozan San Pedro-ri. Ospe handiko jaia zan, eta oso sustraituta egoan elantxobetarren artean. Halanda be, herrian gehien sustraitutako jaiak sanpedroak izan arren, gaur egun ezagunena Madalen jaia da. Itsas erromeria hau, le-hen, itsasoko jentearentzako jaia izaten zan, eta ber-meotarrek, mundakarrek eta elantxobetarrek baino ez eben parte hartzen. Egun horretan elantxobetarrak bermeotarren anfitrioiak dira. Kondairaren arabera Izaro uhartearen jaubetzea trainera lehiaketa baten jokatu eben Bermeok eta Mundakak, eta Bermeok irabazi eban. Elantxobe epailea izan zan. Harrezke-roelantxobetarreiMakuesakdeitzenjake,“maljue-ces”,Bermeoboteretsuarenaldejokatuebelaesateneutseelako.

Hangoien marinelak eta herriko aberatsak bizi ziran, portuan, barriz, arrantzaleak

En el barrio de arriba vivían marinos y algunos de los personajes más pudientes del pueblo

ermitasecomíaysehacíanpeticionesaSanPedropidiendosaludybuenapesca.Eraunafiestafamosayconmuchoarrai-goentrelosvecinosdelpueblo.Sinem-bargo,apesardequelafiestaconmayorarraigo en el pueblo es la de San Pedro, hoyendíalamásconocidaeslafiestadelas Madalenas. Esta romería marítimafueenelpasadounafiestaorientadaalagentedemarenlaqueparticipabancasiexclusivamentebermeanos,mundakesesy vecinos de Elantxobe, quienes hacíande anfitriones a aquellos que, según laleyenda, ganaron la isla de Izaro a los Mundakesesenunacompeticióndetrai-neras.Elantxobe actuó como juez.Des-deentoncesa losElantxobetarrasse lesconocecomoMakueses,o “mal jueces”,porachacarlesqueactuarona favordelpoderoso Bermeo.

Page 60: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

�0

Lehen, jaia hasteko ondoetorria egiten jaken Bermeoko alkateari eta zinegotziei. Beste guztiak legez itsasoan zehar heltzen ziran bermeotarrak. Segizinoan Mundakako ordezkaritza batek be parte hartzen eban. Hareei danei txistuagaz eta tanbolinagaz egiten jaken ondoetorria eguerdian, eta batzokira edo udaletxe au-rrera eroaten ziran bazkaltzera. Gero, barriro be, por-tura bajatzen ziran. Portuan koadrilak osotzen ziran eta tabernarik taberna ibilten ziran abesten eta dant-zan. Arratsaldeko seiretan bermeotarrek etxerako bidea hartzen eben, itsasontziz, baina lehenengo kortesiazko bisitea egiten eben Mundakara, eta arratsaldeko zortzi-retarako ez zan bermeotarrik geratzen herrian. Jai ha-retan herri guztiak hartzen eban parte, gizalegez parte hartu be. Ramon Latxiondok beraren tabernan bizi izan dau jaiaren bilakaerea: “Antxinako madalenak ez dira gaur egunekoak bezalakoak. Lehen Elantxobek anfi-trioi egiten eban eta jente guztia itsasotik etorten zan, orain gehienak kotxez datoz eta madalenak zergaitik ospatzen diran be ez dakie. Egun horretan bertoko as-kok eskapau egiten dabe”.

Jose Aregok zeremoniazko jai bat legez gogora-tzen dau, protokolo eta guztikoa. “Bermeotarrek makilea

hartzen eben eta herritik ilaran joaten ziran txistu eta tan-

bolinagaz. Udaletxe aurrean jaten emoten jaken eta ardaua

edaten zan. Bermeotarrek atune marmitatan ekarten eben.

Gaur egunean datozanak ez dira bertokoak eta neurri ba-

rik edaten dabe, eta azkenean etxekook pagetan doguz kalte

guztiak”

Auzotarrakazko hartu-emonak

Beste leku batzuetako jenteagaz Elantxoben hartu-emon ona egon da beti, baina, orain Ibarrange-lukoakaz hartu-emona dagoan arren, sasoi batzuetan hartu-emonak ez ziran hain onak izan. Jose, Enkar-na eta Irene gazteak ziranean, herri bien arteko desa-dostasunak egunero-eguneroko kontuak ziran. Aur-kakotasun horren jatorria Elantxoberen desanexinoa zan. Enkarnak akorduan daukanez: “Elantxoben jente aberatsa egon zan, kapitanak, makinistak, fabrikak,

Antiguamente lafiesta comenzabaconelrecibimientoalalcaldeyloscon-cejalesdeBermeoque llegaban, comotodoslosdemás,pormar.Enlacomi-tivatambiénparticipabaunarepresen-tacióndeMundaka.Atodosellosselesrecibíacontxistuytamborilalmedio-día,yseles llevabaacomeralbatzokio frente al ayuntamiento, para luego bajar al puerto. Allí se formaban cua-drillas que llenaban los bares bailando ycantando.Alllegarlasseisdelatarde,losbermeanosserecogíanensusbarcosdevueltaalavillacostera,previavisitadecortesíaaMundaka,yparalas8dela tardenoquedabaningúnbermeanoenelpueblo.Eraunafiestadondepar-ticipabatodoelpueblodemaneramáso menos civilizada. Ramón Latxiondohavividodesdesutabernaestaevolu-ción en primera persona: “Antxinako madalenak ez dira gaur egunekoak be-zalakoak. Lehen Elantxobek anfitrioi egiten eban eta jente guztia itsasotik etorten zan, orain gehienak kotxez da-toz eta madalenak zergaitik ospatzen diran be ez dakie. Egun horretan ber-toko askok eskapau egiten dabe”.

JoséArego la recuerda comounafiestaceremonialconunciertoproto-colo. “Bermeotarrek makilea hartzen eben eta herritik ilaran joaten ziran txistu eta tanbolinagaz. Udaletxe au-rrean jaten emoten jaken eta ardaua edaten zan. Bermeotarrek atune mar-mitatan ekarten eben. Gaur egunean datozanak ez dira bertokoak eta neu-rri barik edaten dabe, eta azkenean etxekook pagetan doguz kalte guz-tiak”

Las relaciones con sus vecinos

Elcontactocongentesdeotrosluga-res siempre ha sido natural en Elantxobe, sinembargo,aunqueahoralarelaciónconsusvecinosdeIbarrangeluesbuena,hubotiemposenquenofueasí.CuandoJosé,EnkarnaeIreneeranjóvenes,lasfriccio-nes entre ambos pueblos estaban a la or-dendeldía.Estarivalidadhistóricatienesu origen en la desanexión de Elantxobe. TalycomorecuerdaEnkarna,“Elantxo-ben jente aberatsa egon zan, kapitanak, makinistak, fabrikak, itsasontziak, den-

Page 61: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

�1

itsasontziak, dendak, eta egun-egunean plazea egoten zan”. Gerraostean auzokoakazko hartu-emonak hobetu egin ziran. Ibarrangeluar batzuk egunero joaten ziran Elantxobeko plazara eta baserriko produktuak, egurra eta falta zan beste edozer ekarten eben. Plazara eroa-ten ziran produktu hareetako asko itsasora eroaten zan, itsasontzietan jateko.

Portukoen eta goiko auzokoen (Angoikoak) ar-tean be baegoan norgehiagokarik. Behean arrantzaleak egozan eta goian, barriz, oro har, familiarik aberatse-nak bizi ziran: kapitainak eta marinelak, besteak beste. Elantxoben marinel asko egoan. Damian Gandariasek itsasoan behar egiten ebanean 18 marinel bizi ziran herrian, eta horreetatik 15 kapitainak ziran. Damianek

Damian GandariasArrieta1934Baserritarra etaItsasgizona

Lehen itsasoan alemanak etaitalianoak egozan itsasontziguztietan, gero etorri ziranNoruegoak gitxiago kobretanebelako, eta gero gu helduginenean hareek bota eginebezan, gu merkeak ginalako.Eta orain euskaldunik egon beez dago, filipinoak baizen,merkeago ateraten jake eta.Orain dinoe filipinoak karuakdirala eta orain datoz indioaketa indonesioak. Beharbardina egiten dabe danekbaina…

dak, eta egun-egunean plazea egoten zan”. Despuésdelaguerralarelaciónconlosvecinossehizomásllevadera.Algunosvecinos de Ibarrangelu venían todos losdíasalaplazadeElantxobeytraíanpro-ductosdelcaserío, leña,ycualquiercosaque hiciese falta. Muchos de estos pro-ductosqueveníanalaplazaservíancomovíveresenlamar.

Otra rivalidad conocida es la queexistíaentrelosdelpuertoylosdelbarriode arriba (Angoikoak). Abajo estaban los arrantzales, mientras que arriba, por lo general, vivían familias más pudientes:capitanesymarinosentreotros.EnElan-txobehabíamuchosmarinos.CuandoDa-mián Gandarias trabajaba en la mar, 18 marinosvivíanenelpuebloy15deelloserancapitanes.Damianrecuerdacomoen

Page 62: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

�2

gogoan dauka iraganean, Elantxobe aurretik elantxobe-tarrak eroiazan merkataritza-ontziren bat pasetan za-nean sirenea joten ebela, herritarrek hareen barri euki eien. Une pozgarriak ziran senideentzat, eta itsasontzia identifikaugureanibiltenziran,itsasoannorjoianja-kiteko.

Marinelak

Elantxoben danek ez daukie jatorria portuan. Damian Gandarias Elantxobeko baserri bakanetako baten jaio zan, Ibarrangelugazko mugan. Etxeko beha-rretan laguntzen eban arren, bedarra ebagiten, egurra ekarten, eukiezan bost behiak erazten edo amari plaza-ra laguntzen, begiek itsasora egiten eutsien iges. Azke-nik, kresalaren espirituak erakarrita, itsaso zabalean bilatu eban berak be beraren etorkizuna. Herriko bizi-lagun gehienek legez, gaztetarik bizimodua itsasoak ze-harkatzera bideratu eban, lehenengo hurreko itsasoak eta gero urrunekoak.

Ogoñon jente asko ibilten zan orduan. Joseketa Damianek beti arbolakaz egoala gogoratzen dabe. Zelanbaiteko mistizismoa eukan lekua zan, haize-zu-loakaitik. Damianek ondo baino hobeto ezagutzen dau hareetakobat, “Galdarapozua”. Itsasoak lurreangora

Atxurkulu 1�20ko hamarkadan. Urrunean Ogoñoko talaia. Artadia sastrakartea baino ez zan garai haretan.AGG/GAO OA 1653

Atxurkulo, con la atalaya de Ogoño al fondo en los años 20,

muestra el estado del encinar reducido a un denso

matorral de porte bajo

el pasado, cuandopasaba frente aElan-txobealgúnbarcomercante con tripula-ciónmakuesahacía sonar la sirenaparaque el pueblo supiese de ellos. Eran mo-mentosemotivospara los familiaresquetratabandeidentificarelbarcoysaberasíquien pasaba por la mar.

Los marinos

En Elantxobe no todos procedíandelpuerto.DamiánGandariasnacióenunodelospocoscaseríosdeElantxobe,enellímiteconelmunicipiodeIbarran-gelu. Aunque ayudaba en los trabajos de casa,cortandohierba,trayendoleña,or-deñandolas5vacasqueteníanoacom-pañandoalamadrealaplaza,suvistaseperdía en elmar. Finalmente, impreg-nadoporelespíritudelsalitre,tambiénbuscóenelgranazulsufuturo.Comolamayoríadelosvecinosdelpueblo,desdejovenorientósuvidaasurcarlosmarescercanosprimero,yloslejanosdespués.

Ogoño era una zona muy transita-da en aquella época. José y Damián lorecuerdan siempre con árboles. Era unlugarqueguardabaciertomisticismoporsus agujeros sopladores.Damián conocebienunodeellos,“Galdarapozue”dondeel mar intenta subir a tierra adentro en formadevaporcuandohaymardefondo.

Page 63: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

�3

egin gura izaten dau, lurrun bihurtuta, horreetatik zu-loetatik hondoko itsasoa dagoanetan. Dana dala, eta beste ezer baino gehiago,Ogoño hornitzeko lekua da.Udagoienak fruturik preziatuena ekarten eban: gaztai-nea. Frutu preziatu ha ahal zanik eta gehien batzen zan. Herriko etxeek funtzionau eien energia, barriz, egurra izaten zan, baina fabriketako galdarak Muskizetik bai-landratan ekarten eben harrikatzagaz ebilzan.

Elantxoben ez egoan baserri askorik, baina beti egon izan dira terraza batzuk, eta bizilagunek ahal ebe-na ereiten eben hareetan, aldats gogorra gorabehera. Bi-zilagun guztiek eukien orturen bat etxerako. Gaur egun be,gitxiagoizanarren,ikustendiraterrazakOgoñorenhormen ondoko hegaletan, ortu txikiakaz.

Sasoi haretan baserria krisian sartuta egoan, eta askok itsasorako bidea hartu eben. Antxina itsasoz eroaten zan dana. Salgaiak eta jatekoak porturik portu

Ogoño Bizkaiko itsas labarrik bertikalena eta euskal kostaldeko erreferente paisajistikoa da

Ogoño, el acantilado más vertical de Bizkaia es un referente paisajístico en la costa vasca

Sin embargoOgoño es, ante todo, lugardeprovisiones.Elotoñotraíaelfrutomáspreciado: la castaña.Estepreciado frutose recogía todocuanto sepodía.La leñaencambio,eralaenergíaconlaquefun-cionabanloshogaresdelpueblo,noasílascalderasdelasfábricas,quefuncionabanconcarbónmineral traídodeMuskizenbalandres.

Aunque no había muchos caseríosen Elantxobe, siempre ha habido terrazas dondelosvecinoscultivabanloquepodíana pesar de haber gran pendiente. Raro era elvecinoquenodisponíadeunapequeñahuertaparacasa.Hoyendía,aunqueenmenormedida,podemosveresasterrazasenlasladeraslindantesconlasparedesdeOgoñoalbergandopequeñashuertas.

Poraquelentonces,elcaseríohabíaentradoencrisisymuchosseenrolaronen lamar.Antiguamente todose lleva-bapormar.Lasmercancíasy losvíve-res iban de puerto en puerto porque el

Page 64: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

�4

eroaten ziran, errepide bidezko garraioa urria zan eta. Elantxobera itsasoz heltzen ziran bailandrek era guz-tietako hornigaiak ekarten ebezan: gatza, ikatza, orioa, ozpina, etab. Sasoi haretan marinel asko egoan, eta ez Elantxoben bakarrik, inguruko herrietan be bai, eta makinistaren bat behar izaten bazan arin baino arinago topetan zan mezua tabernetan zabaldu ezkero.

Damian, eskolara ebilela udako arrantza-aldi ba-tzuetan parte hartu eban, etxean laguntzeko. Nautika es-kolako sarrerea prestetan hasi zan, eta eskola partikula-rrak hartu ebazan 6 hilebetez, Bartzelonako ontzi baten beharrean ebilen bitartean. Geroago, Bilboko nautika es-kolan sartu zan eta, handik hiru urtera, karrerea amaitu eta berehala, hainbat itsasontzitan hasi zan beharrean, praktiketako tripulante, eta 150 pezeta kobretan ebazan hilean. Lehenengo-lehenengo itsasontziak Amerikaraino eroan eban. Galdaretan egin eban behar. Makinista egin zanean“LaColombiana”konpainiarakohasi zanbeha-rrean, eta ganadua, okelea eta txarriak bizirik eroaten ebezan, orduan ez egoan-eta hozkailurik.

Ramón Latxiondo1948Tabernaria

“Antxina mobimentu handiaegoten zan portuan. Horreetanurteetan ehun eta pikuarrantzale egon ziran. Portubarrian itsasontzi asko egonziran eta ez bakarrikarrantzaleak!, Balandreek bedeskargetan ebezan bibereakportuan. Garai haretan 10itsasontzi baino gehiago egotenziran. Orain 10 arrantzale ezdagoz herrian.

transporteporcarreteraaúneraescaso.A Elantxobe llegaban por mar balan-drescontodotipodevíverescomosal,carbón,aceite,vinagre,etc…Enaquellaépocahabíamuchosmarinos,nosoloenElantxobe, sino en los pueblos de alre-dedor,ysihacíafaltaalgúnmaquinista,seencontrabarápidocorriendolavozenlas tabernas.

Estando en la escuela, Damianparticipóenalgunaqueotracosteradeveranoconelfindeayudarencasa.Em-pezóaprepararelingresoenlaescuelanaútica recibiendo clases particularesdurante 6 meses, mientras trabajaba en unbarcodevíveresenBarcelona.Poste-riormente,ingresoenlaescuelanaúticadeBilbaoy tresañosmás tarde, segúnterminó la carrera, comenzó a trabajarcomotripulanteenprácticasendiferen-tesbarcos,cobrando150ptasalmes.Suprimerbarcoya le llevóhastaAméricatrabajando en las calderas, y cuandose hizomaquinista comenzó a trabajarparalacompañía“LaColombiana”,lle-vandoganado,carneycerdosvivospor-queentoncesnohabíanineveras.

Page 65: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

��

Ramon Latxiondo Elantxoben jaio zan, eta itsasoan be egin ebazan urrats batzuk urratsak. Arran-tza-aldi baten egin ebanbehar, “Mensajera de la paz”ontzian. Gernikan institutua itxi ostean, 16 urte eukaza-la, itsas merkataritzan emon eban izena, eta ondorioz, urte asko egin ebazan jaioterritik, Elantxobetik, urrun, Argentinan eta beste leku batzuetan. “Argentinan urte bat baino gehiago egon nintzan merkanteetan, ondo pasa genduan, gazteak ginan eta dana zan barria gu-retzako, baina Elantxobe beti euki neban gogoan…be-tiko lagunakaz egon… faltan bota genduan herria!”.

Hamabost hilebe-te Elantxobetik kanpora nahikoa esperientzia izan zan eta, harrezkero, Ramon ez da Elantxobe-tik kanpora barriro joan”. Esperientzia ha-retatik aurrera, eta eten barik, Ramonek beraren aitaren tabernan egin dau behar, gaur egune-ra arte. Tabernea lehe-nengo ontziola egoan lekuan dago.

Elantxobeko armarria

Escudo de Elantxobe

RamónLatxiondonacióenElantxo-be, y también hizo sus pinitos en la mar. Trabajó en una costera en “Mensajeradelapaz”,trasdejarelinstitutoenGer-nika,ycon16añosseenrolóenlamari-namercante,loquelehizopasarmuchotiempo fuera de su Elantxobe natal, en Argentina, y otros lugares. “Argentinan urte bat baino gehiago egon nintzan merkanteetan, ondo pasa genduan, gazteak ginan eta dana zan barria guretzako, baina Elantxobe beti euki

neban gogoan…betiko lagunakaz egon… faltan bota genduan herria!”.

Quince mesesfuera de Elantxobe fueron suficienteexperiencia, y des-de entonces Ramónno volvió a salir deElantxobe. A partir de aquella experien-cia,sininterrupción,trabaja en la taberna de su padre hasta hoy. La taberna se si-túaallídondeestuvoel astillero antiguo.

Kontserba-fabriken urrezko garaia dauka gogoan. Sasoi haretan tabernea arrainak eta hornigaiak deskarge-tan ebezan arrantzalez eta marinelez ganezka egoten zan. Orain astialdirako ontzi txikiek daukie lehentasuna, eta portuak halako ontziakaz beterik dagoz. Ramoni sekula be ez jako arrainik falta izan, batzuetan trukea be egiten eben, tragoak arrainaren truke.

Tabernak

Sasoi haretan tabernan sartzen zan jentea he-rriko jente ezaguna zan, eta kanpoko nonor sartzen zanean atentzinoa emoten eban. Elantxobera sasoi haretan arrantzaleak eta marinelak baino ez ziran joa-

Recuerda la época dorada de las

conserveras.Enaquellaépocalataber-

na estaba llena de arrantzales y marinos,

quedescargabanpecesyvíveres.Ahora

primanlaspequeñasembarcacionesde

recreoquellenanlospuertos.ARamón

nolehafaltadonuncapescado,incluso

algunasveceshacíantrukeacambiode

unos tragos.

Las tabernas

Poraquelentonceslagentequeen-trabaenlatabernaeragenteconocidadelpueblo,cuandoentrabaalguiendefuerallamabalaatención.Elantxobeporaquelentoncessoloeravisitadoporarrantza-

Page 66: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

��

ten. Arrantzaleek goizeko zazpiretan urteten eben, eta urten aurretik Santiren tabernara joaten ziran urdaila apur bat berotzera. Ramonek gogoan daukaz otarraina arrantzatzen eben ontziak. Elantxoben gitxienez ontzi bi egozan espezie horren arrantzarako espezializauta. Otarrainak Mercabilbaorako batzen eta paketetan zi-ran, ez ziran kofradiatik pasetan.

Itsasoko zereginak amaitu ostean, arrantzaleak “guzurtokia”esateneutsienbankubatenjesartenziran,antxinako kontuak kontetako edo beste arrantzaleakaz berbetako. Baina, arrantzaleen berezko lekua tabernak ziran, kartetan egiten eben hareetan edo, beste barik, arrantza eguna zelan joan zan komentetan eutseen alkarri. Santiren tabernea instituzinoa zan herrian, eta gaur egun be bada. Lehen banku luzeak eukazan ba-rrearen inguruan, eta bertan moltso antzeko bat sortzen zan. Moltso horretan herriko erretiratu ilustre batzuk egoten ziran kontu kontari, esate baterako, Sabino Ei-guren, herriko personarik zaharrena. Tabernan danak bardinak ziran, eta itsasoa zan beti eztabaidarako gaia.

Miren José EigurenLandeta1936Langile fabriketan

“Arraina herritik kanpoeroaten eben otzaratan.Hareek andrak dediketanziran arrainagaz otzaratanurteten herriz herri, goizetanbatzuk autobusean sartzen ziraneta eukiten eban bakotxak bereherria, Ibarrangelu, Natxitu,Akorda, Ereñora… lehenhori dana oinez egiten zan.

les y marinos. Los arrantzales salían aesodelas7delamañanayantesdesalirse pasaban por la taberna de Santi para calentar un poco el estómago. Ramónrecuerdalasembarcacionesquesededi-cabanalapescadelalangosta.EnElan-txobealmenos2estabanespecializadasenestaespecie.Laslangostasserecogíanyseempaquetabanparamercabilbao,nopasabanporlacofradía.

Cuando terminaba la faena en la mar, los arrantzalessesentabanenunbancoalquellamabangezurtokiacontarviejashistoriasocharlarconotrosarrantzales.Sinembargo,ellugarcomúndetodoselloseranlastabernasdonde jugaban a las cartas o simplementeintercambiabanimpresionesacercadecómohabíaidolajornadadepesca.LatabernadeSantieraunainstituciónenelpuebloyaúnhoylosiguesiendo.Antiguamenteteníaban-coscorridosen tornoa labarray formabaunaespeciedecorrillodondedinamizabanlas tertulias algunos jubilados ilustres del pueblocomoSabinoEiguren,elpersonamáslonjevadelpueblo.Enlatabernatodoseranigualesyelmarerasiempremotivodedeba-

Page 67: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

��

Ramonen tabernan (Patxikarena be esaten deutsie) mus partida antologikoak jokatzen ziran, eta danak egoten ziran mobimentuei zuhur. Baina, batez be, kantau egi-ten zan, egunero, eta zapatuetan eta domeketan, meza ostean, gehiago, antxina-antxinako liturgia izango bali-tz legez, eta herri osoa batzen zan.

Damianek akorduan dauka gazteagoa zanean he-rrian 10 taberna egozala. Ramonena oso ospetsua zan, baina Katximoena be ez zan gitxiago. Katximonena udaletxearen aurrez aurre egoan, goikoen eta behekoen artean, bide erdian. Ardau apur bategaz eta sardina za-har batzukaz orduak eta orduak pasetan ziran itsasoko kontuak kontetan.

Arrantzea krisian sartu zanetik aurrera herrian galdu egin zan lehengo giro onaren parte handi bat, eta hutsik geratzen hasi zan. Batzuk herritik kanpora joan behar izan eben, eta beste batzuk munduko ozeanoetan zehar ibili ziran. Antxina ez egozan bakarrik arrantza--ontziak, bailandra ugari be baegoan, eta herrira behar zan guztia ekarten eben.

Elantxobeko arraun taldearen trainera.

Trainera del Club de Remo de Elantxobe

te.EnlatabernadeRamón,tambiénconoci-docomodePatxika,sejugabanpartidasdemusantológicas,contodoelmundoatentoalosmovimientos.Perosobretodosecantaba,todoslosdías,yenespeciallossábadosylosdomingosdespuésdelamisa,comosifueraunaliturgiaancestralenlaquesedabacitatodo el pueblo.

Damián recuerda cómo cuandoel eramás jovenenelpueblohabía 10tabernas. La de Ramón era muy popu-lar, pero la de Katximo no lo era menos, estaba frente al ayuntamiento, a medio caminoentrelosdearribaylosdeaba-jo.Conunpocodevinoyunassardinasviejas se pasaban las horas contandohistorias de la mar.

Desdeque lapescaentróencrisiselpueblo perdió gran parte del ambiente de antañoysefuequedandomásvacío.Algu-nostuvieronquemarcharfueradelpuebloyotrosrecorrieronlosocéanosdelmundo.Antiguamentenosolohabíabarcosdepes-casinoqueenelpuertoentrabannumero-sos balandres de carga que abastecían alpueblodetodoloquesenecesitaba.

Page 68: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Elantxobe XX. mendean

��

Bajurako itsasontzia portutik urteten iluntzean

Pesquero de bajura saliendo del puerto al atardecer

Emakumeak ez ziran tabernetan sartzen; dome-ketan meza ostean baino ez. Ganerako egunetan ta-bernak gizonentzako baino ez ziran, neurri baten. An-txina errondea aldasgora eta aldasbehera egiten zan; orain batzuk kotxez joaten dira, aldats gogorrak ez igoteko, urteak joan diran arren aldatsak lehengoak dira eta.

Lasmujeresno solían entrar en lataberna de no ser los domingos des-pués de la misa. Por lo demás la taber-na era una zona más bien restringida a los hombres. Antiguamente la ronda se hacíacuestaarribaycuestaabajo;aho-raalgunosvanencocheparasalvarlasfuertes pendientes que no se atenúanconelpasodelosaños.

Gaur egun, Elantxobe ez da bakarrik arrantzatik bizi. Orain Elantxobeko ontzidia bajurako bi itsasontzik baino ez dabe osotzen, eta zerbitzuen sektoreak herriko jarduera ekonomikoaren % 39 hartzen dau. Herria alda-tu egin da, eta hori kaleetako bakean eta portuko lasai-tasunean igarten da. Elantxobera ailegetan diran bisita-riak turismoko ohiko bideetatik kanpora joaten diranak dira. Elantxobera ez dira kasualidadez ailegetan, ez da pasoko herria. Bide baten amaierea eta beste baten ha-sikerea da.

ActualmenteElantxobeesunmunici-pioquenosolovivedelapesca.Hoyendíasuflotapesquerasereduceadosbarcosdebajuraypocomás,siendoelsectorservi-ciosel39%delaactividadeconómicadelpueblo.Elpueblohacambiadoysenotaenlapazdesuscallesyelsosiegodelpuerto.LosvisitantesquedescubrenElantxobelohacenporquesesalendelasrutasconven-cionalesdelturismo,yaqueaElantxobenolleganporcasualidad,alnoserunlugardepaso.Eselfinaldeuncaminoyelcomienzode otro.

Page 69: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Elantxobe en el siglo XX 2. KAPITULUA

��

Jose Aregok urte asko daroaz erretirauta, baina hondino be itsasoratzen da arrantzara, ia mende batean egin izan dauen moduan. Jose Aregok atzera begitu eta sasoien arteko kontrastea dakar burura, izan be, lehen itsasoak herri osoa ez eze, arimea bera be hornitzen eban. Gaur egun turistak eta udatiarrak errepidez hel-tzen dira, eta aho zabalik geratzen dira portuaren eta mendi-hegaletan altzautako etxeen enkantua ikustean, eta Josek, beharbada, itaunduko dau bere artean: “Ez dira izango honeek biharko atunak?”.

JoséAregollevamuchosañosjubi-ladoyaúnsalealamarapescarcomovienehaciendodesdehacecasiunsiglo.JoséAregoechalamiradaatrásypiensaen el contrastede los tiempos, cuandoantiguamente lamar aprovisionaba detodoalpueblo,inclusoalespíritu.Hoylleganporcarreteralosturistasyvera-neantes que se quedan boquiabiertos ante el encanto del puerto y sus casasesculpidasenlasladeras,yJoséquizásse pregunte: “Ez dira izango honeek bi-harko atunak?”.

Kirol-arrantzea ohiko aktibitatea da Elantxobeko moiletan

La pesca recreativa es una actividad habitual en los muelles de Elantxobe

Page 70: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.
Page 71: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

3. KAPITULUA

Ekologi eta paisaje ondarea

Patrimonio ecológico y paisajístico

CAPITULO 3

Page 72: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

72

Ekologi eta paisaje ondarea

Patrimonio ecológico y paisajístico

Paisajearen deskripzinoa

Elantxobe Kantauri itsasoko bazter txiki bat da, hedaduraz 2 km2-ra be heltzen ez dana. Baina, txikia izan arren, bertako paisajea bakarra da euskal kostalde osoan, ez bakarrak portuaren eta herrigunearen bitxitasunagai-tik, ezpada ze erliebe karstikoaren handitasunagaitik, hau da, Ogoño lurmusturragaitik. Gorabehera orografiko hori Bizkaiko golkoko parterik gehienetatik ikusi leiteke eta, zalantza barik, udalerriaren ezaugarri paisajistiko garrantzitsuena da. Era berean, Ogoño bertako giza asen-tamentuaren jatorria be bada.

Paisaje bertikal dotore horren barruan, Ogoño lurmusturrak ez dau bakarrik arpegi bat erakusten, izan be, ikuspuntuaren arabera, zein lekutatik begiratzen deutsagun, eremu bat baino gehiago bereiziko doguz. Mendebaldeko edo Sartaldeko partean paisajea nagusi-ki bertikala da, eta Leunbearen eta Laga hondartzearen badia zoragarriagaz batera, Kantauri aldeko paisajerik ederrenetako bat da. Iparraldeko arpegia itsasotik bai-no ezin leiteke ikusi, eta kareharrizko labar eta erortze interesgarriak daukaz, zeinak gero eta leunagoak diran Elantxobeko portuko moiletara heldu arte.

Descripción paisajística

Elantxobe es un pequeño rincón en el cantábrico que en extensión no llega a los 2 km2. A pesar de su pequeña exten-sión acoge un paisaje único en el ámbito de la costa vasca, no solo por la singula-ridad de su puerto y núcleo poblacional principal, sino por la magnitud de su relieve kárstico, personificado en el cabo de Ogoño. Este accidente orográfico es visible desde gran parte del golfo de Biz-kaia y es, sin duda, el rasgo paisajístico más importante del municipio, siendo a su vez el origen de su asentamiento hu-mano.

Dentro de este bello paisaje verti-cal, el cabo de Ogoño no muestra una sola cara, sino que, dependiendo de la perspectiva en que lo observemos, distinguiremos diferentes zonas. En su zona Oeste, Ogoño ofrece un paisaje eminentemente vertical, y junto con la bellísima ensenada de Leunbe y la playa de Laga, ofrece uno de los paisajes más bellos del cantábrico. Su cara norte, tan solo visible desde la mar, muestra interesantes acantilados y desplomes calizos que se van suavizando hasta lle-gar a los muelles del propio puerto de Elantxobe.

Page 73: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

73

Elantxobeko itsasertz malkartsua edertasun handikoa da. Ogoño lurmusturra Asnarre puntatik

El litoral acantilado de Elantxobe es de excepcional belleza. Cabo de Ogoño desde Asnarre punta.

Page 74: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

74

Paisajearen beste elementu garrantzitsu bat Ogo-ñoren tontorra bera da. Gaur egun artadi kantauriar sarriak daukaz, eta kontraste polita egiten dabe Kantauri itsasoaren kolore urdinagaz.

Otro elemento paisajístico impor-tante es la propia cumbre de Ogoño, caracterizada hoy en día por densos encinares cantábricos que ofrecen un bello contraste con el azul del mar can-tábrico.

Elantxobe en el contexto

de la Reserva de la Biosfera

de Urdaibai

Urdaibai constituye la única Reserva de la Biosfera de la C.A.P.V. y es considera-do el espacio natural más valioso del litoral vasco. Formada por 22 municipios, su terri-torio corresponde a la cuenca hidrográfica del río Oka. En su discurrir, el río modela un paisaje que cabalga desde los pastizales montanos, la campiña atlántica, los cultivos forestales, encinares cantábricos, vegas y marismas, dunas y acantilados costeros, hasta el encuentro con el mar que invade sus dominios en pleno litoral y especial-mente en la llanura fluvial de las marismas, donde la marea convierte en vida cada me-tro que recorre tierras arriba, renovando nuestras costas con su generoso influjo.

Las Reservas de la Biosfera son espacios protegidos que tratan de proponer un nuevo modelo de desarrollo, más acorde con el uso racional y perdurable de los recursos natu-rales y del territorio. Es por ello, que entre sus objetivos se contempla la salvaguarda de los valores patrimoniales de este singular espacio, en el que destacan los valores am-bientales, naturalísticos y culturales. Esta confluencia entre calidad paisajística, posi-bilidades de un ocio diverso y manifestacio-nes culturales únicas son las que otorgan a Urdaibai una buena calidad de vida. En todo el planeta existen cerca de 400 Reservas de la Biosfera en todos los continentes.

Urdaibai, habida cuenta de los impor-tantes valores que atesora, dispone del más importante rango de protección contem-plado por las diferentes normativas: la Ley 5/1989 de Protección y Ordenación de la Reserva de la Biosfera, aprobada por unani-midad en el Parlamento vasco en 1989. Este reconocimiento hace de Urdaibai un espacio único en el ámbito del País Vasco, puesto que supone un importante reto para cual-quier sociedad: compatibilizar la conserva-ción de la naturaleza, el paisaje y los valores culturales con el desarrollo de las poblacio-

Elantxobe Urdaibaiko Biosfera Erreserbearen testuinguruan

Urdaibai EAEko Biosfera Erreserba bakarra eta Euskal kostaldeko eremu natural baliotsuena da. 22 udalerrik osotzen dabe, eta erreserbearen lurraldea Oka ibaiaren arro hidrografikoak marketan dau. Bera-ren ibilian ibaiak paisaje aldakorra antolatzen dau, be-dartzak, landazabal atlantiarra, baso landaketak, artadi kantauriarrak, ibarrak eta padurak, itsasertzeko dunak eta trokak gurutzatu ostean, itsasoagaz egiten dau bat. Itsasoak beraren domeinuak hartzen dauz itsasertzean eta, batez be, paduretako ibai-laudadetan. Izan be, pa-duretan mareak bizitza bihurtzen dau lurrean gora egi-ten dauen metro bakotxa, eta gure kostaldeak barriztu egiten dauz beraren eragin eskuzabalagaz.

Biosfera erreserbeak garapen eredu barri bat proposatu gura daben eremu babestuak dira, natur baliabideen eta lurraldearen erabilera arrazionala-goa eta iraunkorragoa ezarteko. Horregaitik, biosfera erreserben helburuetako bat parebako eremu hone-tako ondare-balioak babestea da, hau da, ingurumen balioak eta balio naturalistikoak eta kulturalak. Pla-neta osoan 400 bat biosfera erreserba dagoz, konti-nente danetan.

Urdaibaik, daukazan balio garrantzitsuak di-rala-eta, araudietan aurreikusitako babes mailarik handiena dauka: Biosfera Erreserbea Babesteari eta Antolatzeari buruzko 5/1989 Legea, Eusko Legebilt-zarrean aho batez onartua 1989an. Autortza horri es-ker Urdaibai parebako eremua da Euskal Herrian, eta sekulako erronka edozein gizarterentzat: naturearen, paisajearen eta kultur balioen kontserbazinoa ber-tako udalerrien garapenagaz buztartzea. Erronka hori

Page 75: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

75

Atxarreko tontorra Urdaibaiko talaiarik zoragarriena da.

La cumbre de Atxarre es la atalaya más impresionante de Urdaibai

nes locales. Este reto comenzó en 1984 con la declaración por parte de la UNESCO de Urdaibai como Reserva de la Biosfera.

Elantxobe es uno de los 12 muni-cipios de la comarca que aporta todo su territorio al patrimonio común de la Reserva de la Biosfera de Urdaibai, enriqueciéndolo notablemente con al-gunos de los paisajes y elementos eco-lógicos más singulares de este espacio protegido .

1984. urtean hasi zan, UNESCO erakundeak Urdaibai Biosfera Erreserba izentau ebanean.

12 udalerrik daukie euren udal mugarte osoa Ur-daibaiko Biosfera Erreserbearen barruan, eta Elantxo-be da horreetako bat. Kultur ondare aberatsagaz bate-ra, Elantxobek Urdaibaiko eremu babestuari paisai eta elementu ekologikorik izugarrienetakoak gehitzen deu-tsoz, ingurune zoragarri hori nabarmenki aberaztuz.

Kostako malkarrak

Elantxoben bi eratako malkarrak dagoz, altuerea-ren eta bertikaltasunaren arabera. Lehenengoa Ogoño lurmusturra da eta ezaugarriak kareharrizko litologia, hedadurea, altuerea eta bertikaltasuna dira. Asnarre ha-txa, ostera, 30 metro baino gitxiagoko tontor tuparrizale bat da, eta Urdaibaiko Biosfera Erreserban ez dago ber-tako moduko dibertsidade botanikorik beste inon.

Los acantilados costeros

En Elantxobe existen dos tipos de acantilados, dependiendo de su altu-ra y verticalidad. El primero es el cabo Ogoño y se caracteriza por su litología caliza, extensión, altura y verticalidad, mientras que el peñón de Asnarre es un promontorio margoso de no más de 30 mts. de altura con una diversidad bo-tánica litoral única en la Reserva de la Biosfera de Urdaibai.

Page 76: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

76

Itsasotik begiratuta Ogoñok horma asko daukaz

Ogoño ofrece muchas paredes diferentes desde la mar.

Ogoño, bertikaltasunaren erreinua

Ogoño lurmusturreko malkarrak Urdaibaiko Biosfera Erreserbako garrantzitsuenak dira, daukiezan neurriakaitik. Era berean, itsas txorien Euskadiko habia koloniarik garrantzitsuenak be badira, bai dibertsida-deari jagokonez, bai bertan habiak egiten dabezan txori kopuruari jagokonez be. Ogoño lurmusturra, berez, lehe-nenengo mailako interes geologikoko gunea be bada. Ze-haztubako geruzapeneko kareharri pararrezifalez osotu-ta dago, haustura handiakaz NE-SW noran-tzan, eta ho-rrexek emoten deutso itxura masibo eta ikaragarri hori.

Lurmusturraren jatorria itsasoak, hainbat eratara, higatu ebazan material litologikoen izakeran dago. Luru-musturraren sartaldeko eremuan Laga hondartzaren ingu-ruko tuparriak higatu ebazan eta Sortaldean hareharriak. Bata zein bestea ez hain gogorrak, eta horrexek ahalbide-tu dau kostaldeko lerroak aurrera egitea eta Ogoñoko itsas tontorra edo lurmusturra sortzea.

Ogoño, el reino de la verticalidad

Los acantilados costeros del cabo de Ogoño son los más importantes de la Reserva de la Biosfera de Urdaibai por su magnitud, y constituyen a su vez la colonia de nidificación de aves marinas más importante de Euskadi, por la diversidad y número de especies nidificantes. El cabo de Ogoño en sí es además un punto de interés geológico de primer orden. Todo el cabo está forma-do por calizas pararrecifales de estrati-ficación difusa con grandes fracturas en dirección NE-SW, lo que le confiere un aspecto masivo e imponente.

El origen del cabo está en la naturaleza de los diferentes materiales litológicos que fueron erosionados por el mar de diferente manera. En la zona oeste del cabo el mar erosionó las margas del entorno de la playa de Laga y al Este las areniscas, ambos ma-teriales menos resistentes, lo que ha permi-tido el avance de la línea de costa creando el promontorio marino o cabo de Ogoño.

Page 77: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

77

Ogoño itsasoan hondoratzen dan kareharrizko hatx itzela da; halanda ze, lurmusturraren jatorria te-ktonikoa izan leiteke, ez dauka-eta ozeanoaren sakonta-sunetara iragaiteko marearteko eremurik. Bertikaltasun horrek emoten deutsoz Ogoñori, hain zuzen be, horreek balio ekologiko bakarrak, eta EAEko malkar handiena bihurtzen dabe hainbat motiborengaitik.

Ogoñoren alderdi guztiak dira bertikal-bertikalak, eta horrexegaitik ipinten dabez itsas txoriek euren habiak bertan. Berezitasun horrek, era berean, hegazti ugaltzai-leen nasaitasuna eta segurtasuna errazten dau, lantzean behin eskalatzaile batzuek baino ez dabezalako moleste-tan, lurmusturraren sartaldeko horman, batez be.

Hormetako hausturetan edo arrakaletan hazten diran landarak erabat ohituta dagoz gure inguruan izan leitekezan baldintzarik gogorrenetan bizitera. Lur ugalko-rrik ez egoteari betiko siketea gehitu behar deutsaguz, ez dagoalako hatxaren arrakaletan eta hausturetan ura eukiteko gaitasunik daukan lurrik. Horri guztiorri haize gogorren inpaktua eta hormak eten barik joten dauzan itsas espraiaren zigorra be gehitu behar deutsagu, baita hegazti batzuen kakak be.

Itsas iratzea itsaslabarretako oinarrianbizi dan iratzea da

Culantrillo de mar es un helecho que vive en las fisuras de la base de los

acantilados.

Ogoño es una inmensa mole caliza que se hunde en el mar, por lo que su origen puede ser de carácter tectónico al no disponer de rasas intermareales de transición a las profundidades del océa-no. Es precisamente esa verticalidad la que le confiere a Ogoño unos valores ecológicos singulares y le convierte en el gran acantilado de la C.A.P.V. por dife-rentes motivos.

La verticalidad es una constante en todas sus caras, posibilitando su papel como colonia de cría de aves marinas. Esta misma singularidad favorece la tran-quili-dad y seguridad de las aves repro-ductoras, que tan solo son molestadas por la actividad de algunos escaladores que utilizan ante todo la cara Oeste del cabo.

La vegetación que crece en las fi-suras de sus paredes está íntimamente adaptada a soportar las condiciones más duras que se puedan dar en nuestro entorno. A la falta de suelo fértil, debe-mos unir la pertinaz sequía, al no existir suelos con capacidad suficiente para la retención de agua en grietas y fisuras de la roca. A todo ello, debemos añadir el impacto de los fuertes vientos y el azote del spray marino que golpea las paredes continuamente, además del acúmulo de excrementos de algunas aves.

Itsas mihilua kostaldekolabarretako oinarriaren landareohikoa da

El hinojo marino es un habitantehabitual de la base de los

acantilados costeros

Page 78: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

78

Halanda be, landara batzuek lortzen dabe bizirik irautea, ez daukielako beste espezie ohikoago batzuen konpetentziarik. Hori guztiori holan da landarok honee-tan hormetan bizirauteko egokitzapen itzelak egiten da-bezalako. Ogoñoko hormek, beraz, landaretza urria dau-kie, baina dagozan landarak babesbako habitat horretara ondo egokituta dagoz. Besteak beste, itsas azenarioa eta itsas plantaina nabarmendu leitekez, nahiz eta Ogoñoko hormea normalean bilozik agertzen dan. Halanda be, hor-ma bertikaletako arrakala batzuetan berez artadietakoak diran zugaztxu batzuk be hazten dira, bonsaien antzera. Sartaldeko hegalean, barriz, hormearen erdi inguruan, artadia zuzen-zuzenean heltzen da hatx bertikalera, es-kalatzaileak hormara heldu daitezan erraztasunak emon gura baleuz legez.

Ogoñon ugaltzen dan hegaztirik ugariena kalatxori hankahoria da

La gaviota patiamarilla es la especie nidificante más abundante del cabo Ogoño

Aún así, algunas plantas logran so-brevivir al no encontrar la competencia de otras especies más comunes. Todo esto es posible gracias a las adaptaciones extremas que desarrollan para sobrevivir en estas paredes. Las paredes de Ogoño acogen por lo tanto una vegetación escasa pero muy adaptada a este inhóspito hábi-tat. Aunque la pared de Ogoño se muestra generalmente desnuda algunas plantas logran sobrevivir en sus paredes como el Llantén marino y la Zanahoria silves-tre entre otras. En algunas grietas de sus verticales paredes además acostumbran a prosperar arbustos propios del encinar cual si fueran pequeños bonsáis. Así pues, en su ladera oeste, a media altura en la pa-red, el encinar conecta directamente con la roca vertical, facilitando el acceso de los escaladores a la pared.

Page 79: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

79

Ogoño naturearen paradisua da. Kantauri aldeko leku gitxitan sentidu leiteke naturearen indarra Ogoñon legez. Itsasoaren indarrari malkarretako bizitza ugari-tasuna gehitu behar deutsagu. Lurmusturraren ganetik hegan egiten daben hegazti moltsoen soinuak be ugariak dira. Horreek hegaztiek malkarretako hormetan eta hut-suneetan egiten dabez habiak, eta kopuruari jagokonez, Ogoñoko hormetan habiak ipinten dabezan 208 kalatxori hankahori bikoteak nabarmendu behar dira. Baina, bes-te hegazti espeziek bereizten dabe itsasertzeko leku hau Kantauri aldeko beste lekuetatik.

Hormarik bertikalenetako zuloetan ubarroi mo-ttodunak egiten dauz habiak. Espezie hori babestuta dago espezie mehatxatuei buruzko hainbat araudiren eta zerrendaren bidez. Azpimarratzeko modukoa da Ogoño lurmusturrean berrogei bat bikotek egiten dabezala ha-biak, ipar-sortaldeko hegaletan guztiek. Ogoño, diferen-

Ubarroi mottodun gazteen taldea Ogoñoko hormearen oinarrian atseden hartzen. 40 bikote inguru ugaltzen dira labar honetan

Grupo de cormoranes moñudos jóvenes descansando en la base del acantilado de Ogoño. Cerca de 40 parejas crían en sus paredes

Ogoño es un auténtico paraíso na-tural. En pocos sitios del cantábrico se puede sentir tan profundamente la fuerza de la naturaleza. A la fuerza del mar de-bemos unirle la abundancia de vida en los acantilados, con gran cantidad de sonidos provenientes de las numerosas aves que sobrevuelan el cabo. Estas aves crían en las paredes y cavidades del propio acantilado, destacando por su número, las 208 parejas de gaviota patiamarilla nidificantes en sus paredes. Sin embargo, son las demás espe-cies de aves las que hacen de este enclave litoral un espacio único en el cantábrico.

En las oquedades de sus paredes más verticales cría el cormorán moñudo. Esta especie está protegida por diferentes nor-mativas y catálogos de especies amenaza-das. Cabe señalar que solamente en el cabo Ogoño acostumbran a críar una cuarentena de parejas, todas ellas situados en las lade-ras nordeste. Ogoño es, de largo, la colonia

Page 80: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

80

tzia handiz, ubarroi mottodunen Euskal Herriko kolonia-rik handiena da, eta Kantauri aldeko garrantzitsuenetako bat be bai. Ubarroi mottodunek zezeilean hasten dabe errunaldia, eta kumeek lorailaren bigarrern hamabostal-dian eta bagileko lehenengoan ixten dabez habiak.

Beste ubarroi espezie batzuek legez, itsas txori ho-nek be ez dauka hegoetan koipe isolatzailerik, eta horrek abantailea emoten deutso ur azpirako, errazago heltzen dalako hondoetara, eta hantxe harrapatzen dauz arrain bentonikoak. Baina ur azpirako abantaila hori desaban-tailea da uretatik kanpora, izan be, goitik behera busti-ten diranez, gorputzaren pisua nabarmen handitzen jake eta nekezago egiten dabe hegaz. Hori dala-eta, arrantzan egin ostean pausatzen diranean, haizearen kontra edegi-ten dabez hegoak, sikatzeko.

Dana dala, Ogoñon habia egiten daben itsas txori guztien arteko bitxiena ekatx-txori europarra da. He-gazti hau itsas hegaztien arteko txikiena da. Ohitura pe-lagikokoa da eta, beraz, itsaso zabalean emoten dau bi-zitzearen parterik handiena. Ogoñon antxinatik egongo da beharbada, baina haren habiarik ez zan topau 1988. urtera arte. ADES espeleologia taldeko kideek topau eben itsas koba bateko zulo baten. Ekatx-txori europa-rrak ugalketa sasoian baino ez dau ikutzen lurrik eta, ondorioz, jorrailetik edo apiriletik aurrera baino ezin leitekez ikusi. Dana dala, gizakiak ez dira haren pre-sentziaz ohartu be egiten, izan be, iluntzetik aurrera heldu ohi dira eta eguna argitu baino arinago urteten dabe habiatik kanpora, jateko bila. Ugalketa amaitu ostean, gazteak zein helduak Atlantikoan sakabanatzen dira, zapalda kontinentala baino harago, eta itsasoan ekatxak joten dauenean edo galerna sasoietan baino ez dira hurreratzen lehorrera; horrexegaitik deitzen jake ekatx-txoriak.

Jakin dakigula, hegazti espezie horrek, lehorrean, Ogoño lurmusturrean baino ez dauz egiten habiak plane-ta osoan, hau da, kostaldetik bereizi bako lekuetan; uhar-teetan eta uhartetxuetan bai egiten dauz. Ekatx-txorien populazinoa Ogoñon, gaur egun, 33 bikote ingurukoa da, eta antzeko populazinoa izan dau orain dala hamarkada bat baino gehiagotik.

de cormorán moñudo más numerosa de todo Euskal Herria y una de las más im-portantes del cantábrico. Los cormoranes moñudos comienzan la puesta en el mes de febrero y los polluelos abandonan los nidos durante la segunda quincena de mayo y pri-mera de junio.

Al igual que otras especies de cormo-ranes, esta ave marina no dispone de grasa aislante entre sus alas, lo cual le aporta una ventaja bajo el agua, permitiéndole alcan-zar con facilidad las profundidades, donde depreda sobre los peces bentónicos. Esta ventaja bajo el agua, se torna desventaja fuera de ella, puesto que se mojan completa-mente, aumentando notablemente su peso corporal, lo que dificulta su vuelo. Por ello, cuando se posan tras la pesca, acostumbran a abrir sus alas contraviento, con el fin de secarlas tras alguna de sus inmersiones.

Sin embargo, de todas las aves mari-nas que crían en Ogoño, el paiño europeo es la más singular. Esta ave es la más pe-queña de las aves marinas. Es de costum-bres pelágicas, por lo que permanece en mar abierto la mayor parte de su tiempo vital. Su presencia en Ogoño podría ser muy antigua, sin embargo, su cría solo fue detectada en 1988 por miembros del grupo espeleológico A.D.E.S. en una ca-vidad dentro de una cueva marina. Los paiños europeos tan solo tocan tierra en la época de cría, por lo que únicamente pueden ser observados a partir del mes de abril. Sin embargo, su presencia pasa desapercibida para los humanos, por-que acostumbran a llegar a partir del crepúsculo y dejan los nidos antes del amanecer en busca de comida. Una vez terminada la reproducción, jóvenes y adultos se dispersarán por el atlántico, más allá de la plataforma continental, acercándose a tierra tan solo en tem-pestades marinas o galernas, lo cual les otorga el nombre entre los lugareños de Ekaitz-txori, o “pájaro de las tormentas”.

El cabo de Ogoño es la única área de cría continental conocida de esta especie en el planeta, es decir, en área no desgajada de la costa como puedan ser islas o islotes. La población actual de paiño europeo en Ogoño es de unas 33 parejas que han ido manteniéndose desde hace más de una década.

Page 81: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

81

Belatz handia da Ogoñoko harraparirik handiena

El halcón peregrino es el gran depredador de los acantilados de Ogoño

Page 82: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

82

Beste espezie interesgarri bat belatz handia da. Belatz handiak eta belatz gorriak be lurmusturreko horma bertikaletan egiten dabez habiak. Belatzek Ogo-ñon talaia ezin hobea daukie. Bertatik euren harrapa-kinei begira egoten dira, bai barrualdean bizi diranei, bai kostaldetik hur migratzen dabenei. Hontz zuriak be egiten dauz habiak Ogoñon, eta bera da gaueko nagusia. Beste bitxitasun bat be badago udalerrian, hatx-elaiaren presentzia urte osoan. Espezie hori elai arruntaren oso antzekoa da, eta Bizkaiko beste udalerri batzuetan urtaro batzuetan agertzen da, baina Elantxo-ben urte osoan ikusten da. Harkaitz-txoria be ikusi izan da Ogoñon negu batzuetan. Pirinioetako espezie hori, seguruenik, tenperatura atseginagoen bila etorriko da itsasertzeko malkarretara, baita Ogoñoko arrakaletan intsektu asko bizi dalako be.

Otra especie interesante es el halcón peregrino, que junto con el cernícalo vul-gar, cría en las verticales paredes del cabo. Los halcones tienen en Ogoño una excep-cional atalaya desde donde vigilan a sus presas, tanto las que habitan en el interior como aquellas que acostumbran a migrar cerca de la costa. Junto a ellas también cría la lechuza común, dominadora de la no-che. Otra singularidad en el municipio es la presencia durante todo el año del avión ro-quero. Esta especie, muy parecida a la go-londrina común, se muestra estacional en otras localidades vizcainas, mientras que en Elantxobe puede ser observada durante todo el año. En las paredes de Ogoño tam-bién ha sido detectada la presencia del tre-parriscos durante algunos inviernos. Esta especie pirenaica debe buscar en los acan-tilados litorales temperaturas más suaves y por tanto mayor disponibilidad de insectos que habitan en las grietas de Ogoño.

Ogoñon dago mundu osoan ezagutzen dauan ekaitz-txorien ugaltze-kolonia bakarra eremu kontinentalean

En Ogoño se sitúa la única colonia continental de Paiño europeo conocida en el mundo. (Foto Rafa Garaita)

Page 83: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

83

Asnarre puntak itsasertzeko landaretzearen erakustaldia eskaintzen deusku

El peñón de Asnarre ofrece una excepcional muestra de vegetación litoral

Asnarre hatxa

Asnarre hatxa Ibarrangelurena eta Elantxoberena da, eta udan bisitaririk gehien eukiten dauzan Bizkaiko lekuetako bat izan arren, ez da oso leku ezaguna. Horrek itsaso bazterreko landaretza lagin bikaina konserbetea erraztu dau. Kontuan hartzen badogu Euskadin itsa-so bazterreko landaretzak zelako presinoa jasan behar dauen, neurri osoan ikusi ahal izango dogu eremu honek gure biodebertsidadea gordeteko zenbaterainoko balioa daukan. Ekialdeko hegalak, Elantxoberen jaubetzakoa bera, euskal itsasertz osoko malkarretako landaretza la-ginik onenetako bat dauka.

Asnarre hatxean hainbat landaretza zerrenda be-reiztu leitekez. Lehenengoa itsasoaren eraginetik hurren dagoana da, landaren biziraupenerako ingurumen-bal-dintzarik gatxenak dagozan partean. Eremu horretan landaretza estaldurea nahikoa urria da, eta honeek dira horren arrazoiak: lurraren eten bako arrastrea, gatz ko-puru handi eta eten bakoa, haizearen ondoriozko idort-zea, eta sustraitu ahal izateko substratu faltea. Zerrenda horretan musturreko landarak baino ez dira bizi, inguru-menaren eragozpenei aurre egiteko gauza diranak, eta,

Peñón de Asnarre

El pequeño peñón de Asnarre, com-partido con el municipio de Ibarrange-lu, a pesar de estar situado en una de las zonas con mayor número de visitantes estivales de Bizkaia, es un lugar poco conocido, lo cual ha posibilitado la con-servación de una excelente muestra de vegetación litoral. Si tenemos en cuen-ta la presión a la que se ve sometida la vegetación litoral en Euskadi, podemos apreciar en toda su medida el valor que esta área tiene para el mantenimiento de nuestra biodiversidad. Es precisa-mente su ladera Este, perteneciente a Elantxobe, la que posee una de las mejo-res muestras de vegetación litoral de los acantilados de todo el litoral vasco.

En el peñón de Asnarre podemos distinguir diferentes bandas de vege-tación. La primera de ellas es la que se encuentra más cerca de la influencia del mar, donde las condiciones ambientales para la vida de las plantas son muy difí-ciles. En esta zona la cobertura vegetal es muy escasa, debido al continuo arras-tre de suelo, aporte continuo de salini-dad, desecación por la acción del viento, y falta de sustrato donde enraizar. En esta franja tan solo sobreviven plantas extremas, capaces de sobreponerse a los

Page 84: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

84

ondorioz, landara dibertsidadea oso urria da. Eremu ho-rretan honeexek nabarmentzen dira: itsas mihilua, itsas plantaina eta garo txiki bat, itsas xardin-bedarra (Asple-nium maritimum). Horreek landara danek bizitokitzat daukien habitat desegokira egokitzeko bide desberdinak daukiez, besteak beste, hosto okelatsu eta meharrak ga-ratzea ura biltzeko eta kutikula narrukarak gehiegizko transpirazinoa eragozteko.

Asnarren tarteko landaretza zerrendea azpima-rratu behar da. Eremu horretan bizitza baldintzak ez dira hain musturrekoak, izan be, itsasoaren txiprizti-nak txikiagoak dira eta aurreko zerrendan baino lur gehiago dago. Halanda be, itsasoko espraiak eta itsa-sertzeko haize gogorrek baldintzatu egiten dabe landa-ren hazkuntzea eta hazteko erea bera be. Hori dala-eta, landarok kuxin-itxureagaz garatzen dira. Eremu horre-tan itsasertzeko hainbat landara espezie topau geinkez, horreen artean euskal itsasertz osoan urriak diran bat-zuk be bai. Besteak beste, honeek azpimarratu geinkez: otabera arrunta (Genista hispanica occidentalis), eta betibizi horia (Helichrysum stoechas), baita itsas txila-rreak eta itsasertzeko beste espezie mordo bat be: itsas krabelina, itsas-garikota, itsas plantaina, estrepa mo-riskoa, zauri-bedarra, mandaperrexila, itsas-bizilore, besteak beste.

Tontorrean zehar doan bideska amaitzen dan lekuan, itsas malba (Lavatera arborea) dago, hau da, euskal kostaldean sakabanaketa urria daukan espeziea, baita basolibondoa (Olea europaea Subsp. sylvestris) be. Azkeneko hori bitxitasun botaniko bat da, izan be, olibondoaren basa espeziea da, eta Asnarre, eta Euska-diko beste kosta-eremu gitxi-gitxi batzuk, espezie ho-rren Europako iparraldeko mugea dira. Zalantza barik, espezie hori zuzen-zuzenean ikusteko Urdaibaiko Bio-sfera Erreserban dagoan lekurik onena da.

Gorengo zerrendako landaretzea oso sarria da, eta kostaldetik zenbat eta gehiago urrundu sarriagoa. Eremu honetan, besteak beste honeek nabarmentzen dira: txilar arrunta, endalaharra eta otxar basatia, sasilarrosa, suge-gorri-bedarra, eta txorbaltzen bat edo beste.

imponderables ambientales por lo que la diversidad en especies es escasa. Destaca en esta zona el hinojo marino, el llantén marino y un pequeño helecho, el culan-trillo de mar (Asplenium maritimum). Todas estas plantas muestran diferen-tes adaptaciones para defenderse del inhóspito hábitat en el que viven, como desarrollar hojas carnosas y estrechas para acumular agua, y cutículas coriá-ceas para evitar la excesiva transpiración.

En Asnarre destaca la franja interme-dia de vegetación. En esta zona las condi-ciones de vida son menos extremas, pues-to que las salpicaduras marinas son me-nores y la acumulación de suelo es mayor que en la franja anterior. No obstante, la exposición al spray marino y a los fuertes vientos litorales condiciona el crecimiento de las plantas y la forma en que crecen. Es así que estas plantas acostumbran a de-sarrollarse en forma de almohadillas. En esta zona podemos encontrar infinidad de especies de plantas litorales, algunas de ellas escasas en el litoral vasco. Podemos destacar entre todas ellas la aulaga mari-na (Genista hispanica occidentalis), y la manzanilla real (Helichrysum stoechas), alternadas con brezos marinos y un va-riado elenco de especies litorales entre las que encontramos la Armeria maritima, la Silene maritima, el llantén marino, el jaguargo morisco, la vulneraria, la zana-horia silvestre, la margarita marina entre otras.

En la zona donde termina la senda que discurre por el promontorio, apare-ce la malva marina (Lavatera arborea), especie de escasa distribución en la costa vasca y el acebuche u olivo silvestre (olea europaea Subsp. sylvestris) que constitu-ye una rareza botánica, puesto que se trata de la especie silvestre del olivo, y en Asna-rre junto con otros escasísimos enclaves costeros en Euskadi se encuentra el lími-te septentrional de su distribución en el continente europeo. Es sin duda, el mejor lugar de la Reserva de la Biosfera para la observación directa de esta especie dentro de este espacio protegido.

La franja más alta está dominada por una vegetación muy densa favorecida por el progresivo alejamiento de la línea de costa. Aquí destacan los brezos como la calluna vulgaris, enredaderas como la zarzaparri-lla y la rubia peregrina, el rosal silvestre, la viborera, y algún que otro aladierno.

Page 85: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

85

Zuhaitz-malba

Lavatera arborea

Page 86: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

86

Asnarren, horrezaz ganera, itsasertzeko hegazti espezie asko be ikusi leitekez, esate baterako, hatx-zozo urdina. Hatxetako hegazti urdin hori urria da Bizkaian, eta malkar handietan baino ez da egoten, bardin barrual-dean zein kostaldean. Hegazti igeskorra da, eta ibiliak ez diranek nekez ikusiko dabe, halanda be, itxaroten dakia-nak, ikuspegi zoragarria euki leike saritzat.

Espezie honegaz batera, habitat berean, buztan-gorri iluna be egoten da. Buztangorria be hatxetako he-gaztia da, eta oso ohikoa izaten da kostaldeko landazabal atlantiarretan, makina bat intsektu harrapatzen duelako bertan beraren kume ugariak hazteko. Sarritan, espezie horrek itsas hausietatik hurrean egiten dauz habiak, eta beraren burua erakustea gustetan jako, hegaldi arrandit-suakaz eta, hatx-tontorren batean pausatuta dagoanean, buztana batera eta bestera mobiduta, hain zuzen be.

En Asnarre además, pueden ser observadas gran cantidad de especies de aves litorales tales como el roquero solitario. Esta ave rupícola de color azul es escasa en Bizkaia, y su distribución se limita a grandes acantilados, tanto de interior como de costa. Es un ave esqui-va y difícil de detectar para el ojo inex-perto, sin embargo, una paciente espera puede recompensarnos con bellísimos momentos de observación.

Compartiendo hábitat con esta es-pecie podemos encontrar al colirrojo tizón. Esta especie de hábitos rupícolas es común en áreas de campiña atlánti-ca costera donde encuentra abundan-tes insectos con los que alimenta a sus numerosas crías. A menudo, esta espe-cie acostumbra a criar cerca de la rom-piente, y se deja observar con sus vuelos ostentorios y agitados movimientos de cola cuando está posado sobre algún promontorio rocoso.

Silene vulgaris subsp. maritima Betebizi horia / Manzanilla real

Spergularia rupícola Armeria maritima

Page 87: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

87

Basa-olibondoa Asnarren eta Ogoñoko alde batzuetan bizi da, eta horixe daEuropan iparralderantz daukan banaketa mugea.

El acebuche u olivo silvestre vive en Asnarre punta y en algunas zonas del acantilado de Ogoño, constituyendo este su límite de distribución hacia el norte de Europa

Page 88: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

88

Asnarren kalatxori hankahori bikote batzuek be egiten dabe habia. Orain dala gitxiko ikerketa batzuen ara-bera, 16 eta 27 artean dira eremu harritsu honetan habia egiten dabenak, nahiz eta gehienek hondartzatik hurreko islatxuan egiten daben. Asnarren hiruzpalau bikotek edo egingo dabez habiak. Espezie hori galbidean dago azkene-ko 5 urteotan, eta hori habitat berean bizi diran beste es-pezie eskasago batzuentzako mesedea izan leiteke.

Asnarre, horrezaz ganera, paisaje intereseko gune

garrantzitsua be bada, izan be, Ogoño aurrez aurre ikus-

teko talaia bikaina da izan. Enklabe harritsu biak komu-

niketan dauzan senaia txikiak hondo hareatsua dauka,

baita hatx txiki batzuk be, eta itsasoa bare dagoanetan

ubarroi mottoduna ikusi leiteke ur azpian harrapakinen

atzetik. Leku horrexetatik beste hegazti igeskor bat be

ikusi leiteke udagoienean eta neguan, uroiloa edo martin

arrantzalea. Hegazti dotore horrek Laga ibaia kurutzat-

zen dau, barrualdetik, arrain txikien bila.

En Asnarre también nidifican algu-nas parejas de gaviota patiamarilla. Se-gún estudios recientes llegan a nidificar entre 16 y 27 parejas en esta área rocosa, si bien la mayoría de ellas lo hacen en los islotes cercanos a la playa. En Asna-rre podrían nidificar unas 3 o 4 parejas. Esta especie se encuentra en retroceso en los últimos 5 años, lo cual favorecería a otras especies más escasas que com-parten el mismo hábitat.

Asnarre es, además, un importan-te punto de interés paisajístico, puesto que constituye una espléndida atalaya desde donde poder observar Ogoño frontalmente. La pequeña ensenada que comunica ambos enclaves rocosos está formada por un fondo arenoso con alternancia de pequeñas rocas, donde pueden verse en los días de calma a los cormoranes moñudos buceando tras sus presas. Desde este lugar puede observar-se en los meses de otoño e invierno otra ave esquiva como es el martín pescador. Esta bella ave recorre el río Laga desde tierra adentro llegando a esta ensenada en busca de pequeños peces.

Ubarroi mottoduna (heldua) Cormorán moñudo (adulto)

Arkaitz zozo urdinaRoquero solitario

Page 89: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

89

Natura intereseko beste gune bat Elantxobeko por-tua bera da. Izan be, udagoienean eta udabarrian txenada moltso txikiak hurreratzen dira bertako uretan arrantzan egiteko, eta neguan aliotak, pottorroak, uxuxuak eta po-ttorro txikiak be etorten dira, negua pasetera.

Itsas elai hankabaltzak eta arruntak Elantxobeko portuko kirol-ontzietan atseden hartzen

Grupo de charranes patinegros y comunes descansando en las embarcaciones de recreo del puerto de Elantxobe

Otro punto de interés naturalístico es el puerto de Elantxobe, dado que en otoño y primavera podemos ver peque-ños grupos de charranes pescando en sus aguas, y en invierno es habitual ver colimbos, alcas, araos, e incluso mérgu-los invernando.

Page 90: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

90

Elantxobe portua ur-hegazti espezie batzuentzako negua igarotzeko aterpea izaten da.Martina arrunta (goian) eta aliota handia (behean)

El puerto de Elantxobe sirve de refugio durante el invierno a diversas especies de aves acuáticas. Arao común (arriba) y colimbo grande (abajo)

Page 91: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

91

Basoak eta baso-landaketak

Elantxobeko baso naturalak, batez be, artadi kantauriarrak dira. Badagoz baso atlantiarreko orban txiki batzuk be udalerrian, baina ez dira bape esangu-ratsuak, neurri txikiko basotxu bakan batzuk baino ez dira eta. Erliebearen eta litologiaren eraginez, udale-rrian itsasorainoko baso mistoak egon eitekezan. Ho-rreek eremuak, gaur egun, espezie exotikoen landake-tek hartzen dabez Ogoñoko hegoaldean eta lapatzako aldapatan.

Artadi kantauriarrak

Elantxobeko baso natural garrantzitsuena, ezelako zalantza barik Ogoño lurmusturreko artadi kantauriarra da. Baso-moltso zarratu hori kareharri arrezifal masiboz osotutako sapalda txikiaren ganean dago, eta malkarre-tako ertz-ertzeraino heltzen da.

Artadi kantauriarrak itsasoraino heltzen dira

Los encinares cantábricos se extienden hasta la orilla del mar

Los bosques y cultivos forestales

Los bosques naturales en Elantxobe se circunscriben prácticamente al encinar cantábrico. Aunque podemos encontrar pequeñas manchas de bosque atlántico en el municipio, estas no son significativas puesto que se reducen a bosquetes margi-nales de escasa entidad. Debido al relieve y litología el municipio, podría acogen bosques mixtos que se extenderían hasta el mar. Estas zonas coinciden con las áreas que ocupan hoy en día los cultivos de espe-cies exóticas al sur de Ogoño y en las lade-ras de la Lapatza.

Encinares cantábricos

El bosque natural más importante del municipio de Elantxobe es sin duda el encinar cantábrico del cabo Ogoño. Esta densa masa forestal se asienta so-bre la pequeña meseta formada por ca-lizas arrecifales masivas y llega hasta el mismo borde de los acantilados.

Page 92: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

92

Artadi kantauriarra hosto iraunkorreko basoa da, eta, beraz, urtesasoi danetan berde egoten da. Lurzoru argal eta pobreetan hazten da, ur-erretentzino urrikoe-tan, oinarritzat daukan kareharrizko substratuaren hau-si eta arrakala ugarien eraginez, hain zuzen be. Laiotzak ez dauz ondo jasaten baso honek, eta, ondorioz, enklabe eguzkitsuetan ezarten da, askotan oso mazela aldast-suetan. Baso moltso homogeneo hori, berez, Mediterra-neoko giro nabarmeneko basoa da, udako sikateetara eta euri gitxiko denporaldi luzeetara ezin hobeto egokitzen da eta. Lurzoru emokor urria abantaila da artearentzat eta gurbizarentzat, izan be, lurzoru siku eta pobreetan egokitzeko daukien gaitasunari esker, abantaila daukie eremuaren jaube egiteko baso atlantiarragazko lehian.

Basoon ezaugarri nabarmenenetako bat landa-

ra igokarien dibertsidade handia eta ugaritasuna da. Horreen danen artean endalaharra nabarmentzen da, eta beragaz lehian, besteak beste, apomahatsa, basoe-tako atxaparra, otxar basatia, huntz arrunta eta sasia agertzen dira. Landara igokarien ugaritasun horren arrazoia da argia lortzeko konpetentzia handia dagoa-la egitura hain zarratua eta konplexua daukien basoo-tan. Konpetentzia handi horren eraginez, arbola eta zugaztxu indartsuenek adaburuetan baino ez daukiez hostoak. Halanda ze, arte eta gurbiza horreek hartzen daben itxurea eremu edegietan eta arbola gitxiko ere-muetan dagozanen oso bestelakoa da.

El encinar cantábrico es un bosque perenne, por lo que durante todas las épo-cas del año se mantiene verde. Crece sobre suelos esqueléticos y pobres con escasa retención hídrica, debido a las abundantes fisuras y grietas del sustrato calizo sobre el que se sitúa. Es un bosque que no sopor-ta bien las umbrías, por lo que se asienta sobre enclaves bien soleados, a menudo en empinadas laderas. Esta homogénea masa forestal constituye en si un bosque de marcado ambiente mediterráneo por su excelente adaptación a la sequía estival y a periodos largos de escasez de lluvias. La escasa capa de suelo fértil es una ventaja para encinas y madroños, puesto que su adaptación a suelos secos y pobres les da ventaja en la competencia por el espacio que disputan con gran eficiencia al bosque atlántico.

Una de las características más noto-

rias de estos bosques es la gran diversi-dad y abundancia de plantas trepadoras. De entre todas ellas destaca la zarzaparri-lla, que compite con otras como la nueza negra, la madreselva, la rubia peregrina, la hiedra común, o la zarza, entre otras. Esta profusión de trepadoras viene pro-vocada por la alta competencia por la luz existente en estos bosques de estructura tan cerrada y compleja. Esta alta compe-tencia provoca que los árboles y arbus-tos más poderosos desarrollen hojas tan solo en su copa, dando formas a encinas y madroños completamente diferentes a las que adoptarían en espacios abiertos y con poca densidad arbórea.

ErratzaRusco

EndalaharraZarzaparrilla

Page 93: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

93

Artadien ekologiaren oinarria daukien ura au-rrezten dabela da, euren hosto narrukaren egitureari eta neurriari esker aurreztu be. Hostoek hezetasunari eusten deutsie euren kutikula lodiari esker, transpira-zinoa eragozten dabe eta. Oinarritzat daukiezan men-digune kastikoek ura berehala galtzen dabe hatxetako arrakaletatik, akuiferoetara eta lurpeko ibaietara, eta ur gitxi gordeten dabe azalean. Hori dala-eta, uda, hau da, basoak hazteko sasoirik aproposena, artadi kan-tauriarra hazteko garairik txarrena izaten da, udako sikatea tarteko. Horregaitik, hain zuzen be, artadiko espezie ugariak, sarritan, udabarrian eta udagoien epeletan hazten dira, ura errazago eskuratzen da-eta horreetan sasoietan.

Artadi kantauriarren jatorria, orain dala gitxi eskuratutako datu zientifikoen ondorioz, eztabaida handia sortzen dauen kontua da. Zientzialari batzuek dinoe artadi kantauriarren jatorria jaraunspenezkoa dala, izan be, antxinatean lurralde zabalagoetan egongo ziran, eta, tenperatureari jagokonez, gaur egun euren ekologiarentzat leku aproposenetan hartuko eben ba-bes. Halanda be, arkeobotanikeak teoria zabaldu hori ezezten daben datuak emoten dauz.

Urdaibaiko artadi kantauriarretako aztarnategie-tan egindako ikerketa paleobotaniko batzuen arabera, paisajearen eraldaketan eragile antropikoak euki dauen

La ecología de los encinares se basa en el ahorro del agua disponible que retienen gracias a la estructura y tamaño de sus ho-jas coriáceas. Estas, retienen la humedad gracias a su gruesa cutícula que evita la transpiración. Los macizos kársticos sobre los que se sitúan tienden a evacuar rápida-mente el agua por las fisuras de las rocas hacia los acuíferos y ríos subterráneos, reteniendo poco agua en superficie. Esta circunstancia provoca que, precisamente el verano, la época más favorable para el crecimiento de los bosques, sea la época más desfavorable para el crecimiento del encinar cantábrico, debido a la sequía es-tival. Por esta razón, las diversas especies del encinar a menudo crecen en la prima-vera y los otoños cálidos, épocas con ma-yor disponibilidad de agua.

El origen de los encinares cantábri-cos es una cuestión que, fruto de los da-tos científicos recientes, muestra cierta controversia. Diversos científicos han afirmado que el origen de los encinares cantábricos es relícto, dado que pudie-ron extenderse en la antigüedad por te-rritorios más extensos que los actuales, y se debieron refugiar hoy en día sola-mente en los lugares térmicamente más favorables a su ecología. Sin embargo, la arqueobotánica aporta datos que con-tradicen esta extendida teoría.

Los estudios paleobotánicos reali-zados en yacimientos arqueológicos si-tuados en áreas del encinar cantábrico de Urdaibai afirman que se ha subesti-

Zuhain madarikatuaAligustre

GurguxaMadroño

Page 94: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

94

eragina gitxietsi egin dala dinoe, izan be, aztarren bo-tanikoek adierazten dabe haretxa artea baino askoz be ugariagoa zala: Garai neolitikoko, hau da, BP1 baino 5.820-5200 urte arinagoko datazinoko aztarren ikaz-tuen arabera, % 70 haretxa zan, eta % 0,2 artea. Propor-tzino hori txikitu egingo da hurragoko kronologia hartu ezkero kontuan: % 37,6 haretxa eta % 1,4 artea (BP baino 4405±55). Horrek nekazaritzako jarduerearen etenbako hazkundearen barri emoten deusku. Mendi-hegaleko lurzoru hauskorretan nekazaritzeak izandako zabalkun-tzeak lurzoruen degradazino eta higadura prozesuak ahalbidetuko ebazan. Degradazino eta higadura prozesu horrek, era berean, harestiak (lurzoru sakon eta emoko-rreko berezko basoak) egozan lekuan gaur egungo artadi kantauriarra (lurzoru pobre eta makalagoetara hobeto egokituak) haztea eragingo eban.

Txinbo burubaltza Elantxobeko artadietako hegazti arruntenetarikoa da. Emea.

La curruca capirotada es una de las especies más comunes en las encinares cantábricos deElantxobe. Ejemplar hembra.

mado la influencia del factor antrópico en la transformación del paisaje, dado que los restos botánicos indican un predominio absoluto del roble frente a la encina: 70% restos carbonizados de roble frente a 0,2% de encina con datación en época neolítica 5820-5200 años BP1. Esta proporción se atenuará con un 37,6 % de roble frente al 1,4 % de encina en una cronología más ac-tual: 4405±55 BP, lo que indicaría un progresivo aumento de la actividad agrícola. Estos procesos de expansión de la agricultura sobre suelos frágiles en ladera pudieron favorecer procesos de degradación y erosión de suelos que llevaron a la sustitución progresiva de los robledales, propios de suelos pro-fundos y fértiles, a los encinares cantá-bricos actuales, más adaptados a sue-los pobres y raquíticos.

Page 95: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

95

Artadiaren barruan eremu desbardinak topauko doguz, daukien osokera botanikoaren arabera:

Artadi ertza: Artadi moltso homogeneoen kanpoko ertza da, bai beste ekosistema batzukazko hartu-emone-tan, bai barruko pisten eta errepideen ertzetan. Eremuotan intsolazinoa handiagoa da eta, ondorioz, basoaren barruko partean egon be ez dagozan edo oso urriak diran espezie asko eguzkiaren argitara dagoan eremu linealaren jaube egiteko lehiatzen dira.

Zerrenda honetan artadien barru ilunetan garatu ezin daitekezan zugaztxu espezie eta landara baskular asko agertzen dira. Zugaztxuen artean, ugaritasunagai-tik, honeek nabarmendu leitekez: gartxua, txorbaltza, elorri zuria, zuhandorra eta beltxalea, besteak beste. Ezin sartuzko arbustu moltso horretan estrepa moriskoa, ariketea, otea eta txilarra batzuk (Erica vagans, esate-rako) nabarmentzen dira, baita artadiko eremurik degra-

Txorbaltza artadietako bazterretan ugari agertzen da

El aladierno aparece profusamente en la orla de los encinares

Dentro del encinar podemos dis-cernir diferentes zonas, en virtud de su composición botánica:

Orla de encinar: Constituye el bor-de exterior de las masas homogéneas de encinares, tanto en su contacto con otros ecosistemas, como en los bordes de pistas y caminos interiores. La ma-yor insolación de estas áreas invita a muchas especies no presentes o esca-sas en el interior del bosque, a compe-tir por un espacio lineal expuesto a la intensa luz del sol.

En esta franja podemos encontrar gran diversidad arbustiva y de plantas vasculares que no podrían desarrollar-se en el oscuro interior de los encina-res. Dentro del porte arbustivo desta-can por su abundancia el labiérnago, el aladierno, el espino albar, el cornejo y el aligustre entre otros. En la base de esta masa impenetrable de arbustos destacan el jaguarzo morisco, el eupa-torio, la aulaga y algunos brezos como Erica vagans, así como el omnipresen-

Page 96: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

96

Erle-lorea (Ophrys apifera) artadi kantauriarraren baso-soilgunetan eta bazterretan ohiko landarea da

La flor de abeja (Ophrys apifera) es una orquidea habitual en claros y orlas abiertas de los encinares cantábricos

Page 97: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

97

datuenetan beti egoten dan albitz-bedarra be. Azkeneko graminio horrek bedartza zarratuak sortzen dauz, itxura baldar eta lastokareagaitik identifiketako moduko be-dartzak, hosto zabal eta ligorrekoak. Horreek bedartzek okupazino handia eragiten dabe lurzoruan eta leku gitxi ixten deutsee bestelako espeziei.

Barruko artadia: Ertzetatik haragokoa, basoaren nukleoa da, eta batez be espezie bi hartzen dauz, propor-tzino desbardinetan: arte kantauriarra (Quercus ilex ilex) eta gurbitza (Arbutus unedo). Arteen ugaritasunak basoa heldua dala erakusten deusku, gurbiza ugaria bada, oste-ra, artadia gaztea dala esan gura dau. Izan be, artadiaren lehenengo degradazino faseetan (suaren eraginagaitik zein abeltzaintzako karga handiegiagaitik) gurbiza iza-ten da espezie nagusia. Gurbiza bizitzako lehenengo ur-teetan frutuak emoteko gauza da, faunearen itzulerearen mesedetan. Urteak joan ahala, arteak, hazten geldoagoak baina konstanteagoak izanik, gurbizakaz lehiatzen dira

Legeltxorra zuhaizka berozalea eta urria da

El lentisco es un arbusto termófilo y escaso

te lastón en las fases más degradadas del encinar. Esta gramínea forma den-sos pastizales fácilmente identificables por su aspecto vasto y pajizo, con ho-jas anchas y ásperas que provocan una gran ocupación del suelo, dejando poco espacio para otras plantas.

Encinar interior: Situado más allá de las orlas forma el núcleo del bosque, acogiendo ante todo dos especies en dife-rentes proporciones: la encina cantábrica (Quercus ilex ilex) y el madroño (Arbutus unedo). Mientras el predominio de enci-nas nos confirma el camino a la madurez del bosque, la abundancia de madroños nos aporta información acerca de la ju-ventud del encinar, puesto que esta espe-cie se convierte en la especie dominante en las primeras fases de degradación del encinar, bien sea por la acción de fuego o la elevada carga ganadera. El madroño tiene la facultad de producir frutos en los primeros años de vida, lo que favorece el retorno de la fauna. Con el paso de los años, las encinas, más lentas en su creci-

Page 98: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

98

basoaren sabaia irabazteko, eta, ondorioz, gurbizak eta eguzki handia behar daben beste espezie batzuk eguzki-tan dagozan eremuetara joaten dira. Basoaren barruko partea, beraz, artearentzat izaten da.

Artadiaren barruko dolinaren baten topau leitekez baso atlantiarreko “isla” batzuk, eta, horreetan, ingu-rumen baldintzek azpimarratzeko moduko berezitasun botanikoak eragiten dabez. Ogoñon Sortaldeko parteko partzela batzuk azpimarratu behar dira, malkar bertika-len ertzetaraino ailegetan diran partzela batzuk, hain zu-zen be. Gaur egunean gizakiak mantentzen dauzan larrak dira, baina lehen kareharrizko sakonuneetako lur sakon eta aberatsotara hobeto egokitutako baso atlantiarreko masa zabalak ziran.

Ogoñoko artadi kantauriarrak, parterik gehie-nean, zugaztxu eitekoak dira, XX. mendearen erdi ingu-rura arte egurra eta egur-ikatza egiteko egoan ustiapen intentsiboaren eraginez. Ikazgintzak musturreko egoera-

miento pero más constantes, competirán con los madroños por el techo del bosque, obligando a los madroños y otras especies más solares, a relegarse a zonas muy ex-puestas, dejando las profundidades del bosque para la encina.

En alguna de las dolinas del interior del encinar se pueden encontrar pequeñas “islas” de bosque atlántico donde las condi-ciones ambientales generan peculiaridades botánicas que es preciso señalar. En Ogo-ño son de destacar varias parcelas situadas en su zona Este que llegan prácticamente hasta el borde de los acantilados verticales. Si bien hoy en día son prados mantenidos por el ser humano, anteriormente fueron extensas masas de bosque atlántico mejor adaptadas a los suelos profundos y ricos de estas depresiones calizas.

Los encinares cantábricos de Ogoño son, en su mayor parte, de porte arbus-tivo, fruto de su aprovechamiento in-tensivo para leña y carbón vegetal hasta mediados del siglo XX. El carboneo fue la práctica que llevó a los encinares a una si-tuación límite durante el primer tercio del

Amilotx urdina artadietako eremu helduetan bizi da

El herrerillo común habita en zonas maduras de encinar

Page 99: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

99

Artadia Ogoñoko labarretako hainbat tokietan agertzen da

El encinar ocupa ciertas zonas de las paredes de Ogoño

Page 100: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

100

ESPEZIEAK / ESPECIESHEKTAREA KOP.

nº hectareas

EXOTIKOAK / Exóticas

KONIFERO EXOTIKOAK / Coníferas exóticas 37

EUKALIPTOA / Eucalipto 11

EXOTIKOAK DANERA / TOTAL EXÓTICAS: 48

AUTOKTONOAK / Autóctonas

ARTADI KANTAURIARRA / Encinar cantábrico 73

BASO ATLANTIKOAK (HARESTIAK ETA BASO MISTOAKBosque atlántico (Robledales y bosques mixtos)

14

AUTOKTONAK DANERA / TOTAL AUTÓCTONAS:

87

Iturria: EAEko baso inbentarioa. 2006 Eusko JaurlaritzaFuente: Inventario forestal de la C.A.P.V. 2006 Gobierno Vasco

ra eroan ebazan artadiak XX. mendearen lehenengo herenean, eta berezko baso masearena barik, sastropo baju eta zarratuaren itxurea eukan. Ogoñoko artadietan eginiko ikatza inguruko burdinoletara saltzen zan batez be, eta egurra bizilagunen artean banatzen zan, bidezko banaketea eginda.

Baso honek osotzen dauen ezin sartuzko landara-egituran hegazti txikiak baino ez doguz topauko, besteak beste, honeek: erregetxu bekainzuria, txinbo burubaltza, txepetxa eta txindorra, hau da, sastrakartean erraz mo-biduteko gauza diran txoriak. Ugaztunakaz ez da bardin pasetan, basartean gizakiaren interferentzia barik aurre-ra egiteko babesa topetan dabe-eta. Gaur egunean, es-pezierik ugarienetako bat basurdea da. Apaxdun indartsu hori basoaren barruan bizi da, eta ezkurrak, gaztainak, erraboilak eta beste frutu batzuk jaten dauz, baina orno-bakoak eta mikrougaztunak be jaten dauz. Halanda be, ohikoa da artadien inguruetan be basurde taldeen az-tarrenak topetea, eta horrek asko dagozala esan gurako leuke.

siglo XX, presentando un aspecto más se-mejante a un matorral bajo y denso que a una masa forestal propiamente dicha. El carbón producido en los encinares de Ogoño se vendía fundamentalmente a las ferrerías cercanas y la leña era repartida entre los vecinos de una manera equita-tiva.

En la impenetrable estructura vege-tal que constituye este bosque, tan solo encontraremos aves de pequeño tama-ño como el reyezuelo listado, la curru-ca capirotada, el chochin y el petirrojo, capaces de moverse cómodamente entre la maraña. No ocurre lo mismo con los mamíferos, que encuentran en la espe-sura del bosque refugio para prosperar sin interferencias del ser humano. Una de las especies más abundantes en la ac-tualidad es el jabalí. Este poderoso un-gulado habita en el interior del bosque, donde se alimenta de bellotas, castañas, bulbos, y otros frutos, aunque también captura invertebrados, e incluso micro-mamíferos. No obstante, son habituales los rastros de grupos de jabalíes en el perímetro de los encinares, lo que impli-caría una cierta densidad de individuos.

Page 101: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

101

Baso-landaketak

Gaur egungo baso-landaketak, berez, ez dira ba-soak, ez daukie-eta komunidade biologiko dinamiko eta berezirik. Izan be, landaketak egurraren ustiape-nagaz lotuta dagoz, beste baliabide danak baztertuta. Landaketak, batik bat, espezie exotikoakaz egiten dira, eta intsignis pinua eta eukaliptoa dira erabilienak. XX. mendearen aurretik egiten ziran baso-barritzeetan ja-torrizko basoa sartzen zan barriz be, teknika agresibo barik eta bertoko mintegietako landarakaz. Gaur egu-neko baso-landaketek, ostera, zerikusi handiagoa dau-kie nekazaritzako teknikakaz basogintzakoakaz baino. Basoaren benetako euskarria lurra da, eta gaur egun-go teknikak oso agresiboak dira lurragazko; eta horreei teknika agresiboei sakakadatxu bat emoten deutse Bi-zkaiko eta, hedaduraz, Elantxobeko erliebeak berak be, aldats handiko malkarrak eta lur-jausi arrisku han-dikoak diralako. Mendi-hegalotan berebiziko garrantzia hartzen dabe artadi kantauriarrek. Basook babeserako basoak dira, eta ez bakarrik lurzoruetarako, ezpada ze baita personentzat eta hareen ondasunentzat be.

Gutxi izan arren, Ogoñoko maldetan baserri batzuk dagoz

Aunque escasos, en las laderas de Ogoño aún queda algún que otro caserío

Los cultivos forestales

Los cultivos forestales actuales no son bosques propiamente dichos, puesto que no albergan una comunidad biológi-ca dinámica y singular, sino que su culti-vo está relacionado con la explotación de su madera, excluyéndose otros recursos. Estos cultivos se realizan con especies exóticas en su mayoría, siendo el pino insignis y el eucalipto azul los más uti-lizados. Mientras las repoblaciones rea-lizadas antes del siglo XX se basaban en la restitución del bosque originario, sin técnicas agresivas y con plantas proce-dentes de viveros propios en el mayor de los casos, los cultivos forestales actua-les tienen más que ver con las técnicas agrícolas que con las forestales propia-mente dichas. Estas técnicas sumamente agresivas con el suelo, auténtico sostén del bosque, se ven acuciadas por el relie-ve dominante en Bizkaia y por ende en Elantxobe, dominado por laderas con fuertes pendientes y alto riesgo de des-prendimientos. En estas laderas cobra especial relevancia la función de bosque protector que ejerce el encinar cantábri-co, no solo para los suelos, sino para las personas y sus bienes.

Page 102: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan

102

Tuntun arrunta degradatutako landazabal atlantikoa gunetan bizi da eta sastrakatan, baso-soilgunetan, txilardegietan eta otaldietan ere

El acentor común habita zonas de campiña degradada y matorrales, claros de bosque, brezales y argomales

Page 103: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

103

Basoaren kudeaketea asko hobetu leitekeen arren, intsignis pinuaren landaketa heldu eta ondo ku-deatuetan, behinik behin, basoko hegazti-fauna ugaria topau geinke, eta besteak beste, honeek nabarmentzen dira: amilotxa eta amilotx urdina, garri-txori arrunta, erregetxu bekainzuria, txepetxa, okil handia eta okil berdea. Eukalipto-sailen ganean ezin geinke gauza bera esan, izan be, lurrak agortu egiten dabez, hegalak sikatu eta biodibertsidadea eliminau. EAEn dagozan baso-sistemen arteko pobreenak dira fauneari eta flo-reari jagokenez.

Landazabal atlantiarra

Elantxobek, bertako orografia, litologia eta heda-durea dala-eta, ez dauka landazabal atlantiar handirik. Halanda be, udalerriaren hegoaldean badago hondino kalidadeko landazabal atlantiarreko paisajerik. Txikia bada be, komeni da ekosistema hori deskribitzea, habitat ugari hartzen dauz eta.

Elantxobeko landazabal atlantiarra oso eremu txikia da

La campiña atlántica en Elantxobe es muy reducida

Aunque la gestión forestal es amplia-mente mejorable, en los cultivos foresta-les maduros y bien gestionados de pino insignis podemos encontrar, al menos, una variada avifauna forestal, destacan-do entre otras especies los carboneros y herrerillos, el agateador común, el reye-zuelo listado, el chochin, el pico picapi-nos y el pito real entre los pájaros carpin-teros. No puede decirse lo mismo de los eucaliptales, dado que agotan los suelos, desecando las laderas y eliminando la biodiversidad. Son, dentro de los siste-mas forestales existentes en la C.A.P.V., los más pobres en fauna y flora.

Campiña atlántica

Elantxobe debido a su orografía, li-tología y extensión, muestra un paisaje de campiña atlántica de escasa dimen-sión. Sin embargo, el sur del municipio aún mantiene un paisaje de campiña de cierta calidad. A pesar de su pequeño tamaño conviene describir este ecosis-tema habida cuenta de la diversidad de hábitats que acoge.

Page 104: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

104

Landazabal atlantiarra gizakiaren esku hartzea gehien igarten dan ekosistemea da. Paisaje hori giza ko-munidadeen beharrizanen arabera egindakoa izaten da, eta hainbat eta hainbat izaki bizidun egoten da bertan, hau da, gizakiaren behar handi hori ondo aprobetxetan daben izaki bizidunak edota baserritarrei beren zeregi-netan laguntzen deutseen animaliak. Landazabal atlan-tiarra mosaikoen antzera egituratzen da, larrak, ortuak, antxinako basotxuak, baserriak, hesiak eta abar batzen dira bertan. Habitat mosaiko horretan izaki bizidun guz-tiak alkarregaz lotuta dagoz, eta zelanbaiteko oreka eko-logikoa gordeten dabe. Horrezaz ganera, landazabalean erabakigarria izaten da gizakiaren parte hartzea, izan be, labore bakotxak eskatzen dauzan beharren arabera, al-dian-aldian aldatu egiten dau eremua.

Landazabal atlantiarrak, gizakiaren oso mende dagoan ekosistemea izanik, gizakiaren esku hartzea behar dau ezinbestean bere horretan segidu ahal iza-teko. Gizakia, beraz, ezinbestekoa da ekosistema hori egon daiten. Beste ekosistema batzuetan dan-danek daukie garrantzia: hegaztiek, ugaztunek, intsektuek, etab.; baina landazabal atlantiarrean gizakia da funt-sezkoa. Halanda ze, gizakiak landazabala ixten badau, ezinbestean, paisaje hori, sistema ekologiko hori eta lurraren erabilereagaz estu lotutako kultura hori be desagertu egiten dira.

Sugegorri kantauriarra nekez ikusten dan suge txikia da. Larrak, otatzak eta txilardi

kantauriarrak dira beraren bizilekuak.

La víbora cantábrica, es una serpiente de pequeño tamaño difícil de observar, que tiene preferencia

por prados, argomales y brezales cantábricos.

La campiña atlántica es el ecosis-tema donde se percibe la mano del ser humano con mayor intensidad. Este paisaje, modelado en base a las necesi-dades de las comunidades humanas, es compartido por multitud de seres vivos que aprovechan este ingente trabajo, o bien ayudan a los/as baserritarras en sus labores. El paisaje de campiña atlántica se estructura en base al mosaico paisajís-tico en el que se entrelazan prados, huer-tas, bosquetes antiguos, caseríos, setos, etc… En este mosaico de hábitats todos los seres vivos están interrelacionados, manteniendo un cierto equilibrio ecoló-gico. Además, la campiña es un ecosis-tema en el que el ser humano actúa de-cisivamente, transformando el espacio periódicamente en virtud de los trabajos que demande cada cultivo.

La campiña atlántica, al ser un eco-sistema profundamente humanizado, depende estrictamente de la mano del ser humano para su mantenimiento. El componente humano es por lo tanto imprescindible para la existencia de este ecosistema. Si bien en otros ecosistemas todos los componentes: aves, mamífe-ros, insectos, etc. tienen una gran impor-tancia, el ser humano es en la campiña, su elemento principal, por lo que a la desaparición de éste va unido irremedia-blemente la desaparición de un paisaje, de un sistema ecológico único y de una cultura intimamente relacionada con el uso de la tierra.

Carabus linneatus. Artadietako ertzatan eta barrualdean bizi dan karabido zoragarria da.

Carabus linneatus. Es un bello carábido que habitaen la orla e interior de los encinares

Page 105: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

105

Elantxoben, orain dala urte gitxira arte, baego-zan abelburu batzuk eukezan larrak, eta horreetako bedartzetako batzuk malkarren ertzetaraino ailegetan ziran, batez be Ogoño lurmusturraren Sortaldean. Ho-rreek larrak eta ortuak harri-horma luzeakaz babes-tuta egozan, artadi kantauriarreko ertzetan gaur egu-nean be ikusi leitekezan harri-hormakaz. Antxinako horreetako larretako asko bertan behera itxita dagoz gaur egun, eta iratzea, otea eta ginarrea dira nagusi. Kereizondo, haretx eta sarats baso txikiak be badagoz. Artadiaren eta bertan behera itxitako landazabalaren arteko eremu honetan ikusi geinkez, hain zuzen be, hainbat eta hainbat hegazti txiki, eta ugariena txinbo burubaltza da. Honeek besteak be egoten dira: errege-txu bekainzuria, txonta arrunta, amilotxa eta amilotx urdina.

Ogoñotik hurren dagozan otatzatan txinbo buz-tanluzea, pitxartxar burubaltza eta beste hegazti txiki batzuk ikusi leitekez, belatz handiaren eta belatz go-rriaren hegaldiari begira beti, hareek dira eta zerue-tako jaubeak.

Landazabal atlantiarrean Urdaibaiko suge espezie ia danak ikusi leitekez, baina, batez be, eskulapioren su-gea eta sugegorri kantauriarra. Eskulapioren sugea na-hiko handia da, 2 metroraino euki leikez, eta arratoiak eta beste mikrougaztun batzuk jaten dauz, baina ez dauka arriskurik gizakiarentzat. Sugegorri kantauriarra askoz be txikiagoa da eta, Urdaibain dagozan narrastien artetik, bera da pozoitsu bakarra. Gehien gustetan jako-zan habitatak landazabal atlantiarra eta landa atlantia-rra dira.

Lurpeko mundua

Ogoño lurmusturra jatorri arrezifaleko kare-harrizko mendigune itzela da, eta haren itxura bikai-nak trinkotasun handia daukala emoten dauen arren, arrakala, leza eta kobazulo asko daukaz; eta batzuetara ezin leiteke ailegau, itsasora emoten dabe eta. Halanda be, hain dira bereziak batzuk, ze merezi dau hareetako batzuk aitatzea. Ogoñon bertan bakarrik 12 barrunbe da-goz katalogauta.

En Elantxobe existieron pequeños prados que albergaban unas pocas cabezas de ganado hasta hace pocos años, algunos de estos pastos llegaban al borde de los acantilados, especialmente en el Este del cabo Ogoño. Todos estos prados y huertos se encontraban protegidos por largos mu-ros de mampostería aún visibles hoy en día en los bordes del encinar cantábrico. En estos antiguos prados, muchos de ellos abandonados, dominan los helechos, las argomas y los brezos, salpicados de peque-ños bosquetes de cerezos, robles y sauces. Es precisamente en esta zona de transición entre el encinar y la campiña abandonada, donde podemos ver gran diversidad de pe-queñas aves entre las que destaca por su abundancia la curruca capirotada, acom-pañada de otras como el reyezuelo listado, el pinzón común, el carbonero y el herre-rillo común.

En los argomales más cercanos a Ogoño podemos llegar a ver la curruca rabilarga, la tarabilla común, y otras especies de pequeñas aves siempre pen-dientes del vuelo del halcón peregrino y del cernícalo vulgar, auténticos domina-dores de los cielos.

En la campiña atlántica pueden ob-servarse casi todas las especies de ser-pientes de Urdaibai. Destacando entre otras la culebra de esculapio y la víbora cantábrica. La primera de ellas tiene un tamaño respetable. Puede alcanzar los 2 metros de longitud y se compor-ta como depredador de ratas y otros pequeños micromamíferos, siendo in-ofensiva para el ser humano. La víbo-ra cantábrica es mucho más pequeña y es, de todos los reptiles presentes en Urdaibai, la única venenosa. Su hábitat preferido son la campiña atlántica y las landas atlánticas.

El mundo subterráneo

El cabo de Ogoño es una inmensa mole de caliza de orígen arrezifal que, a pesar de aparentar una gran consis-tencia y solidez, ofrece gran cantidad de grietas, simas y cuevas, algunas de ellas inaccesibles puesto que dan cara al mar. Sin embargo, merece la pena mencionar alguna de ellas por su sin-gularidad. Cabe señalar que tan solo en Ogoño podemos encontrar 12 cavidades catalogadas.

Page 106: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

106

Tontorrean bertan Atxurkulu izeneko arrakala edo lezea dago, 20 metro sakon, 15 metro zabal eta 60 metro luze da. Itsasora begira itsasoaren mailatik 50 bat metro-ra dagozan barrunbe handi bi dagoz: Kantauriko begia eta Ekatx-txorien kobea. Koba batak zein besteak beste sasoi batzuetan iturburu izan ziran aztarrenak daukiez, izan be higadura-forma kimikoak zein mekanikoak ikusi leitekez euretan. Bigarrenari ekatx-txorien kobea esaten jako, eta interes geologikoa ez eze, interes naturalistiko handia be badauka. Izenak berak adierazoten dauen le-gez, koba honetan ekatx-txori txikien (Hydrobates pela-gicus) koloniatxu bat dago. Kobazuloa Gernikako ADES Espeleologia taldeak topau eban 1988an, eta oso gatxa da bertara ailegetea, eskaladako tekniken bitartez baino ezin leiteke ailegau eta.

Ogoñon bufoi edo haize-zulo batzuk be bada-goz sapaldaren ganean, itsasoaren mailatik 100 me-tro ingurura, troka malkartsuetan metro batzuk ba-rrura eginda. Horreek haize-zuloek erakusten dabe itsasoaren mailan badagozala barrunbe batzuk, eta

Kantauriko begiaren kobazuloa Ogoñon

Cueva “Ojo del Cantábrico” en Ogoño

En lo alto de la cumbre de Ogoño en-contramos una hendidura o sima denomi-nada Atxurkulu, de 20 m. de profundidad y 15 de ancho por 60 mts. de longitud. Dando cara al mar encontramos dos gran-des cavidades situadas a unos 50 m. sobre el nivel del mar: El Ojo del Cantábrico y la cueva de los paiños. Ambas cuevas mues-tran claros indicios de haber actuado en otras épocas como verdaderas surgencias, dado que se observan en ellas formas de erosión tanto químicas como mecánicas. La cueva de los paiños, además del interés geológico, tiene un gran interés natura-lístico. Tal y como su nombre indica, en esta cueva existe una pequeña colonia de paiños europeos (Hydrobates pelagicus). Descubierta en 1988 por el grupo Espe-leológico A.D.E.S. de Gernika, muestra un acceso difícil solo posible mediante técni-cas de escalada.

En Ogoño también existen varios bufones o agujeros sopladores sobre la meseta a unos 100 m. sobre el nivel del mar, varios metros al interior de los es-carpados acantilados. Estos agujeros sopladores son claros indicios de que a nivel del mar existen cavidades por don-

Page 107: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

107

itsasoko ura horreetan barrura sartzen dala, hatxean dagoan arrakala-sare interesgarri eta korapilatsuan gora. Horreetatik interesgarrienak “Putz egiten dauen zuloa I eta II” dira. Haize-zulook garapen bertikala daukie, eta zuzen-zuzenean itsasoagaz komuniketan dabe, eta lezearen ahoan bertan olatuak entzun leite-kez.

Horreez ganera, Ogoñoko urpeko kobea be az-pimarratzeko modukoa da. 87 metro luzeko garape-na dauka itsaspean, eta 3 metro diametroko aire-ka-marea ibilbidearen amaieran. Halanda ze, Urdaibain mustugerrean egin dan sifoirik luzeena da. Itsasoko honeek kobazuloek indar handiko korronteak eragi-ten dabez, eta esperientzia gitxiko urpekari asko hil be egin dira horreen korronteen ondorioz. Leunbeko puntan une jakin batzuetan sortzen dan zurrunbi-loa da nabarmenenetako bat. Fenomeno horrek izen bera daukan lezako morfologiagaz dauka zerikusia, itsasoaren azalerearen ganetik 15 metro hartzen dau-zan lezako morfologiagaz. Ura sartu eta lezea beteten dauenean, ur-bolumen ikaragarri hori husterakoan oso zurrunbilo arriskutsua sortzen da, ontziak, pira-guak eta urpekariak eroan leikezalako.

Kobazuloetako saguzaharra bidai migratzaileetan Urdaibaiko kobazulo karstikoak erabiltzen duen espezie urria da

El murciélago de cueva es una especie escasa que utiliza

cavidades kársticas de Urdaibai en sus viajes migratorios

de el agua marina se adentra al interior del cabo, aprovechando una interesante e intrincada red de fisuras existentes en la roca. Los más interesantes de ellos son “Putz egiten dauen zuloa I y II. Estos agujeros sopladores tienen un desarro-llo vertical que comunica directamente con el mar, pudiéndose oír el oleaje en plena boca de la sima.

Además de estas cavidades destaca la cueva submarina de Ogoño que dis-pone de una longitud de 87 m. de desa-rrollo subacuático con una cámara de aire de 3 m. de diámetro al final de su recorrido, lo que la convierte en el sifón más largo buceado en Urdaibai. Estas cuevas marinas generan corrientes de gran fuerza, lo que ha provocado no po-cos accidentes mortales a submarinistas poco experimentados. Especial mención merece el remolino que, en determina-das ocasiones, se produce en Leunbeko punta. Este fenómeno está directamente relacionado con la morfología de la sima del mismo nombre que alcanza los 15 m. sobre la superficie del mar. Al penetrar el agua y llenar la sima, el desagüe brus-co de tal volumen de agua produce un remolino sumamente peligroso puesto que puede arrastrar embarcaciones, pi-raguas y buceadores.

Page 108: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Ekologi eta paisaje ondarea

108

Itsaspeko mundua

Elantxobeko itsas hondoetan interes handiko ha-bitatak dagoz. Horreen artean ondo mugatutako hiru eremu bereiztu geinkez. Hareaz eta hatxez osatuta da-goan Asnarreko badia, Ogoñoko makurgune bertikalak eta errekarrizko lapatza.

Habitat horreetako bakotxean komunidade bio-logiko ugaria batzen da, urpekariek asko estimetan da-ben komunidadea. Asnarreko badian edertasun handiko hondoak daukaguz. Harea eta urpeko hatx-tontor txikiak dagoz bertan, eta moluskuak eta arrain txiki moltso bat-zuk ibilten dira bertan babes eta jateko bila, besteak bes-te, honeek: zarboak, salbadoak eta barbarinak, eta euren ganetik ubarroi mottodunen bat edo beste.

Ogoño lurmusturrera hurreratu ahala erreferen-tziatzat Ogoñoren horma bertikala baino ez daukan hon-doaren iluntasuna igarriko dogu, barru-barruraino sart-zen dan horma bertikala, hain zuzen be. Ibilbide honetan muxoi handiak agertuko jakuz, baita beste espezie asko-ren sardak be, besteak beste, abario-sardak. Lurmustu-

Leunbeko badia Ogoño labarraren azpian

Bahía de Leunbe bajo los acantilados de Ogoño

El Mundo submarino

Los fondos marinos de Elantxobe están formados por hábitats de gran in-terés. Entre ellos podemos distinguir tres zonas bien delimitadas. Los fondos con alternancia de arenas y roca en la bahía de Asnarre, los desplomes verticales de Ogoño y la lapatza de cantos rodados.

Cada uno de estos hábitats alberga una variada comunidad biológica muy estimada por los aficionados al buceo. En la bahía de Asnarre podemos encontrar fondos de extraordinaria belleza debi-do al contraste entre arenas y pequeños promontorios submarinos de roca donde acostumbran a buscar refugio y alimento algunas especies de moluscos, pequeños grupos de peces como los gobios, salvados, salmonetes, y sobre ellos algún que otro depredador como el cormorán moñudo.

Al acercarnos al cabo de Ogoño perci-biremos la oscuridad de un fondo que tan solo tiene como referencia la pared verti-cal de Ogoño cayendo a plomo hasta las profundidades. En este recorrido apare-cen grupos de sargos de gran tamaño jun-to con cardúmenes de diferentes especies como el abadejo entre otros. Las paredes

Page 109: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio ecológico y paisajístico 3. KAPITULUA

109

rreko hormetan lanperna populazino txikiak egoten dira, baina, urpeko arrantzaleen arrantza indiskriminatuaren ondorioz, gero eta gitxiago dira horreek be. Horreetatik hormetatik hurrean itsas zaldiak be ikusi izan dira.

Elantxobeko lapatza be leku interesgarria da. Ber-tan hainbat eta hainbat espezie ikusi leitekez: dontzei-lak, salpak, krabak, obaldak eta baleztarrainak. Horrezaz ganera, moilen inguruetan, gauetan portuan arrantzan ibilten diranek ondo baino hobeto ezagutzen dabezan es-pezieak be egoten dira: txitxarroa, lupina, txibia…

Lapatza errekarrizko hondartzea da, eta urpekariak eta kanabera arrantzaleak sarri joaten dira

La lapatza es una playa de cantos rodados visitada habitualmente por submarinistas y pacientes pescadores de caña.

del cabo albergan pequeñas poblaciones de percebes, cada vez más escasas, a con-secuencia de la pesca indiscriminada que sufren por parte de pescadores submari-nos. Cerca de estas paredes también han sido observados los caballitos de mar.

La lapatza de Elantxobe es otro lugar interesante donde pueden observarse gran cantidad de especies como julias, salpas, serranitos, obaldas y peces ballesta. Ade-más son habituales en el entorno de los muelles especies bien conocidas por los pescadores nocturnos del puerto como el chicharro, la lubina, la sepia, entre otras.

Lanpernak, muskuiluak eta itsas-eskurrak marea arteko gunean elkar bizi diraPercebes, mejillones y bellotas de mar conviven

en la franja intermareal

Itsas-izar arruntak bibalboak eta oskoldunak arrapatzen ditu

La estrella de mar común (marthasterias glacialis) depreda

sobre bivalvos y crustáceos

Page 110: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.
Page 111: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

4. KAPITULUA

Ondare kulturala eta etnografikoa

Patrimonio cultural y etnográfico

CAPITULO 4

Page 112: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Arkitektura eta kultur ondarea

112

Arkitektura eta kultur ondarea

Patrimonio arquitectónico y cultural

Elantxobe herrigunearen egitura bereziagaitik na-barmentzen dan udalerri bat da. Mendi-hegal betean eza-rrita dago, eta urigintzako zein arkitekturako egitura danek bertikaltasuna daukie oinarritzat, euskarritzat daukien lurzoruaren baldintzen ondorioz, hain zuzen be. Etxerik gehienek moltso bat osotzen dabe, anarkia eta berezko-tasuna nagusi daukazan moltsoa. Ondorioz, hainbat eta hainbat bazter batu eta pentsau ezinezko kaletxu daukaz, erakargarritasun eta berezitasun handikoak danak.

Herri arkitekturako etxeak goiko plazan

Casas de arquitectura popular en la plaza de arriba

Elantxobeesunpuebloquedestacapor la estructura singular de su pobla-miento.Establecidoenplenaladera,todalaestructuraurbanísticayarquitectónicatiendea laverticalidad inducidapor loscondicionantesdel terreno sobre el quesesitúa.Lamayorpartede lascasassesitúan formando un conjunto dondedomina la anarquía y espontaneidad,creándosepor tanto,multitudde rinco-nesrecogidosycallejuelasimposiblesdeindudableatractivoygransingularidad.

Page 113: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio arquitectónico y cultural 4. KAPITULUA

113

Kale estuak eta aldastsuak dira Elantxobeko herrigunearen ezaugarririk nabarmenenak

Calles estrechas y empinadas cuestas son la principal característica del núcleo urbano de Elantxobe

Page 114: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Arkitektura eta kultur ondarea

114

Hori danori gorabehera, Elantxoben zelanbaiteko intereseko eraikin neoklasikoak be badagoz, baina, ha-landa be, funtzionaltasun nabarmeneko herri eraikunt-zea da nagusi. Eraikin interesgarrienetako bat udaletxea da. Jose Ramon Rementeria Natxitube arkitektoak be-

Pie de foto en euskera

Pie de foto castellano

Beiratezko leihoak Elantxobeko goiko parteko etxe gehienetako ezaugarria dira

Las ventanas en cristalera son una característica común de muchas casas de la zona alta de Elantxobe

A pesar de todo ello, en Elantxobe podemosobservaredificiosneoclásicosdeciertointerés,aunqueloquedominaeslaedificaciónpopularbasadaenunafuncio-nalidadnotable.Unodelosedificiosmásinteresanteseselayuntamiento,magnífi-camenterecuperadoen1981porelarqui-

Page 115: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio arquitectónico y cultural 4. KAPITULUA

11�

rreskuratu eban, ezin hobeto, 1981ean. Barriro egitu-raturiko jauregi bat da, XIX. mendeko lehenengo here-nekoa, Kantauri aldeko arrantzale herri askotan ohikoa dan estilokoa. Karabineruen postua be egon zan eraikin horretan, baita telefono eta telegrafoena be, eta kale na-gusiko 31. atarian egoan udaletxe zaharra ordeztu eban. Kale nagusiko atari horretan, udaletxea ez eze, eskola bi (neskentzat bata eta mutilentzat bestea), alondegia, pisu publikoa eta epaitegia be baegozan.

Kale nagusian zehar ibilbidetxu bat egin ezkero, ondo kontserbaturiko atal arkitektoniko ugari ikusiko doguz. Aurrekoaren garai bereko atalak dira, eta moltso bat osotuko balebe legez aztertu behar dira, izan be, da-nen artean kronologia eta estilo bereko eraikin kultu eta herrikoiak txandatzen dauzan herrigunea osotzen dabe. Honeek tarteak nabarmentzea merezi dau: 31-34-36-40. atarien artekoa eta 16, 24 eta 26. atarien artekoa.

Elantxoben ez doguz topauko arrantzale herrietan ohikoak diran balkoi handiko etxeak, baina bai ikusiko doguz egurrezko galeria interesgarriak, esate baterako,

tectoJoseRamónRementeriaNachitube,que no es sino un palacio reconvertido,correspondientealprimerterciodelsigloXIX,locualeshabitualenmuchospue-blosmarinerosdel cantábrico.Este edi-ficio albergó también el puestode cara-bineros, teléfono y telégrafos y sustituyó alantiguoayuntamientosituadoenelnº31 de kale nagusia, donde además de las instanciasmunicipalesalbergabadoses-cuelas(unaparaniñosyotraparaniñas),alhóndiga,pesopúblicoyjuzgado.

Un recorrido por kale nagusia noshará observar diferentes segmentosarquitectónicos bien conservados que,coetáneos del anterior, merecen servalorados como parte de un conjunto,al formar todosellosunnúcleourbanoconalternanciadeedificioscultosypo-pulares de idéntica cronología y estilo.Merecen destacarse los tramos corres-pondientes a losnº31-34-36-40, el losnº16,24y26.

Aunque en Elantxobe no en-contramos las características casasde pescadores con grandes balco-nadas, si podemos observar inte-resantes galerías de madera como

Bide Gane, Batzokiaren aurrean, XX. mende hasikerako Elantxobeko arkitektura noblearen adibide ona da

Bide Gane, situada frente al batzoki, constituye un buen ejemplo de la arquitectura noble de principios de siglo en Elantxobe

Page 116: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan Arkitektura eta kultur ondarea

11�

eleizako plazako 1. atarikoa, edo Ibarrangelurako errepi-deko 6., 8., 10., 12. eta 14. atariek osotzen daben moltsoa. Herriguneko urteeran Batzokia dago, eta hori be eraikin berezia da. 1919. urtean eregi zan, eta mendi-hegalaren ganean hegan egiten dauen eraikin bat da, izan be, erai-kinaren balkoi luzeak, hegalaren mailan dagozan haga bilozakaz dagoz eutsita.

Erlijino arkitektureari jagokonez, Bariko San Niko-lasen eleizea da nabarmentzeko moduko bakarra. Neurria-ri erreparau ezkero eleizea barik ermitea emoten dauen tenplu hau zaharrago beste baten ordez eregi eben. Bestea, seguruenik, portu inguruan egongo zan, eta elantxobeta-rrek“ermitxie”esateneutsien.XIX.mendearenhasikeraneregi zan, eta 1803. urtean inaugurau eben. Oinplano erre-ktangularra dauka, ilargixka-gangaz estalitakoa. Gangak mentsulatan euskarritutako erdi-puntuko arkuz banan-duta dagoz, eta presbiterioan kanoi-gangea dauka. Bao bi

lacasanº1delaplazadelaiglesiaoelconjuntodecasasnº6,8,10,12y14delacarreteraaIbarrangelua.Otroedificiosingular es el batzoki, situado a la salida delnúcleourbano.Construidoen1919,es un edificio que literalmente vuelasobre la ladera, al estar sostenidas sus balconadascorridasporvigasdesnudasaniveldelapendiente.

Enloquealaarquitecturareligiosase refiere,destaca tansolo la IglesiadeSanNicolásdeBari.Estaiglesiaque,portamaño,seasemejaaunaermita,susti-tuiríaaotramásantiguasituadaabuenseguro en el entorno del puerto denomi-nado por los vecinos como “ermitxie”.Fue construida a principios del sigloXIX,e inauguradaen1803yconstadeplantarectangularcubiertaconbóvedasdelunetos,divididasporarcosdemediopunto que se apoyan en mensuras, y el presbiterioconbóvedadecañón.Constadedosúnicosvanos,porloquesuinte-rior esmuyoscuro.La construcciónde

Batzokia XX. mendearen hasikeran eregi zan, eta udalerriko eraikinik berezienetako bat da

El Batzoki, construido a principios de siglo es una de las edificaciones más singulares del municipio

Page 117: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

Patrimonio arquitectónico y cultural 4. KAPITULUA

11�

Bariko San Nikolas eleizea gaur egun

La iglesia de San Nicolas de Bari en la actualidad

baino ez daukaz, eta, ondorioz, barrua oso iluna da. Hor-mak harlangaitzezkoak dira, eta kontrahormak, ertzak eta baoak harlanduzkoak. Kontrahormak teilaturaino ailege-tan dira, beharbada, lurraren ezegonkortasunaren aurrean egiturea egonkortzeko ahaleginaren ondorioz. Altzarien artean erretaula nagusia azpimarratu behar da, barroko estilokoa eta urre-koloreko egurrez egindakoa. Sagrarioko atea be kalidade eta edertasun handikoa da, Kristoren Ber-pizkundeari buruzkoa.

losmurosestahechaabasedemampos-tería,consillaresen loscontrafuertesyenlasesquinasyvanos.Loscontrafuer-teslleganhastaelniveldeltejado,locualpodríadeberse al intentode consolida-ción de la estructura ante la inestabili-dad del terreno. En el contenido de sumobiliariodestaca el retablomayor,deestilobarroco, realizadoenmaderado-rada.Tambiénesdegrancalidadybelle-zalapuertadelsagrario,coneltemadelaResurreccióndeCristo.

Page 118: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

ELANTXOBE. Itsasoaren besarkadan

11�

Bibliografia

ARANA EIGUREN X.; Urdaibaiko Kostaldeko Urpeko mundua. EUSKO JAURLARIT-ZA 2002

AIXERREKUAsoc.;SdadornitológicaLANIUS.:SituaciónproblemáticaydistribucióndelCormoránMoñudo(Phalacrocóraxaristotelis)enellitoraldelaComunidadAutónomadelPaísVasco.1996

ALVAREZGARAYMATXALEN.:MonografíasdeBizkaia“IbarrangeluayElantxobe”Bizkaiko Foru Aldundia.1993

ALDAI AGIRRETXE P.; ORMAETXEA ARENAZA O.; Urdaibai. Giza ingurunearen eta paisajearen gida historikoa. Euskao Jaurlaritza 1998

ARTEAGA ARESTI Z.; Armeria euscadiensis Euskal herriko landare endemikoarenkontserbazioa: Ugal eta populazio-parametroen balorazioa. E.H.U. 1998

ATAURIMEZQUIDAJ.A.;EfectosecológicosdeloscambiosdeusodelsueloenlaRe-servadelaBiosferadeUrdaibai.Dpto.deEcología.U.A.M.1995

ARREGIAZPEITIA.:“ErmitasdeVizcaya”.Diputación Foral de Bizkaia. Instituto La-bayru. Bilbo 1987

ARANBURU,AETAAL.;Estudioecológicodelvalleyestuariode laríadeGernika-Mundaka. Inedito 1984

ARRIBAS,J.L.(2006):ElMagdalenienseSuperiorFinal:espacioytiempoenelterrito-riovasco.Munibe,57(HomenajeaJesúsAltuna,TomoII),pp.239-247.

BIZKAIKO FORU ALDUNDIA.; Bizkaiko interes geológiko guneak. 1990B.F.A.NekazaritzaSaila.Estudiosocio-económicodeagriculturademontaña.Comarca

Gernika-Bermeo. 1990.BERGANZA,E.;ARRIBAS,J.L.;etalii(1994):ElasentamientopaleolíticodeLaminak

II (Berriatua, Bizkaia). Kobie, 21, pp. 5-253.BONTIGUI ESKISABEL JOSEBA A.; Baleekin jolasean. Sardako balea edo Euskal ba-

lea. Eusko Jaurlaritza 2002CAÑO A; HERNÁNDEZ R.; Urdaibai. Colección Temas Vizcaínos BBK 2001CEPEDAX.;MAGUREGIJ.;.Anuariosornitológicos1996-1997AIXERREKU.DEIKER-DEUSTUKOUNIBERTSITATEA.Bizkaia:Arqueología,Urbanismoyarqui-

tecturahistórica.BIZKAIKOFORUALDUNDIA1990.E.A.E.-ko2005koBasoinventarioa.Udalerrienaraberakoemaitzak..EUSKOJAURLA-

RITZA 2006EDESOJ.M.;Pérdidasdesueloenexplotacionesforestalesenlavertientecantábrica

delPaísVasco.Nekazal garapena eta Ingurugiroa: Nekazarien etorkizuna. EUSKO JAU-RLARITZA 1997

EUZKADIRevistavascabimestral.(1912):nº18.“RelaciónnominaldelospescadoresdeBermeo,LekeitioyElantxobeperecidoseneltemporal.ImprentadeElexpuruHerma-nos. Bilbao.

Page 119: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.

BIBLIOGRAFIA

11�

GALARZAAITOR;TXOMINDIAZ.;ElincrementodelapoblacióndeGaviotaPatiama-rillaenlacostavizcaínaylaReservadelaBiosferadeUrdaibai.EUSKOJAURLARITZA-UNESCO. Urdaibaiko Biosfera Erreserbari aplikaturiko ikerketa. 2000

GALARZAA.;DOMINGUEZA.;AvifaunadelaRíadeGernika.Bizkaiko.ForuAldun-dia.1989

IMAZ, M.(1994):LosmoluscosmarinosdeLaminakII.Kobie, 21, pp. 221-224.GOGEASKOETXEA A.; Los montes comunales en la merindad de Busturia. Siglos

XVIII-XIX.Tesisdoctoral.Serv.Edit.E.H.U.1993LóPEZ QUINTANA, J.C.(2000):ElyacimientoprehistóricodelacuevadeKobeagaII

(Ispaster,Bizkaia):cazadores-recolectoresenelPaísVascoatlánticoduranteelVIIIyVIImilenio b.p. Illunzar 98/00,nº4:83-162.

LóPEZ QUINTANA, J.C. (2002): Inventario de Patrimonio Histórico-Arqueológico de la Reserva de la Biosfera de Urdaibai.DepositadoenelPatronatodelaReservadelaBiosferadeUrdaibai-5tomos:áreasforestales(2),encinarcantábrico(1)ycampiña(2)-.Gernika-Lumo, 2002.

NOLTE, E. (1966): Nuevos yacimientos prehistóricos en cuevas vizcaínas. Anuario Euzko Folklore, tomo XXI, pp. 184-215.

URDAIBAI. Biosfera Erreserbako Mapa. Lurralde Antolamendu eta Ingurumen Saila. Eusko Jaurlaritza. 2002

Page 120: ELANTXOBEARI · lehenengo giza aztarrenak Historiaurrea ondo sartu ostekoak dira. Halanda be, daukaguzan datuak oso urriak dira eta orain arte ez da azterketa sistematiko-rik egin.