Latina DBH 4. maila - · PDF file1.5. Lehenengo itzulpenak ... genuen ikasliburu bat eta ez...

1

Juan Jose Pascual Algarra

Txingudi Ikastola Irun

Latina

DBH 4. maila

AURKIBIDEA

SARRERA

1. LATINAREN GRAMATIKA 1.1. Ahoskera ............................................................................. 7 1.2. Deklinabideak ...................................................................... 91.3. Lehengo eta bigarren deklinabideak .................................... 101.4. Aditzak ................................................................................. 131.5. Lehenengo itzulpenak .......................................................... 201.6. Preposizioak ......................................................................... 241.7. Hirugarren deklinabidea ....................................................... 251.8. Laugarren eta bosgarren deklinabideak ................................ 291.9. Izenordainak ........................................................................ 30

2. LATINAREN ARIKETAK 2.1. Ahoskera ............................................................................... 342.2. Deklinabideak ....................................................................... 342.3. Lehenengo eta bigarren deklinabideak ................................. 392.4. Aditzak ................................................................................. 452.5. Lehenengo itzulpenak ........................................................... 472.6. Preposizioak ......................................................................... 482.7. Hirugarren deklinabidea ....................................................... 502.8. Laugarren eta bosgarren deklinabideak ............................... 552.9. Izenordainak ......................................................................... 572.10. Fedroren alegiak ................................................................. 61

3. LATINAREN HISTORIA 3.1. Sarrera ................................................................................... 673.2. Latinaren hedapena ............................................................... 68 3.3. Latina literatura hizkuntza .................................................... 693.4. Erdi Aroa ............................................................................... 753.5. Aro Modernoa ....................................................................... 773.6. Aro Garaikidea eta gaur egun .............................................. 783.7. Ariketak ................................................................................. 80

4. LATINA GURE HIZKUNTZETAN4.1. Etimologiak ............................................................................. 944.2. Esamoldeak .............................................................................. 99

5. HIZTEGIA .............................................................................................103

6. BIBLIOGRAFIA ................................................................................... 122

7. MARRAZKIAK .................................................................................... 124

2

0. SRRERA2008-09 ikasturtean hasi genuen DBHn latina ematen, baina irakasleok ez

genuen ikasliburu bat eta ez material egokia maila horretan latina erakusteko. Irakasleak ideiak, testuak, ariketak… prestatu behar ditu, eta han-hemenka

informazioa jasotzen, egokitzen eta sortzen joan behar du. Material horiek batzuetan inprobisatuak, besteetan ongi hausnartuak izaten dira. Askotan gelan arrakasta dute, baina ez da arraroa izaten denbora luzea hartu dizun ariketa bat gelan ez izatea zuk uste adinako eraginkortasunik.

Beste arazo bat aurkitzen dugu: nola bilaka dezakegu latina asignatura adierazgarri eta esanguratsu? Nola txertatu gaur egungo bizitzan, ikasleek zerbait erabilgarria ikasten ari direla antzeman dezaten? Hori zaila da edozein mailatan, baina DBHn are eta zailago.

Beste aldetik, gramatikaren ezagupen maila oso desberdina dute ikasleek. Zenbait ikasle doi-doi da gauza perpausa baten elementuak bereizteko, eta haien artean dagoen erlazioa zehazteko. Ondorioa hau da: ikasle batzuek erraz egiten dute aurrera, beste batzuk, ordea, ez dira gai izango esaldi xume bat aztertzeko eta itzultzeko. Zer erakutsi behar zaie atzean geratzen direnei? Zailtasunak aurreikusiz, saiatu gara esaldi gehienak bakunak izaten; hala ere, hori ezin izan dugu lortu. Badaude esaldi konposatu batzuk, indikatibokoak gehienak. Horien aurrean irakasleak eten bat egin dezake, eta esaldi mota hori azaltzeko parada aprobetxatu.

Etapa horretan ikasle gutxik aukeratzen dute latina, eta, horien artean, guztiek ez dute argi zergatik aukeratu duten. Batzuek garbi dituzte haien asmoak, eta jarraipena emango diote Batxilergoan; beste batzuek, ordea, zerbait berria delako aukeratu dute edo asignatura batzuk baztertu nahi dituztelako. Normalean haiek badakite gero, DBH bukatzean, ez dutela jarraituko latina ikasten. Ikasle horien guztien artean mugitu behar da irakaslea, eta denentzat zernahi egokia bilatu behar du. Hurrengo orrietan hori lortzeko ahaleginak egingo ditugu. Beste aldetik, Batxilergoan Latina aukeratu duten ikasleen artean, badago asko DBHn Latina ikasi ez dutenak. Egoera horren aurrean zaila zaio DBHko irakasleari jakitea noraino sakondu behar duen latinaren ezagupena.

Latinaren curriculumean, badago erromatarren kulturaren beste ikuspegi bat emateko; Kultura Klasikoa lantzeko, hain zuzen. Zenbait arrazoirengatik gure saio honetan alde hori sahiestu dugu. Hala ere, alor hori lantzeko euskaraz material ugari eskuan dugu irakasleok.

Aurkeztu dugun hiztegia prestatu ditugun ariketei egokitua dago. Horretan oinarrizko diren zenbait hitz falta dira.

Lan osoan zehar latinez dagoen guztia letra lodiz idatzia dago.

Sarrera 00

3

Latinaren gramatika11

4

1. LATINAREN GRAMATIKA

1.1. AHOSKERA

Gure alfabetoa latindarra da, latinetik dator zuzenean. Zehazki ez dakigu nolakoa zen erromatarren ahoskera; hala ere, uste dugu gaur egun egiten dugunarekin antza handia izango zuela.

Latina irakurtzen dugunean, hau izan behar dugu kontuan:1. Latinez ez dago azentu-ikurrik (´ ` ^), baina irakurtzean hitz gehienak,

gaztelaniaz bezala, paroxitonoak dira; hau da, gaztelaniaz llanas deitzen ditugunak (mesa, casa, árbol, persona, libro, cabeza, ángel, Bilbao, Vitoria). Adibidez:

arbor (zuhaitz)tempus (denbora)caput (buru)ignis (su)manus (esku)

2. /G/ letra euskaraz bezala irakurtzen da:gelu (izotz)gemini (bikiak)gens (jende)genu (belaun)gingiva (hortzoi)

3. /C/ letra K irakurri behar dugu:cerbus (orein)cena (afari)circa (gertu, inguru)centum (ehun)cinis (errauts)

4. /H/ letra mutua da, ez da ahoskatzen:humus (lur)theatrum (antzoki)thermae (bainuetxe)

Hala ere kontuan izan behar dugu:1. /CH/ multzoa K ahoskatzen da:

chorda (soka)charta (idazti, liburuki)chorus (dantza, abesbatza)

2. /PH/ multzoa F ahoskatzen da:phantasia (fantasia, irudipen)phisosopia (filosofia)

physica (fisica)

5

5. /GU/ eta /QU/ silabetan U letra beti ahoskatzen da:sanguis (odol)qui (zein)quies (lasaitasun)quinque (bost)quotidie (egunero)

6. /LL/ ez da gaztelanian bezala irakurtzen, bi /L/ak bereiztuta ahoskatuko ditugu:

ancilla (neskame)puella (neska)cella (biltegi, gela)Apollo (Apolo jainkoa)appellare (hitz egin, deitu)

Erromatarrek, idaztean, oro har, ez zuten tarterik uzten hitzen artean, eta letra larriz idazten zuten.

Beste aldetik /U/ eta /V/ letrak baliokideak ziren haientzat, ez zituzten bereizten. Horregatik zenbait liburutan ez dugu /V/ letra aurkituko. Guk, errazago egitearren, bi letrak erabiliko ditugu. Horrela civitas (hiri), vivere (bizi), novem (bederatzi) eta iuvenis (gazte) idatziko dugu, baina beste zenbait liburutan ciuitas, uiuere, nouem eta iuuenis aurkituko dituzu idatzita.

6

1.2. DEKLINABIDEAK

Euskaraz bezala, latinez izenak eta adjektiboak deklinatzen dira; hau da, esaldian zer funtzio eta esanahi duen jakiteko atzizki bat erasten zaio izen bakoitzari. Atzizkiaren arabera, izen bakoitzak hartzen duen formari kasu deituko diogu. Euskaraz kasu asko ditugu, latinez, ordea, sei.

Hauek dira latinaren kasuak, eta haien baliokidetasuna euskaraz eta gaztelaniaz:

Latina Euskara GaztelaniaNominatiboa nork, nor, subjektua sujeto, atributoBokatiboa deikia vocativoAkusatiboa zer, nor, osagarri zuzena complemento directoGenitiboa noren, nongo, izenlaguna complemento del nombreDatiboa nori, zeharkako osagarria complemento indirectoAblatiboa nora, noraino, norantz, nortaz, complemento circustancial

nondik... aditzlaguna

Izen bat ikasten dugunean, izenaren singularreko nominatiboa eta genitiboa ikasiko ditugu.

Nominatiboa Genitiboapuella puellae (neska)templum templi (tenplu)leo leonis (lehoi)domus domus (etxe)spes spei (itxaropen)

Zergatik ikasi behar dugu beti hitzaren nominatiboa eta genitiboa?Latinez ez dago deklinabide bat bakarra, euskaraz bezala, bost baizik; eta

genitibo singularrak adierazten digu zer deklinabidetakoa den izen bat. Ohartu bazara, lehen ipini ditugun adibideetan, genitiboak ez du bukaera bera izaten beti.

Deklinabidea Genitibo Nominatiboa Genitiboasingularrarenbukaera

Lehenengoa -ae puella puellaeBigarrena -i templum templiHirugarrena -is leo leonisLaugarrena -us domus domusBosgarrena -ei spes spei

Hiztegiak beti adierazten digu zein den izen bakoitzaren genitibo singularra. Adibidez, substantibo horiek honela aurkituko ditugu hiztegian:

puella -ae f.; templum -i n.; leo -onis m.; domus -us f.; spes -ei f.; ondoren esanahia ipiniko du.

Izen bakoitzaren aldean agertzen diren f., n. eta m. letrek izen horiek zer genero duten adierazten digute: f. femeninoa, m. maskulinoa eta n. neutroa.

7

1.3. LEHENGO ETA BIGARREN DEKLINABIDEAK

1.3.1. LEHENENGO DEKLINABIDEA

Lehenengo deklinabideko substantiboen genitibo singularraren bukaera –ae da. Rosa, -ae (arrosa) izena hartuko dugu eredu.

Honela deklinatzen dira:

Singularra PluralaNominatiboa rosa rosaeBokatiboa rosa rosaeAkusatiboa rosam rosasGenitiboa rosae rosarumDatiboa rosae rosisAblatiboa rosa rosis

Generoa:Lehenengo deklinabideko izen gehienak femeninoak dira. Zenbait izen berezi

eta lanbide izenak bakarrik dira maskulinoak: Adam, Adae (Adan); Anas, Anae (Anas ibaia, Guadiana), nauta, -ae (marinel), agricola, -ae (nekazari)...

1.3.2. BIGARREN DEKLINABIDEA

Bigarren deklinabideko substantiboen genitibo singularraren bukaera –i da. Nominatiboak hiru bukaera ditu: -us, -r eta –um. Bukaera horien arabera hiru eredu hartuko ditugu: dominus, domini (jaun, jabe); puer, pueri (ume, mutil) eta templum, templi (tenplu).

Dominus, -i.Singularra Plurala

Nominatiboa dominus dominiBokatiboa domine dominiAkusatiboa dominum dominosGenitiboa domini dominorumDatiboa domino dominisAblatiboa domino dominis

Puer, -i.Singularra Plurala

Nominatiboa puer pueriBokatiboa puer pueriAkusatiboa puerum puerosGenitiboa pueri puerorumDatiboa puero puerisAblatiboa puero pueris

8

Templum, -iSingularra Plurala

Nominatiboa templum templaBokatiboa templum templaAkusatiboa templum templaGenitiboa templi templorumDatiboa templo templisAblatiboa templo templis

Generoa:

Nominatiboaren bukaeran –us eta –r duten izenak maskulinoak dira. Nominatiboan –um dutenak neutroak dira.

Bigarren deklinabidean ez dago ia izen femeninorik, hitz bakan batzuk (humus, -i –lur-) eta zuhaitzen izenak izan ezik. Adibidez pinu altua (pino alto gaztelaniaz) esateko ez dugu esango *pinus altus, baizik eta pinus alta.

Horregatik ere, zenbait zuhaitzen izen zientifikoa modu horretan adierazten da: Fagus sylvatica (pago), Pinus nigra (pinu beltza), Populus alba (zurzuri) Ulmus americana (zumar amerikarra)...),

1.3.3. ADJEKTIBOAK

Gaztelaniaz eta euskaraz bezala, latinez ere adjektiboak substantibo baten ondoan joaten dira, edo substantibo bati aipamena egiten diote.

Biek, adjektiboak eta substantiboak, elkarrekin komunztatu behar dute. Gaztelaniaz adibidez ezin dugu esan *chicas alto, *casa altos. Euskaraz ezin dugu esan *etxeak eder dira, *kirolari trebeak dira.

Hau da, adjektiboak izenarekin komunztatu behar du; ondorioz, honela esango dugu: chicas altas, casas altas, etxeak ederrak dira, kirolariak trebeak dira...

Latinez ere berdin gertatzen da. Substantiboaren genero, numero eta kasu bera izan behar du adjektibo batek.

Adibidez, har dezagun fermosus (eder) adjektiboa. Ezin dugu esan, *rosa fermosis, rosa nominatibo edo ablatibo singular femeninoa baita, eta fermosis datibo edo ablatibo plurala, femeninoa zein maskulinoa.

Beraz, honela esan beharko dugu: rosa fermosarosis fermosisrosarum fermosarumpuer fermosuspueri fermosipueros fermosospuer fermosetemplum fermosumtemplorum fermosorumpinos fermosas

9

Adjektiboa komunztatzen da izenarekin generoan (maskulinoa, femeninoa, neutroa), numeroan (singularra edo plurala) eta kasuan (nominatiboa, bokatiboa, akusatiboa...)

Adjektibo mota batzuk daude latinean. Orain, 1. eta 2. deklinabidekoak bakarrik ikasiko ditugu. Adjektibo hauek ikasten ditugunean, hiru hitzen bitartez izendatu beharko ditugu: altus, alta, altum.

1.a; nominatibo singular maskulinoa: altus (dominus, -i bezala deklinatzen da)2.a; nominatibo singular femeninoa: alta (rosa, -ae bezala deklinatzen da)3.a; nominatibo singular neutroa: altum (templum, -i bezala deklinatzen da)

Hiztegian horrela aurkituko ditugu idatzita adjektibo hauek: altus -a -um; fermosus -a -um; bonus -a um; niger -gra -grum (azken kasu honetan niger hitzak puer bezala deklinatzen da).

Har dezagun bonus -a -um.Hau da deklinabidea:

SINGULARRAmaskulinoa femeninoa neutroa

nominatiboa bonus bona bonumbokatiboa bone bona bonumakusatiboa bonum bonam bonumgenitiboa boni bonae bonidatiboa bono bonae bonoablatiboa bono bona bono

PLURALAnominatiboa boni bonae bonabokatiboa boni bonae bonaakusatiboa bonos bonas bonagenitiboa bonorum bonarum bonorumdatiboa bonis bonis bonisablatiboa bonis bonis bonis

10

1.4. ADITZAK

1.4.1. ENUNTZIAZIOA

Latinean aditz bat enuntziatzen dugunean, normalean bost hitz esan behar ditugu:1.a: indikatiboaren orainaldiko singularreko 1. pertsona: amo, habeo, lego, audio2.a: indikatiboaren orainaldiko singularreko 2. pertsona: amas, habes, legis, audis3.a: orainaldiko infinitiboa: amare, habere, legere, audire4.a: indikatiboko lehenaldi burutuko singularreko 1. pertsona: amabi, habui, legi,

audivi5.a: supinoa akusatiboan (+): amatum, habitum, lectum, auditum

Beraz, aditz bat enuntziatzen dugunean horrela esan behar dugu:amo, amas, amare, amavi, amatum (maite izan, maitatu)habeo, habes, habere, habui, habitum (izan, eduki)lego, legis, legere, legi, lectum (irakurri, leitu)audio, audis, audire, audivi, auditum (entzun, aditu)

Gure hiztegian horrela ikusiko ditugu idatzita:amo -as -are -avi -atumhabeo -es -ere habui habitumlego -is -ere legi lectumaudio -is -ire -ivi -itum

Eta zergatik egin behar dugu horrela? Aditza ongi jokatzeko ezinbestekoa delako hori guztia jakitea.

Gaztelaniaz antzekoa gertatzen da, baina ez gara konturatzen, aditzak txikitandik ikasi ditugulako. Gaztelania ikasten ari den ikasle atzerritar bati, ordea, zaila egiten zaio gaztelaniazko aditzak ikastea, guk uste baino aditz irregular gehiago dagoelako. Guk ingeleseko aditz irregularrak ikasteko egiten dugun bezala, haiek antzeko zerbait egin behar izaten dute gaztelaniazko zenbait aditzekin.

(+) Supinoa latinak duen aditzaren forma berezia da; oro har, “zertarako?” galderari erantzuteko balio du. Ez gaztelaniaz, ez euskaraz, ez dago forma hau. Guk aurten baliatuko dugu aditz baten boz pasiboaren lehen aldiko partizipioa nola den jakiteko. Hau da:

supinoa: amatum. Partizipioa: amatus -a -um (maite, maitatua);supinoa: habitum. Partizipioa: habitus -a -um (izan, izana, eduki);supinoa: lectum. Partizipioa: lectus -a -um (irakurri, irakurria);supinoa: auditum. Partizipioa: auditus -a -um (entzun, entzuna).

11

Lehen ikasi dugun eskemari jarraituz, horren tankerako zerbait egin dezakegu gaztelaniaren aditzekin:

amo, amas, amar, amé, amado;bebo, bebes, beber, bebí, bebido;subo, subes, subir, subí, subido.

Haiek dira forma arruntak, eredugarriak, eta gero aditz asko eta forma guztietan jokatzeko balio zaizkigunak.

Baina eredu horiek ez dute beti balio; izan ere, eredu horien arabera andar aditza enuntziatu nahi izango bagenu, horrela izango zen:

*ando, andas, andar, andé, andado;eta caber aditza *cabo, cabes, caber, cabí, cabido; eta tener aditza *teno, tenes, tener, tení, tenido;eta romper aditza *rompo, rompes, romper, rompí, rompido; eta dormir aditza *dormo, dormes, dormir, dormí, dormido.

Garbi dago horrela gaizki dagoela. Horregatik, ikasle atzerritar batek gaztelaniaren aditzak modu honetara ikasi beharko lituzke:

ando, andas, andar, anduve, andado;quepo, cabes, caber, cupe, cabido;tengo, tienes, tener, tuve, tenido;rompo, rompes, romper, rompí, roto;duermo, duermes, dormir, dormí, dormido.

Eta forma horiek ikasi eta gero, gai izango da aditz osoa ondo jokatzeko, batez ere subjuntiboa.

Arrazoi berberagatik ikasi behar ditugu guk latinaren aditzak lehen esan dugun moduan.

Hiztegian aditz bat bilatu nahi badugu, ez dugu infinitiboa begiratu behar. Amant hitza zer aditz den jakiteko, hiztegian ez dugu bilatuko amare (gaztelanian berriz bai amar hitza bilatu beharko genuen), baizik eta amo, habeo (ez habere), lego edo audio.

Hiztegi normal batean honela aurkituko dugu adierazita:

amo 1 tr.:

Honek esan nahi du amo aditza lehenengo konjugaziokoa dela eta modu erregularraz jokatzen dela; tr hitzek esan nahi dute transitiboa dela, euskaraz du erakoa dela, eta osagarri zuzena eskatzen duela.

Aipatutako beste aditzak horrela aurkituko ditugu:

habeo -ui -itum 2 tr.:lego legi lectum 3, tr.:audio 4 tr.:

Ikusten duzun bezala, enuntziatzeko formak erregularrak baldin badira, hiztegiak ez ditu adierazten forma horiek; ereduari jarraitzea aski baita zein diren jakiteko.

Hala ere aditz batzuk oso irregularrak dira. Adibidez:sum es esse fui ----: izan, egon.fero fers ferre tuli latum: eraman.

12

volo vis velle volui ----: nahi izan.eo is ire ii-ivi itum: joan. Aditz hauen ondoan hiztegiak irr. jartzen du; hau da, jokaera irregularra dutela

esan nahi du. Haien adierazpena buruz ikastea komeni da.

1.4.2. KONJUGAZIOAK.

Euskaraz konjugazio bakarra daukagu aditz guztientzat. Gaztelaniaz, berriz, hiru konjugazio daude, aditzaren orainaldiko infinitiboaren bukaeraren arabera.

1. konjugazioan, infinitiboak –ar du bukaera: amar, soplar, cantar, andar...2. konjugazioan, infinitiboak –er du bukaera: correr, romper, leer, poner...3. konjugazioan, infinitiboak –ir du bukaera: subir, morir, partir, conducir...Jokaera hauek latinetik datoz, lehen ikusi dugun bezala, latinez infinitiboek –are

(amare), -ere (habere, legere) eta –ire (audire) amaiera baitituzte.

Baina latinez lau konjugazio ditugu:1. konjugazioan, infinitiboak –are du bukaera:

amo, amas, amare, amavi, amatum.2. konjugazioan infinitiboak –ere du bukaera, baina orainaldiko singularreko

bigarren pertsonak –es du bukaera:habe, habes, habere, habui, habitum.

3. konjugazioan infinitiboak –ere du bukaera, baina orainaldiko singularreko bigarren pertsonak –is du bukaera:

lego, legis, legere, legi, lectum.4. konjugazioan infinitiboak –ire du bukaera:

audio, audis, audire, audivi, auditum.

13

1.4.3. ADITZ BATZUEN KONJUGAZIOA

Indikatiboa bakarrik jarriko dugu. Hurrengo urteetan beste moduak eta bozak ikasiko ditugu.

sum es esse fui ----

indikatiboaorainaldia lehenaldi orainaldiko infinitiboa: esse

burutua lehenaldiko infinitiboa: fuissesum fui geroaldiko infinitiboa:es fuisti futurum, -am, -um esseest fuitsumus fuimus orainaldiko partizipioa: ---------estis fuistis geroaldiko partizipioa: sunt fuerunt/fuere futurus, -a, -um

lehenaldi lehenaldi gerundioa: ---------burutugabea burutu-burutuaeram fueram supinoa: ----------eras fueraserat fuerateramus fueramus Modu honetan beste zenbaiteratis fueratis aditz jokatzen dira:erant fuerant absum: urruti egon, ez egon

adsum: egon, aurrean egon. desum: ez egon, falta izan

geroaldia geroaldi intersum: tartean egonburutua prosum: baliatu, erabili

ero fuero possum: ahal izaneris fueris supersum: soberan egon,erit fuerit gelditu, erimus fuerimus bizirauneritis fueritiserint fuerint

14

1. KONJUGAZIOA 2. KONJUGAZIOAamo aditza habeo aditza

boz aktiboa boz aktiboaindikatiboa indikatiboa

orainaldia lehenaldi orainaldia lehenaldiburutua burutua

amo amavi habeo habuiamas amavisti habes habuistiamat amavit habet habuitamamus amavimus habemus habuimusamatis amavistis habetis habuistisamant amaverunt, ere habent habuerunt, -ere

lehenaldi lehenaldi lehenaldi lehenaldiburutugabea burutu-burutua burutugabea burutu-burutuaamabam amaveram habebam habueramamabas amaveras habebas habuerasamabat amaverat habebat habueratamabamus amaveramus habebamus habueramusamabatis amaveratis habebatis habueratisamabant amaverant habebant habuerant

geroaldia geroaldi geroaldia geroaldiburutua burutua

amabo amavero habebo habueroamabis amaverit habebis habuerisamabit amaverit habebit habueritamabimus amaverimus habebimus habuerimusamabitis amaveritis habebitis habueritisamabunt amaverint habebunt habuerint

infinitiboa infinitiboaorainaldia: amare orainaldia: haberelehenaldia: amavisse lehenaldia: habuissegeroaldia: geroaldia:

amaturum, -am, -um esse habiturum, -am, -um esse

partizipioa partizipioaorainaldia: amans, -antis orainaldia: habens, -entisgeroaldia: amaturus, -a, -um geroaldia: habiturus, -a, -um

gerundioa gerundioaamandum, -i, -o, -o habendum, -i, -o, -o

supinoa supinoaamatum, -u hamatum, -u

15

3. KONJUGAZIOA 4. KONJUGAZIOAlego aditza audio aditza

boz aktiboa boz aktiboaindikatiboa indikatiboa

orainaldia lehenaldi orainaldia lehenaldiburutua burutua

lego legi audio audivilegis legisti audis audivistilegit legit audit audivitlegimus legimus audimus audivimuslegitis legistis auditis audivistislegunt legerunt, -ere audiunt audiverunt, -ere

lehenaldi lehenaldi lehenaldi lehenaldiburutugabea burutu-burutua burutugabea burutu-burutualegebam legeram audiebam audiveramlegebas legeras audiebas audiveraslegebat legerat audiebat audiveratlegebamus legeramus audiebamus audiveramuslegebatis legeratis audiebatis audiveratislegebant legerant audiebant audiverant

geroaldia geroaldi geroaldia geroaldiburutua burutua

legam legero audiam audiveroleges legeris audies audiverisleget legerit audiet audiveritlegemus legerimus audiemus audiverimuslegetis legeritis audietis audiveritislegent legerint audient audiverint

infinitiboa infinitiboaorainaldia: legere orainaldia: audirelehenaldia: legisse lehenaldia: audivissegeroaldia: geroaldia:

lecturum, -am, -um esse auditurum, -am, -um esse

partizipioa partizipioaorainaldia: legens, -entis orainaldia: audiens, -entisgeroaldia: lecturus, -a, -um geroaldia: auditurus, -a, -um

gerundioa gerundioalegendum, -i, -o, -o audiendum, -i, -o, -o

supinoa supinoaamatum, -u auditum, -u

16

1.4.4. BOZAKEuskaraz boz bakarra dugu: aktiboa. Hau da “nik ama maite dut” edo “amak ni

maite nau” esaten dugu.Gaztelanian bi boz daude: aktiboa, yo amo a María

pasiboa, María es amada por mí.Euskaraz, batzuetan, gaztelaniaren eraginagatik, forma pasiboak erabiltzen

ditugu: “galdua zegoen umea parkean aurkitua izan da” eta holakoak. Horiek guztiak saihestu behar ditugu.

Latinean hiru boz daude: aktiboa, pasiboa eta perifrastikoa. Perifrastikoak beharrezkoa edo derrigorrezkoa den zerbait adierazteko balio du.

Adibidez: pacta sunt servanda (erromatarren esaera bat da. Hauxe esan nahi du: “hitzarmenak bete behar dira”); edo delenda est Carthago (Katon senatariak behin eta berriz esaten zuen esaldia: Kartago suntsitu behar dugu); edo nam et ubi tricandum et ubi currendum sit scio (Fedroren alegian mandoak euliari hau esaten dio: badakidalako non ibili behar dudan nagikerian, eta non ibili behar dudan azkar)

Aurten boz aktiboaren indikatiboa eta forma ez pertsonalak (infinitiboa, partizipioa, gerundioa eta supinoa) bakarrik ikasiko dugu.

Hala ere, gauza bat jakin behar dugu. Latinez badaude aditz berezi batzuk, deponenteak deitutakoak; boz pasiboan bakarrik jokatzen dira, baina esanahia aktiboa dute.

Adibidez: loquor, loqueris, loqui, locutus sum, -------- (hitz egin);sequor, sequeris, sequi, secutus sum, --------- (ibili, jarraitu);orior, oriris, oriri, ortus sum, oriturus (altxatu, atera);morior, moriris, mori, mortuus sum, moriturus (hil).

Aditz horiek ikusi dugun moduan enuntziatzen dira, baina forma pasiboetan. Aurten gutxi batzuk aterako zaizkigu.

17

1.5. LEHENENGO ITZULPENAK

1.5.1. NOMINATIBOAEsaldi bat itzultzeko, aurkitu behar dugun lehenengo elementua aditza da. Hark

esango digu subjektua zer pertsonatan eta numerotan dagoen. Subjektua (nor/nork) nominatiboan joaten da. Hainbat arrazoirengatik batzuetan subjektua ez da agertzen, eliptikoa da.

Esaten badugu puella alta sum, sum aditzak subjektua ego (ni) dela adierazten digu; puella alta atributua da, hori ere nominatiboan dago-eta; itzulpena erraza da: ni neska altua naiz.

Azter dezagun esaldi hau: gladius longus est.Est hitza aditza da, eta indikatiboaren orainaldiko singularreko 3. pertsona da.

Subjektua bilatu behar diogu; hau da, substantibo bat nominatiboan. Honetan gladius da. Longus nominatiboa da ere, baina adjektiboa da, atributua kasu honetan.

Itzulpena erraza da ere: ezpata luzea da.

Hala ere kontuan izan behar duzu latinean ez dagoela artikulurik. Hori dela eta, itzulpenean, testuinguruaren arabera, artikulua jarri beharko dugu, edo ez. Horrela, puer altus est esaldiak itzulpen desberdinak izan ditzake:

mutil altua da,mutila altua da etamutil altu bat da

Eskema hori daukaten esaldiak errazak dira. Hiru elementu dituzte:1. subjektua, nominatiboan.2. aditz kopulatiboa.3. atributua, nominatiboan ere bai.

Puer altus est esaldia honela aztertuko dugu: puer: puer, -i (mutil), nominatibo singularra, subjektua.altus: altus, -a, -um (altu), nominatibo singularra, atributua.est: sum, est, esse, fui, ---- (izan), indikatiboaren orainaldiko singularreko 3. pertsona.

Itzulpena: mutila altua da.

Hurrengo esaldietan adierazi zuk zeuk elementu horiek, eta idatzi itzulpena. Asinus magnus est.

asinus: ...............................................................................................................................magnus: ............................................................................................................................est: ....................................................................................................................................

Itzulpena: ...............................................................................................................

Muri parvi sunt.

muri: ..................................................................................................................................parvi: .................................................................................................................................sunt: ...................................................................................................................................

Itzulpena: ................................................................................................................

18

Eskema berari jarraituz, egin koadernoan 2.5.1. ariketa.

1.5.2. AKUSATIBOAAurreko esaldiak ez dira zailak. Azter dezagun orain zer-nork perpausak (gaztelanian transitivas esaten

direnak). Horietan subjektuak nominatiboan (nork) agertu behar du, eta, horrez gain, osagarri zuzena (zer) akusatiboan agertuko da. Adibidez: puella librum legebat.

Legebat aditza singularreko 3. pertsona da; beraz, subjektuak singularrean (eta nominatiboan, noski) egon behar du. Puella da subjektua, librum akusatiboa da, osagarri zuzena (zer).

Honelako azterketa egingo diogu esaldiari: puella: puella, -ae (neska), nominatibo singularra, subjektua (nork).librum: liber, -bri (liburu), akusatibo singularra, osagarri zuzena (zer).legebat : lego, -is, -ere, legi, lectum (irakurri), indikatiboaren burutugabeko lehen

aldiko singularreko 3. pertsona. Itzulpena: neskak liburua irakurtzen zuen, edo neskak liburu bat irakurtzen zuen.

Egin ezazu gauza bera bi esaldi hauekin:Aquila columbas necat.

aquila: ...............................................................................................................................columbas: .........................................................................................................................necat: .................................................................................................................................

Itzulpena: ................................................................................................................

Tauri hastas habent.

tauri: ................................................................................................................................hastas:...............................................................................................................................habent: .............................................................................................................................

Itzulpena: ...............................................................................................................

Egin ezazu gauza bera koadernoan 2.5.2. ariketan agertzen diren esaldiekin.

1.5.3. DATIBOA“du” erakoa den esaldi batean zeharkako osagarria (nori, complemento indirecto)

azalduz gero, datiboan agertuko zaigu. Adibidez: Puer magistro librum dedit.

puer: puer, -i (mutil), nominatibo singularra, subjektua (nork).magistro: magister, -tri (irakasle), datibo singularra, zehar osagarria (nori).librum: liber, -bri (liburu), akusatibo singularra, osagarri zuzena (zer)dedit: do, das, dare, dedi, datum (eman) indikatiboaren lehenaldi burutuko

singularreko 3. pertsona. Itzulpena: Mutikoak irakasleari liburu bat eman zion.

Zuk zeuk egin gauza bera esaldi honekin:

19

troianis graeci equum donaverunt.

troianis: .............................................................................................................................graeci: ................................................................................................................................equum: ...............................................................................................................................donaverunt: .......................................................................................................................

Itzulpena: ................................................................................................................

Egin koadernoan 2.5.3. ariketa.

1.5.4. IZENLAGUNAK.Batzuetan, edozein esalditan, izen baten esanahia osatzeko izenlagunak agertzen

dira. Izenlagunak bi motatakoak dira, adjektiboak eta genitiboak (noren). Adibidez:Diana sagittas acutas portat.

Diana: Diana, -ae (Diana jainkosa), nominatibo singularra, subjektua (nork).sagittas: sagitta, -ae (gezi), akusatibo plurala, osagarri zuzena (zer).acutas: acutus, -a, -um (zorrotz), akusatibo plurala, osagarri zuzena (adjektiboa denez,

nolako galderari erantzuten dio, eta izenarekin komunztatzen da).portat: porto, -as, -are, -avi, -atum (eraman), indikatiboaren orainaldiko singularreko

3. pertsona.Itzulpena: Dianak gezi zorrotzak eramaten ditu. Acutus, -a, -um, egiatan, acuo, -is, -ere, acui, acutum aditzaren lehenaldiko

partizipio pasiboa da, baina horretan adjektibotzat har dezakegu. Antzekoa gertatzen da gaztelaniaz: afilado hitza afilar aditzaren partizipioa da. Hala ere, bai gaztelaniaz, bai latinez, partizipio mota hori adjektibo bilakatzen da askotan.

Egin ezazu gauza bera esaldi honekin:Neptunus coronam magnam portat.

Neptunus: ..........................................................................................................................coronam: ...........................................................................................................................magnam: ............................................................................................................................portat: ................................................................................................................................ Itzulpena: ................................................................................................................

Beste batzuetan izenlaguna ez da adjektibo bat, genitiboan (noren) doan izen bat baizik. Edozein izenek eraman dezake izenlagun bat genitiboan.

Adibidez:servus equos domini domabat.

servus: servus, -i (jopu, zerbitzari), nominatibo singularra, subjektua (nork).equos: equus, -i (zaldi) akusatibo plurala, osagarri zuzena (zer).domini: dominus, -i (jauna), genitibo singularra, izenlaguna (noren).domabat: domo, -as, -are, -avi, -atum (hezi), indikatiboaren lehenaldi burutugabeko

singularreko 3. pertsona. Itzulpena: jopuak jaunaren zaldiak hezten zituen.

20

Egin ezazu gauza bera esaldi honekin.Dianae sagittae acutae erant.

Dianae: ...............................................................................................................................sagittae: ..............................................................................................................................acutae: ................................................................................................................................erant: ..................................................................................................................................

Itzulpena. ................................................................................................................

Egin ezazu 2.5.4. ariketa.

1.5.5. ABLATIBOAAblatiboa gehienetan aditzlaguna da. Aditzlagun izaera hori hobeki zehazteko

askotan ablatiboari preposizio bat erasten zaio. Hurrengo atalean ikusiko dugu latinez, askotan, aditzlagunaren aurrean preposizioa joaten dela.

Esaldi honetan ablatibo bat dago. Erreparatu:Orphaeus musica feras domabat.

Orphaeus: Orphaeus, -ei (Orfeo), nominatibo singularra, subjektua (nork).Musica: musica, -ae (musika), ablatibo singularra, aditz laguna (zertaz, zerekin).Feras: fera, -ae (basapiztia), akusatibo plurala, osagarri zuzena (zer)Domabat: domo, -as, -are, -avi, -atum (hezi), indikatiboaren lehenaldi burutugabeko

singularreko 3. pertsona..Itzulpena: Orfeok musikarekin basapiztiak hezten zituen. Aztertu modu berean esaldi hau:Graeci Polyphemum vino dormiverunt.

Graeci: ............................................................................................................................Polyphemum: .................................................................................................................Vino: ................................................................................................................................Dormiverunt: ..................................................................................................................

Itzulpena: ..............................................................................................................

Egin 2.5.5. ariketa.

21

1.6. PREPOSIZIOAK

Preposizioak latinez, gaztelaniaz bezala, izen baten aurrean jartzen dira, izen horri laguntzen baitiote esanahia osatzen.

Sintaxiaren ikuspegitik, preposizioaren atzean datorren substantiboa aditzlaguna da (complemento circustancial gaztelaniaz), eta akusatiboan edo ablatiboan joaten da.

Latinez preposizio asko daude. Euskaraz, berriz, ez dago preposiziorik, eta horien esanahia atzizki (etxetik, etxera, etxeraino, etxerantz, etxearen, etxeko...) edo postposizio (-(r)en ondoren, -(r)en alde, -(r)en azpian...) baten bitartez adierazten da.

Hona hemen preposizio ohikoenak. Ondoan jarria dugu zer deklinabide-kasu (ablatiboa edo akusatiboa) ohi duten atzean, eta zer esanahia duten.

a, ab + ablatiboa: -tik.ad + akusatiboa: -(r)a, -(r)antz; ondoren.ante + akusatiboa: -(r)en aurrean.apud + akusatiboa: -(r)en ondoan, aldean.circum+ akusatiboa: -(r)en inguruan.contra + akusatiboa: -(r)en aurka.cum + ablatiboa: -(r)ekin.de + ablatiboa: -tik.e, ex + ablatiboa: -tik.extra + akusatiboa: -(r)en kanpo.in + akusatiboa: -(r)a, -(r)aino;

+ ablatiboa: -n.infra + akusatiboa: -(r)en azpian.inter + akusatiboa: -(r)en artean.per + akusatiboa: -tik, -(r)en zehar; -(r)engatikpost + akusatiboa: -(r)en atzean, ondoren. praeter+ akusatiboa: -(r)en aurrean; salbu, izan ezik.pro + ablatiboa: -(r)en aurrean; -(r)en alde.propter+ akusatiboa: -(r)engatik.sine + ablatiboa: gabe.sub + akusatiboa: -(r)en azpian;

+ ablatiboa: -(r)en azpian, ondoren. super + akusatiboa: -(r)en gainean;

+ ablatiboa: -(r)en gainean.trans + ablatiboa: -(r)en beste aldean.

Hitz horietako batzuk (ante, circum, contra, extra, infra, post, praeter, propter, super...) batzuetan ez dira joaten izen baten aurrean, ez dira preposizioak izaten. Kasu horietan adberbioak (aditzondoak) dira, eta aditzaren esanahia osatzen dute; beraz, aditzlagunak dira.

22

1.7. HIRUGARREN DEKLINABIDEA

1.7.1. SUBSTANTIBOAKAurreko batean esan genuen 3. deklinabideko substantiboak zertxobait zailagoak

zirela deklinatzeko. Deklinabide honen substantiboekin bi multzo egingo ditugu:A. Nominatiboan eta genitiboan silaba kopuru bera dute (parisilabos

gaztelaniaz): civis, civis (hiritar); avis, avis (hegazti); mare, maris (itsaso).B. Nominatiboan eta genitiboan ez dute silaba kopuru bera (imparisilabos

gaztelaniaz): plebs, plebis (jende xehe, plebe); princeps, principis (printze); pes, pedis (oin); dux, ducix (nagusi); rex, regis (errege);

hiems, hiemis (negu); homo, hominis (gizon); mulier, mulieris (andre); honos, honoris (ohore); civitas, civitatis (hiri); ars, artis (arte); mons montis (mendi); flumen, fluminis (jariakorra dena, ibai); caput, capitis (buru). Hirugarren deklinabideko substantiboak anitz eta askotarikoak dira, eta haiek

ondo ikasteko aurreko deklinabideetan baino eredu gehiago ipini beharko ditugu.

A. Silaba kopuru bera dute (parisílabos).

civis, civis (maskulinoa) avis, avis (femeninoa)singularra plurala singularra plurala

Nominatiboa civis cives avis avesBokatiboa civis cives avis avesAkusatiboa civem cives avem avesGenitiboa civis civium avis aviumDatiboa civi civibus avi avibusAblatiboa cive civibus ave avibus

Konturatu zarenez, maskulinoa nahiz femeninoa izan, deklinabidea berdina da.

mare, maris (neutroa)singularra plurala

Nominatiboa mare mariaBokatiboa mare mariaAkusatiboa mare mariaGenitiboa maris mariumDatiboa mari maribusAblatiboa mari maribus

Substantibo neutroetan, 2. deklinabidean gertatzen zen modu berean, nominatiboa, bokatiboa eta akusatiboa elkarren artean berdinak dira; 4. deklinabidean berdin gertatuko da.

23

B. Silaba kopuru bera ez dute (imparisílabos).

dux, ducis (maskulinoa) rex, regis (maskulinoa)singularra plurala singularra plurala

Nominatiboa dux duces rex regesBokatiboa dux duces rex regesAkusatiboa ducem duces regem regesGenitiboa ducis ducum regis regumDatiboa duci ducibus regi regibusAblatiboa duce ducibus rege regibus

princeps, principis (m) hiems, hiemis (f)singularra plurala singularra plurala

Nominatiboa princeps principes hiems hiemesBokatiboa princeps principes hiems hiemesAkusatiboa principem principes hiemem hiemesGenitiboa principis principum hiemis hiemumDatiboa principi principibus hiemi hiemibusAblatiboa principe principibus hieme hiemibus

pes, pedis (m) plebs, plebis (f)singularra plurala singularra plurala

Nominatiboa pes pedes plebs plebesBokatiboa pes pedes plebs plebesAkusatiboa pedem pedes plebem plebesGenitiboa pedis pedum plebis plebumDatiboa pedi pedibus plebi plebibusAblatiboa pede pedibus plebe plebibus

homo, hominis (m) mulier, mulieris (f)singularra plurala singularra plurala

Nominatiboa homo homines mulier mulieresBokatiboa homo homines mulier mulieresAkusatiboa hominem homines mulierem mulieresGenitiboa hominis hominum mulieris mulierumDatiboa homini hominibus mulieri mulieribusAblatiboa homine hominibus muliere mulieribus

honos, honoris (m) civitas, civitatis (f)singularra plurala singuilarra plurala

Nominatiboa honos honores civitas civitatesBokatiboa honos honores civitas civitatesAkusatiboa honorem honores civitatem civitatesGenitiboa honoris honorum civitatis civitatumDatiboa honori honoribus civitati civitatibusAblatiboa honore honoribus civitate civitatibus

24

mons, montis (m) ars, artis (f)singularra plurala singualrra plurala

Nominatiboa mons montes ars artesBokatiboa mons montes ars artesAkusatiboa montem montes artem artesGenitiboa montis montium artis artiumDatiboa monti montibus arti artibusAblatiboa monte montibus arte artibus

caput, capitis (n) flumen, fluminis (n)singularra plurala singularra plurala

Nominatiboa caput capita flumen fluminaBokatiboa caput capita flumen fluminaAkusatiboa caput capita flumen fluminaGenitiboa capitis capitum fluminis fluminumDatiboa capìti capitibus flumini fluminibusAblatiboa capite capitibus flumine fluminibus

Generoa:Ez dago arau bat jakiteko zein den 3. deklinabideko substantiboen generoa. Hala

ere esan dezakegu latinez zuen generoak, oro har, gaztelaniaz bere horretan jarraitu duela, baina ez beti (adibidez ars, artis).

Ez dago araurik jakiteko noiz den izen bat neutroa. Buruz ikasi beharko dugu, edo hiztegian bilatu.

1.7.2. ADJEKTIBOAK

Ziur aski konturatu zara, izenek, maskulinoa nahiz femeninoa izan, ez dutela alderik haien deklinabidean; bai, ordea, neutroak direnean. Horregatik 3. deklinabideko adjektiboen maskulinoa eta femeninoa berdin egiten dira.

Bi adibide ipiniko ditugu:

fortis, fortesingularra pluralam/f n m/f n

Nominatiboa fortis forte fortes fortiaBokatiboa fortis forte fortes fortiaAkusatiboa fortem forte fortes fortiaGenitiboa fortis fortis fortium fortiumDatiboa forti forti fortibus fortibusAblatiboa forti forti fortibus fortibus

25

velox, velocissingularra pluralam/f n m/f n

Nominatiboa velox velox veloces velociaBokatiboa velox velox veloces velociaAkusatiboa velocem velox veloces velociaGenitiboa velocis velocis velocium velociumDatiboa veloci veloci velocibus velocibusAblatiboa veloci veloci velocibus velocibus

Enuntziatzeko eta hiztegian begiratzeko kontuz ibili behar dugu. Fortis singularreko nominatiboa da, maskulinoa zein femeninoa, eta forte singularreko nominatiboa ere, baina neutroa. Hiztegian fortis –e jarriko du.

Velox, velocis, ordea, substantiboa balitz bezala enuntziatzen da. Velox singularreko nominatiboa da (maskulinoa, femeninoa eta neutroa) eta velocis genitiboa (maskulinoa, femeninoa eta neutroa). Hiztegian horrela aurkituko dugu: velox –ocis.

Badira adjektibo berezi batzuk. Haiek, ordea, nominatibo singularrean maskulinoa, femeninoa eta neutroa bereizten dituzte (acer, acris, acre adibidez); baina, nominatibo singularrean izan ezik, fortis –e bezala deklinatzen dira.

26

1.8. LAUGARREN ETA BOSGARREN DEKLINABIDEAK

Deklinabide hauetan besteetan baino substantibo gutxiago daude. 4. deklinabideko genitibo singularraren bukaera –us da.Bi eredu aukeratuko ditugu, lacus, -us (aintzira, laku, urmael) eta genu, -us

(belaun).

lacus, lacus cornu, cornusmaskulinoa/femeninoa neutroasingularra plurala singularra plurala

Nominatiboa lacus lacus genu genuaBokatiboa lacus lacus genu genuaAkusatiboa lacum lacus genu genuaGenitiboa lacus lacuum genus genuumDatiboa lacui lacibus genui genibusAblatiboa lacu lacibus genu genibus

Generoa.Nominatiboaren bukaera –us dutenak maskulinoak edo femeninoak dira. Ez

dago arau bat jakiteko zein diren maskulinoak edo femeninoak; oro har, gaztelaniak jaso du latineko generoa.

Adibidez: lacus, -us (lago, aintzira), arcus, -us (arco, arku, uztai), portus, -us (puerto, kai), aspectus, -us (aspecto, itxura), motus, -us (movimiento, higidura), quercus, -us (encina, arte), domus, -us (casa, etxe).

Nominatibo singularraren bukaera –u dutenak neutroak dira.

5. deklinabideko substantiboek –ei atzizkia dute genitibo singularraren bukaeran. Deklinabide honen bitartez oso hitz gutxi deklinatzen dira, eta gehienek ez dituzte kasu guztiak.

Dies, diei (egun)singularra plurala

Nominatiboa dies diesBokatiboa dies diesAkusatiboa diem diesGenitiboa diei dierumDatiboa diei diebusAblatiboa die diebus

Generoa.Femeninoak dira substantibo hauek.

27

1.9. IZENORDAINAK

Gaztelaniaz eta euskaraz bezala, izenordainak substantibo baten lekua hartzen duten hitzak dira. Batzuetan izenarekin batera azaltzen dira, eta horrelakoetan adjektibo edo mugatzaile funtzioa hartzen dute.

Orokorrean, gaztelaniaz dagoen izenordainen banaketa latinetik dator.

Hauek dira izenordain garrantzitsuenak:Pertsonalak: ego (ni), tu (zu, hi), (+)Erakusleak: hic, haec, hoc (hau)

iste, ista, istud (hau, hori)ille, illa, illud (hori, hura)

Anaforikoak: is, ea, id (bera)Ipse, ipsa, ipsud (hura bera)Idem, eadem, idem (ber(bera))

Erlatiboa: qui, quae, quod (-n, zein... –(e)n)Galdetzailea: quis (qui), quae, quid (quod) (nor, zein)Edutezkoak: meus, mea, meum (nire)

tuus, tua, tuum (zure, hire)suus, sua, suum (bere, haren)

Mugagabeak: alius, alia, aliud (beste)aliquis, aliqua, aliquid (norbait, zerbait)quisquam, quaequam, quidquam (norbait, zerbait)nemo (inor ez)

Zenbakizkoak: Kardinalak: unus, duo, tres, quoattuor, quinque, sex, septem... (bat, bi, hiru...)Ordinalak: primus, secundus, tertius, quartus... (lehenengo, bigarren...)

Aurten ezin ditugu guztien deklinabidea ikasi; hala ere, mota bakoitzeko bana, gutxienez, hartuko dugu.

Izenordainen deklinabidean, izenordain pertsonalaren bigarren pertsonan izan ezik, ez dago kasu bokatiboa.

1.9.1. PertsonalakSingularra Plurala1.p. 2.p. 3.p. 1.p. 2.p. 3.p.

Nominatiboa ego tu --- nos vos ---Bokatiboa --- tu --- --- vos ---Akusatiboa me te se nos vos seGenitiboa mei tui sui nostrum vestrum sui

nostri vestriDatiboa mihi tibi sibi nobis vobis sibiAblatiboa me te se nobis vobis se

(+) Latinez, euskaraz bezala, ez dago hitz zehatz bat gaztelaniaren él adierazteko, nominatibo singularra denean. Hutsune hori, euskaraz egin den modu berean, izenordain erakusleekin eta anaforikoekin betetzen da.

28

1.9.2. Erakusleakhic, haec, hoc

singularra pluralam. f. n. m. f. n.

Nominatiboa hic haec hoc hi hae haecAkusatiboa hunc hanc hoc hos has haecGenitiboa huius huius huius horumharumhorumDatiboa huic huic huic his his hisAblatiboa hoc hac hoc his his his

1.9.3. Anaforikoakis, ea, id


Nominatiboa is ea id ii-ei-i eae eaAkusatiboa eum eam id eos eas eaGenitiboa eius eius eius eorum earum eorumDatiboa ei ei ei iis-eis iis-eis iis-eisAblatiboa eo ea eo iis-eis iis-eis iis-eis

1.9.4. Erlatiboaqui, quae, quod


Nominatiboa qui quae quod qui quae quaeAkusatiboa quem quam quod quos quas quaeGenitiboa cuius cuius cuius quorum quarum quorumDatiboa cui cui cui quibus quibus quibusAblatiboa quo qua quo quibus quibus quibus

1.9.5. Galdetzaileaquis-qui, quae, quid-quod


Nominatiboa quis-qui quae quid-quod qui quae quaeBeste kasu guztiak erlatiboarenak bezalakoak dira.

1.9.6. Edutezkoak1. eta. 2. deklinabideko adjektiboak bezala deklinatzen dira.

1.9.7. MugagabeakOrokorrean alius, alia, aliud 1. eta 2. deklinabideko adjektiboak bezala

deklinatzen da. Aliquis, aliqua, aliquid eta quisquam, quaequam, quidquam galdegilea bezala deklinatzen da, baina ali- aurrizkia eta –quam atzikia bere horretan utzirik.

29

Nemo horrela deklinatzen da:Nominatiboa nemoAkusatiboa neminemGenitiboa neminisDatiboa neminiAblatiboa nullo

1.9.8. ZenbakizkoakAsko daude. Hemen kardinal eta numeral batzuk jarriko ditugu.

kardinalak ordinalak1 I unus, -a, -um primus, -a, -um2 II duo, duae, duo secundus, -a, -um3 III tres, tria tertius...4 IIII-IV quattuor quartus...5 V quinque quintus...6 VI sex sextus...7 VII septem septimus...8 VIII octo octavus...9 IX novem nonus...10 X decem decimus...11 XI undecim undecimus...12 XII duodecim duodecimus...13 XIII tredecim tertius decimus...18 XVIII duodeviginti duodevicesimus...19 XIX undeviginti undevicesimus...20 XX viginti vicesimus...30 XXX triginta tricesimus...50 L quinquaginta quinquagesimus...56 LVI sexetquinquaginta quinquagesimus sextus...90 XC nonaginta nonagesimus...100 C centum centesimus...200 CC ducenti ducentesimus...500 D quingenti quingentesimus1000 M mille millesimus

Unus, -a, -um 1. eta 2. deklinabideetako adjektiboen modu berean deklinatzen da, baina genitiboa unius da.

Duo eta tres horrela deklinatzen dira.

duo tresm. f. n. m./f. n

Nominatiboa duo duae duo tres triaAkusatiboa duos duas duo tres triaGenitiboa duorum duarum duorum trium triumDatiboa duobus duabus duobus tribus tribusAblatiboa duobus duabus duobus tribus tribus

Ordinalak 1. eta 2. deklinabideetako adjektiboen modu berean deklinatzen dira.

30

2. DOKUMENUAREN EGITURA

Latinaren ariketak 22

31

2. LATINAREN ARIKETAK

2.1. AHOSKERA

Irakurri ozen Fedroren fabula hau.

Amittit merito proprium, qui alienum adpetit.Canis per flumen carnem cum ferret natans,Nympharum in speculo vidit simulacrum suumAliamque praedam ab alio cane ferri putansEripere voluit; verum decepta aviditasEt, quem tenebat ore, dimisit cibumNec quem petebat adeo potuit tangere.

32

2.2. DEKLINABIDEAK

2.2.1. Esan zer deklinabidetakoak diren hitz hauek. Idatzi bukaeran esanahia gaztelaniaz. Azpimarratu genitibo singularraren bukaera; hau da, substantiboa zer deklinabidetakoa den adierazten digun atzizkia.

Nominatibo Genitibo Deklina- Esanahia Esanahiasingularra singularra bidea euskaraz gaztelaniaz

Ancilla ancillae ......... neskame ..................Gens gentis ......... jende ..................Vir viri ......... gizon ..................Puer pueri ......... ume, mutil ..................Ars artis ......... arte ..................Auris auris ......... belarri ..................Bursa bursae ......... poltsa ..................Cervix cervicis ......... garondo ..................Facies faciei ......... aurpegi ..................Modus modi ......... modu ..................Nauta nautae ......... marinel ..................Virtus virtutis ......... bertute ..................Bellum belli ......... gerra ..................Tempus temporis ......... denbora ..................

Euskarazko hitzen artean, zein datoz latinetik? .....................................................................................................................................................................................

Kontu izan “marinel” latinetik datorrela, baina kasu horretan mare (itsaso) edo marinus dira jatorrizko hitzak.

Batzuetan 3. deklinabidean ez da erraza genitiboa zein den jakitea; izan ere, maiz nominatiboan ez zegoen beste silaba bat gehiago, batzuetan kontsonante berri batekin, agertzen da.

Goian dagoen zerrendan kopiatu zer hitzetan gertatzen den hori:.................... ........................................... ........................................... ........................................... .......................................... .......................

33

2.2.2. Izen-zerrenda honetan, izen bakoitza zein deklinabidetakoa den jartzen du. Adierazi zein den bakoitzaren genitibo singularra, eta pentsatu ongi 3. deklinabideko izenen genitiboa ipintzerakoan. Oraingoz ez du axola gaizki idazten baduzu, baina, gutxienez, jarri ongi genitiboaren bukaera.

Nominatibo deklina- Genitibo Esanahiasingularra bidea singularra euskarazSpes 5 ..................... itxaropenPars 3 ..................... zati, atal, parteLacus 2 ..................... laku, aintziraGenu 4 ..................... belaunIgnis 3 ..................... suMare 3 ..................... itsasoHumus 2 ..................... lur, humusAgricola 1 ..................... nekazariVultus 4 ..................... aurpegiForum 2 ..................... foroDomus 4 ..................... etxeColumba 1 ..................... usoManus 4 ..................... eskuDies 5 ..................... egun

2.2.3. Bilatu hitz hauek hiztegian.Idatzi ondoan haien genitibo singularra (azpimarratu bukaera), zer

deklinabiderenak diren, eta zer genero eta esanahia duten, bai euskaraz bai gaztelaniaz. Lehenengoa, adibide gisa, osatua duzu.

Amaitzeko, aipatu zerrenda honetako zer euskal hitzek duten antza latinarekin.Nominatibo Genitibo Deklina- Generoa Esanahia Esanahiasingular singular bidea euskaraz gaztelaniaz

annus anni 2. m urte añoamicus ............... ....... .......... ................... ......................iter ............... ....... .......... ................... ......................civitas ............... ....... .......... ................... ......................res ............... ....... .......... ................... ......................fatum ............... ....... .......... ................... ......................exercitus ............... ....... .......... ................... ......................honos ............... ....... .......... ................... ......................pax ............... ....... .......... ................... ......................vita ............... ....... .......... ................... ......................vox ............... ....... .......... ................... ......................

Latinetik datozen euskal hitzak hauek izan litezke: ................................................................................................................................................................................

34

2.2.4. Osatu modu berean hitz zerrenda hau:

Nominatibo Genitibo Deklina- Generoa Esanahia Esanahiasingularra singularra bidea euskaraz gaztelaniazAmicitia .................. ........ ......... .................... ..................Fructus .................. ........ ......... .................... ..................Exitus .................. ........ ......... .................... ..................Ferrum .................. ........ ......... .................... ..................Metus .................. ........ ......... .................... ..................Fides .................. ........ ......... .................... ..................Locus .................. ........ ......... .................... ..................Consilium .................. ........ ......... .................... ..................Ratis .................. ........ ......... .................... ..................Portus .................. ........ ......... .................... ..................

Latinetik datozen euskal hitzak hauek izan litezke: ...........................................................................................................................................................................................

2.2.5. Errepasatu eta ikasi aurreko ariketetan ikusi ditugun substantiboak. Gero hitz sorta honekin, eskatzen zaizun deklinabideari dagozkion hitzak azpimarratu. Ondoren, haien nominatiboa, genitiboa eta esanahia idatzi.

Lehenengo deklinabidearenak: ars, columba, mare, civitas, vita..................... ...................... ............................................. ...................... .........................Bigarren deklinabidearenak: lacus, vox, fatum, vultus, manus..................... ....................... .............................................. ....................... ..........................Hirugarren deklinabidearenak: facies, honos, tempus, nauta, vir..................... ....................... .............................................. ....................... ..........................Laugarren deklinabidearenak: amicus, genu, pax, iter, vultus..................... ....................... ............................................... ....................... ...........................Bosgarren deklinabidearenak: ratis, exercitus, annus, res, dies..................... ....................... ................................................ ....................... ............................

35

2.2.6. Egin aurreko ariketan bezala, baina orain alderantziz, azpimarratu eta azpian idatzi:

Lehenengo deklinabidekoa ez da: ancilla, nauta, civitas, vita.................... ........................ .............................Bigarren deklinabidekoa ez da: lacus, domus, amicus, ferrum.................... ........................ .............................Hirugarren deklinabidekoa ez da: spes, vox, iter, mare..................... ........................ ..............................Laugarren deklinabidekoa ez da: fructus, genu, virtus, manus..................... ......................... ..............................Bosgarren deklinabidekoa ez da: fides, dies, gens, facies. .................... ......................... ...............................

2.2.7. Aurreko bi ariketak osatu eta gero, esan:Zer deklinabide egin zaizu zailen? ...................................................................Zergatik? ................................................................................................................Zein egin zaizu errazen? ......................................................................................Zergatik? ................................................................................................................

2.2.8. Hirugarren deklinabidea da ikasteko zailena. Askotan nominatiboak eta genitiboak silaba kopuru bera dute (palabras parisílabas esango genuke gaztelaniaz), eta elkarren artean oso antzekoak edo berdinak dira: auris, auris (belarri); ignis, ignis (su); ratis, ratis (txalupa, txalupaz osatutako zubia); mare, maris (itsaso)...

Baina beste askotan nominatiboak eta genitiboak ez dute silaba kopuru bera (palabras imparisílabas), eta maiz, lehen ikusi dugun bezala, nominatiboan ez dagoen beste kontsonante bat agertzen da genitiboan: gens, gentis (jende); cervix, cervicis (garondo); tempus, temporis (denbora); iter, itineris (bide)...

Bilatu hiztegian 3. deklinabideko hitz hauek. Idatzi ondoan genitiboa, generoa eta esanahia euskaraz. Batzuetan genitiboan kontsonante berri bat agertzen da; azpimarra ezazu kontsonante hori.

Nominatibo Genitibo Generoa Esanahiasingularra singularra euskarazpes pedis m oinmiles ................... .......... ....................dux ................... .......... ....................rex ................... .......... ....................princeps ................... .......... ....................hiems ................... .......... ....................homo ................... .......... ....................honos ................... .......... ....................caput ................... .......... ....................ius ................... .......... ....................carmen ................... .......... ....................

36

2.3. LEHENENGO ETA BIGARREN DEKLINABIDEAK

2.3.1. Orain arte 1. deklinabidearen izen batzuk atera zaizkigu. Ea gogoratzen duzun zer esan nahi duten:

gingiva, -ae: ............................. cena, -ae: ...............................chorda, -ae: ............................. amicitia, -ae: .........................cella, -ae: ................................. puella, -ae: ............................ancilla, -ae: .............................. bursa, -ae: .............................nauta, -ae: ............................... agricola, -ae: .........................columba, -ae: .......................... vita, -ae: ................................

Horiek guztiek genero femeninoa dute, bi izan ezik.Zeintzuk:.....................................................................................................................

Hona hemen beste batzuk. Bilatu haien esanahia hiztegian, eta jarri ondoan.poeta, -ae: ............................... stella, -ae: ..............................fortuna, -ae: ........................... patria, -ae: .............................incola, -ae: ............................. regina, -ae: ............................aquila, -ae: ............................. ara, -ae:..................................procella, -ae: .......................... domina, -ae: ..........................victoria, -ae: ........................... terra, -ae: ..............................prudentia, -ae: ....................... hasta, -ae: ..............................herba, -ae:............................... invidia, -ae: ...........................

2.3.2. Aztertu hitz hauek. eta esan zer kasutan (nom., bok., akus....) eta numerotan (singularra edo plurala) dauden:

gingivis: ................................... victoriae: .................................bursarum: ............................... hasta: .......................................agricolae: ................................ patriam: ..................................vitas: ........................................ aras: .........................................regina: ..................................... aquilis: .....................................stellas: ..................................... nautarum: ...............................

2.3.3. Hitz hauek pluralean daude. Ipini singularrean.Lehenengoa, adibide gisa, egina duzu.terris: terrae, terra patriarum: ...............................aquilas: ................................... hastis: .......................................nautae: .................................... columbae: ................................vitarum: .................................. aras: .........................................poetis: ..................................... procellarum: ...........................

37

2.3.4. Hitz hauek singularrean daude. Ipini pluralean.Lehenengoa egina duzu.ancillae: ancillarum, ancillis. nautae: ......................................chorda: .................................... vitam: ........................................bursam: ................................... invidia: ......................................cenae: ....................................... dominam: ..................................agricola: .................................. prudentiae: ...............................

2.3.5. Orain arte 2. deklinabidearen izen batzuk atera zaizkigu. Ea gogoratzen duzuen zer esan nahi duten.

dominus, -i: ............................. puer, -i: ......................................vir, -i: ....................................... modus- i: ....................................bellum, -i: ................................ pinus, -i: ......................................humus, -i: ................................ forum, -i: ....................................amicus, -i: ............................... fatum, -i: ....................................locus, -i: ................................... consilium, -ii: .............................Izen hauen guztien artean bik genero femeninoa dute. Zein dira?:

........................................................................................................................................

Hona hemen beste batzuk. Bilatu hiztegian eta jarri esanahia ondoan. ager, agri: ................................ ludus, -i: .......................................agnus, -i: .................................. lupus, -i: .......................................animus, -i: ................................ murus, -i: .....................................equus, -i: ................................... oppidum, -i: .................................hortus, -i: .................................. rivus, -i: ........................................initium, -ii: ............................... servus, -i: ......................................imperium, -ii: ........................... verbum, -i: ....................................Izen horien guztien artean, gehienak maskulinoak dira, baina badira neutro

batzuk. Zein?: .................................................................................................

2.3.6. Aztertu hitz hauek eta idatzi zer kasutan eta numerotan dauden. Batzuetan aukera bat baino gehiago dago.

belli: ......................................... consilia: ..........................................fatorum: ................................... ..................................servo: ........................................ ..................................

........................... foris: ................................................ludos: ....................................... ...................................muri: ........................................ humum: ..........................................

............................ viro: .................................................

............................ ...................................lupe: .......................................... servum: ...........................................

38

2.3.7. Egin ariketa bera, baina orain dena lerro bakarrean jarri.

lacum: ....................................................................................................................initium. ...................................................................................................................fori: .........................................................................................................................fati: .........................................................................................................................agne: .......................................................................................................................vir: ..........................................................................................................................domino: ..................................................................................................................agri: ........................................................................................................................rivorum: .................................................................................................................oppida: ...................................................................................................................

2.3.8. Hitz hauek singularrean daude. Ipini pluralean.

ager: ........................................ ludus: ...............................................agni: ........................................ serve: ...............................................animum: ................................. vir: ...................................................initium: ................................... murus: .............................................lupo: ........................................ verbum: ...........................................

2.3.9. Hitz hauek pluralean daude. Ipini singularrean.

loci: ......................................... rivorum: ..........................................viros: ....................................... agnis: ...............................................bella: ....................................... equos: ..............................................amicis: .................................... consilia: ...........................................bellorum: ................................ querci: .............................................

2.3.10. Deklinatu hitz hauek eskatzen zaizun kasuetan.

akusatibo nominatibo akusatibo dat./abl.singularra plurala plurala plurala

murus, -i: ................. .................. .................. .....................initium, -ii: ................. .................. .................. .....................puella, -ae: ................. .................. .................. .....................agnus, -i: ................. .................. .................. .....................oppidum, -i: ................. .................. .................. .....................bellum, -i: ................. .................. .................. .....................cena, -ae: ................. .................. .................. .....................imperium, -ii: ................. .................. .................. .....................nauta, -ae: ................. .................. .................. .....................

39

2.3.11. Hitz zerrenda hauetatik azpimarratuta adierazi:

Ez da nominatiboa: puella, agrum, bellum, lupi, fora.Ez da bokatiboa: initia, ludus, viri, invidia, mure.Ez da akusatiboa: dominam, imperia, nauta, fatum, verba.Ez da genitiboa: vitarum, agricola, equi, horti, servorum.Ez da datiboa: chordae, nautae, lupe, verbis, agris.Ez da ablatiboa: oppida, stella, poetis, humis, chorda.

2.3.12. Orain arte adjektibo gutxi batzuk ikasi ditugu. Osatu eta ipini ondoan esanahia:

bonus, ...., .......: ........................ altus, ....., ...... : ................................niger, ........, ...........: ................. fermosus, ....., .........: .......................

Hona hemen beste batzuk. Bilatu hiztegian eta idatzi esanahia.magnus, ...., .......: .......................... alter, ......, .........: .............................antiquus, ....., ........: .................. beatus, ....., .......: .............................laetus, ......, ........: ...................... longus, ....., .......: .............................multus, ....., .........: .................... rapidus, ....., ........: ..........................pulcher, ........, .........: ............... romanus, ....., ........: ........................rusticus, ......, ........: .................. stultus, ...., .......: ..............................tardus, ....., .......: ....................... verus, ...., .......: ................................

2.3.13. Deklinatu longus, -a, um adjektiboa hiru izen hauen ondoren. Adibidez: rivus, -i; vita, -ae eta bellum, -i.

Hau da: rivus longus, vita longa, bellum longum

SINGULARRA

nom. .............................. .............................. ...............................bok. .............................. ............................... ...............................aku. .............................. ............................... ...............................gen. .............................. ............................... ...............................dat. .............................. ............................... ...............................abl. .............................. ............................... ...............................

PLURALA

nom. ............................... ................................ .................................bok. ............................... ................................ .................................aku. ............................... ................................ .................................gen. ............................... ................................ .................................dat. ............................... ................................ .................................abl. ............................... ................................ .................................

40

2.3.14. Hemen dituzun hitz zerrenda hauetan, esanahia kontuan hartuz, elkartu izena egokia zaion adjektiboarekin.

1. rivus A. laeta 6. agricola F. beata2. vir B. rapidus 7. templum G. fermosa3. puella C. stultus 8. vita H. altum4. puer D. beatus 9. fortuna I. pulchra5. equus E. longus 10. domina J. romanus

Erantzunak: 1...., 2...., 3...., 4...., 5...., 6...., 7...., 8...., 9...., 10.....

2.3.15. Latinean “est” eta “sunt” hitzak euskararen “izan/egon” aditzen “da/dago” eta “dira/daude” (gaztelanian “es/está” eta “son/están”) hitzen baliokideak dira.

Hori jakinda, hartu aurreko ariketan elkartu dituzun hitzak, eta osatu esaldi xume batzuk. Adibidez:

1. rivus longus est 6. ...................................................2. ................................................... 7. ...................................................3. ................................................... 8. ...................................................4. ................................................... 9. ...................................................5. ................................................... 10 ..................................................

Orain hartu esaldi horiek, eta pluralean jarri:1. rivi longi sunt 6. ....................................................2. .................................................... 7. ....................................................3. .................................................... 8. ....................................................4. ...................................................... 9. .....................................................5. ...................................................... 10. ...................................................

2.3.16. Elkartu izena eta ondoan dagoen adjektiboa adierazita duzun kasuan eta numeroan.

lupus, -i magnus, -a, -um aku. sing. ..................................bellum, -i longus, -a, -um nom. plur. ..................................magister, -tri altus, -a, -um abla. plur. ..................................columba, -ae candidus, -a, -um abla. sing ..................................nauta, -ae interpidus, -a, -um dati. plur. ..................................agnus. –i parvus, -a, -um bok. sing. ...................................pinus, -i robustus, -a, -um gen. plur. ...................................porta, -ae latus, -a, -um gen. sing. ...................................puer, -i laetus, -a, -um aku. plur. ...................................pirata, -ae bonus, -a, -um dat. sing. ...................................pilum, -i longus, -a, -um aku. plur. ...................................

41

2.3.17. Aukeratu substantibo eta adjektibo batzuk. Eta 1. eta 2. deklinabideak buruz ikasi arte, ariketa hau behar adina bider egin ezazu.

Deklinatu substantibo hau: ..............................

SINGULARRA PLURALA

nominatiboa .......................... .........................bokatiboa .......................... .........................akusatiboa .......................... .........................genitiboa .......................... .........................datiboa .......................... .........................ablatiboa .......................... ..........................

Deklinatu substantibo hau: ...................................

SINGULARRA PLURALA

nominatiboa ............................ ............................bokatiboa ............................ ............................akusatiboa ............................ ............................genitiboa ............................ ............................datiboa ............................ ............................ablatiboa ............................ ............................

Deklinatu adjektibo hau: ............................................

SINGULARRAmaskulinoa femeninoa neutroa

nominatiboa ......................... ........................ ......................bokatiboa ......................... ........................ ......................akusatiboa ......................... ........................ ......................genitiboa ......................... ........................ ......................datiboa ......................... ........................ ......................ablatiboa ......................... ........................ ......................

PLURALA

nominatiboa .......................... ......................... .......................bokatiboa .......................... ......................... .......................akusatiboa .......................... ......................... .......................genitiboa .......................... ......................... .......................datiboa .......................... ......................... .......................ablatiboa .......................... ......................... .......................

42

2.4. ADITZAK

2.4.1. Enuntziatu gaztelaniaz aditz hauek. Azpimarratu irregularrak diren formak.

indikatiboaren indikatiboaren infinitiboa lehenaldi partizipioaorainaldiko orainaldiko burutuarensing. 1. perts. sing. 2. perts. sing. 1. pert...................... .................... dar ..................... ........................................ .................... ir ..................... ........................................ .................... hacer ..................... ........................................ .................... nacer ..................... ........................................ .................... soñar ..................... ........................................ .................... volver ..................... ........................................ .................... estar ..................... ......................................... .................... haber ..................... ......................................... .................... venir ..................... ......................................... .................... oir ..................... ....................

Proposatu zuk zeuk horien antzeko zenbait aditz; hau da, jokaera guztia erregularra ez dutenak.

..................... .................... ................... ..................... ......................

..................... .................... ................... ..................... ......................

..................... .................... ................... ..................... ......................

43

2.4.2. Bilatu hiztegian aditz hauek, eta idatzi beren izendatze osoa. Idatzi zer jokaeratakoak diren, eta esanahia.

indikatiboaren indikatiboaren orainaldiko lehenaldi supinoa jok. esan.orainaldiko orainaldiko infinitiboa burutuaren akusatiboansing. 1. perts. sing. 2. perts. sing. 1. perts.

aperio aperis aperire aperui apertum 4 irekiascendo ................ ................ ............... ................ ..... ..........capio ................ ................ ............... ................ ..... ..........curro ................ ................ ............... ................ ..... ..........dico ................ ................ ............... ................ ..... ..........disco ................ ................ ............... ................ ..... ..........do ................ ................ ............... ................ ..... ..........duco ................ ................ ............... ................ ..... ..........eo ................ ................ ............... ................ ..... ..........facio ................ ................ ............... ................ ..... ..........fero ................ ................ ............... ................ ..... ..........iacio ................ ................ ............... ................ ..... ..........ludo ................ ................ ............... ................ ..... ..........mitto ................ ................ ............... ................ ..... ..........pareo ................ ................ ............... ................ ..... ..........pario ................ ................ ............... ................ ..... ..........pendeo ................ ................ ............... ................ ..... ..........solvo ................ ................. ............... ................ ..... ..........venio ................ ................. ............... ................ ..... ..........video ................ ................. ............... ................ ..... ..........vinco ................ ................. ............... ................ ..... ..........

Aditz hauetako batzuk askotan ateratzen dira itzulpenetan, eta oinarri dira zenbait aditz konposatu osatzeko. Hori dela eta, buruz ikasi beharko dituzu.

44

2.4.3. Ikasi ongi aditzen jokaerak. Gero adierazi aditz forma hauen esanahia:

eras ........................................ erimus .............................................fuerunt ........................................ amabo .............................................amabunt ........................................ amabant .............................................habent ........................................ habuerunt .............................................legent ........................................ legebatis .............................................legitis ........................................ audiam .............................................audiebam ........................................ audivimus .............................................capiam ........................................ capiet .............................................ceperunt ........................................ venimus .............................................damus ........................................ dabamus .............................................dabimus ........................................ dedimus .............................................fert ........................................ tulit .............................................mittit ........................................ mittet .............................................missit ........................................ eunt .............................................ierunt ........................................ vincimus .............................................vicimus ........................................ vincemus .............................................videbamus ........................................ videbimus .............................................videmus ........................................ vidimus .............................................ducam ........................................ ducit ..............................................ducit ........................................ duxistis ..............................................pendebimus ........................................ pendebamus ..............................................pependimus ........................................ iacit ..............................................iecit ........................................ iaciet ..............................................

2.4.4. Ipini latinez aditz forma hauek.

izan nintzen ............................ izango naiz ..................................maite nuen ............................ maiteko dut ..................................irakurriko dut ............................ irakurri izan nuen ..................................entzuten dugu ............................ entzungo dugu ..................................joan ginen ............................ hartuko dut ..................................hartuko duzue ............................ jolastu nuen ..................................jolastu zuten ............................ emango dut ..................................emango dute ............................ agertzen ziren ..................................eramango dute ............................ eraman zuten ..................................erditu zuen ............................ esan zuen ..................................

45

2.5. LEHENENGO ITZULPENAK

2.5.1. NOMINATIBOAEsaldi hauek guztiak atributo-esaldiak dira, sum aditza baitute. Kopiatu

koadernoan, aztertu elementu bakoitza, eta itzuli.Puer altus est. Puellae altae sunt.Equus magnus est. Equi citi sunt.Templum pervum est. Templa magna sunt. Liber longus est. Theatrum latum est. Nautae laeti sunt. Nos beati sumus.

2.5.2. AKUSATIBOAEsaldi hauek guztiak du motako esaldiak dira, iragankorrak transitivas. Guztiek

subjektua (nork) nominatiboan eta osagarri zuzena (nor/zer) akusatiboan dute. Kopiatu koadernoan, aztertu hitz bakoitza eta egin itzulpena.

Vipera Eurydicam necavit. Servi columbas curabant.Agricolae campos arant. Dominus aram ornat.Romulus Remum necavit. Diana sagittas portat.Neptunus coronam portat. Puer librum rupit.

2.5.3. DATIBOAAztertu eta itzuli esaldi hauek. Bakoitzean osagarri zuzena (zer) akusatiboan,

zeharkako osagarria (nori) datiboan eta subjektua (nork) nominatiboan daude. Puer puellae mallum dat. Graeci donum troianis dederunt.Poma agricolis natura donat. Dominus dominae anulum dat.Daedalus pennis ceram dedit. Daedalus alas Icaro fecit. Servus equos domino domat. Polyphemo graeci oculum effocerunt.

2.5.4. IZENLAGUNAKAzpimarratu adjektiboak esaldi hauetan. Aztertu hitzak eta esaldiak, eta egin

itzulpena. Vipera parva Eurydicam necavit.Natura poma magna agricolis dat.Dominus pius aram altam ornat. Servus peritus equos domino domavit.Polyphemus magna saxa graecis iecit. Liber multa verba habet. Equus citus puellam portat.Astuti graeci Polyphemo stulto vinum bonum dederunt.

46

Esaldi hauetan aditzlagunak daude, genitiboan (noren). Aurkitu esaldi bakoitzean genitiboa zein den. Aztertu hitz guztiak eta esaldiak, eta egin itzulpena.

Graecorum vinum Polyphemum dormivit. Eurydicam viperae venenum necavit.Naturae poma copiosa sunt.Schollae puellae gratae sunt. Servae columbas dominae curabant.Acutae sunt pinorum folia.Scholae parvi pueri beati sunt. Polyphemus clausit portam antri.Mei amici stilus longus est.

2.5.5. ABLATIBOAAztertu ohiko moduan esaldi hauek. Gogoratu bakoitzean ablatibo bat dagoela,

aditzlagun bat, alegia. Vipera veneno Eurydicam necavit.Graeci Polyphemi antro fugieruntDiana dea sagittis necabat ferasAlea oppidum Caius cepitMagno periculo Orphaeus infernorum umbras transiit.Romani castris exierunt.

2.6. PREPOSIZIOAK

2.6.1. Esaldi hauetan guztietan preposizioa duten aditzlagunak daude. Aurkitu itzazu preposizioak, eta adierazi haien atzean akusatiboa edo ablatiboa datorren. Aztertu esaldia, eta egin itzulpena.

Post graecos romani in oppidum intraverunt.Puer librum infra mensam abdidit.Ancillae pro familiae defunctis cantum faciunt.Dominus cum amicis in villam venit.Domina campos latos habet apud villam.Ab ostio ancillarum verba audivi.Aeneas ex Troia ad Italiam navigavit.Hispaniae incolae sine dominis vivebant.Magistra tabulam super mensam reliquit.In Roma multi servi graeci erant.Inter hispanos feminae altae erant. Multae araneae sub terra habitant.Romani de muro magna saxa iaciebant.Circum oppidum graeci fecerunt castrum.Inter cenam in via ludabant servi.Nos ante diem decimum kalendas januarias sumus.Trans Italiam Galia est. Per biennium in instituto erimus.Propter magna pericula Graeci ex Polyphemi antro fugerunt. Multae villae extra muros sunt.

47

2.6.2. ORPHAEUSItzuli esaldiz esaldi Orfeoren istorioa. Haietako batzuk errazak dira, eta

zuzenean egin ditzakezu, aztertu gabe. Beste batzuei, itzuli baino lehen, egin iezaiezu azterketa morfosintaktikoa, ohikoa dugun bezala. Bukaeran kopiatu itzulpena osorik.

Hitz asko berriak dira. Esaldi bat itzuli baino lehen hitz baten esanahia ezagutzen ez baduzu, apuntatu hitza, begiratu hiztegian eta idatzi ondoan esanahia.

Orphaeus, Apollinis dei filius, musicus optimus erat. Eurydica nympha pulchra et fermosa erat.Cum Orphaeus Eurydicam vidit, Afroditae filius sagittam Orphaeo et

Eurydicae iecit. Postea, Orphaeus et Eurydica in matrimonio fuerunt, atque beati et laeti

erant.Sed posterius, Eurydica cum aliis nymphis in silva ludabat. Ibi vipera

Eurydicam mordet et viperae venenum Eurydicam necavit.Orphaeus apud Eurydicam mortuam frustra plorabat.Eurydica in inferos descendit. Orphaeus desperatus quoque in Avernum iit, et inter suas umbras

ambulabat. Illic Proserpina, inferorum dea, Orphaeum vidit.- Quid vis? - Eurydicam meam volo.Orphaeus respondit, et ad liram verba maesta canebat. Orphaei musica

etiam Proserpinam contristavit. Tunc dea dixit:- Eurydicam ex inferis educere potes.Tamen Pluto, divitiarum inferorumque deus, severe dixit:- Sed Eurydica post te ambulabit, et tu respicere non poteris. Orphaeus et Eurydica inferis exiebant, et iam inferorum portam videbant.

Sed Orphaeus suspiciosus erat, et ad inferos respexit. Tunc ante oculos suos Eurydica iterum in infernos descendit.Aliae nymphae consolari voluerunt, sed Orphaeus nympharum blanditiam

acriter despiciebat.Tum nymphae Orphaeum necaverunt, et sua membra inter silvas

sparserunt.

Istorio hau oso ezaguna da Greziako mitologian. Mitoek, normalean, zerbait adierazi nahi izaten digute. Zure ustetan, zer erakusten digu mito horrek? Zer mezu bidali nahi digu? Arrazoitu erantzuna.

Artearen historian mito hau askotan irudikatu da, pinturan batez ere. Bilatu taldeka interneten irudi batzuk, istorioaren uneak adierazten dutenak. Gero, lortutako irudi multzo horrekin, osatu hormairudi bat, kartoi mehe batean adibidez. Koadrotxo bakoitzaren ondoan idatzi latinezko testuaren zati bat, irudi horri ongi doakiona.

Marrazkiak egiten trebea baldin bazara, zuk zeuk egin komiki moduan Orfeoren mitoa.

Mito hori askotan antzeztu dute. Antzezpenik ospetsuena opera bertsioan eginikoa da: L´Orpheo. Klaudio Monteverdi musikariak idatzi zuen, XVII. mendearen hasieran. Lan hori maisu-lana da eta, askoren aburuz, operaren sorrera da.

48

Bertsio asko dago. Bilatu You Tuben haietako bat eta entzun. Eszenarik ezagunenean Orfeok bere zoriontasuna aldarrikatzen du. Italieraz idatzia dago, eta horrela hasten da:

Ecco pur ch´a voi ritornocare selve e piaggie amate!Da quel sol fatte beate,per cui sol mie nott´han giorno

Hau da: Hemen nago, zuengatik itzuli naizbaso-oihan kuttunak eta zelai maiteak!Eguzkiak zoriontasuna ematen dizuete,eguzkiak nire gauak bilakatzen ditu egun.

2.7. HIRUGARREN DEKLINABIDEA

2.7.1. Lehenengo eta bigarren deklinabideak ikasi genituenean, agian konturatu gabe, eskema bati jarraitu genion.

Adibidez, 1. deklinabidean eskema hau genuen:

singularra pluralaNominatiboa -a -aeBokatiboa -a -aeAkusatiboa -am -asGenitiboa -ae -arumDatiboa -ae -isAblatiboa -a -is

Eta 2. deklinabidean, izenak neutroak zirenean, beste hau:singularra plurala

Nominatiboa -um -aBokatiboa -um -aAkusatiboa -um -aGenitiboa -i -orumDatiboa -o -isAblatiboa -o -is

3. deklinabidean eskema irregularragoa da, baina ez da zaila. Saia zaitez zuk zeuk egiten. Komeni da maskulinoa eta femeninoa alde batetik egitea, eta bestetik neutroa.

maskulinoa eta neutroafemeninoasingularra plurala singularra plurala

Nominatiboa -......... -......... -......... -.........Bokatiboa -......... -......... -......... -.........Akusatiboa -......... -......... -......... -.........Genitiboa -......... -......... -......... -.........Datiboa -......... -......... -......... -.........Ablatiboa -......... -......... -......... -.........

49

2.7.2. Esan zer kasu eta numerotan dauden hitz hauek. Bukaeran idatzi haien nominatibo eta genitibo singularra, eta haien esanahia euskaraz.

Kasu eta nominatibo genitibo esanahiaNumero singular singular

aves ........................................... .................. ................... ..................marium ........................................... .................. ................... ..................duce ........................................... .................. ................... ..................regem ........................................... .................. ................... ..................principibus ........................................... .................. ................... ..................pedes ........................................... .................. ................... ..................muliere ........................................... .................. ................... ..................civitas ........................................... .................. ................... ..................honorum ........................................... .................. ................... ..................monti ........................................... .................. ................... ..................

Egin gauza bera izen hauekin. Begiratu hiztegian.cuspides ........................................... ................... ................... ..................limite ........................................... ................... ................... ..................limina ........................................... ................... ................... ..................carmen ........................................... ................... ................... ..................juventuti ........................................... ................... ................... ..................itinera ........................................... ................... ................... ..................genus ........................................... ................... ................... ..................lapidibus ........................................... ................... ................... ..................libertatem ........................................... ................... ................... ..................claves ........................................... ................... ................... ..................

2.7.3. Ipini pluralean hitz hauek:cive .......................................... avem ...............................................mari .......................................... ducem ...............................................hiemis .......................................... montes ...............................................homo .......................................... muliere ...............................................caput .......................................... fluminis ...............................................

2.7.4. Ipini singularrean hitz hauek:avibus ........................................ maria ...............................................plebum ........................................ hominibus ...............................................mulieres ........................................ clavium ...............................................flumina ........................................ artes ...............................................itineribus ........................................ genera ...............................................

50

2.7.5. Hitz-zerrenda hauetan idatzi adierazten den kasuari ez doakion hitza.

Nominatiboa: aves, flumina, honoribus, civitas ...................................Bokatioboa: hominum, mulier, maria, capita ...................................Akusatiboa: carmen, hominis, civitates, tempora ...................................Genitiboa: plebem, montium, hominum, capitis ...................................Datiboa: civitati, capitibus, duci, cive ...................................Ablatiboa: capite, mari, pedi, fluminibus ...................................

2.7.6. Bilatu hiztegian adjektibo hauek. Enuntziatu eta idatzi esanahia, bai euskaraz, bai gaztelaniaz: omnis, pertinax, gravis, vorax, levis, brevis, imberbis, regalis, senex, dulcis, amabilis, felix, docilis, crudelis, ferox, silvester (lehenengo biak eginak dituzu).

enuntziatze esanahia esanahia euskaraz gaztelaniaz

omnis, omne dena, guztia todopertinax, pertinacis tematsu, zikoitz pertinaz, avaro..................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ............................................................... ........................... ..........................

2.7.7. Deklinatu batera substantibo eta adjektibo hauek (nominatiboa egina duzu).

Civis docilissingularra plurala

Nominatiboa civis docilis cives docilesBokatiboa ......................... .................................Akusatiboa ......................... .................................Genitiboa ......................... .................................Datiboa ......................... .................................Ablatiboa ......................... .................................

Ablatibo singularrean izan ezik, kasu guztietan bukaera bera dute substantiboak eta adjektiboak.

51

2.7.8. Aurreko ariketan erraza izan da adjektiboa eta substantiboa komunztatzea. Baina beti ez da horrela.

Kontuz, 1. eta 2. deklinabideetako substantiboak eta adjektiboak askotan 3. deklinabideko adjektibo eta substantiboekin elkartzen dira.

Adibidez: pes longus lupus voraxpuer amabilis mare magnumpuella velox mons altusmulier alta caput altumcivitas romana carmen fermosum

Denak daude nominatibo singularrean, baina ez dute bukaera bera. Idatzi berriro guztiak, baina nominatibo pluralean (lehengoa egina duzu).

pedes longi .................................................................. .................................................................. .................................................................. .................................................................. ...................................

Konturatu zara substantiboak eta adjektiboak ez dutela bukaera bera, baina batzuetan bai. Noiz? ............................................................................................................................

2.7.9. Aukeratu 2.7.8 ariketako bi eredu, eta deklinatu kasu guztietan, bai singularrean, bai pluralean.

................................singularra plurala

Nominatiboa .......................................... ............................................Bokatiboa .......................................... ............................................Akusatiboa .......................................... ............................................Genitiboa .......................................... ............................................Datiboa .......................................... ............................................Ablatiboa .......................................... ............................................

.................................singularra plurala

Nominatiboa ........................................... ..............................................Bokatiboa ........................................... ..............................................Akusatiboa ........................................... ..............................................Genitiboa ........................................... ..............................................Datiboa ........................................... ..............................................Ablatiboa ........................................... ..............................................

Osatu zure koadernoan beste batzuk, ongi egiten ikasi arte.

52

2.7.10. Deklinatu proposatzen zaizkizun izenak eta adjektiboak eskatzen zaizkizun kasu eta numeroetan.

ablatibo akusatibo ablatibosingularrean pluralean pluralean

lupus ferox ............................. ............................ .......................flumen rapidus ............................. ............................ .......................equus docilis ............................. ............................ .......................bellum crudele ............................. ............................ .......................amicus amabilis ............................. ............................ .......................leo vorax ............................. ............................ .......................ventus suavis ............................. ............................ .......................puer imberbis ............................. ............................ .......................ars longa ............................. ............................ .......................vita brevis ............................. ............................ .......................

2.7.11. Hartu 2.3.17. ariketa osatzeko fitxa. Hor 1. eta 2. deklinabideetako izen eta adjektiboekin egindako ariketa bera egin orain 3. deklinabideko adjektibo eta izenekin.

53

2.7.12. Fedrok fabula batean hau kontatu zigun:Canis apud flumen carnem in ore ferebat.Cum alii canis imaginem in flumine vidit, alio cani carnem magna aviditate eripere voluit.Tunc os aperuit, et sua caro in flumen cecidi. Vis fluminis ante oculos suos tulit cibum.

Esan zer kasu eta numerotan dauden hitz hauek:nominatibo genitibo kasu eta numero esanahiasingularra singularra

canis ................. .................. ....................................... ...................flumen ................. .................. ....................................... ...................carnem ................. .................. ....................................... ....................ore ................. .................. ....................................... ....................canis ................. .................. ....................................... ....................imaginem ................. .................. ....................................... ....................flumine ................. .................. ....................................... ....................cani ................. .................. ....................................... ....................carnem ................. .................. ....................................... ....................aviditate ................. .................. ....................................... ....................os .................. .................. ........................................ .......................caro .................. .................. ........................................ .......................vis .................. ................... ........................................ .......................fluminis .................. ................... ........................................ .......................

Aztertu eta itzuli esaldiak. Bilatu Fedro eta Esopori buruzko informazioa.Zer erakutsi nahi digu Fedrok fabula horrekin.Bilatu haien irudia, eta txakurraren istorioa kontatzen duten irudiak (ez baduzu

aurkitzen, marraztu itzazu zuk zeuk).Bildu dena, eta zure koadernoan modu ordenatuan ipini.

54

2.7.13. Esaldi hauek latin-kulturan oso ezagunak dira. Bakoitzak zerbait erakutsi nahi digu. Aztertu eta itzuli. Gero, gelan komentatu zer mezu duten esaldiok..

Aquila non capit muscas.De minimis non curat praetor.Ars longa, vita brevis.Finis coronat opus.In medio stat virtus.Labor improbus omnia vincit.Maria montesque polliceri coepit.Medicus curat, natura sanat.Nihil novum sub solem.Non scholae, sed vitae discimus.Sol lucet omnibus.Verba movent, exempla trahunt. Audaces fortuna iuvat.

2.8. LAUGARREN ETA BOSGARREN DEKLINABIDEAK.

2.8.1. Lehen, deklinabide hauen izen batzuk ikasi dituzu. Ea gogoratzen dituzun haien esanahia (gaztelaniaz eta euskaraz) eta generoa.

esanahia gen. esanahia gen.lacus, -us ............................. ...... portus, -us .............................. .......genu, -us ............................. ...... aspectus, -us .............................. .......quercus, -us ............................. ...... arcus, -us .............................. .......domus, -us ............................. ...... dies, -ei .............................. .......

2.8.2. Bilatu hiztegian izen hauek. Idatzi genitibo singularra, generoa eta esanahia, bai euskaraz bai gaztelaniaz.

genitibo generoa esanahia esanahiasingularra euskaraz gaztelaniaz

senatus .................. ........ .................... ............................exercitus .................. ........ .................... ............................fructus .................. ........ .................... ............................currus .................. ........ .................... ............................specus .................. ........ .................... ............................exitus .................. ........ .................... ............................cornu .................. ........ .................... ............................acies .................. ........ .................... ............................meridies .................. ........ .................... ............................tribus .................. ........ .................... ............................manus .................. ........ .................... ............................

Izen guztietan betetzen al da lehen esan dugun generoaren araua. Zer izenetan ez? ..................................................................................................................Zer izenetan bai?..................................................................................................................

55

2.8.3. Esan zer kasu eta numerotan dauden hitz hauek. Idatzi ere haien singularreko nominatibo eta genitiboa.

Nominatiboa genitiboa kasu(ak) eta numero(ak)lacui ................... ................... ......................................................................fidei ................... ................... ......................................................................motuum ................... ................... ......................................................................quercui ................... ................... ......................................................................specu ................... ................... ......................................................................rebus ................... ................... ......................................................................portibus ................... ................... ......................................................................spe ................... ................... ......................................................................aspectu ................... ................... ......................................................................genu ................... ................... ......................................................................

Zein hitz begiratu behar izan duzu hiztegian? .....................................................................................................................................................................................................

56

2.8.4. Esaldi hauetan bereiztu 4. eta 5. deklinabideetako izenak, adierazi zein kasu eta numerotan dauden eta egin itzulpena.

Senatus exercitum in Galliam misit. ................. ........................................ ................. ...............................................Itzulpena: ............................................................................................................................

Quercus fructus balanus est. ................... .......................................... .................. ...............................................Itzulpena: ............................................................................................................................

In civitatis aditu multi currus erant................... .......................................... .................. ..............................................Itzulpena: ............................................................................................................................

In specus exitu profundus lacus erat.................. .......................................... ................... ................................................................ ..........................................Itzulpena: ............................................................................................................................

Taurorum cornua acies acutas habent.................. .......................................... .................... ...............................................Itzulpena: ............................................................................................................................

Germaniae meridie tribus silvestres romanorum exercitus vicit. ................. .......................................... .................... ................................................................ ..........................................Itzulpena: ............................................................................................................................

In manibus quinque digitos habemus.................. ..........................................Itzulpena: ...........................................................................................................................

Nulla dies sine linea.................. ..........................................Itzulpena: ............................................................................................................................

57

2.9. IZENORDAINAK.

2.9.1. Zergatik ez dago bokatibo izenordainen deklinabidean? Arrazoitu zure erantzuna.

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

2.9.2. Aukeratu deklinatu ez dugun bi izenordain, eta deklinatu hemen.................................


Nominatiboa ................................................. ...........................................................Akusatiboa ................................................. ...........................................................Genitiboa ................................................. ...........................................................Datiboa ................................................. ...........................................................Ablatiboa ................................................. ...........................................................

.....................................singularra plurala

m. f. n. m. f. n.Nominatiboa ................................................... ...........................................................Akusatiboa ................................................... ...........................................................Genitiboa ................................................... ...........................................................Datiboa ................................................... ...........................................................Ablatiboa ................................................... ...........................................................

2.9.3. Esan zer kasu eta numerotan dauden forma hauek. Idatzi haien nominatibo singularra, hiru generotan.

kasu numero nominatibo singularrasibi .............................. ............... ..........................................................vestri .............................. ............... ..........................................................huic .............................. ............... ..........................................................harum .............................. ............... ..........................................................eum .............................. ............... ..........................................................iis .............................. ............... ..........................................................cuius .............................. ............... ..........................................................quae .............................. ............... ..........................................................quid .............................. ............... ..........................................................illud .............................. ............... ..........................................................quibusquam .............................. ............... ..........................................................trium .............................. ............... ..........................................................doubus .............................. ............... ..........................................................ii .............................. ............... ...........................................................hanc .............................. ............... ...........................................................

58

2.9.4. Orfeoren istorioa kontatu genuenean izenordainak oraindik ikasi gabe genituen; horregatik, izenak errepikatu behar izan genituen.

Orain zati batzuk errepikatuko ditugu, baina izenordainak jarriko ditugu. Azpimarratu testuan forma horiek. Batzuetan, substantibo baten ondoan daude forma horiek, eta, nahiz eta izenordainak ez izan, azpimarratu itzazu ere.

Bukaeran, 2.9.3. ariketan egin duzun bezalako taula bete ezazu. ...Eurydica in silva ludabat, eta ibi vipera eam mordet. ...Ipse Orphaeus in inferos descendit. Proserpina, quae inferorum dea erat, eo

quaesivit:- Quid in hoc loco vis?- Eurydicam meam volo....- Eurydicam ex inferis educere potes, sed illa post te ambulabit, et tu

respicere non poteris. ...Aliae nynphae Orphaeum consolari voluerunt, sed is illarum blanditiam

despiciebat. Tum nymphae eum necaverunt...

testuko kasua numeroa nominatibo singularrahitza.................. .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ............................................................................ .............................. .............. ..........................................................

59

2.9.5. Hurrengo testua oso ezaguna da. Julius Caesarek idatzi zuen De bello gallicoaren hasiera da.

Egin ezazu aurreko ariketan egin duzun bezala.

Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam, qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt... Horum omnium fortissimi sunt Belgae.

testuko kasu numero nominatibo singularrahitza.............. ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ......................................................................... ................................ .............. ...........................................................

Testu honen itzulpena ez da zaila. Azter itzazu esaldiak eta idatzi itzulpena zure koadernoan. Hala ere, errazago izan dadin, esaldi batean aldaketa txiki bat egingo dugu.

Testua honela geldituko da:Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam

(incolunt) Aquitani, tertiam (incolunt) qui nos appellamus Galli, et ipsorum lingua Celtae appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus se differunt... Horum omnium fortissimi sunt Belgae.

(appellantur forma pasiboa da, gaztelaniaz son llamados itzuli beharko zen. Euskaraz ´deitzen dira` edo horrelako zerbait esan beharko dugu).

2.9.6.Hartu Galiaren mapa mutua, eta, atlas historiko baten laguntzarekin, kokatu izen hauek dagokien lekuan:

Flumina: Hiberus, Garumna, Rodanus, Liger, Sequana, Rhenus, Danuvius, Padus, Tiber (ibaiak puntuz markatuta daude. Birpasatu urdinez).

Regiones: Hispania, Gallia, Germania, Italia, Britannia.Provinciae: Aquitania, Narbonensis, Lugdunensis, Belgica.Civitates: Lutetia, Mediolanum, Roma, Massilia, Tolosa, Lugdunum,

Londinium, Colonia Claudia (hiriak ixa batez adierazita daude).Montes: Pyrenaei, Alpes.

Zesaren garaiko Gallia eta gaurko Frantzia ez datoz guztiz bat. Zertan dago aldea? ..............................................................................................................................................................................................................................................................................

60

2.9.7. Alderatzen baditugu erromatarren garaiko izenak eta gaurkoak, gehienek antz handia dute. Hala ere, batzuek ez dute izen bera. Zerrenda honetan ipini zein diren egungoo izenak:

Hiberus: ...................................... Liger: ...................................Sequana: ..................................... Padus: ..................................Lutetia: ....................................... Mediolanum: .......................Massilia: ..................................... Lugdunum: ..........................Colonia Claudia: ........................ Londinium: ..........................

2.9.8. Hurrengo esaldiek, 2.7.13. ariketan gertatzen zen bezala, latin kulturan murgiltzen gaituzte ere. Bakoitzean azpimarratu adjektiboak edo izenordainak, aztertu, itzuli, eta egin iruzkin labur bat igorri nahi diguten mezuari buruz. Bukatzeko, komentatu gelan.

Mallum nullum est sine aliquo bono.Medice, cura te ipsum.Nemo propheta est in sua patria. Quod natura non dat, Salmanthica non praestat. Tamquam tabula rasa in quam nihil est scriptus. Ubi sunt qui ante nos in mundo fuerunt?Testis unus, testis nullus.Ei qui dicit incumbit probatio, non ei qui negat.Beati hispani, quibus vivere bibere est.

2.10. FEDROREN ALEGIAK.

61

Beste une batean Fedroren alegia bat atera zitzaigun. Hemen beste batzuk dituzu. Aurrekoa bezala, oso motzak dira, eta hasieran zentzurik gabekoak dirudite.

Aztertu eta itzuli itzazu.Egokitu iezaiozu bakoitzari doakion marrazkia, eta horren ondoan idatzi

testuaren zati bat. Pentsatu, eta azaldu alegia bakoitzak zer erakutsi nahi digun; gero, aipatu gure

bizitzako une bat alegiak erakusten duen irakaspen hori islatzen duena. Material guztia bildu, eta, ongi ordenatu eta gero, osatu koadernoan fitxa bana

alegia bakoitzarekin.

2.10.1. LUPUS ET AGNUS.Ad rivum eundem lupus et agnus venerunt.

In superiore loco stabat lupus, inferioreque agnus.Tunc fauce improba latro dixit:

“Cur bibis in hoc rivo, et turbulentam facis mihi aquam?”Laniger contra respondit:“Quomodo possum facere quod quereris, lupe?

A te decurrit aqua ad me”.Veritatis vis reppulit lupum, tamen dixit illi:“Ante hoc sex menses male dixisti mihi”.Respondit agnus:“Equidem natus non eram ego”.Ille inquit:“Hercle! Pater tuus male dixit mihi”.Atque ita agnum correptum lacerat iniusta nece.

2.10.2. VACCA , CAPELLA, OVIS ET LEOVacca et capella et ovis

socii fuerunt cum leone in saltibus. Hi vasti corporis cervum ceperunt.

Et cum partes fecerunt, sic locutus est leo:“Ego primam tollo, meum quoniam nomen leo est;

secundam tollo quia sum fortis,et quia plus valeo me sequetur tertia;et, si aliquis quartam tangis, malum adficiat eum”.

2.10.3. PASSER AD LEPOREM CONSILIATORAquila leporem oppresit.Tum leporem obiurgabat passer:“Ubi pernicitas tua est?

Cur ita cessarunt pedes tuos?”Dum passer loquitur, ipsum accipiter necopinum rapuit,

et questu vano clamitantem interfecit.Lepus semianimus in solacio mortis dixit passeri:“Tu securus nostra irridebas mala,

simili querela fata deploras tua”. 2.10.4. CANES ET CORCODILI

62

In Nilo flumine canes current dum aquam bibunt, quia eos corcodili interficere volunt.

Igitur, cum currens canis bibere incipierat, sic corcodilus:

“Cur curris? Quamlibet bibe otio”.At canis:“Mehercle! Sic facere volo, sed te meam carnem cupere scio”.

2.10.5. RANA RUPTA ET BOSIn prato quondam rana conspexit bovem,

et tantae magnitudinis invidia rugosam inflavit pellem.Tum natis suis interrogavit:“Latior quam bovis sum?”Illi negarunt.Rursus intendit cutem maiore nisu,

et simili modo natis quaesivit:“Et nunc, latior quam bovis sum?”Illi bis negarunt.Rana novissime indignata dum validius se inflat,

tandem suum corpus rupit.

2.10.6. OVIS, CERVUS ET LUPUSOve rogat cervus modium tritici,

et lupus cervi sponsor est.At illa dolum praemetuit cervique dixit:“Rapere atque abire semper assuescit lupus,

et assuescis tu fugere veloci impetu. Ubi denuo vos requiram ut debitum pendere?”

2.10.7. DE VULPE ET UVAVulpes, quae famelica erat, alta in vinea uvam vidit.

Ut uvam capere summis saliebat viribus,Sed tangere non potuit, et inde discedens ait:

“Nondum matura est, nolo acerbam sumere”.

2.10.8. MUSCA ETA MULAMusca in tenore currus sedit et mulam increpat. “Quam tarda est!”, inquit. “Non vis citius promovere?

Meo dolone collum tibi compungam!”Respondit illa:“Verba non me movent tua,

magistrum timeo qui tergum flagello tundit meum,non tuam timeo frivolam insolentiam;nam et ubi tricandum et ubi currendum sit scio”.

63

2.10.9. Hizki-zopa honetan alegietan agertu zaizkigun abereen izen guztiak daude.

Bost minutu minut neurtu. Ea denbora tarte horretan zenbat aurkitzen dituzun

S R E T I P I C C AU E L S B O S C E QL S E V A C C A A UI S P O L O I P C ID A U V U L P E S LO P S L M O S L U LC O A E A R I L M AR E N O V I S A R OO C A N I S U P U LC E R V U S U N G A

64

Latinaren historia 33

65

3. LATINAREN HISTORIA

3.1. SARRERA

Latina hizkuntza indoeuroparra da. Indoeuroparra herri bat zen, eta Asia eta Europa (gaur egun Errusia) tartean, K. a. 5000 urte inguruan, zabalduta zegoen. Poliki-poliki hego, eki eta mendebalderantz zabaldu ziren, gaurko Indiatik Espainiaraino. Indoeuroparrek hitz egiten zuten hizkuntzari indoeuroparra deitzen diogu. Hizkuntza hori elkartzen joan zen haiek inbaditzen zituzten lekuetako herrien mintzairekin. Elkartze eta gurutzaketa horietatik, denboraren poderioz, hizkuntza indoeuropar desberdinak sortu ziren. Haietako bat latina izan zen, erromatarren hizkuntza, hain zuzen.

Erromatarrek, beren inperioa zabaltzen joan ziren heinean, latina ere zabaldu zuten. Kristo ondorengo lehengo mendean latina Inperio osoan hitz egiten zen; hala ere, inperioaren ekialdean erabilera eskasa izan zuen. Mendebaldean, ordea, latina inposatu zuten, eta herrialde horietan erabiltzen ziren hizkuntza gehienak desagerarazi zituen latinak. Galdu egin ez zen horietako bat gure euskara izan zen.

VI. mendetik aurrera, Inperioa desagertu zenean, lurraldeen arteko komunikabideak murriztu egin ziren, eta latinak lekuaren arabera hainbat bilakaera izan zuen, hitz egiteko era desberdinak sortuz. Latinetik eratorritako hizkuntzei hizkuntza erromanikoak deitzen diegu; besteak beste, hauek dira: gaztelania, frantsesa, portugesa, katalana, italiera, errumaniera, …

Erdi Aroan (VI-XV mendeetan) latinak iraun zuen Europa osoan. Elizak mantendu zuen, kulturan eta erlijioan; baina testuetan bakarrik. Zenbait elizgizonek bazekiten latinez mintzatzen, baina gutxi erabiltzen zuten.

XVI eta XVII. mendeetan oraindik idazle eta zientzialari askok latina erabili zuten haien idaztiak osatzeko.

XXI. mendean oraindik Eliza Katolikoan hizkuntza ofíziala da latina; hala ere, oso gutxi erabiltzen da.

Bere bizitza luzean, latinak Europako hizkuntza guztietan eragin handia izan du. Lehen esan dugu hizkuntza erromanikoak latinetik zuzenean datozela. Euskara ez da hizkuntza erromanikoa, ezta indoeuroparra ere; baina, haren hiztegiaren kopuru handia latinetik dator. Ingelesa eta alemana ere ez dira erromanikoak (germaniarrak baitira), baina haien hiztegian hitz asko eta asko latinetik eratorritakoak dira.

3.2. LATINAREN HEDAPENA

Kristo aurreko II. milurtekoan, hainbat saldotan, indoeuroparrak Italiako penintsulan sartu ziren. Horrela, hizkuntza indoeroparraren talde italikoa sortu zen. Talde horretan hizkuntza hauek ziren, besteak beste: unbroa, oskoa, latina, faliskoa, …

Latina Italiaren erdialdean hitz egiten zen, Lazio eskualdean. Han, K.a. VIII. mendean, Erroma sortu zen; tradizioak dioenez, K.a. 753. urtean.

Erromako historia hiru epetan banatzen dute:

1. Monarkia: K.a. 753-509.2. Errpublika: K.a. 509-27.3. Imperioa: K.a. 27 – K.o. 476.

Monarkia garaian latina Lazion bakarrik mintzatzen zen.

Errepublika garaian erromatarrak, eta haiekin batera latina, zabaltzen joan ziren: lehenengo Italiara, gero Mediterraneo inguruko lur guztietara.

Kristo ondorengo II. mendean Erromatar Inperioak hedapen zabalena lortu zuen. Une horretan Mediterraneo inguruko eskualde guztiak hartzen zituen; Britania, Dazia eta Armenia ere Inperioaren barruan zeuden.

Baina, lehen esan dugun bezala, latinak ez zuen hedapen bera izan Inperioaren probintzia guztietan. Oso zabalduta zegoen mendebaldean, Britanian izan ezik. Ekialdean, ordea, grekoa eta aramera izan ziren hizkuntza erabilienak; han latina agintariek, gerrariek, funtzionariek eta merkatariek soilik erabiltzen zuten.

67

3.3. LATINA LITERATURA HIZKUNTA

3.3.1. SarreraErromatarrek kultura grekoa ezagutu zutenean, berehala haiena baino bikainagoa

zela konturatu ziren. Horregatik, Greziak eragin sakona izan zuen erromatarren kultura osoan. Erromatarren literaturan greziarren gaiak, formak, generoak… behin eta berriz agertzen dira. Latinak berak grekotik hitz asko hartu zituen.

Erromatarrek Grezia konkistatu zutenean, greziar asko esklabu eraman zituzten Erromara. Haien artean oso pertsona kultuak zeuden, eta erromatar aberatsen etxeetan seme-alaben irakasle izan ziren.

Haietako bat Livio Androniko poeta izan zen. Hark Homeroren Odisea latinera itzuli zuen, eta Greziako literatura ezagutzeko aukera eman zien erromatarrei.

Idazle garrantzitsuenak K.a. I. mendean eta K.o. I. mendean bizi izan ziren; hau da, Errepublika garaiaren bukaeran eta Inperioaren hasieran. Epe horretan latinak bere une gorena izan zuen.

Idazle garrantzitsuenak hauek izan ziren.

3.3.2. Prosa

ZesarKaio Julio Zesar (K.a. 100-44), gudalburua eta politikaria, garrantzia handiko

pertsona izan zen Erromako historian. Monarkia berrezarri nahi zuelakoan, errepublikaren defendatzaileek erail zuten.

Zesar hizlari eta idazle aparta zen. Ia genero guztiak landu zituen, baina haren lan gehienak galdu egin dira. Guregana lan historikoak iritsi dira.

Garai hartan gauza arrunta zen gudalburuek haien kanpainaren kronika egitea, gero Senatuaren aurrean gertatutakoa kontatzeko eta hartutako erabakiak defendatzeko. Ikuspegi horretatik idatzi zituen Zesarrek Comentarii de bello gallico eta Comentarii de bello civili.

Bi lan horiekin propaganda politikoa egin zuen Zesarrek, eta, maiz erabiltzen duen hizkuntza berariaz xumea, erraza eta batzuetan arduragabekoa da; gainera, ekintzen kontaketa ez ezik, haren pentsamendu politikoa ere tartekatzen du.

Hirugarren pertsona erabiltzen du; horrela historia beste batek idatzi duela dirudi, eta nolabaiteko objektibotasuna ematen dio.

SalustioKaio Salustio Krispo (K.a. 86-35) Zesarren aldekoa zen, eta haren itzalean

karrera polítiko arrakastatsua bete zuen. Kargua bere burua aberasteko erabili zuela leporatu zioten, baina hori egitea ez zen gauza arraroa garai hartan. Dena dela, Zesar hil zutenean, politika utzi zuen.

Plebeioa zen. Bere lanetan patriziarren akatsak, eta haien bizimodu ustela eta galdua salatzea gustukoa zuen.

68

Bi lan bikain idatzi zituen: De coniuratione Catilinae eta Bellum Iugurthinum.Salustioren prosa garbia da; pertsonaien deskripzio físiko eta psikologikoak

bikainak dira, eta ekintzen narrazioa zehatza da.

Tito LibioTito Libio (K.a. 59-K.o. 17) errepublikaren aldekoa zen, hala ere politika-

gatazkatik at egon zen. Oktavio Augusto enperadorearen babesa izan zuen.Langilea, metodikoa, lehiatsua eta saiatua zen. Horrela lortu zuen bere lan zabala

osatzea. Ab Urbe condita idatzi zuen. Lanak 142 liburuki zeuzkan, baina 33 bakarrik

heldu zaizkigu.Tito Libiok Erroma maite zuen. Onartu zuen azken garaian historia oso nahasia

izan zuela; baina, hala ere, uste zuen Erromak egin zuena jarraibidezkoa zela eta eredu izan behar zuela guztientzat.

Tito Libioren prosa ez da Zesarrena edo Salustiorena bezalakoa, erretorikoagoa eta landuagoa baizik.

ZizeronMarko Tulio Zizeron (K.a. 106-43) bere garaiko politikan oso murgilduta ibili

zen. Kargu publiko asko izan zituen. Zesarren arerioa izan zen, baina hark Zizeronen balioa miresten zuen, eta beti barkatu zion haren etsaigoa.

Politikaria ez ezik, filosofoa ere izan zen. Filosofo eklektikoa izan zen, Greziatik zetozen eskola filosofikoak elkartu baitzituen. Hala ere, gauza guztien gainetik, berak bere burua idazletzat hartzen zuen.

Zizeronekin latinezko prosa gailurrera iritsi zen; hizlari ezin hobea zen; hizkuntza xumea du batzuetan, jasoa besteetan; baina argia eta sendoa beti.

Lan ugari idatzi zituen, nahiz filosofikoak (De amititia, De senectute…), nahiz politikoak (De Republica, Somnium Scipioni, Katilinariak, Filipikak…).

Zesar hil zutenean, Zizeron haren hiltzaileen alde eta Marko Antonioren (Zesarren lana eta oroimena defendatu zuiten) aurka agertu zen. Azkenean Marko Antoniok Zizeron erailtzea agindu zuen.

SenekaLuzio Anneo Seneka (K.a. 4 – K.o. 65) Hispanian jaio zen. Lehenengo enperadoreen garaian bizi izan zen, eta haiekin harremanak izan

zituen, batez ere Klaudiorekin eta Neronekin. Klaudiok Korsikara erbesteratu zuen. Geroago deitu egin zion, Neronen tutorea eta maisua izan zedin.

Neronek 54. urtean hartu zuen enperadoretza, eta 62. arte Seneka haren aholkularia izan zen, baina, arrazoi garbirik gabe, enperadoreak baztertu zuen. Hiru urte geroago, Neronen aurkako konspirazioa egon zen. Hartan Senekak parte hartu zuelakoan, Senekari itaunketa egitea agindu zuen Neronek. Senekak, ordea, bere buruaz beste egin zuen.

Seneka oso gizon argia eta kultua zen. Bere burua eta familia-maila balioesten zituen. Herri xehea gutxiesten zuen. Jende kultuarentzat idazten zuen. Greziatik etorritako filosofia ezagutzen zuen, eta estoizismoarekin bat egin zuen; horregatik haren idazti gehienek kutsu morala dute.

Prosa dotorea du, ulertzeko erraza, didaktikoa.

69

Lan filosofiko ezagunenak hauek dira: De constantia sapientis, De vita beata, De otio, Naturales quaestiones. Antzerki lanak ere baditu: Edipo, Medea, Fedra, Troiar emakumeak…

Tazito Publio Kornelio Tazito (55-120)Orain arte aipatu ditugun idazleak Errepublikaren bukaeran eta Inperioaren

hasieran bizi izan ziren. Erromaren akatsak ikusten zituzten, baina uste zuten akats horiek ez zirela betiko izango; gainditzeko modukoak zirela, alegia. Gero Erroma indarberritua sortuko zen.

Tazitok, ordea, ikusi zuen aukera hura galdu egin zela. Politika-kargu asko izan zituen, baina azkenean bizitza politikoa utzi zuen, eta

idazteari ekin zion. Nerva eta Trajano enperadoretzapean askatasun gehiago izan zen, eta libre sentitu zen idazteko.

Tazitoren obrarik garrantzitsuena Annales da, non lehenengo enperadoreen garaia kontatzen digun. Errepublikaren ustezko baloreak miresten ditu: zintzotasuna, leialtasuna, zuzentasun morala, gizontasuna, esanekotasuna, pietatea, arbasoekiko errespetua... Bizi den denboraren ikuspegia, aldiz, ezkorra du. Tiberio, Kaligula, Neron eta aurreneko enperadoreen gaiztakeriak eta azpikeriak atseginez edesten ditu.

Beste lan aipagarria Germania da. Hor herri germaniarren ohiturak deskribatzen ditu. Obra aparta da haien kultura ezagutzeko.

Tazitoren prosa ez da erraza. Oso hiztegi aberatsa du, eta edozein pertsona, gertakizun edo ekintza ongi adierazteko errekurtso anitz ditu.

3.3.3. Poesia

PlautoTito Mazio Plauto (K.a. 254-184) komediagilea izan zen.Haren bizitzari buruzko datu asko zalantzazkoak dira. Gaztetan antzerki

konpainia batean han-hemen ibili zen, eta txiro bizi izan zen. Gero, bere lanak antzeztuz, laster arrakasta erdietsi zuen.

130 obra inguru idatzi omen zituen; haietako asko ziur aski ez ziren berarenak. Gaur 21 bakarrik gordetzen dira.

Plautok teatro greziarra miresten zuen. Haren lan guztien gaia greziarra da; hala ere, ez da imitatzaile hutsa, eta, herri erromatarraren aiurria ongi ezagutzen zuenez, Erromako gizartea ederki islatu zuen.

Plautoren komedien argumentuak korapilatsuak izaten dira. Azken uneraino ikuslearen arreta mantentzen da.

Obra ezagunenak hauek dira: Mercator, Asinaria, Cisterallia eta batez ere Miles gloriosus.

Plautoren helburua jendea dibertitzea zen. Haren komedietan merkatariak, harroputzak, estalgileak, agure lizunak... barregarri gelditzen dira; jende xumea eta esklabo bizkorrak, aldiz, garaile suertatzen dira.

70

LukrezioTito Lukrezio Karo (K.a. 98-55) pertsonaia bitxia da. Gutxi dakigu haren

bizitzari buruz. Dirudienez eromenaren mugan ibili zen, maitasun-edabe bat edan zuelako. Azkenean, bizitzaz asper-asper eginda ote, edo maitasunaren atseginak lortu ez zituelako, bere buruaz beste egin omen zuen.

Poema luze bat idatzi zuen, De rerum natura, non Epikuro filosofo greziarraren pentsamendua azaltzen eta defendatzen duen. Materialismo eta atomismoaren alde agertzen da, eta erlijio tradizionalaren sineskeriak arbuiatzen ditu.

Lukreziok pasioz beterik idazten du. Haren bertsoek indarra dute, nahiz eta batzuetan landu gabe egon.

De rerum naturaren hasieraren edertasuna gaindiezina da:

Aeneadum genetrix, hominum divumque voluptas,Alma Venus, caeli subter labentia signaQuae mare navigerum, quae terras frugiferentisConcelebras, per te quoniam genus omne animantumConcipitur visitque exortum lumina solis:Te, dea, te fugiunt venti, te nubila caeliAdventumque tuum, tibi suavis daedala tellusSummittit flores, tibi rident aequora ponti, Placatumque nitet diffuso lumine caelum.

Eneaden (erromatarren) ama, jainko eta gizonen gozamena, Venus emankorra, zeruan labaintzen diren seinaleen azpian, marinelen itsasoan eta fruituz beteriko lurretan maiz ibiltzen zaren hori; zuregatik arima duten izaki guztiak sortu ziren, eta eguzkiaren argitasuna mirestera atera ziren. Zuregandik, o jainkosa!, haizeek ihes egiten dute, eta agertzen zarenean zeruaren hodeiak aldentzen dira. Lurrak lorez osatutako oinpeko malgu bat egiten dizu, itsasoaren lautadak irribarrez agurtzen zaitu, eta argitasun lauso bat zabaltzen da zeru lasaian.

VirgilioPublio Virgilio Maron (K.a. 70-19) nekazarita-giroan batean hezi zen, gurasoak

nekazariak baitzituen. Nahiz eta nortasunez herabetia eta lotsatia izan, itxura fisikoa atsegina zuen. Beti balore handiko poetatzat hartu zuten. Mezenasen (artisten laguntzailea) babespean jarri zen, eta Augusto enperadorearen mesedeak lortu zituen.

Bukolikak obran artzainen bizitzari abesten dio, eta Georgiketan nekazarien bizimodua goratzen du bietan. Hau da mezua: lurra maite behar dugu; harekin lana egitea neketsua da, baina azkenean fruituak jasotzen ditugu.

Hala ere, lanik garrantzitsuena Eneida da. Hor Eneasen abenturak kontatzen dizkigu. Eneas troiarra zen, Afroditaren semea. Akeoek Troia suntsitu zutenean, ihes egin zuen, eta, urteekin batera, Laziora iritsi zen.

Eneasen ondorengo bat Rea Silvia izan zen. Marte jainkoarekin bi seme izan zituen: Romulo eta Remo, Erromaren sortzaileak, eta gens Juliaren arbasoak. Gens Julia Julio Zesarren eta Oktavio Augustoren familia zen.

Istorio horren helburu politikoa garbia zen. Oktavio Augusto lehenengo enperadorea izan zen. Erroman gobernatzeko modu berriarekin denak ez zeuden ados. Beraz, kondairak hau adierazi nahi du: Oktavio Augustok jatorri jainkotiarra du, eta haren aurka aritzen dena jainkoen borondatearen aurka doa.

71

Eneidak Homeroren Iliada eta Odisearen eragina du, baina Eneidan pertsonaiak, gure ikuspegitik, sinesgarriagoak dira, gizatiarragoak. Heroi gaindiezinak eta jainko alditsuak ez dira ia agertzen.

Eneida sentimendu erlijiosoz eta aberkoiz idatzia dago; haren indar poetikoa egundokoa da. Bertsoen erritmoak konturatu gabe eramaten gaitu. Denborarekin ez du balorerik galdu, eta gaur egun oso ederretsia da.

OvidioPublio Ovidio Nasonek (K.a. 43 – K.o. 17) txikitandik erraztasun izugarria izan

zuen bertsoak osatzeko, eta berehala haren poemak oso ezagunak egin ziren. Nahiz eta bere burua poetatzat hartu, politikan ere parte hartu zuen. Oktavio

Augustok, ez dakigu zehazki zergatik, Ponto Euxinora (Itsaso Beltza) erbesteratu zuen. Denbora luzek pasatu zuen hor, baina Erromara itzultzeko irrika beti izan zuen. Erroman zeuden lagunei bidalitako gutunetan nabaritzen zaio desio hori. Bertsoetan maiz agertzen da erbesteratuaren sentimendu krudela eta mingotsa. Enperadoreak, ordea, inoiz ez zion barkatu.

Idatzi zituen lanen artean bi dira ezagunenak: Ars amandi eta Metamorphoseis.Lehengoan aztertzen du zer teknika erabili behar duten gizonezkoek emakumeen

maitasuna lortzeko, eta, beste aldetik, aholkuak ematen dizkie andreei gizonezkoen maitasunari eusteko. Seriotasuna, trufa eta alde komikoak nahasten ditu. Ohituren zuzentasuna defendatzen zutenei ez zitzaien lan hau gustatu.

Metamorphoseis lanean halanolako historia unibertsala kontatzen digu, mundua sortu zenetik Julio Zesarren heriotza arte. Istorio bereziak dira, eta bakoitzean protagonistak metamorfosi, eraldakuntza, bat izaten du.

Ovidio poeta handia da. Gutxitan adierazi ditu inork horren ederki maitasuna eta sentimenduak.

HorazioKinto Horazio Flako (K.a. 65 – 8) liberto (esklabo ohia) baten semea zen.

Politikoki Julio Zesarren aurkaria zen. Horregatik haren jarraitzaileek (Marko Antonio eta Oktavio Augusto) boterea hartu zutenean, erretiratu zen politikatik.Hala ere, azkenean Mezenasen babesa lortu zuen, eta garaiko bizitza kulturalean integratu zen.

Horaziok poeta klasiko greziarrak (Arkiloko, Safo) miresten zituen, eta haren bertsoetan eragin hori nabaritzen da.

Horazioren lan ezagunenak Odak eta Satirak dira. Sentsibilitate oso pertsonalaz goresten ditu landa-bizitzaren atseginak, otordu eder baten gozamena, bizitza librea...

Bertso batzuk oso ezagunak dira. Adibidez: Beatus ille qui procul negotiis Ut prisca gens mortaliumPaterna rura bobis exercet suis. Solutus omni fenoriNeque excitatur classico meles truci Neque horret iratum mare.Forumque vitat et superba civium Potentiorum limina

Beste bertso hau Leukonoeri, andre lagun bati, idatzi zion:

72

... Dum loquimur, fugerit inuidaaetas: carpe diem, quam minium credula postero. (Hitz egiten dugun bitartean, denbora bekaiztiak ihes egiten du:harrapa ezazu momentua, eta ez sinetsi gero etorri behar diren gauzetan)

JuvenalDezimo Junio Juvenal (60-129) poeta satirikoa da. Garaiaren akatsak, grina

txarrak eta lehenengo enperadoreren gehiegikeriak kritikatzen ditu. Antzineko Errepublikaren baloreak berreskuratu nahi ditu.

Berarengandik esaera esanguratsu batzuk jaso ditugu:Mens sana in corpore sano.Nemo malus felix.Panem et circensesRara avis in terris.

Satirak izeneko bost liburu argitaratu zituen. Haietan gai askori buruz haren ikuspegi pertsonala ematen digu.

73

3.4. ERDI AROA (VI-XV)

Lehen esan dugunez, Erromatar Inperioa desagertu zenean, V. mendean, latinak tokian tokiko eboluzioa izan zuenez, hizkuntza erromanikoak sortu ziren.

Elizak latina erabiltzen jarraitu zuen; elizgizonek egin zituzten testu gehienak latinez idatzi zituzten. Horrela, kristautasunarekin batera zabaldu zen, eta Erromatar Inperioa hedatu ez zen zenbait lekutaraino iritsi zen: Alemania, Polonia, Irlanda, adibidez. Herriak tokian tokiko hizkuntzan hitz egiten zuen; elizgizonek, ordea, latinez bazekiten, eta nazioarteko hizkuntza bilakatu zuten Europan. Monje irlandar batek, Portugalera joaten zenean, ez zuen arazorik hizkuntzarekin, latinez hitz egingo baitzuen horko monjeekin. Herri xeheak, ordea, ez zuen latina ondo ezagutzen, eta ozta-ozta ulertzen zuen elizkizunetan entzuten zuena.

Garai hartan kultura elizaren eskuetan zegoen. Antzinateko idazleen liburuak Monasterioen liburutegietan gorde ziren. Fraideek bazekiten zer altxorra zeukaten, eta maitasunez zaintzen zuten. Liburuki bakoitza bakana zen. Beste monasterio batek obra hori eduki nahi bazuen, pergaminoan kopia bat egin behar izaten zuten. Pazientziaz, soseguz eta arteziaz liburu osoa eskuz kopiatu behar izaten zuten.

Erdi Aroan latinak bilakaera izan zuen. Latin klasikoaren hiztegia mantendu zen, baina neologismo asko sortu ziren, eta zenbait hitzei esanahi berria eman zitzaien. Esaldiaren egitura soildu egin zen. Orokorrean, hizkuntza zurrundu zen, eta salbuespenak salbu, ez zuen lortu antzinatean izan zuen literatura maila. Hala ere, guretzat ulergarriago bilakatu zen.

Garai hartan erlijio-eta filosofia-lanak latinez idatzi ziren, eta bi alor horietan latinak goi-maila lortu zuen.

Laburki, Erdi Aroko egile batzuk aipatuko ditugu.

BoezioAnizio Manlio Severino Boezio (480-524) Antzinatearen bukaeran bizi izan zen,

eta askorentzat azkeneko autore klasikoa da. 476. urtean Mendebaldeko Erromatar Inperioa desagertu zen. Urte batzuk

geroago Ostrogodoek Italia inbaditu zuten. Haien errege baten, Teodorikoren, garaian Boeziok kargu politikoak izan zituen. Ez dakigu zergatik, baina erregeak espetxeratu zuen.

Kartzelan zegoela, De consolatione philosophiae idatzi zuen. Lan horretan kontatzen du, espetxearen iluntasunean, andre bat agertu zaiola argi distiratsuz inguraturik. Andre hori filosofia da, eta Boeziori kontsolamendua eta bozkarioa ematera datorkio. Boeziok esaten dio mundua zuzentasun gabekoa dela, izan ere bertan gaizkileek arrakasta dute eta ongileek, berriz, zigorra jasotzen dute. Filosofiak erantzuten dio munduan dena itxura dela, eta ongia norberaren kontzientziaren barruan dagoela.

Boeziok obra honen bitartez bere zuzentasuna eta errugabetasuna aldarrikatu nahi zuen. Dena dela, Teodoriko erregeak ez zion barkatu, eta kartzelan hilarazi zuten.

De consolatione philosophiae Erdi Aroko obrarik irakurrienetako bat izan zen. Kopiak behin eta berriz egin ziren, eta herri-hizkuntzetara itzuli zen.

74

Isidoro Sibiliakoa (560-636) Gaur egun haren lana oso ahaztuta dago. Bere obrarik inportantena, Etimologiak,

jakituriaren bildumatzat hartu zuten Erdi Aroan, eta edozein hitzi buruzko ezagutza entziklopedikoa ematen zuen.

Alberto Magno (1206-1280)Doctor universalis deitu zitzaion. Bere garaiko gizonik landuena eta jakintsuena

izan zen. Alemaniako hainbat unibertsitatetan irakatsi zuen. Kristau, musulman eta juduen zientzia eta filosofia ikasi zituen, eta, horien guztien jakituria elkartuz, nolabaiteko entziklopedia osatu zuen. Liburu asko idatzi zituen, eta haietan gai guztiak jorratu zituen.

Tomas Akinokoa (1225-1274)Aurrekoaren jarraitzailea, etaErdi Aroko filosoforik garrantzitsuena izan zen.

Eskolastikaren gailurra da bera. Aristotelesen filosofia kristautasunean txertatzea helburu izan zuen.

Obra ugari idatzi zituen; garrantzitsuenak Summa theologiae eta Summa contra gentiles izan ziren. Tomas Akinokoak, Santo Tomás de Aquino, Europa osotik bidaiatu zuen. Irakasle lanetan aritu zen hainbat unibertsitatetan. Doctor angelicus deitu zitzaion. Gaur irakasleen patroia da, eta urtarrilaren 28an ospatzen da bere eguna (ez nahastu, beraz, San Tomas Didimorekin, Jesukristoren apostolua izan zenarekin, eta abenduaren 21ean ospatzen duguna).

Gillen Ockham (1295-1350)Ingelesa zen. Haren filosofia San Tomasen aurkakoa da alor askotan. Ockhamen

ideia batzuk ezaguna den esaldi batean laburtzen dira: entia non sunt multiplicanda praeter necessitaten.

Esaldi horrekin laburtzen den pentsamenduari “Ockhamen labana” deitzen zaio. Zientzian eta filosofian maiz erabiltzen da.

Poesia goliardikoaGarai honetan latinez idatzitako lan gehienak erlijio-eta filosofia-gaiak ditugu;

baina, haien parean, zenbait fraidek eta unibertsitateko ikaslek gai profanoak (hau da, erlijiosoak ez direnak) landu zituzten.

Poesia jasoa zen, eta herriak ez zuen ulertzen. Bizitzaren une alaiak goratzen ditu. Maitasunari, ardoari, ongi jateari, bizitza libreari... modu arraiaz abesten diote. Bertso horietan ikasleen maltzurkeria eta azerikeria agertzen dira.

Poesia mota honek goliardikoa izena du, baina ez dakigu oso ongi zergatik duen izen hori. Hona hemen adibide bat:

Res est arduissima vincere naturamIn aspectu virginis mentem esse puramIuvenes non possumus legem sequi duramLiviumque corporum non habere curamMeum est propositum in taberna moriUt sint vina proxima morientis oriTunc cantabunt laetius angelorum chori“Deus sit propitius huic potatori”

Horietako bertso asko Carmina burana bilduman batu zituzten.

75

3.5. ARO MODERNOA (XV- XVIII)

XV. eta XVI. mendeetan, Errenazimenduan, Antzinate Klasikoak, eta latinak berak ere pizkundea izan zuten.

Garai horretako pentsalariek, humanistek, gizakiaren ahalmenak goratu zituzten, eta aldarrikatu zuten zenbait klasikoek zeukaten bizitzaren poza eta gozamena. Humanista gehienek latinez idatzi zituzten obrak. Garrantzitsuenak, besteak beste, hauek izan ziren: Italiako Laurendi Valla (1407-1457), Ingalaterrako Tomas Moro (1478-1535), Espainiako Luis Vives (1492-1540) eta Desiderio Erasmo Rotterdamgoa (1469-1536).

Erasmo Rotterdamgoak Europa osotik bidaiatu zuen, eta oso liburu ezaguna idatzi zuen: Moriae encomium (Eromenaren goraipamena), non gizarte-talde guztiak kritikatzen ditu, batez ere elizgizonak.

XVII. mendea arrazionalismoarena da. Mende horretan filosofo garrantzitsu asko dago: Ingalaterrako Francis Bacon (1561-1626) eta Thomas Hobbes (1588-1679), Frantziako Rene Descartes (1596-1650), Alemaniako Gillen Leibniz (1646-1716). Guztiek beren obraren zati handi bat latinez idatzi zuten.

Baina dena latinez idatzi zuen autore bat Baruch Spinoza (1632-1677) izan zen. Familia jatorriz espainiarra zuen; juduak ziren eta, 1492an Espainiatik juduak bota zituztenean, Herbeheretara ihes egin zuten. Han Spinozak bi obra garrantzitsu idatzi zituen: Tractatus theologicus eta Ethica ordine geometriko demostrata. Spinozak aurkezten zituen Jainkoaren eta naturaren ideiak berriak eta iraultzaileak zirenez, juduek ere beren komunitatetik egotzi zuten.

XVIII. mendean oraindik, zientzialari eta filosofo askok beren lanen zati bat latinez idatzi zuten, Isaak Newtonek (1642-1727) eta Immanuel Kantek (1724-1804) adibidez.

76

3.6. ARO GARAIKIDEA ETA GAUR EGUN.

Latina erabiltzeari utzi zioten literaturan, filosofian eta zientzian, baina elizan eta erlijioan erabiltzen jarraitu zuten. Elizkizunak latinez egiten ziren 1960ko hamarkada arte. Gure aiton-amonek ongi dakite hori, denek zenbait otoitz latinez ikasi baitzituzten. Egun latina ia-ia ez da erabiltzen; hala ere, guk uste baina presentzia handiagoa dauka.

Bizi garen gaurko ziberkulturan pertsonaiak, berriak, modak, gertakizunak... abiadura azkarrean pasatzen dira gure aurretik. Inoiz baino informazio gehiago dugu eskura, baina inoiz baino denbora gutxiago dugu hori guztia atxikitzeko eta barneratzeko. Azkenekoa oraindik mamitu gabe dugunean, beste zerbait irentsi behar izaten dugu.

Baina mundu iragankor eta berehalako honetan, latina iraunkorra eta mugigaitza da. Antzinate Klasikoan eta haren baloreetan murgiltzen gaitu latinak. Balore horietako askok gaur egun arte iraun dute; eredu eta gida bilakatzen dira erabakiak hartzeko unean.

Latinak gure mendebaldeko hizkuntzak hobeto ulertzen laguntzen digu. Hobeto ulertze horrek errazten digu ideiak egokiago eta zahatzago adierazten. Latina ikasteak beste hizkuntza batzuk ikastea eramaten du barne.

Gure eguneroko bizitzan uste baino gehiago agertzen da latina. Latineko hitz eta esamolde asko erabiltzen ditugu ohartu gabe. Agenda daukagu eginbeharrak apuntatzeko; gure lagun baten aitak Volvo markako kotxea dauka, erlojua Festina du; atzo curriculum vitae bat eraman zuen Aceralia enpresara, hor lan egin nahi duelako.

Harry Potterren liburu batzuk latinera itzuli dituzte. Nobela horietako protagonistek araoak latinez esaten dituzte.

Zerbait egiteko zalantzatan hasten bagara, “carpe diem”, pentsatzen dugu gure kolkorako, “auskalo noiz arte ez dudan horrelako aukera bat izango berriro!”.

Turismoa egiten dugunean, eta hirietako alde zaharretan sartzen garenean, elizetan batez ere, latin-inskripzioak nonahi topatzen ditugu; hala ere, ez dakigu zer esaten duten.

Landare eta abereen zientzia-izenak latinez adierazten ditugu: bos taurus (behia, zezena), ovis aries (ardia, aharia), canis lupus familiaris (txakurra), allium cepa (tipula), licopersicon suculentum (tomatea)...

Aurrekoak bezalako hamaika adibide aurkituko ditugu.

Ikusi dugunez, Erromatar Inperioa erori zenetik, latinaren erabilera poliki-poliki, baina gelditu gabe, beherantz joan da. Ziur aski prozesu historikoak egoera horretara eramaten gaitu. Are gehiago mundu globalizatuan, non urrutiko kulturen eragina gero eta bortitzago iristen den guregana.

Dena den, latinak, zalantzarik gabe, ezbairik gabeko bi herentzia utzi dizkigu: alde batetik Antzinate Klasikoarena, bestetik kristautasunarena. Haiekin batera, ikusi dugun bezala, alor asko lotuta egon dira: filosofia, literatura, musika...

77

Gure Mendebaldeko kulturan latina guztiz errotua dago. Horregatik, kultura hori mundu zabalean hedatzen den heinean, latina zabalduko da kultura horren oinarrian dagoen substratu moduan; izan ere, ahozko hizkuntza moduan ez da zabalduko. Beste aldetik gure nortasunaren eta aiurriaren jatorria bilatu nahi dugunean, beti topatuko dugu hor, nonbait, latinaren iturburua.

78

3.7. ARIKETAK

3.7.1. Irakurri 3.1. eta 3.2. puntuak, eta erantzun galdera hauei.

1. Non zeuden indoeuroparrak orain dela 5000 urte inguru? .............................................2. Nora zabaldu ziren gero? ..............................................................................................3. Non zen latina nagusi Inperio garaian? ..........................................................................4. Zer gertatu zitzaien Inperioaren mendebaldeko bertako hizkuntzei? ............................

.................................................................................................................................5. Zer gertatu zen VI. mendetik aurrera? ..........................................................................6. Nola deitu zaie latinetik etorritako hizkuntzei? ............................................................

Aipatu haietako batzuk. ................................................................................. 7. Zer gertatu zitzaion latinari Erdi Aroan? .......................................................................

................................................................................................................................8. Zertan nabaritzen da latinaren eragina euskaran? ..........................................................9. Zer hizkuntza zeuden indoeuroparraren talde italikoan? ...............................................10. Zer hizkuntza hitz egiten ziren Erromako Inperioaren ekialdean batez ere? ...............

................................................................................................................................Hor, nork hitz egiten zuen latinez? .........................................................................

3.7.2. Bilatu hizkuntza indoeuroparrei buruzko.

Egin eskema bat.Kokatu ongi eskema horretan latina, gaztelania, frantsesa eta ingelesa. Non kokatuko zenuke euskara?

79

3.7.3. Irakurri 3.3.1. eta 3.3.2. puntuak eta erantzun galdera hauei.

1. Greziako kultura ezagutu zutenean, zertaz konturatu ziren erromatarrak? .....................................................................................................................................................

2. erromatarrek Grezia konkistatu zutenean, zer gertatu zen? .............................................................................................................................................................................

3. Zer egin zuen Livio Andronikok? .................................................................................4. Noizkoak dira latin-idazle garrantzitsuenak? ................................................................

.................................................................................................................................5. Zer obra idatzi zituen Zesarrek? ....................................................................................6. Zergatik edo zertarako idatzi zituen Zesarrek obra horiek? ..........................................

.................................................................................................................................7. Baina atzean beste helburu bat zeukan. Zein? ................................................................

................................................................................................................................8. Nolakoa da Zesarren hizkuntza? ....................................................................................9. Zergatik egingo zuen horrela? ........................................................................................10. Noren aldekoa zen Salustio? ..........................................................................................11. Zer leporatu zioten? ......................................................................................................12. Zer salatzen zuen Salustiok? ........................................................................................13. Zer idatzi zuen? ............................................................................................................14. Nolakoa da Salustioren prosa? .....................................................................................15. Nolakoa zen Tito Livio? ...............................................................................................

Zer idatzi zuen? .......................................................................................................16. Erromari buruz zer pentsatzen zuen Tito Liviok? ......................................................

.................................................................................................................................17. Zer jarrera politikoa izan zuen Zizeronek? ...................................................................18. Zergatik esaten dugu Zizeron filosofo eklektikoa zela? ..............................................

................................................................................................................................19. Nola hil zen Zizeron? Zergatik, bada? ..........................................................................20. Nolako da Zizeronen idazteko modua? ........................................................................21. Zer enperadoreren garaian bizi izan zen Seneka? .........................................................22. Nola hil zen Seneka? ....................................................................................................

Zergatik? .................................................................................................................23. Zer kutsu dute Senekaren idaztiek? ..............................................................................

Zer esan nahi du horrek? ........................................................................................24. Aipatu Senekaren obraren bat. ..................................................................................25. Bilatu hiztegian zer esan nahi duen beatus hitzak.

Zer esan nahi du De vita beata? .............................................................................Zertaz hitz egingo du, bada, obra horrek? ...........................................................

26. Zer pentsatzen zuen Tazitok Erromari buruz? ...............................................................................................................................................................................................

27. Zer enperadoreren garaian bizi izan zen Tazito? ..........................................................28. Zein dira Tazitoren obra garrantzitsuenak? ..................................................................29. Zer kontatzen du lehenengoan? ...................................................................................30. ... eta bigarrenean? ........................................................................................................

80

3.7.4. Konturatuko zinen 3.3. puntuko idazle gehienek hiru izen dituztela. Erromatar asko horrela deitzen ziren, batez ere goi-mailakoak.

Lehenengo izena norberaren izen berezia zen. Bigarrena gensaren izena zen, familiarena, gutxi gorabehera gure abizenaren

parekoa. Hirugarrena goitizena zen, eta pertsonaren nortasunaren edo itxura fisikoaren

ezaugarri bat adierazten zuen. Batzuetan goitizenak, gensarena bezala, gurasoengandik semeengana pasatzen zen.

Adibidez, har dezagun Marko Tulio Zizeron:Marko izen berezia zuen.Tulio bigarrena zuen, gens Tuliakoa zelako.Zizeron cicer, ciceris hitzetik dator, eta “txitxirioa, garbantzua” esan nahi du.

Ziur aski, Zizeronek nola halako pikorta edo garatxoa izango zuen aurpegian. Goitizen batzuen esanahia asmatzea erraza da. Hemen behean idatzi atal honetan

agertzen diren idazle batzuen izenak. Azpimarra ezazu haien goitizena, eta bila ezazu gero hiztegian zer esan nahi duten goitizen horiek.

Beste batzuetan ez da horren erraza. Eskatu laguntza irakasleari. .................................................................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ...............................................

3.7.5. Kaio Julio Zesar (Caius Julius Caesar) oso pertsonaia inportantea da Erromaren historian. Bilatu berari buruzko informazioa eta idatzi koadernoan biografia labur bat. Saia zaitez azaltzen zergatik den hain garrantzitsua.

3.7.6. Ab Urbe conditak “Hiria sortu zenetik” esan nahi du. Jakina, letra larriz idatzia, Hiri hori Erroma da. Erromatarrek laburtzeko AUC idazten zuten.

Tradizioak dioenez, zer urtetan sortu zen Erroma? ...............................................Erromatarrek data hori urteak kontatzen hasteko abiapuntu zuten. Urtearen

zenbakia idazten zuten, eta gero AUC eransten zuten. Era horretan zenbatuz gero, zer urtetan gaude orain? ............................................

81

3.7.7. Esan baieztapen hauek egia (E) ala gezurra (G) diren:

1. Indoeuroparra Afrikatik etorritako herri bat zen. . . . . ...........2. Latina hizkuntza indoeuroparra da. . . . . . ...........3. Erromatarrek, inperioarekin batera, latina zabaldu zuten. . .

...........4. Inperioaren mendebaldean latina gutxi erabiltzen zen. . . . ...........5. Latinetik etorritako hizkuntzei hizkuntza erromanikoak deitzen diegu. ...........6. Erdi Aroan elizak mantendu zuen latina. . . . . . ...........7. XVI. eta XVII. mendeetan ia inork ez zuen latinez idazten. . . ...........8. Gaztelaniak latinaren eragin txikia du. . . . . . ...........9. Ingelesa eta alemana hizkuntza germaniarrak dira. . . . ...........10. Tradizioak dioenez, Erroma K.a. 153. urtean sortu zen. . . ...........11. Erromako historiaren epeak hauek dira: Monarkia, Errepublika eta Inperioa. ...........12. Greziarrek eragin txikia izan zuten erromatarren kulturan. . . ...........13. Livio Androniko poeta izan zen, eta Odisearen itzulpena egin zuen. . ...........14. Julio Zesar idazle aparta zen, baina hizlari traketsa. . . . ...........15. Zesarren garaian gudalburuek haien kanpainaren kronika idazten

zuten, Senatuan azaltzeko. . . . . . . ...........16. Zesarrek Galiako gerraren kronika idatzi zuen. . . . ...........17. Salustio Zesarren aurkakoa zen, eta Zesar hil zenean parte-hartze handiagoa

izan zuen politikan. . . . . . . . ...........18. Salustio patrizioa zen, eta patrizioen dohainak eta ohoreak goratzen zituen. ...........19. Salustio idazle bikaina zen, baina haren prosa ilun samarra da, eta ekintzen

narrazioa korapilatsua du. . . . . . . ...........20. Tito Livio gatazka politikotik at egon zen. . . . . ...........21. Tito Liviok De coniuratione Catilinae idatzi zuen. . . . ...........22. Tito Liviok Erroma maite zuen, eta uste zuen Erromak egin zuena eredu

izan behar zuela. . . . . . . . . ...........23. Zizeron ez zen ia inoiz politikan sartu. . . . . . ...........24. Zizeronek antzerki-lan asko idatzi zituen. . . . . ...........25. Zizeron filosofo eklektikoa ere izan zen.. . . . . ...........26. Seneka Neron enperadorearen tutorea izan zen. . . . . ...........27. Seneka filosofo estoikoa izan zen. . . . . . ...........28. Neron enperadoreak beti goratu izan zuen Senekaren lana. . . ...........29. Tazitok Erroma goratzen zuen. . . . . . . ...........30. Tazitok bi lan bikain idatzi zituen: Annales eta Germania. . . ...........

3.7.8. Esan dugu greziarren kulturak eragina handia izan zuela Erromaren literaturan. Senekak, adibidez, Greziako mitologian oinarritutako obra batzuk idatzi zituen: Edipo, Fedra, Medea...

Aukeratu bat, eta idatzi haren istorioa.

82

3.7.9. Irakurri 3.3. puntua, eta erantzun galdera hauei.

1. Zer literatura genero landu zuen Plautok? .....................................................................2. Gaztetan non egin zuen lan? ..........................................................................................3. Plautok teatro greziarra miresten zuen, baina ez zen imitatzailea. Zergatik esaten

dugu hori? .............................................................................................................. 4. Nolakoak dira Plautoren lanen argumentuak? ...............................................................

Zer lortu nahi zuen horrekin? ................................................................................. 5. Zein da Plautoren obrarik ezagunena? ...........................................................................6. Zer pertsonaia mota agertzen dira Plautoren lanetan? ...................................................

.................................................................................................................................7. Zer dakigu Lukrezioren bizitzari buruz?.........................................................................

.................................................................................................................................8. Idazlan ospetsua egin zuen. Nola du izena? ..................................................................9. Filosofiaren zer korronte aurkezten digu? ......................................................................10. Zer defendatzen du korronte horrek? ...........................................................................11. Nolakoa zen Virgilio? ..................................................................................................12. Zertaz hitz egiten du Bukolikak eta Georgikak obretan? .............................................

.................................................................................................................................13. Zein da Virgilioren lanik ezagunena? ...........................................................................

Zer kontatzen digu? ................................................................................................14. Romulok eta Remok ba al zuten zerikusirik Eneasekin? Azaldu.................................

.................................................................................................................................15. Zein da Eneida liburuaren helburu politikoa? ..............................................................

.................................................................................................................................16. Zer desberdintasun dago Odisea eta Eneida artean? ...................................................

.................................................................................................................................17. Gaur egun Eneida oso ederretsia da oraindik. Zergatik? .............................................

.................................................................................................................................18. Esan Ovidioren bizitzaren datu bat. ..............................................................................19. Zer bi obra goraipatuak idatzi zituen Ovidiok? ............................................................20. Zertaz hitz egiten du lehenengoak? ..............................................................................21. ... eta bigarrenak? .........................................................................................................22. Zer ideia politiko zeuzkan Horaziok? ...........................................................................23. Zer miresten zuen Horaziok? .......................................................................................24. Zer goresten zuen Horaziok? .......................................................................................25. Leukonoeri idatzitako poesian gaur oso ezaguna den esaldi bat dago. Zein? ..............

Zer adierazteko erabiltzen dugu esaldi hori? ...........................................................................................................................................................................................

26. Zer poeta mota da Juvenal? ..........................................................................................27. Zer kritikatzen du? ........................................................................................................28. Juvenalek bezala, beste idazle askok (Tazitok adibidez) Errepublikaren baloreak

goraipatzen zituen. Zer balore ziren horiek? .........................................................................................................................................................................................

29. Corpus, corporisek “gorputza” esan nahi du; mens, mentisek “buru, gogo, mente”.Zer esan nahi du bada mens sana in corpore sanok? Noiz erabiltzen dugu esaldiHori? ......................................................................................................................................................................................................................................................

83

30. Nemo, neminisek “inor ez, nadie” esan nahi du. Itzuli nemo malus felix (est) esaldia. Zer adierazten digu esaera horrek? ...........................................................

3.7.10. Ikasi ditugun idazle guztien artean aukeratu batzuk. Bilatu ordenagailuan bakoitzaren irudi bat. Irudi horiek itsatsi koadernoan, eta ondoan bakoitzari buruz azalpen labur-labur bat idatzi; zuri interesgarria iruditzen zaizun hori aipatu.

3.7.11. Idazle horien guztien artean badaude batzuk oso bizitza interesgarria dutenak. Aukeratu bat. Bilatu haren irudia, eta haien bizitzari buruzko informazioa. Jarri dena koadernoan. Azkenean adierazi zergatik iruditu zaizun interesgarria, eta zergatik aukeratu duzun.

3.7.12. Behin baino gehiagotan Oktavio Augusto agertu zaigu. Nor izan zen? Zergatik, eta nola iritsi zen boterera? Zer lortu nahi zuen? Egin biografia labur bat. Bilatu haren irudia. Lortu duzun material guztia ipini koadernoan.

3.7.13. Esan dugu Seneka filosofo estoikoa izan zela, eta Lukreziok epikureismoa defendatu zuela. Estoizismoa eta epikureismoa Greziatik Erromara iritsitako bi eskola filosofikoak izan ziren. Nor izan zen bakoitzaren sortzailea? Bilatu informazioa eta adierazi laburki ideia garrantzitsuenak.

3.7.14. Arma virumque cano, Troiae qui primus ab orisItaliam fato profugus Laviniaque venitLitora, multum ille et terris iactatus et altoVi superum, saevae memorem Iunonis ob iram.

Hauek Eneidaren lehenengo bertsoak dira. Bilatu itzulpena Interneten (horretarako aski da Googlen Arma virumque cano idaztea).

Idatzi itzulpena.Nor da virum (gizon) hori?Bilatu irudi bat ere. Ipini koadernoan itzulpena eta irudia.

3.7.15. Irakurri De rerum naturaren bertsoak. Zer jainkosari deitzen dio Lukreziok? Zeren jainkosa zen? Noren ama zen?

Nor dira eneadak? Lukreziok esaldi ederrak botatzen dizkio jainkosari. Zein iruditzen zaizu politena?

3.7.16. Eneida eta De rerum natura neurtitzetan idatzita daude, baina ez dute errimarik. Latinez idatzitako neurtitzek oso gutxitan dute errima. Poeta latinoek bertsoaren barruan zegoen erritmoari batez ere arreta ipintzen zioten. Horretarako, bertsoen barruan azentuak eta silaben luzapena nola banatzen ziren oso inportantea zen. Lukreziok eta Virgiliok bertso hexametroa erabili zuten. Poeta grekoek asmatu zuten. Grekoz “hexa-metro” hitzak “sei-neurri” esan nahi du; hau da, bertsoaren barruan sei

84

zati daude. Irakurri ozen Eneidaren testua (ziur aski behin baino gehiagotan irakurri beharko duzu), eta saia zaitez barruan dagoen erritmoa antzematen.

3.7.17. Horaziok poeta greziarrak miresten zituela esan dugu, Safo eta Arkiloko haien artean. Safo Lesbos uhartean jaiotako andre bat zen. Bitxia da gizarte hartan andre bat horrelako arduretan aritu izana.

Bilatu hari buruzko informazioa eta irudia. Zer bizitza izan zuen? Zer ezaugarri ditu haren poesiak?

Bilatu eta idatzi hark egindako bertso bat.

3.7.18. Saia zaitez itzultzen Horazioren “Beatus ille” bertsoa. Errazago egiteko, nahiz eta poesia-izaera galdu, egokitzapena egingo dugu.

Beatus ille qui procul negotiis, ut prisca gens mortalium, paterna rura bobis suis exercet. Omni fenore solutus, neque militis classicum trux excitat, neque iratum mare horret. Forum et civium potentiorum superba limina vitat.

Zer mezu bidali nahi dugu Horaziok bertso honekin? Arrazoitu erantzuna.

3.7.19. “Panem et circenses” esapideak “ogia eta zirkoko ikuskizunak” esan nahi du. Bilatu ordenagailuan zer kritikatu nahi zuen Juvenalek esaldi horrekin (tekleatu bilatzaile batean panem et circenses).

Gaur egun nola edo zer egoeratan aipa daiteke esaldi hori?

3.7.20. Miles gloriosus Plautoren lanik ezagunena da. Askotan antzezten da, eta pelikulak ere egin dira.

Argumentua bihurria da. Bila ezazu ordenagailuan eta laburki kontatu. Bila ezazu lan honen irudi bat ere.

Informazio guztiarekin egin fitxa labur bat eta idatzi koadernoan.

3.7.21. Elkartu lana eta egilea.1. Comentarii de bello gallico A. Tito Livio2. Bellum Iugurthinum B. Seneka3. Ab Urbe condita C. Zesar4. De amititia D. Salustio5. De vita beata E. Zizeron

Erantzunak: 1..., 2..., 3..., 4..., 5...

1. Miles gloriosus A. Lukrezio2. De rerum natura B. Plauto3. Eneida C. Ovidio4. Ars amandi D. Virgilio5. Odak E. Horazio

85

Erantzunak: 1..., 2..., 3..., 4..., 5...

3.7.22. Irakurri 3.4. eta 3.5. puntuak eta erantzun galdera hauei.

1. Erdi Aroan, nork erabiltzen zuen latina? ........................................................................2. Erdi Aroan, Erromatar Inperioa hedatu ez zen zenbait lekutara iritsi zen latina. Nora,

adibidez? .................................................................................................................3. Erdi Aroan, zer neurritaraino zekien herriak latina?.......................................................4. Non gorde ziren Antzinateko idazleen liburuak? ...........................................................5. Nola egiten ziren liburuen kopiak? .................................................................................

.................................................................................................................................6. Zer desberdintasun zegoen latin klasikoaren eta Erdi Arokoaren artean? .....................

.................................................................................................................................7. Askoren ustez nor da azken autore klasikoa? ...............................................................8. Non, noiz eta zer erregeren garaian bizi izan zen? .........................................................9. Zer lan idatzi zuen? ........................................................................................................10. Zertaz hitz egiten du lan horrek? ..................................................................................

.................................................................................................................................11. Zer helburu zuen?..........................................................................................................12. Lortu al zuen? ...............................................................................................................13. Zer mendetan bizi izan zen Isidoro Sibiliakoa? ...........................................................

Zer idatzi zuen? .......................................................................................................14. Zertaz hitz egiten du lan horretan? .............................................................................15. Nola deitu zitzaion Alberto Magnori? ..........................................................................

Zergatik ote? .......................................................................................16. Noren jakituria bildu zuen Alberto Magnok? ...............................................................17. Zer mendetan bizi izan ziren Alberto Magno eta Tomas Akinokoa? ..........................18. Eskolastika Erdi Aroko korronte filosofikoa izan zen. Antzinako zer egileren

filosofia lantzen zuen korronte horrek? ..................................................................Bilatu eta esan zer mendetan bizi izan zen filosofo hori? .......................................

19. Zer bi lan garrantzitsu idatzi zituen Tomas Akinokoak? ...............................................................................................................................................................................

20. Zer gai dute Erdi Aroan latinez idatzitako liburu gehienek? ........................................21. Zer ezaugarri ditu poesia goliardikoak? .......................................................................

.................................................................................................................................22. Zer esan nahi du profano hitzak? ..................................................................................23. Nork idatzi zuen poesia goliardikoa? ...........................................................................

Zer da Carmina burana? ........................................................................................24. Nola du izena XV. eta XVI. mendeetan izan zen kultura-mugimenduak? .................

Zer gertatu zen latinarekin garai hartan? ................................................................25. Zertaz idatzi zuten humanistek? ...................................................................................26. Aipatu humanista batzuk. .............................................................................................27. Zer idatzi zuen Erasmo Rotterdamgoak? ......................................................................

Zertaz hitz egiten du liburu horrek? .......................................................................28. Aipatu XVII. mendeko filosofo batzuk. .......................................................................29. Zer filosofok idatzi zituen lan gehienak latinez? ........................................................

Nongoa zen? ...........................................................................................................

86

30. Zein da haren lanik garrantzitsuena? ............................................................................Zertaz da lan hori? ..................................................................................................

3.7.23. Adierazi baieztapen hauek egia (E) ala gezurra (G) diren:

1. Plauto Oktavio Augustoren garaian bizi izan zen. . . . .........2. Plautok teatro greziarra miresten zuen. . . . . . .........3. Plautoren obrarik ezagunena Miles gloriosus da. . . . .........4. Lukreziok Epikuro filosofo greziarraren pentsamendua azaldu zuen. . .........5. Lukreziok erlijio tradizionala miresten du, eta jainko-jainkosen bizitzaren

pasadizoak atseginez kontatzen dizkigu. . . . . .........6. Virgiliok nortasun herabea eta lotsakorra zuen . . . . .........7. Virgiliok Bukolikak lanean nekazarien bizimodua goratzen du. . . .........8. Virgilio Oktavio Augusto enperadorearen aurka zegoen. . . . .........9. Oktavio Augusto enperadoreak erbesteratu egin zuen Ovidio. . . .........10. Ovidiok Eneida idatzi zuen. . . . . . . .........11. Horazio esklabo ohi baten semea zen. . . . . . .........12. Horaziok poeta klasiko greziarrak miresten zituen. . . . .........13. “Carpe diem” esaldia Juvenalek idatzi zuen. . . . . .........14. Juvenal poeta komikoa zen. . . . . . . .........15. Juvenalek antzinako Errepublikaren baloreak berreskuratu nahi zituen. .........

3.7.24. Bilatu eta ikusi Arrosaren izena filma. Unberto Eko egileak idatzi zuen nobela homonimoan oinarrituta dago film hori.

Kontatu argumentua laburki.Filmaren ardatza kodize zahar bat da. Filmak ba al du zerikusirik ikasten ari garenarekin? Azaldu zehatz.

3.7.25. Aristoteles K.a. IV. mendean bizi izan zen. Filosofo horrek eragin itzela izan du mendebaldeko pentsamenduan.

Bilatu haren irudia eta hari buruzko informazioa. Aristotelesen filosofia oso zabala da. Aipatu zer arlo landu zituen.

Laburtu informazio guztia, eta adierazi koadernoan.

3.7.26. Carmina burana poesia goliardikoaren bilduma bat da. XX. mendean musikagile batek, Karl Offek, musika jarri zien zati batzuei.

Carmina buranaren zatirik ezagunena In taberna quando sumus (Tabernan gaudenean) da. Bilatu letra –nahikoa da Googlen in taberna quandu sumus idaztea-, irakurri eta adierazi zertaz hitz egiten duen.

Musika desberdineko hainbat bertsio daude. Entzun batzuk, eta esan zein gustatu zaizun gehiago eta zergatik.

3.7.27. Lehen poesia goliardikoaren zati bat jarri dugu. Saia zaitez itzultzen.Ezagutzen ez dituzun hitzak begiratu hiztegian.

87

3.7.28. “Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem” esaldiari honako itzulpena eman dakioke: “premiazkoa ez bada, ez dituzu izakiak biderkatu behar”. Aurrean esan dugun bezala, esaldi honek adierazten duen pentsamenduari “Okchamen labana” deitzen zaio. Idatzi Googlen “la navaja de Okcham”. Irakurri, eta gero adierazi zure hitzez zer esan nahi duen.

Zer eratara aplikatu daiteke filosofian edo zientzian?Eguneroko bizitzan, erabili al daiteke? Ipini adibide bat.

88

3.7.29. Erdi Aroan eta Aro Modernoan ezin konta ahaleko erlijio-testuak sortu ziren. Haietako asko gaur egunera iritsi dira, batez ere elizkizunetan. Aste Santua une egokia da haietako batzuk entzuteko.

Aste Santuan kristauek Kristoren pasioa, heriotza eta piztuera gogoratzen dute. Udaberriko ekinozioaren (normalki martxoak 21) ondoren izaten den lehenengo

ilargi betean ospatzen da. Horregatik, urte batetik bestera data aldatzen da. Aste Santua Erramu Igandearekin hasten da. Itun Berriak kontatzen duenez,

egun horretan Kristo Jerusalemen sartu zen, eta alaitasunez, erramu-adarrak eta palmak astinduz, abegi ona eman zion jendeak. Hurrengo egunetan Kristo preso hartu, zartailuz zigortu, epaitu, eta hil egin zuten gurutzean (Ostiral Santuan ospatzen da haren heriotza).

Hurrengo igandean, Pizkunde Igandean, Kristoren berpizkundea aldarrikatzen da. Igande hau kristautasunaren jairik garrantzitsuena da.

Aste horretan tristura, damua eta errukia da nagusi, Kristo hilik dago-eta. Egun, jende gutxik hartzen du Aste Santua ikuspegi horretatik, eta, askok, aldiz,

aprobetxatzen dute egun batzuk oporretan pasatzeko. Baina, beti ez da horrela izan. Otoitz eta dolu egunak ziren, eta testu sakratuak

irakurtzen ziren: Via crucis, Kristoren Pasioa, Missa pro defunctis, Zazpi Hitzak, Stabat mater...

Haietako bi aukeratuko ditugu.

a) Missa pro defunctis edo Requiem Missa.Norbait hiltzen denean egiten da meza mota hau. Otoitz bereziak egiten dira, eta

Jainkoari hildakoaren betiko salbamena eskatzen zaio. Otoiz horien artean ezagunena Dies irae da. Hartan munduaren bukaeran izango

den Azken Epaiketa iragartzen da; egun horretan Jainkoa etorriko da, bizitzan burutu ditugun ekintzak neurtuko ditu, eta infernura edo zerura bidaliko gaitu.

Testuari konpositore askok musika jarri diote. Dies irae ezagunenak dira kantu gregorianoan eginikoa, eta Mozartek, Bramshek eta Verdik konposatutakoak.

Testua luzea da. Hemen ahapaldi batzuk bakarrik ipiniko ditugu.Dies irae, dies illa Amorru eguna, egun huraSolvet saeclum in favilla mundua errauts bihurtuko denaTestet David cum sibilla hala Davidek nola sibilak iragarri zuten.

Quantus tremor est futurus Hura izua izango dena etorkizuneanQuando judex est venturus epailea etorriko deneanCuncta estricte discusurus gauza oro zehatz-mehatz aztertzera.

... ...Confutatis maledictis Madarikatuak aztoraturikFlammis acribus addictis su latzetara jaurtirikVocame cum benedictis eraman nazazu bedeinkatuekin

Sartu You Tuben, entzun hainbat bertsio, eta esan, zure ustez, zeinek adierazten duen egokien egun horretan zer gertatuko den.

89

Azken Epaiketa askotan irudikatu egin da eskulturan eta pinturan. Bilatu eta lortu irudi bat.

b) Stabat mater.Kristo gurutzean zegoela, ama eta Done Joan gerturatu zitzaizkion. Testu honek

adierazi nahi du Ama Birjinaren oinazea semea horrela ikustean.Hau ere idazti luzea da. Bakarrik lehenengo bi ahapaldiak ipiniko ditugu.

Oraingo honetan, egin ezazu zuk zeuk itzulpena.Stabat mater dolorosa Cuyus aninam gementemjuxta crucem lacrimosa contristatam et dolentem

dum pendebat filius. pertransivit gladius.

Bila ezazu eszena honen irudi bat ere. Itsatsi biak koadernoan, eta ondoan idatzi latineko testua. Eman dugun informazioarekin jarri azalpen bat.

Pergolesi musikariak XVIII. mendean musika hunkigarria jarri zion Stabat materi. You Tuben aurki ezazu eta entzun.

90

3.7.30. Elkartu izena eta hari dagokiona.

1. Tomas Akinokoa A. Espainiako humanista izan zen.2. Sevillako Isidoro B. Erregeak espetxean hiltzea agindu zuen. 3. Erasmo Rotterdamgoa C. Doctor angelicus deitu zitzaion.4. Luis Vives D. Filosofo arrazionalista zen. 5. Boezio E. VI. eta VII. mendeetan bizi izan zen. 6. Spinoza F. Moriae encomium idatzi zuen.

Erantzunak: 1 ..., 2 ..., 3 ..., 4..., 5..., 6...

91

3.7.31. Hautatu esaldia amaitzeko egokia den aukera (a, b, edo c).

1. Latinaren bilakaeraren ondorioz...a) hizkuntza italikoak sortu ziren.b) hizkuntza erromanikoak sortu ziren.c) frantsesa, gaztelania eta euskara sortu ziren.

2. Erdi Aroan elizak latina erabiltzen jarraitu zuen, hori zela eta...a) elizgizonek ekoiztu zituzten testu gehienak latinez idatzi zituzten.b) elizgizon guztiek latinez bazekiten. c) Euskal Herrian latina zabaldu zen.

3. Erromatar Inperioa hedatu ez zen zenbait lekutaraino iritsi zen latina Erdi Aroan. Adibidez...a) Espainia, Italia eta Frantzia.b) Alemania, Britainia eta Frantzia.c) Alemania, Polonia eta Irlanda.

4. Erdi Aroan...a) latinaren erabilera handitu egin zen herri xehearen artean.b) kultura elizgizonen eskuetan zegoen.c) inork ez zekien latinez hitz egiten.

5. Erdi Aroan latina aldatu egin zen, eta... a) ez zuen zerikusirik latin klasikoarekin. .b) hitz gehienen esanahia aldatu zen.c) neologismo asko sortu ziren.

6. Erdi Aroko latina(k)...a) zailagoa da guretzat ulertzeko.b) ez du lortzen Antzinatean izan zuen literatura maila.c) egitura konplexuagoa du.

7. Boezio...a) Hispanian jaio zen.b) Oktavio Augusto enperadorearen garaian bizi izan zen.c) V. eta VI. mendeetan bizi izan zen.

8. Boezio(k)...a) De consolatione philosophiae idatzi zuen.b) politikatik at bizi izan zen.c) espetxean sartu zuten, baina gero askatu zuten.

9. Boeziok bere lana idatzi zuen...a) erregeak agindu ziolakob) goi-mailako filosofoa zela erakusteko.

92

c) bere errugabetasuna aldarrikatzeko.

10. Isidoro Sibiliakoa(k)...a) X. mendean bizi izan zen. b) Etimologiak liburua idatzi zuen.c) Latinez ez zekien oso ongi; hala ere, haren lana oso goratua izan zen.

11. Alberto Magno bere garaiko gizonik landu eta jakintsuena izan zen. Hori zela eta...a) Doctor universalis deitu zitzaion.b) Europa osotik bidaiatu zuen.c) bere monasterioaren obra guztiak idatzi zituen.

12. Alberto Magno(k)...a) Summa contra gentiles idatzi zuen. b) Sevillako Isidororen ikaslea izan zen.c) musulmanen eta juduen kultura ezagutzen zuen.

13. Alberto Magno eta Tomas Akinokoa...a) italiarrak ziren.b) X. mendean bizi izan ziren.c) XIII mendean bizi izan ziren.

14. Tomas Akinokoa(k)...a) Toledoko unibertsitateko irakaslea izan zen. b) Aristotelesen filosofia kristautasunean txertatzea helburu zuen. c) Italian bizi izan zen beti.

15. “Entia non sunt multiplicanda praetar necessitatem” esaldia ezaguna da filosofian eta zientzian, eta harekin adierazten den pentsamendua(ri)...a) Tomas Akinokoaren Summa Theologican agertzen da. b) Eskolastikaren gailurra da.c) “Ockhamen labana” deitzen zaio.

16. Poesia goliardikoa(k)...a) bizitzaren une goibelak islatzen ditu.b) poesia jasoa zen, herriak ez zuen ulertzen.c) fraideen erlijio-kezkak jasotzen ditu.

17. Poesia goliardikoa(k)...a) zenbait fraidek eta unibertsitateko ikasleek idatzi zuten.b) erlijio-gaia du.c) herriaren debozioa, erlijiotasuna eta zintzotasuna aldarrikatzen ditu.

18. Carmina burana(k)...a) Poesia goliardikoaren bilduma da.b) herriak abesten zituen kantuak jasotzen ditu. c) Ama Birjinari eskainitako ereserkiak biltzen ditu.

93

19. XV. eta XVI. mendeetan, Errenazimenduan...a) Erdi Aroko gai guztiak ahazten dira. b) Antzinate klasikoaren eta latinaren berpizkundea izan zen. . c) poesia goliardikoak une gorena izan zuen.

20. Humanistek...a) latina ia-ia ez zuten erabili.b) ez zuten kontuan izan antzinako filosofia.c) gizakiaren ahalmenak goratzen dituzte.

21. Humanista garrantzitsu batzuk hauek dira:a) Tomas Moro, Luis Vives eta Laurendi Valla.b) Rotterdamgo Erasmo, Francis Bacon eta Rene Deskartes. c) Francis Bacon, Thomas Hobbes eta Rene Deskartes.

22. Moriae encominum (Eromenaren goraipamena)..a) Rotterdamgo Erasmok idatzi zuen.b) Rene Deskartesek idatzi zuen.c) Gillen Ockhamek idatzi zuen.

23. Erasmo Rotterdamgoa(k)...a) Aita Santuaren koipe-emailea izan zen. b) Eliza eta elizgizonen ohiturak kritikatu zituen. c) Rotterdamen bizi izan zen beti.

24. Baruch Spinoza(k)...a) Oro har, latinez idatzi zuen.b) XVI. mendean bizi izan zen. Humanista zen. c) frantziarra zen.

25. Baruch Spinoza(k)...a) judua zen eta juduek asko goratu zuten. b) espainiarra zen jaiotzez.c) naturari eta jainkoari buruz teoria berriak aurkeztu zituen.

94

3. BIBLIOGRAFIA

Latina gure hizkuntzetan44

95

4. LATINA GURE HIZKUNTZETAN

Latinaren historiaz hitz egin genuenean, hizkuntza erromanikoetan (gaztelania,frantsesa, italiera, portugesa... ) latinak eragin zuzena izan duela esan genuen. Ingelesa eta alemana ez dira erromantzeak, baina hitz asko latinetik hartu zituzten, Erdi Aroan batez ere.

Euskara ez da hizkuntza erromanikoa, ez eta indoeuroparra ere; hala ere, euskal hiztegian hitzen kopuru handi bat latinetik dator.

Atal honetan ikusiko dugu gure bi hizkuntzetan latinaren presentzia oso nabarmena dela. Hori egiaztatzeko, euskaran arreta gehiago jarriko dugu.

4.1. ETIMOLOGIAK

Etimologia hitza grekotik dator. Etimos egia esan nahi du, eta logos hitza, tratatu. Horrela, hitz baten etimologia bilatzen dugunean, hitz horren jatorria, edo barruko esanahia bilatuko dugu. Hitzen etimologia zein den jakitea oso beharrezkoa da zuzentasunez hitz egiteko.

96

4.1.1. Latinetik gaztelaniara.

Dakigun bezala, Espainian latinetik poliki-poliki beste hizkuntza batzuk sortu ziren. Garrantzitsuena gaztelania da.

Badakigu ere latinez kasuak zeudela, baina orain gaztelaniaz ez daudela. Noiz desagertu ziren? Uste dute V. eta X. mendeen bitartean gertatu zela hori.

Kasuak galtzen hasi ziren, baina akusatiboak luze iraun zuen. Hori dela eta, zuzenean latinetik datozen hitzek antza dute akusatiboarekin. Hala ere, gehienetan akusatiboaren azken /m/ hizkia galdu da; horregatik, hitz asko nominatiboarekin antza handiago dute akusatiboarekin baino.

Ikus dezagun; hitz hauek guztiak nominatiboan daude. Idatzi haien genitiboa, akusatiboa eta esanahia. Gero azpimarratu gaztelaniazko hitzarekin antza handiena duen kasua: nominatiboa edo akusatiboa.

nominatiboa genitiboa akusatiboa esanahia esanahiagaztelaniaz euskaraz

antrum ...................... ....................... ................... ..................consilium ...................... ....................... ................... ..................deus ...................... ....................... ................... ..................dies ...................... ....................... ................... ..................filius ...................... ....................... ................... ..................finis ...................... ....................... ................... ..................fraus ...................... ....................... ................... ..................fons ...................... ....................... ................... ..................hortus ...................... ....................... ................... ..................impetus ...................... ....................... ................... ..................labor ...................... ....................... ................... ..................limes ...................... ....................... ................... ...................lex ...................... ....................... ................... ...................mare ...................... ....................... ................... ...................metus ...................... ....................... ................... ...................monstrum ...................... ....................... ................... ...................mos ...................... ....................... ................... ...................navis ...................... ....................... ................... ...................nox ...................... ....................... ................... ...................oculus ...................... ....................... ................... ...................patria ...................... ....................... ................... ...................portus ...................... ....................... ................... ...................reditus ...................... ....................... ................... ...................rex ...................... ....................... ................... ...................tempus ...................... ....................... ................... ...................urbs ...................... ....................... ................... ...................virtus ...................... ....................... ................... ...................

Aztertu gaztelaniaz jartzean zer aldaketa izan duten hitz hauek:hortus, portus, fons: .......................................................................................................metus, tempus: ................................................................................................................rex, lex: ............................................................................................................................

Adierazi euskarazko zer hitz datorren latinetik: ..............................................................................................................................................................................................

97

Gaztelaniazko zenbait hiztegik, RAErenak adibidez, ekartzen dute zein den hitz bakoitzaren etimologia. Aukeratu hitz batzuk eta bilatu hiztegian haien jatorria.

4.1.2. Latinetik euskarara.

Latinaren eta euskararen arteko harremana oso luzea izan da. Batzuetan ez da erraza jakitea zer unetan hartu zuen euskarak hitz bat latinetik.

Hainbat une izan ziren. a) Inperio garaia: orain dela ia bi mila urte.b) Erdi Aroa: V. eta XV. mendeen bitartea.c) Aro Modernoa eta Garaikidea: XVI. mendetik aurrera. Epe honetan hitz

gehienak gaztelaniatik, okzitanieratik eta frantsesetik hartu zituen euskarak.

A. Zenbait kasutan ez da zaila bilatzea euskal hitz baten jatorri latinoa, erraz sumatzen baitugu haren iturria latina dela.

Adibidez, hemen euskarazko hitz batzuk dituzu. Bilatu hiztegian haien jatorrizko latin hitzak. Izen bat baldin bada, idatzi nominatiboa eta genitiboa.

nominatiboa genitiboafamilia .................... ........................arku .................... ........................kontseilu .................... ........................koroa .................... ........................arma .................... ...........................institutu .................... ...........................inbidia .................... ...........................lege .................... ...........................modu .................... ...........................natura .................... ...........................pinu .................... ...........................zirku .................... ...........................altu .............. .............. ...............

B. Beste batzuetan ez da horren erraza jakitea etimologia zein den, hitzaren forma aldatu delako, edo esanahiak beste ñabardura hartu duelako.

Hemen hitz sorta batzuk dituzu. Alde batean euskal hitza duzu, bestean, baina beste hurrenkera batean, latinezko jatorrizko hitza.

- Bukatu hitz horren enuntziazioa, kontuan hartuta izena, adjektiboa edo aditzen den (batzuetan enuntziatzea derrigorrezkoa da etimologia zein den ulertzeko).

- Azken zutabean idatzi latin hitzaren esanahia euskaraz.- Beheko aldean elkartu zenbakia dagokion letrarekin.

euskal latinezko enuntziazioa esanahiahitza hitza euskaraz1. errota A. fagus ........................................................ .....................2. erribera B. augurium ........................................................ .....................3. agur C. rota ........................................................ .....................4. errege D. ripa ........................................................ .....................5. pago E. rex ........................................................ .....................

98

1. gela A. pax ........................................................ .....................2. ziur B. finis ........................................................ .....................3. bake C. cicer ........................................................ .....................4. fidel D. cella ........................................................ .....................5. findu E. securus ........................................................ .....................6. txitxirio F. fides ........................................................ .....................

1. apustu A. possum ........................................................ .....................2. ardura B. asper ........................................................ .....................3. arima C. iocus ........................................................ .....................4. aspertu D. anima ........................................................ .....................5. lore E. flos ........................................................ .....................6. joko F. pono ........................................................ .....................7. botere G. arduus ........................................................ .....................

1. defentsa A. crux ........................................................ .....................2. gurutze B. moveo ........................................................ .....................3. mugitu C. defensa ........................................................ .....................4. gauza D. persona ........................................................ .....................5. pertsona E. ficus ........................................................ .....................6. jende F. pila ........................................................ .....................7. piku G. causa ........................................................ .....................8. pilare H. teneo ........................................................ .....................9. tente I. gens ........................................................ .....................

Emaitzak:1. multzoan: 1......; 2......; 3......; 4......; 5.......2. multzoan: 1......; 2......; 3......; 4......; 5......; 6.......3. multzoan: 1......; 2......; 3......; 4......; 5......; 6......; 7.......4. multzoan: 1......; 2......; 3......; 4......; 5......; 6......; 7......; 8......; 9.......

Adierazi multzo bakoitzean zer hitzek aldatu duten gehien esanahia:1. multzoan: ...................................................................................................2. multzoan: ...................................................................................................3. multzoan: ...................................................................................................4. multzoan:....................................................................................................

Euskarak latinetik zer unetan jaso zuen hitza, halako aldaketa fonetikoa izan zuen.

Esan zer aldaketa izan duten hitz hauek:fagus, ficus: ..............................................................................................................pax, potere (possum): ..............................................................................................persona, defensa: .....................................................................................................causa, cella, crux: ....................................................................................................rex, ripa, rota: ..........................................................................................................

99

C. Zenbait kasutan hitz baten aztarna jarraitzean, gauza harrigarriak edo bitxiak aurkitzen ditugu. Adibidez:

a. Donostia.Askotan, gaztelaniaz, santu bat aipatzen zenean, nongoa zen aipatzen zen ere:

Santo Tomás de Aquino, San Agustín de Hipona, San Ambrosio de Milán. Hori kristautasunaren hasieran gertatzen zen batez ere. Horregatik San Sebastián izendatzen zenean, haren jatorrizko lekua esaten zen: San Sebastián de Ostia. Ostia Erromatik gertu dagoen hiri bat da.

Euskaraz gaztelaniazko santo adierazteko latinezko dominus hitza hartu da: Doneztebe, Donapaleu, Donibane. Donostia hitza, baraz, dom(inus) eta Ostia hitzen elkarketa da.

b. doministiku.Guk, norbaitek usin egiten duenean, Jesus! esaten diogu; baina beste garai

batean edo leku batzuetan doministiku! esaten zen. Hitz hori dominus tecum latinezko hitzen elkarketa da. dominus, -i: jauna

te: tu izenordearen ablatiboacum: preposizioa (postposizioa kasu honetan)

Hau da: Jauna zurekin (izan dadila). Orain doministiku usinaren sinonimoa da.

c. errepide. Gaztelaniaz karroak pasatzen ziren lekuari carretera deitu ohi zitzaion (hitz hori

latinetik dator: carrus, -i edo currus, -us, gurdi, karru). Bide nagusiei, ordea, camino real deitu zitzaien, hau da: erregearen bidea. Errege hitza rex regis hitzetik dator.

Horrela bada, errepide izenak bi hitz elkartzen ditu, bat latinezkoa (rex) eta beste bat euskalduna (bide).

d. erlijioa.Hitz hori gaztelaniazko religión hitzaren parekoa da, eta latinetik dator, religio

religionis hitzetik, hain zuzen, eta hori religare aditzetik dator. Religare hitzak lotu esan nahi du. Horrela bada, erlijio hitzaren sakoneko

esanahian lotze kontzeptua dago. Erlijio baten jarraitzailea sinesmen batzuei lotuta dago.

e. Herriak, askotan, irakurri hitzaren ordez leitu esaten du, leer.Leitu eta leer hitzak latinezko legeretik datoz. Baina lego, -is, -ere, legi lectum

hitzak ez zuen, berez, irakurri esan nahi, bildu baizik. Testu batean begiradarekin hitzak biltzen ditugunean, orduan irakurri egiten

dugu. Honekin erlazionatuta dago legio, -onis, izan ere, legioan (erromatarren

harmadaren zatirik nagusia) gerrariak biltzen ziren. Leña eta legumbre (leka) hitzek ere jatorri hori dute.

Jakinmina izanez gere, hitz askoren arrastoari jarrai diezaiokegu.Adibidez:-Bilatu behean adierazten diren hitzen etimologia. Parentesi artean latinezko zer

hitzekin harremana duten argitzen zaizu.

100

-Irakaslearen laguntzarekin saia zaitez azaltzen, ustez, zer bideri jarraitu dion hitzak jatorrizko esanahitik gaurkora iristeko.

-Bilatu beste zenbait hitz, gaztelaniaz edo euskaraz, haiekin erlazionatuta daudenak, bakoitzaren eremu semantiko osatu arte.

Hitzak hauek dira:abokatu (voco), abortatu (orior), adostu (dorsum), akordio (cor), asamblada

(simul), foru (forum), kanpai (campus), gonbaratu (cum-paro), komuna (communis), konte (comes), koaderno (quattuor), goilare (coclea), eskapatu (ex-cappa), ispilu (specio), obeditu (audio), probintzia (provincia), tamaina (tam magnus), templu/denbora (templum/tempus)...

101

4.1.3. Euskaratik gaztelaniara.Euskarak eragin gutxi izan du gaztelanian. Hitz batzuk (garra, gavilán,

izquierdo, garbanzo... ) aurreindoeuroparrak dira, euskaratik etorritakoak agian.Beste aldetik, gaztelania beste hizkuntza erromanikoekin alderatzen badugu,

gauza bitxi bat gertatzen da. Latinez /f/ letraz hasten ziren hitzak beste hizkuntza erromanikoetara pasatu zirenean, /f/ hori gorde egiten zen, baina ez gaztelaniaz, ordea. Hizkuntza horretan hitz hasierako /f/ galdu egin da askotan, eta utzi duen aztarna /h/ bat izan da.

Zergatik?Dakigunez, gaztelania orain dela mila urte inguru sortu zen, gaurko Kantabria,

Burgos eta Errioxa probintzietan. Badakigu leku horietan X. mendean euskaraz hitz egiten zela. Hau da, gaztelaniaz hitz egiten hasi ziren pertsonek euskara ere bazekiten.

/F/ fonema, soinua, arraroa da euskaraz, are gehiago hitz baten hasieran. Dirudienez, jatorrizko euskaraz ez zeuden /f/tik hasten ziren hitzak. Horregatik orain dela mila urte gaztelaniaz hitz egiten hasi zirenek, euskaraz ere bazekitenez, /f/ hori ez zuten ahoskatzen

Ikus dezagun:Hainbat hizkuntzatan latinezko hitz batzuen esanahia jarriko dugu. Bete itzazu

falta diren zutabeak.

latina latina frantsesa portugesa italiera gaztelania euskaranom. gen.faba .................. féve feijâo fava ................. ............fatum................. fado fato ................. ............fames................. faim fome fame ................. ............farina................ farine fariña farina ................. ............ferrum.............. fer ferro ferro ................. ............faenum............. foin feno fieno ................. ............fel..................... fiel fel fiele ................. ............ficus.................. fique figo fico ................. ............filius................. fils filho filio ................. ............filum................ fil fio filo ................. ............folium.............. feuille folha foglia ................. ............forma.............. forme forma forma ................. ............formica............ fourni formiga formica ................. ............furnus.............. four forno forno ................. ............fossa................ fosse fossa fosa ................. ............fascis................ faisceau feixe fascio ................. ............fuga................. fuite fuga fuga ................. ............fumus.............. fumée fumo fumo ................. ............fusus................ fuseau fusso fuso ................. ............furo................. furet furâo ficanasso ................. ............

Lau hizkuntza erromaniko horien artean, zeinek du antza handiagoa eta txikiagoa latinarekin? .........................................................................................................

Euskal hitzen artean azpimarratu latinetik datozenak.Batzuetan, latineko hitz berak, gaztelaniaz, bi hitz eman ditu, bat /f/rekin eta

bestea /h/rekin.

102

Nahiz eta ariketa honetan ezin antzeman, hitz frantsesek badute ezaugarri berezi bat, beste hizkuntza horiek ez dutena. Zer ezaugarri da hori?......................................... .............................................................................................................................................

Haren esanahia ezagutzen ez duzun hitzen bat baldin badago, bilatu hiztegian eta idatzi koadernoan.

4.2. ESAMOLDEAK

Gure eguneroko bizitzan latinezko hitz eta esamoldeak erabiltzen ditugu batzuetan, bai gaztelaniaz, bai euskaraz. Haietako batzuk badakigu zer esan nahi duten. Gure elkarrizketa batean esamolde horiek erabiltzen baditugu, ematen du gure tesia azaltzeko pisuzko argudio erabiltzen ari garela, Antzinatearen jakituria gure alde ipiniko bagenu bezalaxe.

Azter ditzagun batzuk, bada, hobeto ulertzeko eta erabiltzeko.

Ariketak egin ditugunean, noizean behin esaldi horiek atera zaizkigu (2.7.13. eta 2.9.8 puntuetan adibidez). Esamoldeak ugari eta askotarikoak dira. Hona hemen beste batzuk.

a priori, a posteriori alea iacta estbis altius, citius, fortiusdeficit, superavit auri sacra famesde incognito collige, virgo, rosaset cetera dura lex, sed lexidem in dubio pro reoiunior, senior errare humanum estin situ divide et vincesin vitro fugit horareferendum fugit imparabile tempusultimatum omnes vulnerant, ultima necatversus si vis pacem, para bellumvox populi veni, vidi, vici...

Ba al dakizu zuk besteren bat? ............................................................................................................................................................................................................................

Bilatu nonbait edo galdetu norbaiti latinezko esamolde edo hitzak. Idatzi hemen...........................................................................................................................................................................................................................................................................................

103

Esamolde horiek ongi ulertzeko eta erabiltzeko ariketa batzuk egingo ditugu. Lau puntu jarraituko ditugu.

Aukeratu esamolde bat eta esan:1. Hitzez hitzezko esanahia.2. Esanahi zabala, orokorra. Batzuetan hitzez hitzezko esanahiak argibide

nahikoa ematen digunez, bigarren puntu honetan ez dugu aipamen luzerik egin behar. 3. Zer egoeratan erabiltzen da.4. Asmatu gertaera, egoera edo istorio xume bat, non, modu egokian, esamolde

hori erabil litekeen.

Adibidez, eman dezagun vox populi esamoldea aztertu nahi dugula.

1. Hitzez hitzezko esanahia.vox: vox, vocix (ahots), nominatibo singularra.populi: populus, -i (herri), genitibo singularra.

Beraz, hitzez hitzezko itzulpena hau da: herriaren ahotsa.2. Esanahi zabala.Adierazi nahi du gauza bat, gai bat, gertaera bat edo berri bat oso ezaguna eta

zabaldua dela; ia mundu guztiak ezagutzen duela, alegia. 3. Zer egoeratan erabiltzen da. Beste pertsona bati berri bat zer zabaldua dagoen adierazteko erabiltzen da,

baldin eta beste pertsona horrek berria ez badaki, edo oso jende gutxik dakiela uste badu.

4. Asmatu egoera, gertaera edo istorio xume bat, non, modu egokian, esamolde hori erabil litekeen.

Bi lagun kalean elkartzen dira, eta batak besteari zera esaten dio:- Ba al dakizu atzo zer jakin nuen? Asierrekin topatu nintzen kalean, eta esan

zidan Maiderrekin dabilela, eta oso maiteminduta daudela elkarrekin. Ezusteko handia hartu nuen, oso bestelako pertsonak dira eta.

- Baina, motel, zer mundutan bizi zaren; hori vox populi da, lagun guztiok bagenekien!

Vox populi esamoldeak beste zentzua du batzuetan. Badago beste esamolde bat hau dioena: vox populi, vox dei (herriaren ahotsa jainkoaren ahotsa da). Kasu horretan vox populi erabiltzen bada, irekia utzi behar da (vox populi...) edo esamolde osoa esan behar da.

Adiera horrekin esan nahi du herriak zerbait esaten edo erabakitzen duenean, onartu behar dugula, herriak beti arrazoia duelako.

Egin dezagun beste esamolde bat. Orain azken zatia bete gabe dago, zuk zeuk bete ezazu. Azter dezagun dura (est) lex, sed lex (est).

1. Hitzez hitzezko esanahia.dura: durus, -a, -um (gogorra), nominatibo singularra, femeninoa. lex: lex legis (lege), nominatibo singularra.sed: juntagailua (baina).est: sum, es, esse, fui aditza, indikatiboaren orainaldia (da).

Hitzez hitzezko itzulpena: legea gogorra da, baina legea da.

104

2. Esanahi zabala.Arauak eta legeak bete behar direla, nahiz eta batzuetan betetzeko zailak diren

edo/eta bidegabekoak direla iruditzen bazaigu ere. 3. Zer egoeratan erabiltzen da.Pertsona batek zerbait egin du. Bazekien hori egitean arauren edo legeren bat

urratzen ari zela, baina ez zitzaion hain larria iruditu, edo uste zuen arrazoia bazuela arauaren aurka ekiteko.

Hura egiteagatik zigorra jarri diote. 4. Asmatu gertaera edo istorio labur bat, non, modu egokian, erabil litekeen..................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

Egin ariketa bera beste zenbait esamolderekin. Laguntza behar baduzu, eskatu irakasleari edo beste norbaiti.

Haietako esamolde batzuk oso esanguratsuak dira; bai atal honetan erabili ditugunak, bai ariketetan atera zaizkigunak ere.

Aukeratu baten bat eta kartoi mehe batean letra handiz idatzi. Gero gelako paretan itsatsi. Aldatu esaldia astero, hilero... edo zuri egoki iruditzen zaizun aldioro.

105

Hiztegia 55

106

5.HIZTEGIA

Latina-euskara hiztegiaLaburdurak: m.: maskulinoa

f.: femeninoan.: neutroaprep.: preposizioaadb.: adberbioajunt.: juntagailuadep.: deponentea

A

a, ab ablatiboko prep.: -tik.abdo –is –ere abdidi abditum: ezkutatu.abeo –is –ire abii abitum: urrutiratu, arrutira joan. absum abes abesse abfui ----: ez egon, urruti egon.accipiter –tris m.: gabirai, mirotz.acer acris acre: zorrotz, latz, bizi. acerbus –a –um: gordin, heldugabe, garratz.acies –ei f.: punta, mutur.acriter adb.: zorrotz, anker.acutus –a –um: zorrotz.ad akusatiboko prep.: -(r)a, -(r)antzadficio –is –ere adfeci adfectum: erasan, eraginaditus –us m.: sarrera, sarbide.adsum ades adesse adfui ---- : egon, aurrean egon.Aeneas –a m.: Eneas.Afrodita –ae f.: Afrodita, Venus. Maitasuna, edertasuna eta ugalkortasunaren jainkosa.

Haren semea Eros edo Kupido zen, zeinek maitasuna banatzen zuen gezien bitartez.

ager agri m.: orube, zelai, landa.agnus –i m.: bildots.agricola –ae m.: nekazari.aio ais ait... aditz defektiboa: baieztatu, (baietz) esan.ala –ae f.: hegala.albus –a –um: zuri.aliquis aliqua aliquid: norbait, zerbaitalius –a –ud: beste (bat).alter era erum: bestea.altius adb.: altuago.altus –a –um: altu.amabilis –e: maitagarri, adeitsu.ambulo –as –are –avi –atum: ibiliamicus –i m.: lagun.

107

amo –as –are –avi –atum: maite.ancilla –ae f.: neskame.angelus –i m.: aingeru.anima –ae f.: bizitza, arima; putz.animus –i m.: adore; arima.annus –i m.: urte.ante adb.: aurrean;

akusatiboko prep.: -(r)en aurrean.antiquus –a –um: antzinako.antrum –i n.: kobazulo, harpe.anulus –i m.: eraztun.aperio –is –ire aperui apertum: ireki.Apollinis: Apollo –inis hitzaren genitibo singularra; Apolo jainkoa. Apollinis dei...:

Apollo jainkoaren...appello –as –are –avi –atum: hitz egin, deitu.apud akusatiboko prep.: -(r)en ondoren, aldean.aquila –ae f.: arrano.aquitanus –a –um: Akitaniarra. Akitania Galiaren hego mendebaldeko eskualdea da.ara –ae f.: aldare.aranea –ae f.: armiarma.arcus –us m.: arku, uztai.arduus –a –um: altu; zail. Superlatiboa arduisimus. arma –orum n.: armak (hitz hau pluralean bakarrik deklinatzen da).aro –as –are –avi –atum: goldatu.ars artis f.: trebetasun, arte. ascendo –is –ere ascendi ascensum: igo.asinus –i m.: mando.aspectus us m.: irudi, agerpen; itxura.asper aspera asperum: latz, nekezko.assuesco –is –ere assuesi assuetum: ohi izan, ohitura izan. astutus –a –um: maltzur, amarrutsu.at junt.: ordea, baina. atque junt.: eta.audax –acis: ausart, ausarditsu.audio –is –ire –ivi –itum: entzun.augurium –ii n.: iragarpen.auris –i f.: belarri.Avernus –i m.: infernu, abernoa.aviditas –atis f.: irrika, gogo bizi.avis –is f.: hegazti.

B

balanus –i f.: ezkur.beatus –a –um: zoriontsu.Belgae –arum m.: belgiarrak, Galiaren ipar aldean bizi zirenak.bellum –i n.: guda.bibo –is –ere bibi ----: edan; inperatibo: bibe (edan ezazu).

108

biennium –ii n.: bi urte, biurteko.bis: bi bider, bigarren aldia. blanditia –ae f.: fereka, losintxa, pizgarri.bos bovis m./f.: idi/behi.brevis –e: labur, motz.bursa –ae f.: boltsa.

C

cado –is –ere cecidi casum: erori.Calendae edo Kalendae –arum f.: Kalendak, hilabete bakoitzeko 1. eguna. Pluralean

bakarrik deklinatzen da. campus –i m.: landa, lur zabal.canis –is m.: txakur.candidus –a –um: zuri.cano –is –ere cecini cantum: abestu.canto –as –are –avi –atum: abestu. cantus –us m.: kantu, abesti.capella –ae f.: ahuntz.capio -is -ere cepi captum: hartu, harrapatu.cappa –ae f.: kapa. caput –itis n.: buru. carmen –inis n.: abesti, kantu, poema. caro carnis f.: haragi.castrum –i n.: kanpamendu.causa –ae f.: zio; gai.cecidi: cado aditzaren lehenaldi burutua. cella –ae f.: gela, biltegi.Celtae –arum m.: zeltak, erdialdeko Galian bizi zirenak. cena –ae f.: afari.centum: ehun.cepi: capio aditzaren lehenaldi burutua.cera –ae f.: ezko, argizari.cervus –i m.: orein. cesso –as –are –avi –atum: gelditu, geldirik egon; berandutu.ceterus –a –um: gainontzeko.chorda –ae f.: korda, soka.chorus –i m.: koru, abesbatza. cibus –i m.: janari, elikadura.cicer –ris n.: garbantzu, txitxirio. circum adb.: inguru(an);

akusatiboko prep.: -(r)en inguruan.citius adb.: azkarrago. citus –a –um: azkar, arin.civis civis m.: hiritar.civitas –atis f.: hiri.clamitans –antis: oihu egiten duena, oihu eginez; clamito aditzaren orainaldiko

partizipioa da.

109

clamito –as –are –avi –atum: oihu egin. classicum –i n.: tutu, turuta, turutaren soinua.claudo –is –ere clausi clausum: itxi. clavis clavis f.: giltza, klabe.coclea –ae f.: barraskilo. colligo –is –ere collegi collectum: bildu; batu. Inperatiboa: collige.collum –i n.: lepo. Colonia Claudia –ae f.: Kolonia hiria, Köln.columba ae f.: uso.comes comitis m.: lagun.compungo –is –ere compunsi compunctum: sastatu. communis –e: komun, erkide.consiliator –oris m.: aholkulari.consilium –ii n.: aholku, erabaki.consolor –aris –ari consolatus sum dep.: kontsolatu.conspicio –is –ere conspexi conspectum: ikusi, begiratu.contra adb.: aurrez aurre; aldiz, ordea;

akusatiboko prep.: -(r)en aurka.contristo –as –are –avi –atum: atsekabetu, goibeldu, nahigabetu. Partizipioa

contristatus –a –um. copiosus –a –um: oparo, ugari.cor cordis n.: bihotz. corcodilus –i m.: krokodilo. cornu us n.: adar.corona –ae f.: koroa.corono –as –are –avi –atum: koroatu; apaindu; bukatu.corpus corporis n.: gorputz. correptus –a –um: harrapatu(a); corripio aditzaren partizipioa. crudelis –e: krudel, anker.cum ablatiboko prep.: -(r)ekin;

junt.: -enean (cum... vidit: ikusi zuenean...).crux crucis f.: gurutze.cupio –is –ere cupivi/cupii cupitum: desiratu, irrikatu.cura –ae f.: arreta, kontu. curo –as –are –avi –atum: zaindu; sendatu.curro –is –ere cucurri cursum: korrika egin, arin ibili.currus –us m.: gurdi.cuspis –idis f.: tontor.cutis cutis f.: larru, larmintz.

D

Daedalus –i m.: Dedalo. Minosek, Kretako erregeak, labirintoa eraikitzea agindu zion, hor Minotauro munstroa sartzeko. Dedalo labirintoan itxita gelditu zen, baina

hegalak muntatu zituen, eta haiekin ihes egin zuen. de ablatiboko prep.: -tik; -ri buruz.dea deae f.: jainkosa.debitum –i n.: zor.

110

decem: hamardecimus –a –um: hamargarren.defensa –ae f.: defentsa; mendeku. deficio –is –ere defeci defectum: bereizi; falta izan, ez izan.defunctus –a –um: hildako, hil.denuo adb.: berriro, beste behin.deploro –as –are –avi –atum: negar egin, deitoratu. descendo –is –ere descendi descensum: jaitsi. desperatus –a –um: etsiak jota, etsia.despicio –is –ere despexi despectum: erdeinatu, gutxietsi, goitik begiratu.desum dees deesse defui ----: ez egon, falta izan.deus dei m.: jainko.Diana –ae f.: Diana, basoen jainkosa; ilargiarekin bat egiten zaio ere. dico –is –ere dixi dictum: esan.dies diei f.: egun.differo difers diferre distuli dilatum: sakabanatu; atzeratu. digitus –i m.: hatz.discedo –is –ere discessi discessum: alde egin, urrutiratu.disco –is –ere didici ----: ikasi.discurro –is –ere discurri/discucurri discursum: azkar jaitsi, ibili, joan.divido –is –ere divisi divisum: zatitu, zatikatu.divisus –a –um: zatitu(a).divitiae –arum f.: aberastasunak (hitz hau pluralean bakarrik deklinatzen da).do das dare dedi datum: eman.docilis –e: otzan.dolens –entis: mindu(a), atsekabetu(a).dolo dolonis m.: ezten, sastakai.dolorosus –a –um: mindu(a).dolus –i m.: iruzur.domina –ae f.: andredominus –i m.: jaun, nagusi.domus –us f.: etxe.dono –as –are –avi –atum: oparitu, eman.donum –i n.: opari.dormio –ir –ire –ivi –itum: lo egin.dorsum –i n.: bizkar, atzealde.dubium –ii n.: zalantza, duda-muda.duco –is –ere duxi ductum: eraman, gidatu.dulcis –e: gozo.duo duae duo: bi.dum adb.: bitartean, -n artean. durus –a –um: gogor. dux ducis m.: nagusi, jaun.

E

e edo ex ablatiboko prep.: -tik.educo –is –ere eduxi eductum: pasarazi, atera.ego: ni(k).

111

eo is ire ii/ibi itum: joanequidem adb.: benetan, zalantzarik gabe.equus equi m.: zaldi.eripio –is –ere eripui ereptum: erauzi, kendu.erro –as –are –avi –atum: nahasi, oker ibili, erratu.et junt.: etaetiam adb.: ere (bai).Euridica –ae f.: Euridize. ex ablatiboko prep.: -tik.excitatus –a –um: excito aditzaren partizipioa, asaldatu(a).excito –as –are –avi –atum: aterarazi, asaldatu. exemplum –i n.: eredu; adibide. exeo –is –ire –ii/-ivi –itum: atera.exerceo –es –ere exercui exercitum: landu, jardun, ari izan. exercitus –us m.: harmada.exitus –us m.: irteera, bukaera. extra adb.: kanpoan;

akusatiboko prep.: -(r)en kanpo.

F

faba –ae f.: baba.facio –is –ere feci factum: egin; antolatu.faenum –i n.: belar ondu.fagus –i f.: pago. famelicus –a –um: goseti, gose.fames famis f.: gose.familia –ae f.: familia.farina –ae f.: irin. fascis fascis f.: sorta.fatum –i n.: patu, zori.faux faucis f.: aho, eztarri; ate.fel felis n.: behazun. felix –icis: ugalkor; zoriontsu.fenus –oris n.: interes, etekin, onura, hobari.fera –ae f.: basapizti.fermosus –a –um: eder, polit. fero fers ferre tuli latum: eraman.ferox –ocis: oldarkor, anker.ferrum –i n.: burdin. ficus –i f.: piku.fides –ei f.: leialtasun. filius –ii m.: seme.filum –i n.: hari.finis finis m.: bukaera.flagellum –i n.: zartailu, zigor. flos floris f.: lore. flumen fluminis n.: ibai, erreka; ibaiaren uraren indarra.

112

folium –ii.: orri, hosto.fons fontis f.: iturri.forma –ae f.: forma. formica –ae f.: txindurri. fortis –e: indartsu.fortius adb.: indartsuago, bortitzago. fortuna –ae f.: fortuna, zori.forum –i n.: foru, plaza. fossa –ae f.: hobi, zulo; indusketa. fraus fraudis f.: iruzur.frivolus –a –um: azaleko, kaskarin. frons frontis f.: bekoki; aurpegi. fructus –us m.: fruitu.frustra adb.: alferrik. fuga –ae f.: ihesa.fugio –is –ere fugi fugiturus: ihes egin. fumus –i m.: ke.furnus –i m.: labe.furo furonis m.: hudo. fusus –i m.: ardatz.

G

Galli –orum m.: galiarrak.Gallia –ae f.: Galia.gemens –entis: kexati, negarti.gens gentis f.: enda; jende. genu –us n.: belaun.genus generis n.: arraza, genero. Germania –ae f.: Germania.gingiva –ae f.: ortzaren oi. gladius –ii m.: ezpata. graecus –i m.: greziar.gratus –a –um: atsegina.gravis –e: pisutsu, astun.

H

habeo –es –ere habui habitum: izan, eduki.habito –as –are –avi –atum: bizi.hasta –ae f.: adar.herba –ae f.: belar.hercle! harridura: Herkules, arren!Hiberus –i m.: Ebro ibaia.1 hic adb.: hemen2 hic haec hoc: hau.

113

hispanus –i m.: Hispaniakoa.homo hominis m.: gizon.honos honoris m.: ohore. hora –ae f.: ordu. horreo –es –ere horrui , ----: beldurtu, ikaratu, dar-dar egin.hortus –i m.: baratze, ortu. humanus –a –um: giza (hitz-elkartuetan), gizatiar.humus –i f.: lur.

I

iacio –is –ere ieci iactum: bota, jaurti.iam adb.: ba-, dagoeneko, jadanik.ianuarius –ii m.: urtarril.ianuarius –a –um: urtarrileko.ibi adb.: hor (bertan).Icarus –i m.: Ikaro, Dedaloren semea. Aitak, Dedalok, ezkoz eta lumez hegalak egin

zizkion, Kretako labirintotik alde egiteko. Aitak oso gora ez joateko ohartarazi zion. Baina Ikarok ez zion jaramonik egin. Eguzkiak ezkoa urtu zuen, eta Ikaro itsasora erori zen.

idem eadem idem: ber (bera).igitur junt.: hortaz.ii: eo aditzaren lehenaldi burutua. ille illa ilud: hori, hura. illic adb.: hor, une horretan.ignis ignis m.: su.imago imaginis f.: irudi.imberbis –e: bizargabe.imparabilis –e: geldiezin, geldigaitz. imperium –ii n.: aginte, inperio. impetus –us m.: indar, kemen; mugimendu. improbus –a –um: oso handi, gehiegizko; maltzur, gaitzeko. in akusatiboko prep.: -(r)a, -(r)aino;

ablatiboko prep.: -n.incipio –is –ere incepi inceptum: hasi.incognitus –a –um: ezezagun; aztertu gabeko.incola –ae: biztanle.incolo –as –are –avi –atum: (leku batean) bizi.incumbo –is –ere incubui incubitum: -i egon, -(r)en erantzukizuna izan.inde adb.: hortik.indignatus –a –um: biziki mindu, sumindu, gaitzitu.inferus –i m.: infernu. Erromatarrek hitz honen plurala bakarrik erabiltzen zuten: inferi

–orum.inflo –as –are –avi –atum: puztu, putz egin. initium –ii n.: hasiera.inferior –ius: baxuago, behean dagoena.infra adb.: azpian;

akusatiboko prep.: -(r)en azpi(an).

114

iniustus –a –um: bidegabe.inquit aditz defektiboa: esaten du, esan zuen. insolentia –ae f.: errespetugabekeria, lotsagabekeria, ausarkeria.institutum –i n.: proiektu; erakunde; institutu.intendo –is –ere intendi intentum: zabaldu, handitu, tenkatu.inter akusatiboko prep.: -(r)en artean. interficio –fecis –ficere –feci –fectum: hil, suntsitu.interrogo –as –are –avi –atum: galdetu, itaundu. intersum interes interesse interfui ----: tartean egon.interpidus –a –um: ausart. intro –as –are –avi –atum: sartu. invidia –ae f.: bekaizkeria, gorroto.iocus –i m.: txantxa, joku.ipse ipsa ipsud: hura bera. iratus –a –um: haserretu(a), zakartu(a).irrideo –es –ere irrisi irrisum: iseka, burla egin. is ea id: hau, hori, bera. ita adb.: horrela, modu horretan.italia –ae f.: Italia. iter itineris n.: bide. iterum adb.: berriro.iunior –oris: gazteago; iuvenis –e (gazte) adjektiboaren konparatiboa. ius iuris n.: justizia, lege, eskubide.iuvenis –e: gazte. iuventus –utis f.: gaztaroa, gazteria. iuvo –as –are iuvi iutum: lagundu. iuxta adb: ondoan, gertu;

Akusatiboko prep.: -(r)en ondoan, -(r)en gertu.

L

labor laboris m.: neke, esfortzu, lan.lacrimosus, -a –um: negartsu, negarrez. lacus –us m.: aintzira, laku, urmael. laetus –a –um: alai.laniger –eri m.: artiledun, bildots.lapis lapidis m.: harri.latus –a –um: zabal. Konparatiboa latior –ius: (baino) zabalago. lego –is –ere legi lectum: bildu; irakurri. lepus leporis m.: erbi. levis –e: arin.lex legis f.: lege.libertas –tatis f.: askatasun.Liger –eris f.: Loira ibaia; Loire.limen liminis n.: ate; bizi egoitza.limes limitis m.: muga; bidezidor. linea –ae f.: marra (idatzia); soka..lingua –ae f.: mihi; hizkuntza.

115

lira –ae f.: lira. litus litoris n.: itsasertz, hondartza.locus –i m.: leku, toki.Londinium –ii n.: Londres, London.longus –a –um: luze.luceo –es –ere luxi ----: distiratu, dirdiratu. loquor –eris –eri locutus sum aditz dep.: hitz egin;

locutus est leo: hitz egin zuen lehoiak.ludo –is -.ere lusi lusum: jolastu.ludus –i m.: jolas, joko.Lugdunum –i n.: Lyon.lupus –i m.: otso.Lutetia (Parisiorum) –ae f.: Lutezia; egungo Paris.

M

maestus –a –um: triste, hits, goibel.magister –tri m.: nagusi; gidari; irakasle.magnitudo –inis f.: tamaina handia, handitasun. magnus –a –um: handi.maior –oris: handiago. male adb.: gaizki.1 malum –i n.: sagar.2 malum –i n.: gaitz, gaizki(a).malus –i f.: sagarrondo.manus –us f.: esku.mare –is n.: itsaso.Massilia –ae f.: Marseilla, Marseillemater matris f.: ama.matrimonium –ii n: ezkontza; senar-emazteak.maturus –a –um: heldu(a). medicus –i m.: sendagile, kirurgialari.Mediolanum –i n.: Milan, Milano. medium –ii n.: erdi.mehercule!: Herkules, arren!membrum –i n.: atal, soin atal.mens mentis f.: buru, gogo, arima, mente.mensa –ae f.: mahai.mensis mensis m.: hilabete. meridies –ei f.: hegoalde; eguerdi.metus –us m.: beldur.meus –a –um: nire, nirea.miles militis m.: gerrari.mille: mila.minimus –a –um: oso txiki, txikien. mitto –is –ere misi missum: bidali; eraman; utzi, laga.modius –ii m.: modio (bederatzi litroko edukiera-neurri bat).modus –i m.: modu.

116

mons montis m.: mendi.mordeo –es –ere momordi morsum: kosk egin. moriens –entis: hilurren, hilzorian dagoena. morior –eris –eri mortuus sum dep.: hil. mors mortis f.: heriotza. mortalis –e: hilkor.mortuus –a –um: hil, hilik, hilda.mos moris m.: ohitura.motus –us m.: mugimendu.moveo –es –ere movi motum: higitu, mugitu.mulier mulieris f.: andre, emakume. multus –a –um: asko.mundus –i m.: mundu.murus –i m.: murru, harresi.musca –ae f.: euli.musicus –i m.: musikari, poeta.

N

nam junt.: zeren (eta), bait-, -lako. natus –a –um: jaio(a), seme. natura –ae f.: natura.nauta –ae m.: marinel.navigo –as –are –avi –atum: itsasoz ibili, nabigatu.navis navis f.: (itsas)ontzi. neco –as –are –avi –atum: hil.necopinum adb.: ezustean, ustekabean. nego –as –are –avi –atum: ezetz esan, ukatu.negotium –ii n.: lan, ardura. nemo neminis: inor ez.Neptunus –i m.: Neptuno, itsasoaren jainkoa. Koroarekin eta hiruhortzarekin

irudikatzen dute. Itsasoaren gainetik ibiltzen da, zaldiz tiratutako gurdi batean. Poseidon jainko greziarraren antzekotzat hartzen da.

neque... neque junt.: ez... ezta (ere).niger nigra nigrum: beltz.nihil adb.: ezer ez.niscus –us m.: ahalegin, indar, neke, esfortzu.nolo –is –ere nolui ----: nahi ez (izan). non adb.: ez.nondum adb.: oraindik ez. nullus –a –um: inongo; inor (ez); bat ere (ez).novem: bederatzi.novissime adb.: azkenean. nox noctis f.: gau.nunc adb.: orain.nympha –ae f.: ninfa.

117

O

obiurgo –as –are –avi –atum: aurpegiratu.octo: zortzi.oculus –i m.: begi.omnis –e: dena, guzti.oppidum –i n.: hiri harresitua. opprimo –is –ere oppresi oppresum: estutu, zanpatu, harrapatu.optimus –a –um: ezin hobe, optimo.opus operis n.: lan, obra.orior oris oriri ortus sum oriturus dep.: altxatu, atera; hasi; jaio. orno –as –are –avi –atum: apaindu.1 os oris n.: aho.2 os osis n.: hezur. ostium –ii n.: sarrera, atea.otium –ii n.: atseden, opor. ovis ovis f.: ardi.

P

pactum –i n.: itun, hitzarmen, paktu.Padus –i m.: Po ibaia. pareo –es –ere parui paritum: agertu; amore eman.pario –is –ere peperi partum: erditu, ekoitzi.paro –as –are –avi –atum: prestatu.pars partis f.: alde, atal, zati. Partem facere: banatu.paternus –a –um: aitaren, gurasoen.parvus –a –um: txiki.passer –eris m.: txolarre, etxetxori. pater patris m.: aita. patria –ae f.: aberri.pax pacis f.: bake. pellis pellis f.: larru. pendeo –es –ere pependi ----: eseki.pendo –is –ere pependi pensum: ordaindu; aintzat hartu, balioetsi.penna –ae f.: hegala.per akusatiboko prep.: -tik, -(r)en zehar; -(r)en bitartean. periculum –i n.: arrisku.peritus –a –um: trebe.pernicitas –tatis f.: bizkortasun, zalutasun. persona –ae f.: mozorro, maskara; paper, rol. pertinax pertinacis: setatsu; zikoitz. pertranseo –is –ire –ivi (ii) –itum: zeharkatu, gurutzatu, alderik alde igaro.pes pedis m.: hanka, oin.pila –ae f.: zutabe, pilare. pilum –i n.: lantza.

118

pinus –i f.: pinu. pirata –ae m.: pirata, itsaslapur. pius pia pium: jainkozale, pietatea duena. planta –ae f.: landare; oinazpi.plebs plebis f.: jende xehe, plebe. ploro –as –are –avi –atum: negar egin. Plutus –i edo Pluto –onis m.: Pluto edo Pluton. Pluto aberastasunaren jainkoa zen eta

Pluton infernuena. Hasieran bi jainko ziren, baina gero bat egin zuten. Greziarrek Pluto (aberats) izena erabiltzen zuten Hades hitza ez ahoskatzeko, hori egitea zori txarreko baitzen.

poeta –ae m.: poeta.Polyphemus –i m.: Polifemo. Poseidon jainkoaren semea. Bekokiaren erdian begi

bakarra zuen. Ulises eta berarekin zihoazenak haren kobazuloan sartu ziren, orduan Polifemo haiek banan-banan irensten hasi zen. Grekoek ardoa eman zioten, eta, mozkortuta, lo zegoenean, haga batez itsutu zuten.

pomum –i n.: fruitu. pono –is –ere posui positum: ipini, kokatu. porta –ae f.: ate.porto –as –are –avi –atum: eraman.portus –us m.: portu, kai. possum potes posse potui ----: ahal izan; non possum: ezin izan. post adb.: atzean, atzeruntz;

akusatiboko prep.: -(r)en atzean, ondoren. postea adb.: gero, berehala. posterioris –e: geroago datorrena; posterus –a –um (geroagoko) adjektiboaren

konparatiboa.potator –oris m.: edale, mozkor. potens potentis: boteretsu; handigarria potentior (boteretsuen).praemetuo –is –ere ---- ----: aurretik beldur izan, susmatu.praesto –as –are praestiti praestitum: erantzun, erantzule izan; maileguz utzi.praeter adb.: salbu, izan ezik;

akusatiboko prep.: salbu, izan ezik; -(r)en aurrean. praetor –oris m.: pretore (magistratu erromatarra, justizia banatzen zuena).pratum –i n.: zelai. primus –a –um: lehen, lehenengoa. princeps principis m.: printze, lehenengoa. prior prius: lehenagoko; primus –a –um adjektiboaren konparatiboa. priscus –a –um: antzinako.pro ablatiboko prep.: -(r)en aurrean, ondoren; -(r)en alde.probatio –onis f.: froga; argudio.procella –ae f.: ekaitz. procul adb.: urruti.profundus –a –um: sakon. promoveo –is –ere promovi promotum: aurrera joan, aitzinatu. propheta –ae m.: profeta. propitius –a –um: aldeko, bihozbera, errukior. propositus –us m.: asmo, intentzio, erabaki. propter adb.: gertu;

akusatiboko prep.: -(r)engatik.prossum prodes prodesse profui ----: baliatu, erabili.

119

provincia –ae f.: kargu, gobernu, ardura; probintzia.proximus –a –um: ondoko, hurbil. prudentia –ae f.: zuhurtasun. pulcher pulchra pulchrum: eder.puella –ae f.: neska.puer pueri m.: mutil. pugna –ae f.: borroka.purus a- -um: garbi, bekaturik gabekoa.

Q

quaero –is –ere quaesivi quaesitum: bilatu.quam galdegilea eta konparatiboa: latior quam bovis (idia baino zabalagoa);

harridura ere adierazten du: quam tarda es!: zer... !quamlibet adb.: nahi (izan) haina.quattuor: lau.quartus –a –um: laugarren.-que junt., beti beste hitz bateri itsatsia joaten da: eta. quercus –us f.: arte.querela –ae f.: aiene, auhen, kexa.queror –ris –eri questus sum dep.: kexu izan, kexatu. questus –us m.: kexa, intziri. qui quae quod: nor(k). quia junt.: zeren, -lako. quingenti: bostehun.quinquaginta: berrogeita hamar. quinque: bost.quintus –a –um: bostgarren.quisquam quaequam quidquam: norbait, zerbait. quomodo adb. galdegilea: nola?quondam adb.: behin (batean). quoque adb.: ere (bai).

R

ramus –i m.: adar.rana –ae f.: igel.rapio –is –ere rapui raptum: harrapatu, ehizatu, lapurtu. rasus –a –um: lau, leun; garbi; moztu(a).ratis ratis f.: txalupa; txalupaz osatutako zubi. reditus –us m.: itzulera; errenta, irabazkin, rédito.refero refers referre rettuli relatum: itzularazi; ezarri; lehengoratu.regalis –e: erregeren, errege-.regina –ae f.: erregina.relinquo –is –ere reliqui relictum: utzi.Remus –i m.: Remo, Romuloren anaia.

120

repello –is –ere reppuli repulsum: errefusatu, arbuiatu. requiro –is –ere requisivi requisitum: bilatu, eskatu. res rei f.: gauza.respicio –is –ere respexi respectum: atzerantz begiratu. respondeo –es –ere respondi responsum: erantzun.reus rei m.: auzi batean parte dena; auziperatua, salatua. rex regis m.: errege.ripa –ae f.: ur-bazter, itsasbazter, ibaibazter.rivus –i m.: erreka, ibai. robustus –a –um: mardul, indartsu.rogo –as –are –avi –atum: eskatu, galdetu. romanus –i m.: Erromako, erromatar.romanus –a –um: erromatar. Romulus –i m.: Romulo. Erromaren sortzailea izan zen; bere anaia, Remo, hil zuen. rota –ae f.: gurpil.rugosus –a –um: zimur.rumpo –is –ere rupi ruptum: hautsi.rursus adb.: berriro; atzerantz.rus ruris n.: lurra; landa-jabetza.rusticus –a –um: landakoa, nekazal.

S

sagitta –ae f.: gezi.salio –is –ere salui saltum: jauzi (egin).Salmanthica –ae f.: Salamanka.saltus –us m.: baso.sano –as –are –avi –atum: zaindu, sendatu.saxum –i n.: haitz.schola –ae f.: eskola. scio scis scire scii/scivi scitum: jakin. scopulus –i m.: haitz.scribo –is –ere scripsi scriptum: idatzi, marraztu. scriptus –a –um: scribo aditzaren partizipioa (idatzia).secundus –a –um: bigarren.securus –a –um: lasai, ardurarik gabe.sed junt.: baina.semianimus –a –um: erdi hilik.senatus –us m.: Senatua, Erromako Errepublikaren erakunde politiko nagusia. Begirune

handiko adineko gizonek parte hartzen zuten bertan. Erabaki garrantzitsuenak haiek hartzen zituzten. Inperio garaian itzala galdu zuen.

senex senis: zahar.senior –oris: zaharrago; senex senis adjektiboaren konparatiboa. septem: zazpi.Sequana –ae m.: Sena, Seine.sequor –eris –eri secutus sum dep.: jarraitu; -i joan, -i egon; me sequetur tertia: niri

doakit hirugarrena, hirugarrena niretzat da. serva –ae f.: zerbitzari, jopu (andre).

121

servo –as –are –avi –atum: zaindu; bete.servus –i m.: zerbitzari, jopu (gizon).severe adb.: serioski, zorrozki.sex: sei.sic adb.: honela, horrela. silva –ae f.: baso. silvester silvestris silvestre: basoko, basati.similis –e: berdin(a).simul adb.: batera, aldi berean. sine ablatiboko prep.: gabe.sit: sum aditzaren subjuntiboaren orainaldia; ubi currendum sit scio: badakit non joan

behar den azkar. situs –us m.: leku, kokagune. socius –a –um: elkartu, kidetu; kide.sol solis m.: eguzki.solacium –ii n.: kontsolagarri, pozbide. solutus –a –um: solvo aditzaren partizipioa, askatua(a), libre. solvo, -is –ere solvi solutum: askatu; ordaindu.specio specis specere spexi spectum: begiratu. specus –us m.: haitzulo, harpe. sponsor –oris m.: bermatzaile.stella –ae f.: izar.stilus –i m.: ezten (idazteko), luma. sto stas stare steti statum: egon, gelditu. stultus –a –um: ergel, babo.sub akusatiboko prep.: -(r)en azpian, ondoren;

ablatiboko prep.: -(r)en azpian.sum es esse fui ----: izan, egon.summus –a –um: ahal den gehiena, altuena, handiena.sumo –is –ere sumpsi sumptum: hartu. super adb.: gainean, gainetik.

akusatiboko prep.: -(r)en gainean, gainetik.superbus –a –um: harro, harroputz, handizale. superior –ius: altuago, goian dagoena.supersum –es –esse –fui ----: soberan egon; gelditu, biziraun.suspiciosus –a –um: mesfidati, beldurti. suus sua suum: bere(n), haren, haien.

T

taberna –ae f.: denda; taberna. tabula –ae f.: taula.tam adb.: hain... –(e)n.tamen junt.: hala ere, bederen.tamquam: bezala, berdina. tandem adb.: azkenean. tango –is –ere tetigi tactum: ukitu.tantum –i n.: hain.

122

tantus –a –um: hainbeste, hain handi.tardus –a –um: motel.taula –ae f.: taula.taurus –i m.: zezen.te: 2. pertsonaren izenordea, singularra, akusatiboa eta ablatiboa. Post te: zure atzean. temo –onis m.: endaitz (gurdi batena), pertika; lema. templum –i n.: tenplu.tempus temporis n.: denbora. teneo –es –ere tenui tentum: eutsi, mantendu; lortu. tergum –i n.: bizkar. terra –ae f.: lur.tertius –a –um: hirugarren.testis testis m./f.: lekuko.tibi: tu izenordearen datiboa, zuri.timeo –es –ere timui ----: beldur izan. traho –is –ere traxi tractum: erakarri, bereganatu; herrestan eraman.trans akusatiboko prep.: -(r)en beste aldean.transeo –is –ire –ii –itum: zeharkatu.tres tria: hiru.tribus –us f.: tribu.tricor –aris –ari tricatus sum dep.: itzulinguruka ibili; tranpa egin; nagikerian ibili.triginta: hogeita hamar.tritium –ii n.: gari.Troia –ae f.: Troia, egungo Turkiaren ipar mendebaldean zegoen hiria. Greziarrek

konkistattu zuten. Troiako gerraren atal bat Homerok Iliada liburuan kontatu zuen.

troianus –a –um: troiar, Troiako. trux trucis: gogor, latz, basati, krudel. tu: zu, hi.tuli: fero aditzaren lehenaldi burutua.tum edo tunc adb.: orduan.tundo –is –ere tutudi tusum: jo. turbulentus –a –um: arre, zikin.tuus tua tuum: zure, hire.

U

ubi adb.: non ultimus –a –um: azken, urrutien. umbra –ae f.: itzal.unus una unum: bat. urbs urbis f.: hiri.ut junt.: bezala, -ela, t(z)eko, -enean. uva –ae f.: mahats.

V

123

vacca –ae f.: behi.validius adb.: indar handiagoz, bortitzago. vanus –a –um: huts, hutsal, alferrikako. vastus, -a –um: itzel.velox velocis: arin, azkar.venenum –i n.: pozoi.venio –is –ire veni ventum: etorri, iritsi.ventum –i n.: haize.verbum –i n.: hitz.1 versus akusatiboko prep.: -rantz.2 versus: verto aditzaren partizipio pasiboa.verto –is –ere versi versum: itzularazi, itzuli; aldatu. verus –a –um: benetako, egiazko.victoria –ae f.: garaipen.video –es –ere vidi visum: ikusi.viginti: hogei.villa –ae f.: villa, landetxe. Villak ziren erromatar aberatsek landan zeuzkaten etxe

dotoreak.vinco –is –ere vici victum: irabazi.vinum –i n.: ardo.vinea –ae f.: mahatsondo.vipera –ae f.: sugegorri.vir viri m.: gizon. virgo virginis f.: neska gazte, birjina. virtus –utis f.: bertute.1 vis vis f: indar; pluraleko datibo eta ablatiboa: viribus. 2 vis: volo aditzaren orainaldiaren singularreko 2. pertsona (nahi duzu). vita –ae f.: bizitza.vito –as –are –avi –atum: ekidin, -tik ihes egin, aldendu. vitrum –i n.: beira. vivo –is –ere vixi victum: bizi (izan).volo vis velle volui ----: nahi (izan).vorax voracis: jatun, irensle, jale.vos: zuek.vox vocis f.: ahots.vulnero –as –are –avi –atum: zauritu; iraindu. vulpes –is f.: azeri. vultus –us m.: aurpegi, (aurpegiaren) espresio.

124

Bibliografia 66

125

BIBLIOGRAFIA

Boch, Mª. Ángeles; Gran enciclopedia Larousse; Planeta, 1987.Calero Calero, Francisco; Filosofia en Latín; UNED, 2003.Calero Calero, Francisco; Sintaxis latina; UNED, 2003.Enríquez, José Antonio; Antología de textos latinos; Universidad de Zaragoza, 1970.Fernández Cacho, Joaquín; Didáctica del latín; Universidad de Zaragoza, 2001.García Gual, Carlos; Kultura klasikoa; Zubia-Santillana, 2004.Gómez Espelosín, J.; Latin 4; S.M., 2008.Gómez Espelosín, J.; Latín 1, Bachillerato; S.M., 2008.Lazkoz Bozalongo, Ana; Latina BBB-2; Elkar, 1993. Riquer, Martín de y Valverde J.M.; Historia de la literatura universal; Planeta, 1984.Westermann grosser atlas, 1972.

HiztegiakAzkarate, Miren (zuz.); Elhuyar hiztegia; Elhuyar, 2000. Corominas, Joan; Breve diccionario etimológico de la lengua castellana; Gredos, 1967.Sarasola, Ibon; ZEHAZKI; Alberdania, 2005.Diccionario ilustrado latino-español, español-latino; Spes-Biblograf, 1968.Diccionario de la lengua española, RAE, 1970.

Web orriakhttp://artemis.austincollege (Oxford latin course)http://aulatin.uab.eshttp://inicia.eshttp://santosan.iespana.eswww.aplicaciones.info/latin/latinwww.culturaclasica.comwww.supercable.es (Jaime Morente Heredia)www.aulafacil.com/latin

MarrazkiakOrfeo eta Euridize: Uxue Pascual VirtoFedroren Alegiak: Jon Pascual Virto.

126

http://www.aulafacil.com/latin

http://www.supercable.es/

http://www.culturaclasica.com/

http://www.aplicaciones.info/latin/latin

http://santosan.iespana.es/

http://inicia.es/

http://aulatin.uab.es/

http://artemis.austincollege/

Latina DBH 4. maila - · PDF file1.5. Lehenengo itzulpenak ... genuen ikasliburu bat eta ez...

Documents

Transcript of Latina DBH 4. maila - · PDF file1.5. Lehenengo itzulpenak ... genuen ikasliburu bat eta ez...