LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL...

40
LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL “CANTO DEL MAR ROJO” (Éx. 15) EN EL PENTATEUCO DE CONSTANTINOPLA (1547)* RESUMEN: El Canto del Mar Rojo (Éxodo 15) es una de las poesías más ar- caicas y más privilegiadas de la literatura bíblica por su estilo y por su profun- didad religiosa. El presente estudio está dedicado a una edición crítica del “Canto del Mar Rojo” impreso en el Pentateuco de Constantinopla (1547) en su traducción de las columnas al judeogriego y al ladino. Cada una de las colum- nas se transcribe en sus caracteres hebraicos y en su transliteración en alfabeto latino para el castellano y en alfabeto griego para el judeogriego. La edición se acompaña de un aparato crítico de de textos paralelos para ambas traducciones (textos hexaplares, glosarios, y biblias romanceadas). La presente edición tam- bién incluye introducciones, comentarios lingüísticos y textuales para cada una de las columnas. P ALABRAS CLAVE: traducciones bíblicas medievales, glosarios bíblicos, He- xapla, judeogriego, ladino, Pentateuco de Constantinopla. ABSTRACT: The Song of the Red Sea (Exodus 15) is one of the most archaic poetry and most privileged of the biblical literature for its style and for its reli- gious depths. The present study is devoted to a critical edition of the “Red Sea Canticle” printed in the Pentateuch of Constantinople (1547) in its translation into Greek-Jewish and into Ladino. Each of the columns will be transcribed in Hebrew characters and transliterated into the Latin alphabet for the Ladino text and into the Greek alphabet for the Greek Jewish. The edition will be accom- panied by a critical apparatus of parallel texts of both translations (Hexaplar 121 Erytheia 34 (2013) 121-157 * Trabajo realizado en el marco del Proyecto de Investigación FFI2011-29696-C02-01, dirigido por el Dr. Pedro Bádenas de la Peña y desarrollado en el Instituto de Lenguas y Culturas del Medite- rráneo del CCHS-CSIC. La colaboración del Naime and Yehoshua Salti Center for Ladino Studies de la Universidad de Bar Ilán ha sido fundamental por la generosa beca concedida a la Dra. Shifra Sznol para esta investigación. Recibido: 23.06.2013 Aceptado: 03.07.2013

Transcript of LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL...

Page 1: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO-GRIEGO DEL ldquoCANTO DEL MAR ROJOrdquo (Eacutex 15)

EN EL PENTATEUCO DE CONSTANTINOPLA (1547)

RESUMEN El Canto del Mar Rojo (Eacutexodo 15) es una de las poesiacuteas maacutes ar-caicas y maacutes privilegiadas de la literatura biacuteblica por su estilo y por su profun-didad religiosa El presente estudio estaacute dedicado a una edicioacuten criacutetica delldquoCanto del Mar Rojordquo impreso en el Pentateuco de Constantinopla (1547) en sutraduccioacuten de las columnas al judeogriego y al ladino Cada una de las colum-nas se transcribe en sus caracteres hebraicos y en su transliteracioacuten en alfabetolatino para el castellano y en alfabeto griego para el judeogriego La edicioacuten seacompantildea de un aparato criacutetico de de textos paralelos para ambas traducciones(textos hexaplares glosarios y biblias romanceadas) La presente edicioacuten tam-bieacuten incluye introducciones comentarios linguumliacutesticos y textuales para cada unade las columnas

PALABRAS CLAVE traducciones biacuteblicas medievales glosarios biacuteblicos He-xapla judeogriego ladino Pentateuco de Constantinopla

ABSTRACT The Song of the Red Sea (Exodus 15) is one of the most archaicpoetry and most privileged of the biblical literature for its style and for its reli-gious depths The present study is devoted to a critical edition of the ldquoRed SeaCanticlerdquo printed in the Pentateuch of Constantinople (1547) in its translationinto Greek-Jewish and into Ladino Each of the columns will be transcribed inHebrew characters and transliterated into the Latin alphabet for the Ladino textand into the Greek alphabet for the Greek Jewish The edition will be accom-panied by a critical apparatus of parallel texts of both translations (Hexaplar

121 Erytheia 34 (2013) 121-157

emspTrabajo realizado en el marco del Proyecto de Investigacioacuten FFI2011-29696-C02-01 dirigidopor el Dr Pedro Baacutedenas de la Pentildea y desarrollado en el Instituto de Lenguas y Culturas del Medite-rraacuteneo del CCHS-CSIC La colaboracioacuten del Naime and Yehoshua Salti Center for Ladino Studies dela Universidad de Bar Ilaacuten ha sido fundamental por la generosa beca concedida a la Dra Shifra Sznolpara esta investigacioacuten

Recibido 23062013Aceptado 03072013

texts glossaries and romance Bibles) This edition also includes introductionslinguistic and textual comments for each of these columns

KEY WORDS Medieval biblical translations Biblical glossaries HexaplaGreek Jewish Ladino Pentateuch of Constantinople

1enspINTRODUCCIOacuteN GENERAL

El ldquoCanto del Mar Rojordquo (Eacutexodo 15 1-19) es una poesiacutea eacutepica de alabanza yagradecimiento a Dios por el milagro del cruce del Mar Rojo y por el aniquila-miento de los perseguidores Por su lengua y estilo es considerado uno de los tex-tos maacutes arcaicos1 de la literatura biacuteblica que se refleja en la poesiacutea sacra del textobiacuteblico maacutes tardiacuteo (Salmos 74 77 78 y 136) Gracias a su profundidad religiosalogroacute un lugar de privilegio en la liturgia judiacutea y en la liturgia cristiana Seguacuten lasfuentes talmuacutedicas durante el periacuteodo del Templo los levitas lo rezaban durantelos sacrificios vespertinos2 Filoacuten de Alejandriacutea describe el rezo de este caacutentico enlos festejos comunales en su descripcioacuten de las comunidades de los Terapeutas3Despueacutes de la destruccioacuten del Segundo Templo este caacutentico conservoacute un lugar pri-vilegiado en el ritual judiacuteo Hasta el presente se lee durante la lectura semanal dela Parashaacute4 en el seacuteptimo diacutea de la fiesta de Pesah (Pascua) y diariamente en lascanciones que acompantildean la oracioacuten matutina En el cristianismo tambieacuten accedioacutea un lugar de privilegio en liturgia Seguacuten Isidoro de Sevilla este caacutentico es una in-terpretacioacuten miacutestica del bautismo (PL 83 p 295) Este caacutentico es tambieacuten el pri-mero y el maacutes ceacutelebre de los utilizados en la liturgia cristiana (salmo responsoriala la tercera lectura de la vigilia pascual) Hemos elegido este caacutentico por su ampliadifusioacuten y por su riqueza textual para una primera presentacioacuten del Pentateuco deConstantinopla (1547)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 122

1 Sobre las caracteriacutesticas arcaicas del hebreo biacuteblico en el ldquoCanto del Mar Rojordquo veacutease AacutengelSAacuteENZ BADILLOS Historia de la lengua Hebrea Sabadell Ausa 1988 pp 65-70 Brian D RUSSELL TheSong of The Sea The Date of Composition and Influence of Exodus 151-21 Nueva York Peter Lang2007 sobre el testimonio linguumliacutestico especialmente pp 59-73

2 Talmud de Babilonia Rosh Hashana 31a3 Philo Iudaeus De vita contemplativa 85-8 en L COHN- S REITER (EDS) Berliacuten 1915 Cf

Obras completas de Filoacuten de Alejandriacutea traduccioacuten directa de Joseacute Mariacutea Trivintildeo Buenos Aires AcervoCultural 1976 Cf Sabino PEREA YEacuteBENES laquoLos therapeutai judiacuteos en Egipto una singular ldquorepuacuteblicareligiosardquo platoacutenica y la tradicioacuten literaria griega pre- y postfilonianaraquo en Rauacutel GOZAacuteLEZ SALINERO-Mordf Teresa ORTEGA MONASTERIO (EDS) Fuentes claacutesicas en el judaiacutesmo de Sophiacutea a Hokman MadridCSIC 2009 pp 51-86

4 Parashaacute es el fragmento de la Toraacute (Pentateuco) que se lee semanalmente La forma plural esParashot

Este Pentateuco fue publicado por Eleazar Soncino uno de los editores maacutes im-portantes del siglo XVI en la cuenca del Mediterraacuteneo5 En la portada de su edicioacutense dio una detallada descripcioacuten de la publicacioacuten y de las metas de la misma6 Laprincipal de estas metas fue consolidar las comunidades romaniotas y sefardiacutees delImperio Otomano despueacutes de una dramaacutetico periacuteodo de aproximadamente cien antildeos7En primer lugar la caiacuteda de Bizancio con la conquista de Constantinopla (1453) porMehmed II y el establecimiento del Imperio Otomano fueron acompantildeados por unaserie de choques y exilios de las comunidades romaniotas y en segundo lugar se pro-dujo la expulsioacuten de los judiacuteos de Espantildea (1492) Los nuevos exiliados de la Peniacuten-sula Ibeacuterica fueron invitados por el sultaacuten Bayezid II a establecerse en el ImperioOtomano En el siglo XVI comenzoacute la edad de oro de las comunidades judiacuteas roma-niotas y sefardiacutees en Estambul8 El florecimiento cultural fue el resultado de las fa-vorables condiciones que las autoridades otomanas ofrecieron a las comunidadesjudiacuteas y de la gran concentracioacuten de investigadores y estudiosos que llegaron de Es-pantildea Esta publicacioacuten fue el resultado de las condiciones oacuteptimas que se ofrecieronEstambul para las nuevas comunidades y una respuesta a sus necesidades El Penta-teuco estaacute editado en caracteres hebreos con vocalizacioacuten tiberiana9 El texto estaacute

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

123 Erytheia 34 (2013) 121-157

5 Abraham Meir HABERMANN sv ldquoSoncinordquo Encyclopaedia Judaica Michael BERENBAUM-Fred SKOLNIK (EDS) vol 19 2ordf ed Detroit Macmillan Reference Gale Virtual Reference Library

6 Traduccioacuten de la portada Loor al Eterno que nos ha incitado a imprimir un libro laquotodo eacuteldeliciasraquo los cinco libros de la Ley escritos en escritura hebrea con las Haftaroth y las cinco Me-gilloth Y para hacerlo uacutetil al joven hijo de Israel y [que] sus lenguas se apresuren a hablar correc-tamente hemos considerado oportuno imprimir en eacutel la traduccioacuten de la Escritura en lengua griegay en lengua sefardiacute las dos lenguas habituales entre los hijos de nuestro pueblo en este amargo des-tierro nobles de Judaacute e Israel que habitan en las tierras de Turquiacutea Y por estar todo hijo de Israelobligado a completar sus periacutecopas (parasha) con la comunidad ndashdos veces el versiacuteculo y una vezen el Targumndash hemos optado por imprimir en eacutel tambieacuten el Targum Onqelos y el comentario de Rašiacutendashsobre eacutel sea la pazndash Y Dios nos centildeiraacute de fuerza en la impresioacuten de este libro y nos tendraacute dispues-tos para imprimir libros numerosos con el fin de propagar la Ley en Israel Y fue el principio de estelibro el primero del mes de Tamuź del antildeo 5307 de la Creacioacuten aquiacute [en] Constantinopla en casa del maacutes joven de los tipoacutegrafos Elilsquoeacuteźer Bajar Gueršom Sonccedilino zardquol (bendita memoria) [traduc-cioacuten de Elena Romero y Pedro Baacutedenas de la Pentildea]

7 Sobre el marco histoacuterico y cultural del Pentateuco veacutease el artiacuteculo de Pedro BAacuteDENAS DE LA

PENtildeA laquoLa lengua judeogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS (ED) Iden-tities in the Greek world (from 1204 to the present day) 4th Congress of Modern Greek Studies (Granada9-12 September 2010) vol 3 Athens European Society of Modern Greek Studies 2011 pp 209-222

8 Para una detallada descripcioacuten de las comunidades judiacuteas en Constantinopla durante este pe-riacuteodo veacutease Minna ROZEN A history of the Jewish community in Istanbul the formative years (1453-1566) Leiden Brill 2002 pp 1-15 45-48

9 La vocalizacioacuten del hebreo con puntuacioacuten fue fijada por los masoretas de la ciudad de Tibe-riacuteas a partir del siglo IX S SZNOL Grafiacuteas y preacutestamos semiacuteticos en el griego y su transmisioacuten a len-guas europeas Barcelona Promociones y Publicaciones Universitarias [Catalonia Hebraica XIV]2007 pp 71-79 con la bibliografiacutea correspondiente

editado en tres columnas La columna principal contiene en hebreo el texto masoreacute-tico la columna interior de la apertura la traduccioacuten en ladino y la columna ex-terna la traduccioacuten en judeo-griego En la parte superior de la paacutegina acompantildean alas tres columnas la traduccioacuten aramea de Onquelos10 y en la parte inferior el co-mentario de Rashiacute11 La divisioacuten del Pentateuco es por pararshoth12 que represen-tan la tradicional de lectura semanal de las comunidades judiacuteas Aunque el editoranuncioacute en la portada del Pentateuco la publicacioacuten de los cinco Rollos ellos noaparecen en esta primera edicioacuten y probablemente nunca fueron editados El Pen-tateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten de la Torah en ladino y en ca-racteres hebreos y tambieacuten la primera en judeo-griego aljamiado13 En estatraduccioacuten confluyen las lenguas y las tradiciones de las comunidades durante lalectura semanal del texto masoreacutetico y su interpretacioacuten y su principal objetivo fueconsolidar las distintas comunidades de Constantinopla

En la presentacioacuten de este estudio se haraacute por primera vez una edicioacuten paralelay completa de ambas columnas del texto (Eacutexodo 15) acompantildeadas por su traduc-cioacuten y un comentario criacutetico Estas dos traducciones (ladino y judeo griego) no fue-ron la creacioacuten de un solo autor no emergieron en un determinado periodo y no sonel resultado de una tradicioacuten de lectura y traduccioacuten uniforme Las traducciones sefueron forjando durante siglos a traveacutes la liturgia sabaacutetica en la sinagoga y fueronaceptadas como tradicionales para la lectura del texto masoreacutetico y su traduccioacutenoral Testimonios de ellas se reflejan en las Biblias romanceadas y en la de Ferrarapara el ladino y en las versiones hexaplares y glosarios para el judeo-griego Poresa razoacuten se ha decidido acompantildear la edicioacuten de ambos textos (ladino y judeo-griego aljamiados) con sus respectivas transcripciones y con un aparato criacutetico delos diferentes testimonios de estas tradiciones de traduccioacuten que reflejan un viacutevidodialogo entre el texto original oral y su tradicioacuten El estudio filoloacutegico y textual delas versiones del ldquoCanto del Mar Rojordquo se ha orientado con enfoques metodoloacutegi-cos distintos Por esa razoacuten la presentacioacuten de cada una de las columnas es dife-rente de acuerdo con las caracteriacutesticas de los originales romaniota y ladino y susrespectivas disciplinas de investigacioacuten

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 124

10 Onquelos Targum Onquelos (la traduccioacuten de Onquelos) es la traduccioacuten aramea maacutes cono-cida y aceptada en las comunidades judiacuteas que acompantildea la lectura tradicional del Pentateuco Fue ela-borada durante los siglos primeros de la era comuacuten

11 Rashiacute Abreviatura de Rabi Shlomo Yitzjaki Francia (1040-1105) Es el comentarista maacutes di-fundido del texto biacuteblico y del Talmud maacutes conocido Su comentario se caracteriza por lo abreviado ysencillo

12 Cf n 4 13 Para las anteriores versiones romaniotas de eacutepoca bizantina cf P BAacuteDENAS laquoAproximacioacuten a

la historia de las versiones de las Escrituras en griego vulgarraquo Trans revista de traductologiacutea 1 (1996)9-37

2enspEL TEXTO LADINO

AenspIntroduccioacuten a la columna en ladino

El intereacutes y la investigacioacuten de las traducciones de la biblias en lengua romance(castellana) y posteriormente en ladino comenzaron en el siglo XVII Entre lasobras dignas de mencioacuten estaacute la de Richard Simoacuten14 en la que cita en el capiacutetulodestinado a traducciones de lenguas vernaacuteculas la Biblia de Constantinopla y la deFerrara En una resentildea dedicada a una edicioacuten cientiacutefica de un manuscrito del Es-corial I Gonzaacutelez Llubera15 ofrece un resumen de las primeras bibliografiacuteas y edi-ciones dedicadas a las biblias romanceadas realizadas a partir del siglo XVIII

Durante el siglo XVIII Carlos III invitoacute a Felipe Scio (1780) a traducir la Vul-gata a la lengua castellana En la introduccioacuten a esta obra Scio ofrece un extensoestudio de las traducciones vernaacuteculas escritas por autores judiacuteos entre ellas elPentateuco de Constantinopla y la Biblia de Ferrara16 El intereacutes por estas traduc-ciones continuoacute durante el siglo XIX y el siglo XX La investigacioacuten de estas tra-ducciones atrajo el intereacutes de estudiosos de las lenguas romances de la lenguaespantildeola y del ladino y cobroacute un nuevo impulso a partir del siglo XX Entre lasobras maacutes destacadas de esta aacuterea es digno de ser citado el importante trabajo deBlondheim17 En este estudio el autor analiza minuciosamente la transmisioacuten delas traducciones judiacuteas a las lenguas romances en la cuenca del Mediterraacuteneo

Joseacute Llamas bibliotecario de la Real Biblioteca de El Escorial dedicoacute un es-tudio especial a los manuscritos de traducciones judeo-cristianas romanceadas con-servadas en esa biblioteca que despertaron un intereacutes especial en estas aacutereas18Estos estudios continuaron con las importantes investigaciones realizadas por

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

125 Erytheia 34 (2013) 121-157

emspAgradecemos a los doctores Elena Romero y Aitor Garciacutea Moreno (CSIC) por su gentileza enlas correcciones y sugerencias sobre la transcripcioacuten y la transliteracioacuten de la columna en ladino

14 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam Reinier Leers 1685 (reimprGenegraveve Slatkine Reprints 1971) Sobre las versiones espantildeolas Constantinopla y Ferrara veacuteanse es-pecialmente pp 310-312 y 533-534

15 I GONZAacuteLEZ LLUBERA resentildea de O H HAUPTMAN (ED) Escorial Bible Ij4 vol I The Pen-tateuch Philadelphia University of Pennsylvania Press 1953 en Romance Philology 12 (1958) 94-100

16 Felipe SCIO DE SAN MIGUEL La Biblia vulgata latina traducida en espantildeol y anotada Ma-drid Ibarra 1818 (1790 la primera edicioacuten)

17 David Simon BLONDHEIM Les parlers judeacuteo romans et la Vetus Latina Pariacutes Champion 192518 Joseacute LLAMAS laquoLa antigua Biblia castellana de los judiacuteos espantildeolesraquo Sefarad 4 (1944) 219-

244 laquoNueva Biblia Medieval Judiacutea e ineacutedita en romance-castellanoraquo Sefarad 9 (1949) 54-74 laquo An-tigua Biblia Judiacutea medieval romanceadaraquo Sefarad 11 (1951) 289-304 Biblia Medieval Judeo-Cristianaversioacuten del Antiguo Testamento en el siglo XIV sobre textos en hebreo-latino Madrid Instituto Fran-cisco Suaacuterez 1950-1955

Moshe Lazar desde los antildeos sesenta del siglo pasado hasta comienzos del sigloXXI19 Lazar dedicoacute especial atencioacuten a las primeras biblias romanceadas y sutransmisioacuten hasta la expulsioacuten A esta lista se debe agregar la obra filoloacutegica y tex-tual de Margherita Morreale20 A partir de fines del siglo XX y comienzos del sigloXXI prosperaron estos estudios dedicados a distintos aspectos de las traduccionesfilologiacutea literatura e historia de las comunidades judiacuteas en Espantildea sus relacionescon la sociedad cristiana etc

Un estudio digno de atencioacuten para el presente artiacuteculo es la investigacioacuten deHaim Vidal Sephiha dedicada la columna en ladino del Pentateuco de Constan-tinopla21 En este estudio el autor ofrece una minuciosa descripcioacuten de la lenguade esta traduccioacuten en la introduccioacuten y una edicioacuten criacutetica de la traduccioacuten deDeuteronomio en ladino Esta edicioacuten concluye con un detallado leacutexico de teacuter-minos y algunos ejemplos de comparacioacuten entre la Biblia de Constantinopla y laBiblia de Ferrara

Desde los oriacutegenes de la investigacioacuten de las Biblias romanceadas y las Bi-blias en ladino publicadas despueacutes de la expulsioacuten se identificoacute una tradicioacutencomuacuten entre estas traducciones Mejor dicho las primeras Biblias impresas en la-dino fueron definidas como una continuacioacuten de las Biblias romanceadas (Joseacute Sci-pio Samuel Berger22 Joseacute Llamas Moshe Lazar23 Isaac Benabu24 y otros) Ellos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 126

19 Almerich Archdeacon of Antioch (12th cent) La fazienda de ultra mar Biblia romanceadaet itineacuteraire biblique en prose castillane du XIIe siegravecle introduction eacutedition notes et glossaire parMosheacute LAZAR Salamanca Universidad de Salamanca 1965 The Ladino Bible of Ferrara 1553 a cri-tical edition by Mosheacute LAZAR technical editor Robert DILLIGAN Culver City CA Labyrinthos 1992The Ladino Scriptures Constantinople-Salonica 1540-1572 2 vols a critical edition by Mosheacute LAZARtechnical editor Francisco J PUEYO MENA Lancaster CA Labyrinthos 2000

20 Veacutease a continuacioacuten los artiacuteculos citados de Margherita Morreale21 Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronome versions de Constan-

tinople 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude linguistique et lexique Paris 197322 S BERGER La Bible romane au Moyen Age (Bibles provenccedilales vaudoises catalanes ita-

liennes castillanes et portugaises) Ginebra Slatkine Reprints 1977 23 Veacutease especialmente Mosheacute LAZAR laquoBible translations in Ladino from after the Expulsionraquo

(en hebreo) Sefunot 8 (1964) 337-75 laquoLadinando la Biblia entre los sefardiacutees mediterraacuteneos Italia Im-perio Otomano y Vienaraquo en Iacob HASSAacuteN-M Aacutengel BERENGUER AMADOR (EDS) Introduccioacuten a la Bi-blia de Ferrara Actas del simposio internacional (Sevilla 25-28 de noviembre 1991) Madrid Sefaradrsquo92 Comisioacuten Nacional Quinto Centenario 1994 pp 347-442 IDEM en Biblia ladinada EscorialIJ3 a critical edition with notes and commentaries 2 vols Madison Hispanic Seminary of Medie-val Studies 1995 p xlii laquothe Jewish translators established a tradition of translations which in the six-teenth century the Ladino translations of Constantinopla Ferrara and Salonica were derivedraquo

24 Isaac BENABU laquoOn the transmission of the Judeo-Spanish translation of the Bible the easternand western tradition comparedraquo en Benabu ISSAC-Joseph SERMONETA (EDS) Judeo Romance Lan-guages Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1985 pp 1-26

fundamentaron esta tesis en base al orden de los libros en las romanceadas simi-lar a la tradicioacuten judiacutea y a un vocabulario comuacuten en la mayoriacutea de los casos25

Sin embargo a partir de mediados del siglo XX surgieron las primeras grietas enesta teoriacutea En su excepcional trabajo dedicado al ldquoCanto del Mar Rojordquo MargheritaMorreale26 demostroacute que las traducciones de las Biblias romanceadas y las Biblias enladino contienen diferentes tradiciones de traduccioacuten algunas veces similares perono ideacutenticas Eleazar Gutwirth27 destacoacute en un importante artiacuteculo los diferentes mar-cos sociales y culturales de los cuales estas traducciones emergieron y el pluralismode sus versiones En un importante estudio dedicado a la Biblia de Constantinopla ya las romanceadas Lorenzo Espada Amigo destacoacute las diferencias en estas traduc-ciones28 Nuevamente el mismo autor en el antildeo 1990 en un artiacuteculo dedicado al ma-nuscrito E7 y al Pentateuco de Constantinopla volvioacute a revisar las relaciones entrelas dos tradiciones Sus conclusiones es que son diferentes tradiciones de traduccioacutenmientras que el E7 conserva la sintaxis del castellano el Pentateuco de Constantino-pla y la Biblia de Ferrara son traducciones literales del texto hebreo y para su lec-tura es necesario una comprensioacuten directa del original hebreo29

Un cambio en el estudio e interpretacioacuten de las biblias romanceadas fue rea-lizado por Ora Schwarzwald30 La principal aportacioacuten de Schwarzwald fue enprimer lugar un riguroso estudio de las transcripciones de los nombres propios ytopograacuteficos Sus conclusiones fueron que mientras las biblias romanceadas pre-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

127 Erytheia 34 (2013) 121-157

25 Para una bibliografiacutea completa veacutease el artiacuteculo de Margherita MORREALE laquoApuntes bi-bliograacuteficos para la iniciacioacuten al estudio de las traducciones biacuteblicas medievales al castellanoraquo Sefa-rad 20 (1960) 66-109

26 Margherita MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolas comparadas con el pasaje delcaacutentico de Moiseacutesraquo Sefarad 23 (1963) 3-21 laquoVernacular Scriptures in Spainraquo en G W LAMPE (ED)The Cambridge History of the Bible Cambridge University Press 1969 pp 465-469 especialmentep 466 laquoHence (in Spain) we find great variety in the translations none of which bears an exact re-semblance to any of the othersraquo p 468 laquoHowever what makes the history of the vernacular Bible sodifferent in Spain is the fact that many translations are based not on the Latin but on the Hebrew witha varying number of reminiscences of the Vulgateraquo

27 Eleazar GUTHWIRTH laquoReligioacuten Historia y las Biblias Romanceadasraquo Revista Catalana deTeologiacutea 13 (1988) 115-133

28 Lorenzo ESPADA AMIGO El Pentateuco de Constantinopla y la Biblia Medieval RomanceadaJudeo-Espantildeola Salamanca Universidad Pontificia de Salamanca 1983 paacutegs 232 237

29 Lorenzo ESPADAAMIGO laquoBiblias en romance y Biblias en ladino evolucioacuten de un sistema detraduccioacutenraquo La Ciudad de Dios 203 (1990) 110-142

30 Ora RODRIGUE SCHWARZWALD laquoProper names in Ladino translations origin in Jewish identityraquo(en hebreo) Peamim 84 (2004) 66-77 laquoOn the Jewish nature of medieval Spanish biblical translationslinguistic differences between medieval and post-exilic Spanish translations of the Bibleraquo Sefarad 70(2010) 117-140 laquoThe relationship between liturgical texts and Spanish biblesraquo en J DECTER-A PRATS

(EDS) The Hebrew Bible in the fifteenth century Spain exegesis literature philosophy and the arts Lei-den Brill 2012 especialmente p 225ss

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 2: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

texts glossaries and romance Bibles) This edition also includes introductionslinguistic and textual comments for each of these columns

KEY WORDS Medieval biblical translations Biblical glossaries HexaplaGreek Jewish Ladino Pentateuch of Constantinople

1enspINTRODUCCIOacuteN GENERAL

El ldquoCanto del Mar Rojordquo (Eacutexodo 15 1-19) es una poesiacutea eacutepica de alabanza yagradecimiento a Dios por el milagro del cruce del Mar Rojo y por el aniquila-miento de los perseguidores Por su lengua y estilo es considerado uno de los tex-tos maacutes arcaicos1 de la literatura biacuteblica que se refleja en la poesiacutea sacra del textobiacuteblico maacutes tardiacuteo (Salmos 74 77 78 y 136) Gracias a su profundidad religiosalogroacute un lugar de privilegio en la liturgia judiacutea y en la liturgia cristiana Seguacuten lasfuentes talmuacutedicas durante el periacuteodo del Templo los levitas lo rezaban durantelos sacrificios vespertinos2 Filoacuten de Alejandriacutea describe el rezo de este caacutentico enlos festejos comunales en su descripcioacuten de las comunidades de los Terapeutas3Despueacutes de la destruccioacuten del Segundo Templo este caacutentico conservoacute un lugar pri-vilegiado en el ritual judiacuteo Hasta el presente se lee durante la lectura semanal dela Parashaacute4 en el seacuteptimo diacutea de la fiesta de Pesah (Pascua) y diariamente en lascanciones que acompantildean la oracioacuten matutina En el cristianismo tambieacuten accedioacutea un lugar de privilegio en liturgia Seguacuten Isidoro de Sevilla este caacutentico es una in-terpretacioacuten miacutestica del bautismo (PL 83 p 295) Este caacutentico es tambieacuten el pri-mero y el maacutes ceacutelebre de los utilizados en la liturgia cristiana (salmo responsoriala la tercera lectura de la vigilia pascual) Hemos elegido este caacutentico por su ampliadifusioacuten y por su riqueza textual para una primera presentacioacuten del Pentateuco deConstantinopla (1547)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 122

1 Sobre las caracteriacutesticas arcaicas del hebreo biacuteblico en el ldquoCanto del Mar Rojordquo veacutease AacutengelSAacuteENZ BADILLOS Historia de la lengua Hebrea Sabadell Ausa 1988 pp 65-70 Brian D RUSSELL TheSong of The Sea The Date of Composition and Influence of Exodus 151-21 Nueva York Peter Lang2007 sobre el testimonio linguumliacutestico especialmente pp 59-73

2 Talmud de Babilonia Rosh Hashana 31a3 Philo Iudaeus De vita contemplativa 85-8 en L COHN- S REITER (EDS) Berliacuten 1915 Cf

Obras completas de Filoacuten de Alejandriacutea traduccioacuten directa de Joseacute Mariacutea Trivintildeo Buenos Aires AcervoCultural 1976 Cf Sabino PEREA YEacuteBENES laquoLos therapeutai judiacuteos en Egipto una singular ldquorepuacuteblicareligiosardquo platoacutenica y la tradicioacuten literaria griega pre- y postfilonianaraquo en Rauacutel GOZAacuteLEZ SALINERO-Mordf Teresa ORTEGA MONASTERIO (EDS) Fuentes claacutesicas en el judaiacutesmo de Sophiacutea a Hokman MadridCSIC 2009 pp 51-86

4 Parashaacute es el fragmento de la Toraacute (Pentateuco) que se lee semanalmente La forma plural esParashot

Este Pentateuco fue publicado por Eleazar Soncino uno de los editores maacutes im-portantes del siglo XVI en la cuenca del Mediterraacuteneo5 En la portada de su edicioacutense dio una detallada descripcioacuten de la publicacioacuten y de las metas de la misma6 Laprincipal de estas metas fue consolidar las comunidades romaniotas y sefardiacutees delImperio Otomano despueacutes de una dramaacutetico periacuteodo de aproximadamente cien antildeos7En primer lugar la caiacuteda de Bizancio con la conquista de Constantinopla (1453) porMehmed II y el establecimiento del Imperio Otomano fueron acompantildeados por unaserie de choques y exilios de las comunidades romaniotas y en segundo lugar se pro-dujo la expulsioacuten de los judiacuteos de Espantildea (1492) Los nuevos exiliados de la Peniacuten-sula Ibeacuterica fueron invitados por el sultaacuten Bayezid II a establecerse en el ImperioOtomano En el siglo XVI comenzoacute la edad de oro de las comunidades judiacuteas roma-niotas y sefardiacutees en Estambul8 El florecimiento cultural fue el resultado de las fa-vorables condiciones que las autoridades otomanas ofrecieron a las comunidadesjudiacuteas y de la gran concentracioacuten de investigadores y estudiosos que llegaron de Es-pantildea Esta publicacioacuten fue el resultado de las condiciones oacuteptimas que se ofrecieronEstambul para las nuevas comunidades y una respuesta a sus necesidades El Penta-teuco estaacute editado en caracteres hebreos con vocalizacioacuten tiberiana9 El texto estaacute

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

123 Erytheia 34 (2013) 121-157

5 Abraham Meir HABERMANN sv ldquoSoncinordquo Encyclopaedia Judaica Michael BERENBAUM-Fred SKOLNIK (EDS) vol 19 2ordf ed Detroit Macmillan Reference Gale Virtual Reference Library

6 Traduccioacuten de la portada Loor al Eterno que nos ha incitado a imprimir un libro laquotodo eacuteldeliciasraquo los cinco libros de la Ley escritos en escritura hebrea con las Haftaroth y las cinco Me-gilloth Y para hacerlo uacutetil al joven hijo de Israel y [que] sus lenguas se apresuren a hablar correc-tamente hemos considerado oportuno imprimir en eacutel la traduccioacuten de la Escritura en lengua griegay en lengua sefardiacute las dos lenguas habituales entre los hijos de nuestro pueblo en este amargo des-tierro nobles de Judaacute e Israel que habitan en las tierras de Turquiacutea Y por estar todo hijo de Israelobligado a completar sus periacutecopas (parasha) con la comunidad ndashdos veces el versiacuteculo y una vezen el Targumndash hemos optado por imprimir en eacutel tambieacuten el Targum Onqelos y el comentario de Rašiacutendashsobre eacutel sea la pazndash Y Dios nos centildeiraacute de fuerza en la impresioacuten de este libro y nos tendraacute dispues-tos para imprimir libros numerosos con el fin de propagar la Ley en Israel Y fue el principio de estelibro el primero del mes de Tamuź del antildeo 5307 de la Creacioacuten aquiacute [en] Constantinopla en casa del maacutes joven de los tipoacutegrafos Elilsquoeacuteźer Bajar Gueršom Sonccedilino zardquol (bendita memoria) [traduc-cioacuten de Elena Romero y Pedro Baacutedenas de la Pentildea]

7 Sobre el marco histoacuterico y cultural del Pentateuco veacutease el artiacuteculo de Pedro BAacuteDENAS DE LA

PENtildeA laquoLa lengua judeogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS (ED) Iden-tities in the Greek world (from 1204 to the present day) 4th Congress of Modern Greek Studies (Granada9-12 September 2010) vol 3 Athens European Society of Modern Greek Studies 2011 pp 209-222

8 Para una detallada descripcioacuten de las comunidades judiacuteas en Constantinopla durante este pe-riacuteodo veacutease Minna ROZEN A history of the Jewish community in Istanbul the formative years (1453-1566) Leiden Brill 2002 pp 1-15 45-48

9 La vocalizacioacuten del hebreo con puntuacioacuten fue fijada por los masoretas de la ciudad de Tibe-riacuteas a partir del siglo IX S SZNOL Grafiacuteas y preacutestamos semiacuteticos en el griego y su transmisioacuten a len-guas europeas Barcelona Promociones y Publicaciones Universitarias [Catalonia Hebraica XIV]2007 pp 71-79 con la bibliografiacutea correspondiente

editado en tres columnas La columna principal contiene en hebreo el texto masoreacute-tico la columna interior de la apertura la traduccioacuten en ladino y la columna ex-terna la traduccioacuten en judeo-griego En la parte superior de la paacutegina acompantildean alas tres columnas la traduccioacuten aramea de Onquelos10 y en la parte inferior el co-mentario de Rashiacute11 La divisioacuten del Pentateuco es por pararshoth12 que represen-tan la tradicional de lectura semanal de las comunidades judiacuteas Aunque el editoranuncioacute en la portada del Pentateuco la publicacioacuten de los cinco Rollos ellos noaparecen en esta primera edicioacuten y probablemente nunca fueron editados El Pen-tateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten de la Torah en ladino y en ca-racteres hebreos y tambieacuten la primera en judeo-griego aljamiado13 En estatraduccioacuten confluyen las lenguas y las tradiciones de las comunidades durante lalectura semanal del texto masoreacutetico y su interpretacioacuten y su principal objetivo fueconsolidar las distintas comunidades de Constantinopla

En la presentacioacuten de este estudio se haraacute por primera vez una edicioacuten paralelay completa de ambas columnas del texto (Eacutexodo 15) acompantildeadas por su traduc-cioacuten y un comentario criacutetico Estas dos traducciones (ladino y judeo griego) no fue-ron la creacioacuten de un solo autor no emergieron en un determinado periodo y no sonel resultado de una tradicioacuten de lectura y traduccioacuten uniforme Las traducciones sefueron forjando durante siglos a traveacutes la liturgia sabaacutetica en la sinagoga y fueronaceptadas como tradicionales para la lectura del texto masoreacutetico y su traduccioacutenoral Testimonios de ellas se reflejan en las Biblias romanceadas y en la de Ferrarapara el ladino y en las versiones hexaplares y glosarios para el judeo-griego Poresa razoacuten se ha decidido acompantildear la edicioacuten de ambos textos (ladino y judeo-griego aljamiados) con sus respectivas transcripciones y con un aparato criacutetico delos diferentes testimonios de estas tradiciones de traduccioacuten que reflejan un viacutevidodialogo entre el texto original oral y su tradicioacuten El estudio filoloacutegico y textual delas versiones del ldquoCanto del Mar Rojordquo se ha orientado con enfoques metodoloacutegi-cos distintos Por esa razoacuten la presentacioacuten de cada una de las columnas es dife-rente de acuerdo con las caracteriacutesticas de los originales romaniota y ladino y susrespectivas disciplinas de investigacioacuten

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 124

10 Onquelos Targum Onquelos (la traduccioacuten de Onquelos) es la traduccioacuten aramea maacutes cono-cida y aceptada en las comunidades judiacuteas que acompantildea la lectura tradicional del Pentateuco Fue ela-borada durante los siglos primeros de la era comuacuten

11 Rashiacute Abreviatura de Rabi Shlomo Yitzjaki Francia (1040-1105) Es el comentarista maacutes di-fundido del texto biacuteblico y del Talmud maacutes conocido Su comentario se caracteriza por lo abreviado ysencillo

12 Cf n 4 13 Para las anteriores versiones romaniotas de eacutepoca bizantina cf P BAacuteDENAS laquoAproximacioacuten a

la historia de las versiones de las Escrituras en griego vulgarraquo Trans revista de traductologiacutea 1 (1996)9-37

2enspEL TEXTO LADINO

AenspIntroduccioacuten a la columna en ladino

El intereacutes y la investigacioacuten de las traducciones de la biblias en lengua romance(castellana) y posteriormente en ladino comenzaron en el siglo XVII Entre lasobras dignas de mencioacuten estaacute la de Richard Simoacuten14 en la que cita en el capiacutetulodestinado a traducciones de lenguas vernaacuteculas la Biblia de Constantinopla y la deFerrara En una resentildea dedicada a una edicioacuten cientiacutefica de un manuscrito del Es-corial I Gonzaacutelez Llubera15 ofrece un resumen de las primeras bibliografiacuteas y edi-ciones dedicadas a las biblias romanceadas realizadas a partir del siglo XVIII

Durante el siglo XVIII Carlos III invitoacute a Felipe Scio (1780) a traducir la Vul-gata a la lengua castellana En la introduccioacuten a esta obra Scio ofrece un extensoestudio de las traducciones vernaacuteculas escritas por autores judiacuteos entre ellas elPentateuco de Constantinopla y la Biblia de Ferrara16 El intereacutes por estas traduc-ciones continuoacute durante el siglo XIX y el siglo XX La investigacioacuten de estas tra-ducciones atrajo el intereacutes de estudiosos de las lenguas romances de la lenguaespantildeola y del ladino y cobroacute un nuevo impulso a partir del siglo XX Entre lasobras maacutes destacadas de esta aacuterea es digno de ser citado el importante trabajo deBlondheim17 En este estudio el autor analiza minuciosamente la transmisioacuten delas traducciones judiacuteas a las lenguas romances en la cuenca del Mediterraacuteneo

Joseacute Llamas bibliotecario de la Real Biblioteca de El Escorial dedicoacute un es-tudio especial a los manuscritos de traducciones judeo-cristianas romanceadas con-servadas en esa biblioteca que despertaron un intereacutes especial en estas aacutereas18Estos estudios continuaron con las importantes investigaciones realizadas por

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

125 Erytheia 34 (2013) 121-157

emspAgradecemos a los doctores Elena Romero y Aitor Garciacutea Moreno (CSIC) por su gentileza enlas correcciones y sugerencias sobre la transcripcioacuten y la transliteracioacuten de la columna en ladino

14 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam Reinier Leers 1685 (reimprGenegraveve Slatkine Reprints 1971) Sobre las versiones espantildeolas Constantinopla y Ferrara veacuteanse es-pecialmente pp 310-312 y 533-534

15 I GONZAacuteLEZ LLUBERA resentildea de O H HAUPTMAN (ED) Escorial Bible Ij4 vol I The Pen-tateuch Philadelphia University of Pennsylvania Press 1953 en Romance Philology 12 (1958) 94-100

16 Felipe SCIO DE SAN MIGUEL La Biblia vulgata latina traducida en espantildeol y anotada Ma-drid Ibarra 1818 (1790 la primera edicioacuten)

17 David Simon BLONDHEIM Les parlers judeacuteo romans et la Vetus Latina Pariacutes Champion 192518 Joseacute LLAMAS laquoLa antigua Biblia castellana de los judiacuteos espantildeolesraquo Sefarad 4 (1944) 219-

244 laquoNueva Biblia Medieval Judiacutea e ineacutedita en romance-castellanoraquo Sefarad 9 (1949) 54-74 laquo An-tigua Biblia Judiacutea medieval romanceadaraquo Sefarad 11 (1951) 289-304 Biblia Medieval Judeo-Cristianaversioacuten del Antiguo Testamento en el siglo XIV sobre textos en hebreo-latino Madrid Instituto Fran-cisco Suaacuterez 1950-1955

Moshe Lazar desde los antildeos sesenta del siglo pasado hasta comienzos del sigloXXI19 Lazar dedicoacute especial atencioacuten a las primeras biblias romanceadas y sutransmisioacuten hasta la expulsioacuten A esta lista se debe agregar la obra filoloacutegica y tex-tual de Margherita Morreale20 A partir de fines del siglo XX y comienzos del sigloXXI prosperaron estos estudios dedicados a distintos aspectos de las traduccionesfilologiacutea literatura e historia de las comunidades judiacuteas en Espantildea sus relacionescon la sociedad cristiana etc

Un estudio digno de atencioacuten para el presente artiacuteculo es la investigacioacuten deHaim Vidal Sephiha dedicada la columna en ladino del Pentateuco de Constan-tinopla21 En este estudio el autor ofrece una minuciosa descripcioacuten de la lenguade esta traduccioacuten en la introduccioacuten y una edicioacuten criacutetica de la traduccioacuten deDeuteronomio en ladino Esta edicioacuten concluye con un detallado leacutexico de teacuter-minos y algunos ejemplos de comparacioacuten entre la Biblia de Constantinopla y laBiblia de Ferrara

Desde los oriacutegenes de la investigacioacuten de las Biblias romanceadas y las Bi-blias en ladino publicadas despueacutes de la expulsioacuten se identificoacute una tradicioacutencomuacuten entre estas traducciones Mejor dicho las primeras Biblias impresas en la-dino fueron definidas como una continuacioacuten de las Biblias romanceadas (Joseacute Sci-pio Samuel Berger22 Joseacute Llamas Moshe Lazar23 Isaac Benabu24 y otros) Ellos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 126

19 Almerich Archdeacon of Antioch (12th cent) La fazienda de ultra mar Biblia romanceadaet itineacuteraire biblique en prose castillane du XIIe siegravecle introduction eacutedition notes et glossaire parMosheacute LAZAR Salamanca Universidad de Salamanca 1965 The Ladino Bible of Ferrara 1553 a cri-tical edition by Mosheacute LAZAR technical editor Robert DILLIGAN Culver City CA Labyrinthos 1992The Ladino Scriptures Constantinople-Salonica 1540-1572 2 vols a critical edition by Mosheacute LAZARtechnical editor Francisco J PUEYO MENA Lancaster CA Labyrinthos 2000

20 Veacutease a continuacioacuten los artiacuteculos citados de Margherita Morreale21 Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronome versions de Constan-

tinople 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude linguistique et lexique Paris 197322 S BERGER La Bible romane au Moyen Age (Bibles provenccedilales vaudoises catalanes ita-

liennes castillanes et portugaises) Ginebra Slatkine Reprints 1977 23 Veacutease especialmente Mosheacute LAZAR laquoBible translations in Ladino from after the Expulsionraquo

(en hebreo) Sefunot 8 (1964) 337-75 laquoLadinando la Biblia entre los sefardiacutees mediterraacuteneos Italia Im-perio Otomano y Vienaraquo en Iacob HASSAacuteN-M Aacutengel BERENGUER AMADOR (EDS) Introduccioacuten a la Bi-blia de Ferrara Actas del simposio internacional (Sevilla 25-28 de noviembre 1991) Madrid Sefaradrsquo92 Comisioacuten Nacional Quinto Centenario 1994 pp 347-442 IDEM en Biblia ladinada EscorialIJ3 a critical edition with notes and commentaries 2 vols Madison Hispanic Seminary of Medie-val Studies 1995 p xlii laquothe Jewish translators established a tradition of translations which in the six-teenth century the Ladino translations of Constantinopla Ferrara and Salonica were derivedraquo

24 Isaac BENABU laquoOn the transmission of the Judeo-Spanish translation of the Bible the easternand western tradition comparedraquo en Benabu ISSAC-Joseph SERMONETA (EDS) Judeo Romance Lan-guages Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1985 pp 1-26

fundamentaron esta tesis en base al orden de los libros en las romanceadas simi-lar a la tradicioacuten judiacutea y a un vocabulario comuacuten en la mayoriacutea de los casos25

Sin embargo a partir de mediados del siglo XX surgieron las primeras grietas enesta teoriacutea En su excepcional trabajo dedicado al ldquoCanto del Mar Rojordquo MargheritaMorreale26 demostroacute que las traducciones de las Biblias romanceadas y las Biblias enladino contienen diferentes tradiciones de traduccioacuten algunas veces similares perono ideacutenticas Eleazar Gutwirth27 destacoacute en un importante artiacuteculo los diferentes mar-cos sociales y culturales de los cuales estas traducciones emergieron y el pluralismode sus versiones En un importante estudio dedicado a la Biblia de Constantinopla ya las romanceadas Lorenzo Espada Amigo destacoacute las diferencias en estas traduc-ciones28 Nuevamente el mismo autor en el antildeo 1990 en un artiacuteculo dedicado al ma-nuscrito E7 y al Pentateuco de Constantinopla volvioacute a revisar las relaciones entrelas dos tradiciones Sus conclusiones es que son diferentes tradiciones de traduccioacutenmientras que el E7 conserva la sintaxis del castellano el Pentateuco de Constantino-pla y la Biblia de Ferrara son traducciones literales del texto hebreo y para su lec-tura es necesario una comprensioacuten directa del original hebreo29

Un cambio en el estudio e interpretacioacuten de las biblias romanceadas fue rea-lizado por Ora Schwarzwald30 La principal aportacioacuten de Schwarzwald fue enprimer lugar un riguroso estudio de las transcripciones de los nombres propios ytopograacuteficos Sus conclusiones fueron que mientras las biblias romanceadas pre-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

127 Erytheia 34 (2013) 121-157

25 Para una bibliografiacutea completa veacutease el artiacuteculo de Margherita MORREALE laquoApuntes bi-bliograacuteficos para la iniciacioacuten al estudio de las traducciones biacuteblicas medievales al castellanoraquo Sefa-rad 20 (1960) 66-109

26 Margherita MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolas comparadas con el pasaje delcaacutentico de Moiseacutesraquo Sefarad 23 (1963) 3-21 laquoVernacular Scriptures in Spainraquo en G W LAMPE (ED)The Cambridge History of the Bible Cambridge University Press 1969 pp 465-469 especialmentep 466 laquoHence (in Spain) we find great variety in the translations none of which bears an exact re-semblance to any of the othersraquo p 468 laquoHowever what makes the history of the vernacular Bible sodifferent in Spain is the fact that many translations are based not on the Latin but on the Hebrew witha varying number of reminiscences of the Vulgateraquo

27 Eleazar GUTHWIRTH laquoReligioacuten Historia y las Biblias Romanceadasraquo Revista Catalana deTeologiacutea 13 (1988) 115-133

28 Lorenzo ESPADA AMIGO El Pentateuco de Constantinopla y la Biblia Medieval RomanceadaJudeo-Espantildeola Salamanca Universidad Pontificia de Salamanca 1983 paacutegs 232 237

29 Lorenzo ESPADAAMIGO laquoBiblias en romance y Biblias en ladino evolucioacuten de un sistema detraduccioacutenraquo La Ciudad de Dios 203 (1990) 110-142

30 Ora RODRIGUE SCHWARZWALD laquoProper names in Ladino translations origin in Jewish identityraquo(en hebreo) Peamim 84 (2004) 66-77 laquoOn the Jewish nature of medieval Spanish biblical translationslinguistic differences between medieval and post-exilic Spanish translations of the Bibleraquo Sefarad 70(2010) 117-140 laquoThe relationship between liturgical texts and Spanish biblesraquo en J DECTER-A PRATS

(EDS) The Hebrew Bible in the fifteenth century Spain exegesis literature philosophy and the arts Lei-den Brill 2012 especialmente p 225ss

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 3: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

Este Pentateuco fue publicado por Eleazar Soncino uno de los editores maacutes im-portantes del siglo XVI en la cuenca del Mediterraacuteneo5 En la portada de su edicioacutense dio una detallada descripcioacuten de la publicacioacuten y de las metas de la misma6 Laprincipal de estas metas fue consolidar las comunidades romaniotas y sefardiacutees delImperio Otomano despueacutes de una dramaacutetico periacuteodo de aproximadamente cien antildeos7En primer lugar la caiacuteda de Bizancio con la conquista de Constantinopla (1453) porMehmed II y el establecimiento del Imperio Otomano fueron acompantildeados por unaserie de choques y exilios de las comunidades romaniotas y en segundo lugar se pro-dujo la expulsioacuten de los judiacuteos de Espantildea (1492) Los nuevos exiliados de la Peniacuten-sula Ibeacuterica fueron invitados por el sultaacuten Bayezid II a establecerse en el ImperioOtomano En el siglo XVI comenzoacute la edad de oro de las comunidades judiacuteas roma-niotas y sefardiacutees en Estambul8 El florecimiento cultural fue el resultado de las fa-vorables condiciones que las autoridades otomanas ofrecieron a las comunidadesjudiacuteas y de la gran concentracioacuten de investigadores y estudiosos que llegaron de Es-pantildea Esta publicacioacuten fue el resultado de las condiciones oacuteptimas que se ofrecieronEstambul para las nuevas comunidades y una respuesta a sus necesidades El Penta-teuco estaacute editado en caracteres hebreos con vocalizacioacuten tiberiana9 El texto estaacute

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

123 Erytheia 34 (2013) 121-157

5 Abraham Meir HABERMANN sv ldquoSoncinordquo Encyclopaedia Judaica Michael BERENBAUM-Fred SKOLNIK (EDS) vol 19 2ordf ed Detroit Macmillan Reference Gale Virtual Reference Library

6 Traduccioacuten de la portada Loor al Eterno que nos ha incitado a imprimir un libro laquotodo eacuteldeliciasraquo los cinco libros de la Ley escritos en escritura hebrea con las Haftaroth y las cinco Me-gilloth Y para hacerlo uacutetil al joven hijo de Israel y [que] sus lenguas se apresuren a hablar correc-tamente hemos considerado oportuno imprimir en eacutel la traduccioacuten de la Escritura en lengua griegay en lengua sefardiacute las dos lenguas habituales entre los hijos de nuestro pueblo en este amargo des-tierro nobles de Judaacute e Israel que habitan en las tierras de Turquiacutea Y por estar todo hijo de Israelobligado a completar sus periacutecopas (parasha) con la comunidad ndashdos veces el versiacuteculo y una vezen el Targumndash hemos optado por imprimir en eacutel tambieacuten el Targum Onqelos y el comentario de Rašiacutendashsobre eacutel sea la pazndash Y Dios nos centildeiraacute de fuerza en la impresioacuten de este libro y nos tendraacute dispues-tos para imprimir libros numerosos con el fin de propagar la Ley en Israel Y fue el principio de estelibro el primero del mes de Tamuź del antildeo 5307 de la Creacioacuten aquiacute [en] Constantinopla en casa del maacutes joven de los tipoacutegrafos Elilsquoeacuteźer Bajar Gueršom Sonccedilino zardquol (bendita memoria) [traduc-cioacuten de Elena Romero y Pedro Baacutedenas de la Pentildea]

7 Sobre el marco histoacuterico y cultural del Pentateuco veacutease el artiacuteculo de Pedro BAacuteDENAS DE LA

PENtildeA laquoLa lengua judeogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS (ED) Iden-tities in the Greek world (from 1204 to the present day) 4th Congress of Modern Greek Studies (Granada9-12 September 2010) vol 3 Athens European Society of Modern Greek Studies 2011 pp 209-222

8 Para una detallada descripcioacuten de las comunidades judiacuteas en Constantinopla durante este pe-riacuteodo veacutease Minna ROZEN A history of the Jewish community in Istanbul the formative years (1453-1566) Leiden Brill 2002 pp 1-15 45-48

9 La vocalizacioacuten del hebreo con puntuacioacuten fue fijada por los masoretas de la ciudad de Tibe-riacuteas a partir del siglo IX S SZNOL Grafiacuteas y preacutestamos semiacuteticos en el griego y su transmisioacuten a len-guas europeas Barcelona Promociones y Publicaciones Universitarias [Catalonia Hebraica XIV]2007 pp 71-79 con la bibliografiacutea correspondiente

editado en tres columnas La columna principal contiene en hebreo el texto masoreacute-tico la columna interior de la apertura la traduccioacuten en ladino y la columna ex-terna la traduccioacuten en judeo-griego En la parte superior de la paacutegina acompantildean alas tres columnas la traduccioacuten aramea de Onquelos10 y en la parte inferior el co-mentario de Rashiacute11 La divisioacuten del Pentateuco es por pararshoth12 que represen-tan la tradicional de lectura semanal de las comunidades judiacuteas Aunque el editoranuncioacute en la portada del Pentateuco la publicacioacuten de los cinco Rollos ellos noaparecen en esta primera edicioacuten y probablemente nunca fueron editados El Pen-tateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten de la Torah en ladino y en ca-racteres hebreos y tambieacuten la primera en judeo-griego aljamiado13 En estatraduccioacuten confluyen las lenguas y las tradiciones de las comunidades durante lalectura semanal del texto masoreacutetico y su interpretacioacuten y su principal objetivo fueconsolidar las distintas comunidades de Constantinopla

En la presentacioacuten de este estudio se haraacute por primera vez una edicioacuten paralelay completa de ambas columnas del texto (Eacutexodo 15) acompantildeadas por su traduc-cioacuten y un comentario criacutetico Estas dos traducciones (ladino y judeo griego) no fue-ron la creacioacuten de un solo autor no emergieron en un determinado periodo y no sonel resultado de una tradicioacuten de lectura y traduccioacuten uniforme Las traducciones sefueron forjando durante siglos a traveacutes la liturgia sabaacutetica en la sinagoga y fueronaceptadas como tradicionales para la lectura del texto masoreacutetico y su traduccioacutenoral Testimonios de ellas se reflejan en las Biblias romanceadas y en la de Ferrarapara el ladino y en las versiones hexaplares y glosarios para el judeo-griego Poresa razoacuten se ha decidido acompantildear la edicioacuten de ambos textos (ladino y judeo-griego aljamiados) con sus respectivas transcripciones y con un aparato criacutetico delos diferentes testimonios de estas tradiciones de traduccioacuten que reflejan un viacutevidodialogo entre el texto original oral y su tradicioacuten El estudio filoloacutegico y textual delas versiones del ldquoCanto del Mar Rojordquo se ha orientado con enfoques metodoloacutegi-cos distintos Por esa razoacuten la presentacioacuten de cada una de las columnas es dife-rente de acuerdo con las caracteriacutesticas de los originales romaniota y ladino y susrespectivas disciplinas de investigacioacuten

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 124

10 Onquelos Targum Onquelos (la traduccioacuten de Onquelos) es la traduccioacuten aramea maacutes cono-cida y aceptada en las comunidades judiacuteas que acompantildea la lectura tradicional del Pentateuco Fue ela-borada durante los siglos primeros de la era comuacuten

11 Rashiacute Abreviatura de Rabi Shlomo Yitzjaki Francia (1040-1105) Es el comentarista maacutes di-fundido del texto biacuteblico y del Talmud maacutes conocido Su comentario se caracteriza por lo abreviado ysencillo

12 Cf n 4 13 Para las anteriores versiones romaniotas de eacutepoca bizantina cf P BAacuteDENAS laquoAproximacioacuten a

la historia de las versiones de las Escrituras en griego vulgarraquo Trans revista de traductologiacutea 1 (1996)9-37

2enspEL TEXTO LADINO

AenspIntroduccioacuten a la columna en ladino

El intereacutes y la investigacioacuten de las traducciones de la biblias en lengua romance(castellana) y posteriormente en ladino comenzaron en el siglo XVII Entre lasobras dignas de mencioacuten estaacute la de Richard Simoacuten14 en la que cita en el capiacutetulodestinado a traducciones de lenguas vernaacuteculas la Biblia de Constantinopla y la deFerrara En una resentildea dedicada a una edicioacuten cientiacutefica de un manuscrito del Es-corial I Gonzaacutelez Llubera15 ofrece un resumen de las primeras bibliografiacuteas y edi-ciones dedicadas a las biblias romanceadas realizadas a partir del siglo XVIII

Durante el siglo XVIII Carlos III invitoacute a Felipe Scio (1780) a traducir la Vul-gata a la lengua castellana En la introduccioacuten a esta obra Scio ofrece un extensoestudio de las traducciones vernaacuteculas escritas por autores judiacuteos entre ellas elPentateuco de Constantinopla y la Biblia de Ferrara16 El intereacutes por estas traduc-ciones continuoacute durante el siglo XIX y el siglo XX La investigacioacuten de estas tra-ducciones atrajo el intereacutes de estudiosos de las lenguas romances de la lenguaespantildeola y del ladino y cobroacute un nuevo impulso a partir del siglo XX Entre lasobras maacutes destacadas de esta aacuterea es digno de ser citado el importante trabajo deBlondheim17 En este estudio el autor analiza minuciosamente la transmisioacuten delas traducciones judiacuteas a las lenguas romances en la cuenca del Mediterraacuteneo

Joseacute Llamas bibliotecario de la Real Biblioteca de El Escorial dedicoacute un es-tudio especial a los manuscritos de traducciones judeo-cristianas romanceadas con-servadas en esa biblioteca que despertaron un intereacutes especial en estas aacutereas18Estos estudios continuaron con las importantes investigaciones realizadas por

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

125 Erytheia 34 (2013) 121-157

emspAgradecemos a los doctores Elena Romero y Aitor Garciacutea Moreno (CSIC) por su gentileza enlas correcciones y sugerencias sobre la transcripcioacuten y la transliteracioacuten de la columna en ladino

14 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam Reinier Leers 1685 (reimprGenegraveve Slatkine Reprints 1971) Sobre las versiones espantildeolas Constantinopla y Ferrara veacuteanse es-pecialmente pp 310-312 y 533-534

15 I GONZAacuteLEZ LLUBERA resentildea de O H HAUPTMAN (ED) Escorial Bible Ij4 vol I The Pen-tateuch Philadelphia University of Pennsylvania Press 1953 en Romance Philology 12 (1958) 94-100

16 Felipe SCIO DE SAN MIGUEL La Biblia vulgata latina traducida en espantildeol y anotada Ma-drid Ibarra 1818 (1790 la primera edicioacuten)

17 David Simon BLONDHEIM Les parlers judeacuteo romans et la Vetus Latina Pariacutes Champion 192518 Joseacute LLAMAS laquoLa antigua Biblia castellana de los judiacuteos espantildeolesraquo Sefarad 4 (1944) 219-

244 laquoNueva Biblia Medieval Judiacutea e ineacutedita en romance-castellanoraquo Sefarad 9 (1949) 54-74 laquo An-tigua Biblia Judiacutea medieval romanceadaraquo Sefarad 11 (1951) 289-304 Biblia Medieval Judeo-Cristianaversioacuten del Antiguo Testamento en el siglo XIV sobre textos en hebreo-latino Madrid Instituto Fran-cisco Suaacuterez 1950-1955

Moshe Lazar desde los antildeos sesenta del siglo pasado hasta comienzos del sigloXXI19 Lazar dedicoacute especial atencioacuten a las primeras biblias romanceadas y sutransmisioacuten hasta la expulsioacuten A esta lista se debe agregar la obra filoloacutegica y tex-tual de Margherita Morreale20 A partir de fines del siglo XX y comienzos del sigloXXI prosperaron estos estudios dedicados a distintos aspectos de las traduccionesfilologiacutea literatura e historia de las comunidades judiacuteas en Espantildea sus relacionescon la sociedad cristiana etc

Un estudio digno de atencioacuten para el presente artiacuteculo es la investigacioacuten deHaim Vidal Sephiha dedicada la columna en ladino del Pentateuco de Constan-tinopla21 En este estudio el autor ofrece una minuciosa descripcioacuten de la lenguade esta traduccioacuten en la introduccioacuten y una edicioacuten criacutetica de la traduccioacuten deDeuteronomio en ladino Esta edicioacuten concluye con un detallado leacutexico de teacuter-minos y algunos ejemplos de comparacioacuten entre la Biblia de Constantinopla y laBiblia de Ferrara

Desde los oriacutegenes de la investigacioacuten de las Biblias romanceadas y las Bi-blias en ladino publicadas despueacutes de la expulsioacuten se identificoacute una tradicioacutencomuacuten entre estas traducciones Mejor dicho las primeras Biblias impresas en la-dino fueron definidas como una continuacioacuten de las Biblias romanceadas (Joseacute Sci-pio Samuel Berger22 Joseacute Llamas Moshe Lazar23 Isaac Benabu24 y otros) Ellos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 126

19 Almerich Archdeacon of Antioch (12th cent) La fazienda de ultra mar Biblia romanceadaet itineacuteraire biblique en prose castillane du XIIe siegravecle introduction eacutedition notes et glossaire parMosheacute LAZAR Salamanca Universidad de Salamanca 1965 The Ladino Bible of Ferrara 1553 a cri-tical edition by Mosheacute LAZAR technical editor Robert DILLIGAN Culver City CA Labyrinthos 1992The Ladino Scriptures Constantinople-Salonica 1540-1572 2 vols a critical edition by Mosheacute LAZARtechnical editor Francisco J PUEYO MENA Lancaster CA Labyrinthos 2000

20 Veacutease a continuacioacuten los artiacuteculos citados de Margherita Morreale21 Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronome versions de Constan-

tinople 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude linguistique et lexique Paris 197322 S BERGER La Bible romane au Moyen Age (Bibles provenccedilales vaudoises catalanes ita-

liennes castillanes et portugaises) Ginebra Slatkine Reprints 1977 23 Veacutease especialmente Mosheacute LAZAR laquoBible translations in Ladino from after the Expulsionraquo

(en hebreo) Sefunot 8 (1964) 337-75 laquoLadinando la Biblia entre los sefardiacutees mediterraacuteneos Italia Im-perio Otomano y Vienaraquo en Iacob HASSAacuteN-M Aacutengel BERENGUER AMADOR (EDS) Introduccioacuten a la Bi-blia de Ferrara Actas del simposio internacional (Sevilla 25-28 de noviembre 1991) Madrid Sefaradrsquo92 Comisioacuten Nacional Quinto Centenario 1994 pp 347-442 IDEM en Biblia ladinada EscorialIJ3 a critical edition with notes and commentaries 2 vols Madison Hispanic Seminary of Medie-val Studies 1995 p xlii laquothe Jewish translators established a tradition of translations which in the six-teenth century the Ladino translations of Constantinopla Ferrara and Salonica were derivedraquo

24 Isaac BENABU laquoOn the transmission of the Judeo-Spanish translation of the Bible the easternand western tradition comparedraquo en Benabu ISSAC-Joseph SERMONETA (EDS) Judeo Romance Lan-guages Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1985 pp 1-26

fundamentaron esta tesis en base al orden de los libros en las romanceadas simi-lar a la tradicioacuten judiacutea y a un vocabulario comuacuten en la mayoriacutea de los casos25

Sin embargo a partir de mediados del siglo XX surgieron las primeras grietas enesta teoriacutea En su excepcional trabajo dedicado al ldquoCanto del Mar Rojordquo MargheritaMorreale26 demostroacute que las traducciones de las Biblias romanceadas y las Biblias enladino contienen diferentes tradiciones de traduccioacuten algunas veces similares perono ideacutenticas Eleazar Gutwirth27 destacoacute en un importante artiacuteculo los diferentes mar-cos sociales y culturales de los cuales estas traducciones emergieron y el pluralismode sus versiones En un importante estudio dedicado a la Biblia de Constantinopla ya las romanceadas Lorenzo Espada Amigo destacoacute las diferencias en estas traduc-ciones28 Nuevamente el mismo autor en el antildeo 1990 en un artiacuteculo dedicado al ma-nuscrito E7 y al Pentateuco de Constantinopla volvioacute a revisar las relaciones entrelas dos tradiciones Sus conclusiones es que son diferentes tradiciones de traduccioacutenmientras que el E7 conserva la sintaxis del castellano el Pentateuco de Constantino-pla y la Biblia de Ferrara son traducciones literales del texto hebreo y para su lec-tura es necesario una comprensioacuten directa del original hebreo29

Un cambio en el estudio e interpretacioacuten de las biblias romanceadas fue rea-lizado por Ora Schwarzwald30 La principal aportacioacuten de Schwarzwald fue enprimer lugar un riguroso estudio de las transcripciones de los nombres propios ytopograacuteficos Sus conclusiones fueron que mientras las biblias romanceadas pre-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

127 Erytheia 34 (2013) 121-157

25 Para una bibliografiacutea completa veacutease el artiacuteculo de Margherita MORREALE laquoApuntes bi-bliograacuteficos para la iniciacioacuten al estudio de las traducciones biacuteblicas medievales al castellanoraquo Sefa-rad 20 (1960) 66-109

26 Margherita MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolas comparadas con el pasaje delcaacutentico de Moiseacutesraquo Sefarad 23 (1963) 3-21 laquoVernacular Scriptures in Spainraquo en G W LAMPE (ED)The Cambridge History of the Bible Cambridge University Press 1969 pp 465-469 especialmentep 466 laquoHence (in Spain) we find great variety in the translations none of which bears an exact re-semblance to any of the othersraquo p 468 laquoHowever what makes the history of the vernacular Bible sodifferent in Spain is the fact that many translations are based not on the Latin but on the Hebrew witha varying number of reminiscences of the Vulgateraquo

27 Eleazar GUTHWIRTH laquoReligioacuten Historia y las Biblias Romanceadasraquo Revista Catalana deTeologiacutea 13 (1988) 115-133

28 Lorenzo ESPADA AMIGO El Pentateuco de Constantinopla y la Biblia Medieval RomanceadaJudeo-Espantildeola Salamanca Universidad Pontificia de Salamanca 1983 paacutegs 232 237

29 Lorenzo ESPADAAMIGO laquoBiblias en romance y Biblias en ladino evolucioacuten de un sistema detraduccioacutenraquo La Ciudad de Dios 203 (1990) 110-142

30 Ora RODRIGUE SCHWARZWALD laquoProper names in Ladino translations origin in Jewish identityraquo(en hebreo) Peamim 84 (2004) 66-77 laquoOn the Jewish nature of medieval Spanish biblical translationslinguistic differences between medieval and post-exilic Spanish translations of the Bibleraquo Sefarad 70(2010) 117-140 laquoThe relationship between liturgical texts and Spanish biblesraquo en J DECTER-A PRATS

(EDS) The Hebrew Bible in the fifteenth century Spain exegesis literature philosophy and the arts Lei-den Brill 2012 especialmente p 225ss

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 4: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

editado en tres columnas La columna principal contiene en hebreo el texto masoreacute-tico la columna interior de la apertura la traduccioacuten en ladino y la columna ex-terna la traduccioacuten en judeo-griego En la parte superior de la paacutegina acompantildean alas tres columnas la traduccioacuten aramea de Onquelos10 y en la parte inferior el co-mentario de Rashiacute11 La divisioacuten del Pentateuco es por pararshoth12 que represen-tan la tradicional de lectura semanal de las comunidades judiacuteas Aunque el editoranuncioacute en la portada del Pentateuco la publicacioacuten de los cinco Rollos ellos noaparecen en esta primera edicioacuten y probablemente nunca fueron editados El Pen-tateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten de la Torah en ladino y en ca-racteres hebreos y tambieacuten la primera en judeo-griego aljamiado13 En estatraduccioacuten confluyen las lenguas y las tradiciones de las comunidades durante lalectura semanal del texto masoreacutetico y su interpretacioacuten y su principal objetivo fueconsolidar las distintas comunidades de Constantinopla

En la presentacioacuten de este estudio se haraacute por primera vez una edicioacuten paralelay completa de ambas columnas del texto (Eacutexodo 15) acompantildeadas por su traduc-cioacuten y un comentario criacutetico Estas dos traducciones (ladino y judeo griego) no fue-ron la creacioacuten de un solo autor no emergieron en un determinado periodo y no sonel resultado de una tradicioacuten de lectura y traduccioacuten uniforme Las traducciones sefueron forjando durante siglos a traveacutes la liturgia sabaacutetica en la sinagoga y fueronaceptadas como tradicionales para la lectura del texto masoreacutetico y su traduccioacutenoral Testimonios de ellas se reflejan en las Biblias romanceadas y en la de Ferrarapara el ladino y en las versiones hexaplares y glosarios para el judeo-griego Poresa razoacuten se ha decidido acompantildear la edicioacuten de ambos textos (ladino y judeo-griego aljamiados) con sus respectivas transcripciones y con un aparato criacutetico delos diferentes testimonios de estas tradiciones de traduccioacuten que reflejan un viacutevidodialogo entre el texto original oral y su tradicioacuten El estudio filoloacutegico y textual delas versiones del ldquoCanto del Mar Rojordquo se ha orientado con enfoques metodoloacutegi-cos distintos Por esa razoacuten la presentacioacuten de cada una de las columnas es dife-rente de acuerdo con las caracteriacutesticas de los originales romaniota y ladino y susrespectivas disciplinas de investigacioacuten

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 124

10 Onquelos Targum Onquelos (la traduccioacuten de Onquelos) es la traduccioacuten aramea maacutes cono-cida y aceptada en las comunidades judiacuteas que acompantildea la lectura tradicional del Pentateuco Fue ela-borada durante los siglos primeros de la era comuacuten

11 Rashiacute Abreviatura de Rabi Shlomo Yitzjaki Francia (1040-1105) Es el comentarista maacutes di-fundido del texto biacuteblico y del Talmud maacutes conocido Su comentario se caracteriza por lo abreviado ysencillo

12 Cf n 4 13 Para las anteriores versiones romaniotas de eacutepoca bizantina cf P BAacuteDENAS laquoAproximacioacuten a

la historia de las versiones de las Escrituras en griego vulgarraquo Trans revista de traductologiacutea 1 (1996)9-37

2enspEL TEXTO LADINO

AenspIntroduccioacuten a la columna en ladino

El intereacutes y la investigacioacuten de las traducciones de la biblias en lengua romance(castellana) y posteriormente en ladino comenzaron en el siglo XVII Entre lasobras dignas de mencioacuten estaacute la de Richard Simoacuten14 en la que cita en el capiacutetulodestinado a traducciones de lenguas vernaacuteculas la Biblia de Constantinopla y la deFerrara En una resentildea dedicada a una edicioacuten cientiacutefica de un manuscrito del Es-corial I Gonzaacutelez Llubera15 ofrece un resumen de las primeras bibliografiacuteas y edi-ciones dedicadas a las biblias romanceadas realizadas a partir del siglo XVIII

Durante el siglo XVIII Carlos III invitoacute a Felipe Scio (1780) a traducir la Vul-gata a la lengua castellana En la introduccioacuten a esta obra Scio ofrece un extensoestudio de las traducciones vernaacuteculas escritas por autores judiacuteos entre ellas elPentateuco de Constantinopla y la Biblia de Ferrara16 El intereacutes por estas traduc-ciones continuoacute durante el siglo XIX y el siglo XX La investigacioacuten de estas tra-ducciones atrajo el intereacutes de estudiosos de las lenguas romances de la lenguaespantildeola y del ladino y cobroacute un nuevo impulso a partir del siglo XX Entre lasobras maacutes destacadas de esta aacuterea es digno de ser citado el importante trabajo deBlondheim17 En este estudio el autor analiza minuciosamente la transmisioacuten delas traducciones judiacuteas a las lenguas romances en la cuenca del Mediterraacuteneo

Joseacute Llamas bibliotecario de la Real Biblioteca de El Escorial dedicoacute un es-tudio especial a los manuscritos de traducciones judeo-cristianas romanceadas con-servadas en esa biblioteca que despertaron un intereacutes especial en estas aacutereas18Estos estudios continuaron con las importantes investigaciones realizadas por

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

125 Erytheia 34 (2013) 121-157

emspAgradecemos a los doctores Elena Romero y Aitor Garciacutea Moreno (CSIC) por su gentileza enlas correcciones y sugerencias sobre la transcripcioacuten y la transliteracioacuten de la columna en ladino

14 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam Reinier Leers 1685 (reimprGenegraveve Slatkine Reprints 1971) Sobre las versiones espantildeolas Constantinopla y Ferrara veacuteanse es-pecialmente pp 310-312 y 533-534

15 I GONZAacuteLEZ LLUBERA resentildea de O H HAUPTMAN (ED) Escorial Bible Ij4 vol I The Pen-tateuch Philadelphia University of Pennsylvania Press 1953 en Romance Philology 12 (1958) 94-100

16 Felipe SCIO DE SAN MIGUEL La Biblia vulgata latina traducida en espantildeol y anotada Ma-drid Ibarra 1818 (1790 la primera edicioacuten)

17 David Simon BLONDHEIM Les parlers judeacuteo romans et la Vetus Latina Pariacutes Champion 192518 Joseacute LLAMAS laquoLa antigua Biblia castellana de los judiacuteos espantildeolesraquo Sefarad 4 (1944) 219-

244 laquoNueva Biblia Medieval Judiacutea e ineacutedita en romance-castellanoraquo Sefarad 9 (1949) 54-74 laquo An-tigua Biblia Judiacutea medieval romanceadaraquo Sefarad 11 (1951) 289-304 Biblia Medieval Judeo-Cristianaversioacuten del Antiguo Testamento en el siglo XIV sobre textos en hebreo-latino Madrid Instituto Fran-cisco Suaacuterez 1950-1955

Moshe Lazar desde los antildeos sesenta del siglo pasado hasta comienzos del sigloXXI19 Lazar dedicoacute especial atencioacuten a las primeras biblias romanceadas y sutransmisioacuten hasta la expulsioacuten A esta lista se debe agregar la obra filoloacutegica y tex-tual de Margherita Morreale20 A partir de fines del siglo XX y comienzos del sigloXXI prosperaron estos estudios dedicados a distintos aspectos de las traduccionesfilologiacutea literatura e historia de las comunidades judiacuteas en Espantildea sus relacionescon la sociedad cristiana etc

Un estudio digno de atencioacuten para el presente artiacuteculo es la investigacioacuten deHaim Vidal Sephiha dedicada la columna en ladino del Pentateuco de Constan-tinopla21 En este estudio el autor ofrece una minuciosa descripcioacuten de la lenguade esta traduccioacuten en la introduccioacuten y una edicioacuten criacutetica de la traduccioacuten deDeuteronomio en ladino Esta edicioacuten concluye con un detallado leacutexico de teacuter-minos y algunos ejemplos de comparacioacuten entre la Biblia de Constantinopla y laBiblia de Ferrara

Desde los oriacutegenes de la investigacioacuten de las Biblias romanceadas y las Bi-blias en ladino publicadas despueacutes de la expulsioacuten se identificoacute una tradicioacutencomuacuten entre estas traducciones Mejor dicho las primeras Biblias impresas en la-dino fueron definidas como una continuacioacuten de las Biblias romanceadas (Joseacute Sci-pio Samuel Berger22 Joseacute Llamas Moshe Lazar23 Isaac Benabu24 y otros) Ellos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 126

19 Almerich Archdeacon of Antioch (12th cent) La fazienda de ultra mar Biblia romanceadaet itineacuteraire biblique en prose castillane du XIIe siegravecle introduction eacutedition notes et glossaire parMosheacute LAZAR Salamanca Universidad de Salamanca 1965 The Ladino Bible of Ferrara 1553 a cri-tical edition by Mosheacute LAZAR technical editor Robert DILLIGAN Culver City CA Labyrinthos 1992The Ladino Scriptures Constantinople-Salonica 1540-1572 2 vols a critical edition by Mosheacute LAZARtechnical editor Francisco J PUEYO MENA Lancaster CA Labyrinthos 2000

20 Veacutease a continuacioacuten los artiacuteculos citados de Margherita Morreale21 Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronome versions de Constan-

tinople 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude linguistique et lexique Paris 197322 S BERGER La Bible romane au Moyen Age (Bibles provenccedilales vaudoises catalanes ita-

liennes castillanes et portugaises) Ginebra Slatkine Reprints 1977 23 Veacutease especialmente Mosheacute LAZAR laquoBible translations in Ladino from after the Expulsionraquo

(en hebreo) Sefunot 8 (1964) 337-75 laquoLadinando la Biblia entre los sefardiacutees mediterraacuteneos Italia Im-perio Otomano y Vienaraquo en Iacob HASSAacuteN-M Aacutengel BERENGUER AMADOR (EDS) Introduccioacuten a la Bi-blia de Ferrara Actas del simposio internacional (Sevilla 25-28 de noviembre 1991) Madrid Sefaradrsquo92 Comisioacuten Nacional Quinto Centenario 1994 pp 347-442 IDEM en Biblia ladinada EscorialIJ3 a critical edition with notes and commentaries 2 vols Madison Hispanic Seminary of Medie-val Studies 1995 p xlii laquothe Jewish translators established a tradition of translations which in the six-teenth century the Ladino translations of Constantinopla Ferrara and Salonica were derivedraquo

24 Isaac BENABU laquoOn the transmission of the Judeo-Spanish translation of the Bible the easternand western tradition comparedraquo en Benabu ISSAC-Joseph SERMONETA (EDS) Judeo Romance Lan-guages Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1985 pp 1-26

fundamentaron esta tesis en base al orden de los libros en las romanceadas simi-lar a la tradicioacuten judiacutea y a un vocabulario comuacuten en la mayoriacutea de los casos25

Sin embargo a partir de mediados del siglo XX surgieron las primeras grietas enesta teoriacutea En su excepcional trabajo dedicado al ldquoCanto del Mar Rojordquo MargheritaMorreale26 demostroacute que las traducciones de las Biblias romanceadas y las Biblias enladino contienen diferentes tradiciones de traduccioacuten algunas veces similares perono ideacutenticas Eleazar Gutwirth27 destacoacute en un importante artiacuteculo los diferentes mar-cos sociales y culturales de los cuales estas traducciones emergieron y el pluralismode sus versiones En un importante estudio dedicado a la Biblia de Constantinopla ya las romanceadas Lorenzo Espada Amigo destacoacute las diferencias en estas traduc-ciones28 Nuevamente el mismo autor en el antildeo 1990 en un artiacuteculo dedicado al ma-nuscrito E7 y al Pentateuco de Constantinopla volvioacute a revisar las relaciones entrelas dos tradiciones Sus conclusiones es que son diferentes tradiciones de traduccioacutenmientras que el E7 conserva la sintaxis del castellano el Pentateuco de Constantino-pla y la Biblia de Ferrara son traducciones literales del texto hebreo y para su lec-tura es necesario una comprensioacuten directa del original hebreo29

Un cambio en el estudio e interpretacioacuten de las biblias romanceadas fue rea-lizado por Ora Schwarzwald30 La principal aportacioacuten de Schwarzwald fue enprimer lugar un riguroso estudio de las transcripciones de los nombres propios ytopograacuteficos Sus conclusiones fueron que mientras las biblias romanceadas pre-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

127 Erytheia 34 (2013) 121-157

25 Para una bibliografiacutea completa veacutease el artiacuteculo de Margherita MORREALE laquoApuntes bi-bliograacuteficos para la iniciacioacuten al estudio de las traducciones biacuteblicas medievales al castellanoraquo Sefa-rad 20 (1960) 66-109

26 Margherita MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolas comparadas con el pasaje delcaacutentico de Moiseacutesraquo Sefarad 23 (1963) 3-21 laquoVernacular Scriptures in Spainraquo en G W LAMPE (ED)The Cambridge History of the Bible Cambridge University Press 1969 pp 465-469 especialmentep 466 laquoHence (in Spain) we find great variety in the translations none of which bears an exact re-semblance to any of the othersraquo p 468 laquoHowever what makes the history of the vernacular Bible sodifferent in Spain is the fact that many translations are based not on the Latin but on the Hebrew witha varying number of reminiscences of the Vulgateraquo

27 Eleazar GUTHWIRTH laquoReligioacuten Historia y las Biblias Romanceadasraquo Revista Catalana deTeologiacutea 13 (1988) 115-133

28 Lorenzo ESPADA AMIGO El Pentateuco de Constantinopla y la Biblia Medieval RomanceadaJudeo-Espantildeola Salamanca Universidad Pontificia de Salamanca 1983 paacutegs 232 237

29 Lorenzo ESPADAAMIGO laquoBiblias en romance y Biblias en ladino evolucioacuten de un sistema detraduccioacutenraquo La Ciudad de Dios 203 (1990) 110-142

30 Ora RODRIGUE SCHWARZWALD laquoProper names in Ladino translations origin in Jewish identityraquo(en hebreo) Peamim 84 (2004) 66-77 laquoOn the Jewish nature of medieval Spanish biblical translationslinguistic differences between medieval and post-exilic Spanish translations of the Bibleraquo Sefarad 70(2010) 117-140 laquoThe relationship between liturgical texts and Spanish biblesraquo en J DECTER-A PRATS

(EDS) The Hebrew Bible in the fifteenth century Spain exegesis literature philosophy and the arts Lei-den Brill 2012 especialmente p 225ss

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 5: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

2enspEL TEXTO LADINO

AenspIntroduccioacuten a la columna en ladino

El intereacutes y la investigacioacuten de las traducciones de la biblias en lengua romance(castellana) y posteriormente en ladino comenzaron en el siglo XVII Entre lasobras dignas de mencioacuten estaacute la de Richard Simoacuten14 en la que cita en el capiacutetulodestinado a traducciones de lenguas vernaacuteculas la Biblia de Constantinopla y la deFerrara En una resentildea dedicada a una edicioacuten cientiacutefica de un manuscrito del Es-corial I Gonzaacutelez Llubera15 ofrece un resumen de las primeras bibliografiacuteas y edi-ciones dedicadas a las biblias romanceadas realizadas a partir del siglo XVIII

Durante el siglo XVIII Carlos III invitoacute a Felipe Scio (1780) a traducir la Vul-gata a la lengua castellana En la introduccioacuten a esta obra Scio ofrece un extensoestudio de las traducciones vernaacuteculas escritas por autores judiacuteos entre ellas elPentateuco de Constantinopla y la Biblia de Ferrara16 El intereacutes por estas traduc-ciones continuoacute durante el siglo XIX y el siglo XX La investigacioacuten de estas tra-ducciones atrajo el intereacutes de estudiosos de las lenguas romances de la lenguaespantildeola y del ladino y cobroacute un nuevo impulso a partir del siglo XX Entre lasobras maacutes destacadas de esta aacuterea es digno de ser citado el importante trabajo deBlondheim17 En este estudio el autor analiza minuciosamente la transmisioacuten delas traducciones judiacuteas a las lenguas romances en la cuenca del Mediterraacuteneo

Joseacute Llamas bibliotecario de la Real Biblioteca de El Escorial dedicoacute un es-tudio especial a los manuscritos de traducciones judeo-cristianas romanceadas con-servadas en esa biblioteca que despertaron un intereacutes especial en estas aacutereas18Estos estudios continuaron con las importantes investigaciones realizadas por

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

125 Erytheia 34 (2013) 121-157

emspAgradecemos a los doctores Elena Romero y Aitor Garciacutea Moreno (CSIC) por su gentileza enlas correcciones y sugerencias sobre la transcripcioacuten y la transliteracioacuten de la columna en ladino

14 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam Reinier Leers 1685 (reimprGenegraveve Slatkine Reprints 1971) Sobre las versiones espantildeolas Constantinopla y Ferrara veacuteanse es-pecialmente pp 310-312 y 533-534

15 I GONZAacuteLEZ LLUBERA resentildea de O H HAUPTMAN (ED) Escorial Bible Ij4 vol I The Pen-tateuch Philadelphia University of Pennsylvania Press 1953 en Romance Philology 12 (1958) 94-100

16 Felipe SCIO DE SAN MIGUEL La Biblia vulgata latina traducida en espantildeol y anotada Ma-drid Ibarra 1818 (1790 la primera edicioacuten)

17 David Simon BLONDHEIM Les parlers judeacuteo romans et la Vetus Latina Pariacutes Champion 192518 Joseacute LLAMAS laquoLa antigua Biblia castellana de los judiacuteos espantildeolesraquo Sefarad 4 (1944) 219-

244 laquoNueva Biblia Medieval Judiacutea e ineacutedita en romance-castellanoraquo Sefarad 9 (1949) 54-74 laquo An-tigua Biblia Judiacutea medieval romanceadaraquo Sefarad 11 (1951) 289-304 Biblia Medieval Judeo-Cristianaversioacuten del Antiguo Testamento en el siglo XIV sobre textos en hebreo-latino Madrid Instituto Fran-cisco Suaacuterez 1950-1955

Moshe Lazar desde los antildeos sesenta del siglo pasado hasta comienzos del sigloXXI19 Lazar dedicoacute especial atencioacuten a las primeras biblias romanceadas y sutransmisioacuten hasta la expulsioacuten A esta lista se debe agregar la obra filoloacutegica y tex-tual de Margherita Morreale20 A partir de fines del siglo XX y comienzos del sigloXXI prosperaron estos estudios dedicados a distintos aspectos de las traduccionesfilologiacutea literatura e historia de las comunidades judiacuteas en Espantildea sus relacionescon la sociedad cristiana etc

Un estudio digno de atencioacuten para el presente artiacuteculo es la investigacioacuten deHaim Vidal Sephiha dedicada la columna en ladino del Pentateuco de Constan-tinopla21 En este estudio el autor ofrece una minuciosa descripcioacuten de la lenguade esta traduccioacuten en la introduccioacuten y una edicioacuten criacutetica de la traduccioacuten deDeuteronomio en ladino Esta edicioacuten concluye con un detallado leacutexico de teacuter-minos y algunos ejemplos de comparacioacuten entre la Biblia de Constantinopla y laBiblia de Ferrara

Desde los oriacutegenes de la investigacioacuten de las Biblias romanceadas y las Bi-blias en ladino publicadas despueacutes de la expulsioacuten se identificoacute una tradicioacutencomuacuten entre estas traducciones Mejor dicho las primeras Biblias impresas en la-dino fueron definidas como una continuacioacuten de las Biblias romanceadas (Joseacute Sci-pio Samuel Berger22 Joseacute Llamas Moshe Lazar23 Isaac Benabu24 y otros) Ellos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 126

19 Almerich Archdeacon of Antioch (12th cent) La fazienda de ultra mar Biblia romanceadaet itineacuteraire biblique en prose castillane du XIIe siegravecle introduction eacutedition notes et glossaire parMosheacute LAZAR Salamanca Universidad de Salamanca 1965 The Ladino Bible of Ferrara 1553 a cri-tical edition by Mosheacute LAZAR technical editor Robert DILLIGAN Culver City CA Labyrinthos 1992The Ladino Scriptures Constantinople-Salonica 1540-1572 2 vols a critical edition by Mosheacute LAZARtechnical editor Francisco J PUEYO MENA Lancaster CA Labyrinthos 2000

20 Veacutease a continuacioacuten los artiacuteculos citados de Margherita Morreale21 Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronome versions de Constan-

tinople 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude linguistique et lexique Paris 197322 S BERGER La Bible romane au Moyen Age (Bibles provenccedilales vaudoises catalanes ita-

liennes castillanes et portugaises) Ginebra Slatkine Reprints 1977 23 Veacutease especialmente Mosheacute LAZAR laquoBible translations in Ladino from after the Expulsionraquo

(en hebreo) Sefunot 8 (1964) 337-75 laquoLadinando la Biblia entre los sefardiacutees mediterraacuteneos Italia Im-perio Otomano y Vienaraquo en Iacob HASSAacuteN-M Aacutengel BERENGUER AMADOR (EDS) Introduccioacuten a la Bi-blia de Ferrara Actas del simposio internacional (Sevilla 25-28 de noviembre 1991) Madrid Sefaradrsquo92 Comisioacuten Nacional Quinto Centenario 1994 pp 347-442 IDEM en Biblia ladinada EscorialIJ3 a critical edition with notes and commentaries 2 vols Madison Hispanic Seminary of Medie-val Studies 1995 p xlii laquothe Jewish translators established a tradition of translations which in the six-teenth century the Ladino translations of Constantinopla Ferrara and Salonica were derivedraquo

24 Isaac BENABU laquoOn the transmission of the Judeo-Spanish translation of the Bible the easternand western tradition comparedraquo en Benabu ISSAC-Joseph SERMONETA (EDS) Judeo Romance Lan-guages Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1985 pp 1-26

fundamentaron esta tesis en base al orden de los libros en las romanceadas simi-lar a la tradicioacuten judiacutea y a un vocabulario comuacuten en la mayoriacutea de los casos25

Sin embargo a partir de mediados del siglo XX surgieron las primeras grietas enesta teoriacutea En su excepcional trabajo dedicado al ldquoCanto del Mar Rojordquo MargheritaMorreale26 demostroacute que las traducciones de las Biblias romanceadas y las Biblias enladino contienen diferentes tradiciones de traduccioacuten algunas veces similares perono ideacutenticas Eleazar Gutwirth27 destacoacute en un importante artiacuteculo los diferentes mar-cos sociales y culturales de los cuales estas traducciones emergieron y el pluralismode sus versiones En un importante estudio dedicado a la Biblia de Constantinopla ya las romanceadas Lorenzo Espada Amigo destacoacute las diferencias en estas traduc-ciones28 Nuevamente el mismo autor en el antildeo 1990 en un artiacuteculo dedicado al ma-nuscrito E7 y al Pentateuco de Constantinopla volvioacute a revisar las relaciones entrelas dos tradiciones Sus conclusiones es que son diferentes tradiciones de traduccioacutenmientras que el E7 conserva la sintaxis del castellano el Pentateuco de Constantino-pla y la Biblia de Ferrara son traducciones literales del texto hebreo y para su lec-tura es necesario una comprensioacuten directa del original hebreo29

Un cambio en el estudio e interpretacioacuten de las biblias romanceadas fue rea-lizado por Ora Schwarzwald30 La principal aportacioacuten de Schwarzwald fue enprimer lugar un riguroso estudio de las transcripciones de los nombres propios ytopograacuteficos Sus conclusiones fueron que mientras las biblias romanceadas pre-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

127 Erytheia 34 (2013) 121-157

25 Para una bibliografiacutea completa veacutease el artiacuteculo de Margherita MORREALE laquoApuntes bi-bliograacuteficos para la iniciacioacuten al estudio de las traducciones biacuteblicas medievales al castellanoraquo Sefa-rad 20 (1960) 66-109

26 Margherita MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolas comparadas con el pasaje delcaacutentico de Moiseacutesraquo Sefarad 23 (1963) 3-21 laquoVernacular Scriptures in Spainraquo en G W LAMPE (ED)The Cambridge History of the Bible Cambridge University Press 1969 pp 465-469 especialmentep 466 laquoHence (in Spain) we find great variety in the translations none of which bears an exact re-semblance to any of the othersraquo p 468 laquoHowever what makes the history of the vernacular Bible sodifferent in Spain is the fact that many translations are based not on the Latin but on the Hebrew witha varying number of reminiscences of the Vulgateraquo

27 Eleazar GUTHWIRTH laquoReligioacuten Historia y las Biblias Romanceadasraquo Revista Catalana deTeologiacutea 13 (1988) 115-133

28 Lorenzo ESPADA AMIGO El Pentateuco de Constantinopla y la Biblia Medieval RomanceadaJudeo-Espantildeola Salamanca Universidad Pontificia de Salamanca 1983 paacutegs 232 237

29 Lorenzo ESPADAAMIGO laquoBiblias en romance y Biblias en ladino evolucioacuten de un sistema detraduccioacutenraquo La Ciudad de Dios 203 (1990) 110-142

30 Ora RODRIGUE SCHWARZWALD laquoProper names in Ladino translations origin in Jewish identityraquo(en hebreo) Peamim 84 (2004) 66-77 laquoOn the Jewish nature of medieval Spanish biblical translationslinguistic differences between medieval and post-exilic Spanish translations of the Bibleraquo Sefarad 70(2010) 117-140 laquoThe relationship between liturgical texts and Spanish biblesraquo en J DECTER-A PRATS

(EDS) The Hebrew Bible in the fifteenth century Spain exegesis literature philosophy and the arts Lei-den Brill 2012 especialmente p 225ss

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 6: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

Moshe Lazar desde los antildeos sesenta del siglo pasado hasta comienzos del sigloXXI19 Lazar dedicoacute especial atencioacuten a las primeras biblias romanceadas y sutransmisioacuten hasta la expulsioacuten A esta lista se debe agregar la obra filoloacutegica y tex-tual de Margherita Morreale20 A partir de fines del siglo XX y comienzos del sigloXXI prosperaron estos estudios dedicados a distintos aspectos de las traduccionesfilologiacutea literatura e historia de las comunidades judiacuteas en Espantildea sus relacionescon la sociedad cristiana etc

Un estudio digno de atencioacuten para el presente artiacuteculo es la investigacioacuten deHaim Vidal Sephiha dedicada la columna en ladino del Pentateuco de Constan-tinopla21 En este estudio el autor ofrece una minuciosa descripcioacuten de la lenguade esta traduccioacuten en la introduccioacuten y una edicioacuten criacutetica de la traduccioacuten deDeuteronomio en ladino Esta edicioacuten concluye con un detallado leacutexico de teacuter-minos y algunos ejemplos de comparacioacuten entre la Biblia de Constantinopla y laBiblia de Ferrara

Desde los oriacutegenes de la investigacioacuten de las Biblias romanceadas y las Bi-blias en ladino publicadas despueacutes de la expulsioacuten se identificoacute una tradicioacutencomuacuten entre estas traducciones Mejor dicho las primeras Biblias impresas en la-dino fueron definidas como una continuacioacuten de las Biblias romanceadas (Joseacute Sci-pio Samuel Berger22 Joseacute Llamas Moshe Lazar23 Isaac Benabu24 y otros) Ellos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 126

19 Almerich Archdeacon of Antioch (12th cent) La fazienda de ultra mar Biblia romanceadaet itineacuteraire biblique en prose castillane du XIIe siegravecle introduction eacutedition notes et glossaire parMosheacute LAZAR Salamanca Universidad de Salamanca 1965 The Ladino Bible of Ferrara 1553 a cri-tical edition by Mosheacute LAZAR technical editor Robert DILLIGAN Culver City CA Labyrinthos 1992The Ladino Scriptures Constantinople-Salonica 1540-1572 2 vols a critical edition by Mosheacute LAZARtechnical editor Francisco J PUEYO MENA Lancaster CA Labyrinthos 2000

20 Veacutease a continuacioacuten los artiacuteculos citados de Margherita Morreale21 Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronome versions de Constan-

tinople 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude linguistique et lexique Paris 197322 S BERGER La Bible romane au Moyen Age (Bibles provenccedilales vaudoises catalanes ita-

liennes castillanes et portugaises) Ginebra Slatkine Reprints 1977 23 Veacutease especialmente Mosheacute LAZAR laquoBible translations in Ladino from after the Expulsionraquo

(en hebreo) Sefunot 8 (1964) 337-75 laquoLadinando la Biblia entre los sefardiacutees mediterraacuteneos Italia Im-perio Otomano y Vienaraquo en Iacob HASSAacuteN-M Aacutengel BERENGUER AMADOR (EDS) Introduccioacuten a la Bi-blia de Ferrara Actas del simposio internacional (Sevilla 25-28 de noviembre 1991) Madrid Sefaradrsquo92 Comisioacuten Nacional Quinto Centenario 1994 pp 347-442 IDEM en Biblia ladinada EscorialIJ3 a critical edition with notes and commentaries 2 vols Madison Hispanic Seminary of Medie-val Studies 1995 p xlii laquothe Jewish translators established a tradition of translations which in the six-teenth century the Ladino translations of Constantinopla Ferrara and Salonica were derivedraquo

24 Isaac BENABU laquoOn the transmission of the Judeo-Spanish translation of the Bible the easternand western tradition comparedraquo en Benabu ISSAC-Joseph SERMONETA (EDS) Judeo Romance Lan-guages Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1985 pp 1-26

fundamentaron esta tesis en base al orden de los libros en las romanceadas simi-lar a la tradicioacuten judiacutea y a un vocabulario comuacuten en la mayoriacutea de los casos25

Sin embargo a partir de mediados del siglo XX surgieron las primeras grietas enesta teoriacutea En su excepcional trabajo dedicado al ldquoCanto del Mar Rojordquo MargheritaMorreale26 demostroacute que las traducciones de las Biblias romanceadas y las Biblias enladino contienen diferentes tradiciones de traduccioacuten algunas veces similares perono ideacutenticas Eleazar Gutwirth27 destacoacute en un importante artiacuteculo los diferentes mar-cos sociales y culturales de los cuales estas traducciones emergieron y el pluralismode sus versiones En un importante estudio dedicado a la Biblia de Constantinopla ya las romanceadas Lorenzo Espada Amigo destacoacute las diferencias en estas traduc-ciones28 Nuevamente el mismo autor en el antildeo 1990 en un artiacuteculo dedicado al ma-nuscrito E7 y al Pentateuco de Constantinopla volvioacute a revisar las relaciones entrelas dos tradiciones Sus conclusiones es que son diferentes tradiciones de traduccioacutenmientras que el E7 conserva la sintaxis del castellano el Pentateuco de Constantino-pla y la Biblia de Ferrara son traducciones literales del texto hebreo y para su lec-tura es necesario una comprensioacuten directa del original hebreo29

Un cambio en el estudio e interpretacioacuten de las biblias romanceadas fue rea-lizado por Ora Schwarzwald30 La principal aportacioacuten de Schwarzwald fue enprimer lugar un riguroso estudio de las transcripciones de los nombres propios ytopograacuteficos Sus conclusiones fueron que mientras las biblias romanceadas pre-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

127 Erytheia 34 (2013) 121-157

25 Para una bibliografiacutea completa veacutease el artiacuteculo de Margherita MORREALE laquoApuntes bi-bliograacuteficos para la iniciacioacuten al estudio de las traducciones biacuteblicas medievales al castellanoraquo Sefa-rad 20 (1960) 66-109

26 Margherita MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolas comparadas con el pasaje delcaacutentico de Moiseacutesraquo Sefarad 23 (1963) 3-21 laquoVernacular Scriptures in Spainraquo en G W LAMPE (ED)The Cambridge History of the Bible Cambridge University Press 1969 pp 465-469 especialmentep 466 laquoHence (in Spain) we find great variety in the translations none of which bears an exact re-semblance to any of the othersraquo p 468 laquoHowever what makes the history of the vernacular Bible sodifferent in Spain is the fact that many translations are based not on the Latin but on the Hebrew witha varying number of reminiscences of the Vulgateraquo

27 Eleazar GUTHWIRTH laquoReligioacuten Historia y las Biblias Romanceadasraquo Revista Catalana deTeologiacutea 13 (1988) 115-133

28 Lorenzo ESPADA AMIGO El Pentateuco de Constantinopla y la Biblia Medieval RomanceadaJudeo-Espantildeola Salamanca Universidad Pontificia de Salamanca 1983 paacutegs 232 237

29 Lorenzo ESPADAAMIGO laquoBiblias en romance y Biblias en ladino evolucioacuten de un sistema detraduccioacutenraquo La Ciudad de Dios 203 (1990) 110-142

30 Ora RODRIGUE SCHWARZWALD laquoProper names in Ladino translations origin in Jewish identityraquo(en hebreo) Peamim 84 (2004) 66-77 laquoOn the Jewish nature of medieval Spanish biblical translationslinguistic differences between medieval and post-exilic Spanish translations of the Bibleraquo Sefarad 70(2010) 117-140 laquoThe relationship between liturgical texts and Spanish biblesraquo en J DECTER-A PRATS

(EDS) The Hebrew Bible in the fifteenth century Spain exegesis literature philosophy and the arts Lei-den Brill 2012 especialmente p 225ss

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 7: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

fundamentaron esta tesis en base al orden de los libros en las romanceadas simi-lar a la tradicioacuten judiacutea y a un vocabulario comuacuten en la mayoriacutea de los casos25

Sin embargo a partir de mediados del siglo XX surgieron las primeras grietas enesta teoriacutea En su excepcional trabajo dedicado al ldquoCanto del Mar Rojordquo MargheritaMorreale26 demostroacute que las traducciones de las Biblias romanceadas y las Biblias enladino contienen diferentes tradiciones de traduccioacuten algunas veces similares perono ideacutenticas Eleazar Gutwirth27 destacoacute en un importante artiacuteculo los diferentes mar-cos sociales y culturales de los cuales estas traducciones emergieron y el pluralismode sus versiones En un importante estudio dedicado a la Biblia de Constantinopla ya las romanceadas Lorenzo Espada Amigo destacoacute las diferencias en estas traduc-ciones28 Nuevamente el mismo autor en el antildeo 1990 en un artiacuteculo dedicado al ma-nuscrito E7 y al Pentateuco de Constantinopla volvioacute a revisar las relaciones entrelas dos tradiciones Sus conclusiones es que son diferentes tradiciones de traduccioacutenmientras que el E7 conserva la sintaxis del castellano el Pentateuco de Constantino-pla y la Biblia de Ferrara son traducciones literales del texto hebreo y para su lec-tura es necesario una comprensioacuten directa del original hebreo29

Un cambio en el estudio e interpretacioacuten de las biblias romanceadas fue rea-lizado por Ora Schwarzwald30 La principal aportacioacuten de Schwarzwald fue enprimer lugar un riguroso estudio de las transcripciones de los nombres propios ytopograacuteficos Sus conclusiones fueron que mientras las biblias romanceadas pre-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

127 Erytheia 34 (2013) 121-157

25 Para una bibliografiacutea completa veacutease el artiacuteculo de Margherita MORREALE laquoApuntes bi-bliograacuteficos para la iniciacioacuten al estudio de las traducciones biacuteblicas medievales al castellanoraquo Sefa-rad 20 (1960) 66-109

26 Margherita MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolas comparadas con el pasaje delcaacutentico de Moiseacutesraquo Sefarad 23 (1963) 3-21 laquoVernacular Scriptures in Spainraquo en G W LAMPE (ED)The Cambridge History of the Bible Cambridge University Press 1969 pp 465-469 especialmentep 466 laquoHence (in Spain) we find great variety in the translations none of which bears an exact re-semblance to any of the othersraquo p 468 laquoHowever what makes the history of the vernacular Bible sodifferent in Spain is the fact that many translations are based not on the Latin but on the Hebrew witha varying number of reminiscences of the Vulgateraquo

27 Eleazar GUTHWIRTH laquoReligioacuten Historia y las Biblias Romanceadasraquo Revista Catalana deTeologiacutea 13 (1988) 115-133

28 Lorenzo ESPADA AMIGO El Pentateuco de Constantinopla y la Biblia Medieval RomanceadaJudeo-Espantildeola Salamanca Universidad Pontificia de Salamanca 1983 paacutegs 232 237

29 Lorenzo ESPADAAMIGO laquoBiblias en romance y Biblias en ladino evolucioacuten de un sistema detraduccioacutenraquo La Ciudad de Dios 203 (1990) 110-142

30 Ora RODRIGUE SCHWARZWALD laquoProper names in Ladino translations origin in Jewish identityraquo(en hebreo) Peamim 84 (2004) 66-77 laquoOn the Jewish nature of medieval Spanish biblical translationslinguistic differences between medieval and post-exilic Spanish translations of the Bibleraquo Sefarad 70(2010) 117-140 laquoThe relationship between liturgical texts and Spanish biblesraquo en J DECTER-A PRATS

(EDS) The Hebrew Bible in the fifteenth century Spain exegesis literature philosophy and the arts Lei-den Brill 2012 especialmente p 225ss

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 8: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

sentan transcripciones comunes al texto hebreo pero tambieacuten a la Vulgata y a nue-vas formas creadas en lengua romanceada las transcripciones de la Biblia deConstantinopla y de Ferrara emergen exclusivamente del texto hebreo En segundolugar Ora Schwarzwald realizoacute un minucioso estudio comparativo entre la mor-fologiacutea y la sintaxis del hebreo biacuteblico y sus paralelos de las biblias romanceadas(E3 E19 E4 E7) y las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) En este es-tudio comparativo la autora revisoacute construcciones sintaacutecticas por ejemplo la tra-duccioacuten de frases nominativas la construccioacuten absoluta la presencia o laeliminacioacuten de los verbos ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo y por uacuteltimo realizoacute una comparacioacutendel paradigma de los tiempos verbales del hebreo biacuteblico y su traduccioacuten en las bi-blias romanceadas y en ladino Este valioso estudio que Schwarzwald puso unpunto final a la tendencia a ver una tradicioacuten comuacuten y uacutenica entre las biblias ro-manceadas y las biblias en ladino

La tradicioacuten de la traduccioacuten de la Biblia en la liturgia sinagogal fue oral desdela Antiguumledad hasta la Edad Moderna31 Las traducciones escritas llamadas tra-ducciones judiacuteas romanceadas fueron realizadas por autores judiacuteos invitados poruna patroacuten cristiano por ejemplo la Biblia de Alba Estas traducciones reflejan latradicioacuten oral de traduccioacuten usada en las sinagogas Soacutelo despueacutes de la expulsioacutende Espantildea y la reorganizacioacuten de las comunidades en las nuevas diaacutesporas los ra-binos y maestros comunitarios comprendieron la necesidad de la publicacioacuten deestas traducciones32 El Pentateuco de Constantinopla es la primera publicacioacuten deesta tradicioacuten oral Pese a que las biblias romanceadas de origen judiacuteo y las bibliasen ladino representan dos grupos distintos por sus teacutecnicas de traduccioacuten y por suvocabulario en la investigacioacuten moderna estaacuten iacutentimamente ligadas

Es muy limitado el nuacutemero de estudios dedicados a la descripcioacuten de la lengualadina en el Pentateuco de Constantinopla Margherita Morreale en su artiacuteculo de-dicado a una comparacioacuten de las tradiciones del ldquoCanto del Mar Rojordquo en las bi-

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 128

31 David M BUNIS laquoTranslating from the head and from the heart the essentially ldquooralrdquo natureof the Ladino Bible-translation traditionraquo en Busse WINFRIED-Marie-Christine VAROL-BORNES (EDS)Hommage agrave Haiumlm Vidal Sephiha Berna P Lang 1996 pp 337-357 Shifra SZNOL laquoText and GlossaryBetween Written Text and Oral Traditionraquo en T M LAW-Alison SALVESEN (EDS) Greek Scripture andthe Rabbis Lovaina Peeters 2012 pp 217-232

32 MORREALE laquoVernacular Scripturesraquo p 475 laquoAlthough it is not clear to what extent ifany the vernacular translations were used in the Synagogue [] However some of the translationsfrom the Hebrew as they stand today must have been copied by Christiansraquo laquounfortunately theJewish translations (late fourteenth and fifteenth century) are either fragmentary or bear traces ofChristian intervention In order to place in the right perspective with the Judeo-Spanish traditionit will be well to invert the chronological order and start from the vernacular Bible as the Jewsprinted it as soon as they saw themselves relatively free to publish and circulate the book for theirown useraquo

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 9: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

blias romanceadas y en las biblias en ladino (Constantinopla y Ferrara) dedicoacute al-gunas observaciones a la morfologiacutea y sintaxis de la versioacuten de Constantinopla33

Hasta la fecha el uacutenico estudio exclusivo de la lengua ladina del Pentateuco deConstantinopla fue realizado por Haim Vidal Sephiha34 y en eacutel hay una descrip-cioacuten del vocabulario y la morfologiacutea Una de las metas del presente artiacuteculo escompletar las mencionadas investigaciones de la lengua espantildeola y del ladino do-cumentado en la traduccioacuten del Pentateuco de Constantinopla En la edicioacuten de lacolumna en ladino se ofrece una transcripcioacuten del texto en caracteres hebreos convocalizacioacuten acompantildeada por el estudio de teacuterminos en espantildeol antiguo o en la-dino La segunda parte de esta presentacioacuten se dedica a una transliteracioacuten del textoen caracteres latinos acompantildeada por un aparato criacutetico del glosario HeshekShlomo35 y las versiones de las traducciones romanceadas (E3 E7 E19 la Bibliade Alba) y de la Biblia de Ferrara La lectura de las Biblias romanceadas fue reali-zada con el programa preparado por Andreacutes-Enrique Arias ldquoCorpus de la Bibliamedievalrdquo36 Para las biblias romanceadas hemos utilizado las ediciones cientiacuteficasrealizadas en el marco de proyecto Hispanic Seminary of Medieval Studies37 y parala Biblia de Ferrara la edicioacuten de M Lazar La descripcioacuten completa de cada unade estas ediciones puede verse en la bibliografiacutea

La comparacioacuten del texto del ldquoCanto del Mar Rojordquo del PC con los otros tex-tos de las biblias romanceadas pone de relieve su caraacutecter literal y su fidelidad altexto masoreacutetico Su semejanza con la Biblia de Ferrara el glosario Heshek Shlomoy los lituacutergicos (Haggaddoth y Pirke Aboth) confirma la existencia de una tradicioacutenen comuacuten de traduccioacuten de las comunidades judiacuteas del Mediterraacuteneo Pese a que eltexto es breve se puede detectar la influencia de comentaristas antiguos y medie-vales judiacuteos en la traduccioacuten

BenspDescripcioacuten de la lengua

En el estudio de la lengua del Pentateuco de Constantinopla similar a otrastraducciones en ladino hay que tener presente que es una traduccioacuten literal uncalco de la versioacuten original del hebreo38 y que refleja la lengua en uso de los siglos

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

129 Erytheia 34 (2013) 121-157

33 MORREALE laquoLas antiguas biblias hebreo-espantildeolasraquo34 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque35 Sefer Heshek Shelomo Venecia 1587-1588 Para el estudio de este texto cf David M BUNIS

laquoPhonological characteristics of Ibero-romance elements in the first printed Ladino Bible glossary(ldquoSefer Heseq Selomordquo Venecia 158788)raquo en M ABITBOL-Y T ASSIS ET AL (EDS) Hispano-Jewishcivilization after 1492 Jerusaleacuten Misgav Yerushalayim 1997 pp 203-252

36 wwwCorpus Bibliamedievales37 Hispanic Seminary of Medieval Studies Universidad de Wisconsin-Madison 38 SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque veacutease alliacute un especial estudio sobre el idioma

calco

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 10: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

XIV-XV aproximadamente o anterior auacuten en formacioacuten sin fijeza y sin una gra-maacutetica estructurada Por lo limitado del texto diecinueve versiacuteculos sentildealaremossolamente algunas de las caracteriacutesticas principales39

1 Geacutenero en algunos casos no estaacute aun definido en el castellano o puede seruna copia del hebreo la mar por el mar braccedila por brazo

2 Ausencia del artiacuteculo y hiğos por los hiğos caballo por el caballo salba-cion por la salvacioacuten escoğedura por la escoğedura abismos por los abismosamontonadas aguas por las aguas de mar por del mar

3 Nombres propios los nombres propios conservan su original del hebreoA diferencia de otras traducciones no hay influencias de la traduccioacuten de la Vul-gata traducciones de los nombres o formaciones castizas del original hebreoכנען מואב סוף פלשת אדום ישראל יי

4 Ausencia de coacutepula las construcciones son nominales y reflejan la traduc-cioacuten literal del hebreo omitieacutendose las coacutepulas ldquoserrdquo y ldquoestarrdquo (3) Sentildeor vence-dor de pelea יי su nombre por El Sentildeor es vencedor de pelea יי es su nombre

5 Literalismo tautoloacutegico 1 dišeron por decir enalteccediler se enalteccedilioacute

6 Vocabulario Para el presente proyecto se ha hecho un estudio comparativocon otras traducciones biacuteblicas en lengua romanceada (E3 E7 E19 Biblia deAlba) en ladino (Ferrara) y con el vocabulario de otros documentos en ladino(Heshek Shlomo Pirke Avoth y de las Hagaddoth) de los primeros siglos despueacutesde la expulsioacuten La primera conclusioacuten es la presencia de un castellano en el quecon excepcioacuten de los teacuterminos en hebreo no se han infiltrado preacutestamos de otraslenguas ni variantes de dialectos peninsulares Existe un vocabulario comuacuten a todoslos textos comparados con distintas variantes Por uacuteltimo el Pentateuco de Cons-tantinopla tiene un vocabulario maacutes arcaizante que las otras traducciones40 Pero sinlugar a dudas el estudio de las traducciones en ladino ofrece tambieacuten su aporte es-pecial para el estudio del castellano desde sus oriacutegenes hasta el presente

a) Lengua arcaica Expresiones que reflejan un uso medieval y que luego des-aparecieron en el castellano moderno cantiga tantildeer fonsado estiliar regmir des-leir temla

b) Teacuterminos no registrados en los diccionarios de la lengua castellana u origi-nales del ladino La liacutenea divisora entre teacuterminos de origen castellano que auacuten no

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 130

39 Para facilitar la lectura de determinados ejemplos he sentildealado en tipografiacutea menor el nuacutemerodel versiacuteculo pe (3) Sentildeor vencedor de pelea indica que es el versiacuteculo 3 (de Eacutexodo 15)

40 AMIGO El Pentateuco p 241

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 11: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

estaacuten registrados en diccionarios de la lengua y teacuterminos de origen exclusivo judeo-espantildeol aun no estaacute plenamente definida aformoziguar porfondinas moğidumrealevantes irisimiento folor (pl folores) espoğo

c) Creaciones lexicales judiacuteas tagadura (lt tantildeer) escogedura (lt escoger)asoplar (lt soplar) aturbar (lt turbar)

d) Influencias de la tradicioacuten hermeneacuteutica judiacutea En la traduccioacuten del textomasoreacutetico al ladino hay una acentuada influencia de la hermeneacuteutica judiacutea desdela traduccioacuten aramea de Onquelos y el Midrash hasta los comentaristas medieva-les en la interpretacioacuten de las raiacuteces del hebreo

-Diorsquo es la expresioacuten abreviada por Dios que caracteriza a los textos lalsquo אל (2)dinos Probablemente derivado del uso en hebreo en que no se pronuncia ni se es-cribe el nombre divino sino que se escribe en una forma abreviada (una letra conapostrofe ד) Otra explicacioacuten posible es que la terminacioacuten en s puede sentildealar unaforma plural41

rsquoindica en el hebreo biacuteblico i) lsquoviento (ruaj) רוח vientorsquo El teacuterminolsquo רוח (8)y ii) lsquoespiacuteritursquo (LOT) A partir de los siglos primeros y el surgimiento del cristia-nismo las traducciones judiacuteas de la Biblia acentuaron una exclusiva traduccioacuten delsquovientorsquo para diferenciar del teacutermino lsquoEspiacuteritu Santorsquo En las otras biblias roman-ceadas (E3 E7 y E19) y en Ferrara el mismo teacutermino es traducido por lsquoespiacuteritursquo

לב rsquoen mediolsquo בלב (8) (lev) es lsquocorazoacutenrsquo Eben Ezrah lo comenta lsquoen elmediorsquo

ירש desterrarrsquo el teacutermino en el TM es derivado de la raiacutez hebrealsquo תורישו (9)(YRŠ) lsquoheredarrsquo Pero esporaacutedicamente se puede interpretar como lsquoexpulsarrsquo ylsquodesterrarrsquo (LOT Alonso) Veacutease versiacuteculo Jueces 119

(10) אלים fuertesrsquo en el hebreo biacuteblico el teacuterminolsquo אלים (Elim) es el plural deאל (El) lsquoDiosrsquo o sea lsquodiosesrsquo Posteriormente por temor a una referencia polite-iacutesta en los comentarios rabiacutenicos fue interpretado como lsquolos fuertesrsquo (LOT) Rashiacutelsquofuertesrsquo Aben Ezra ldquoEllos son los aacutengeles de las alturas o sea las estrellasrdquo Parala traduccioacuten por lsquodiosesrsquo veacutease en E3 E7 y Alba

(16) -criaštersquo por lsquocreastersquo (derivado de crear) compaacuterense las otras traduclsquo קנהciones de las Biblias romanceadas lsquoredimistersquo (E 19) lsquoconpraste y redimistersquo (A) Elverbo קנה (QNH) en hebreo biacuteblico sentildeala lsquocomprarrsquo y lsquoredimirrsquo En el periodo biacuteblicola redencioacuten de una parcela de tierra empentildeada se realizaba con la compra de lamisma La Biblia de Alba traduce correctamente con un doblete lsquocompraste y redi-mistersquo El mismo verbo tambieacuten puede indicar lsquocrearrsquo veacutease por ejemplo TM Ge1419 Probablemente este es el sentido en el presente versiacuteculo (Alonso LOT) Parael intercambio de lsquocriarrsquo por lsquocrearrsquo veacutease otros ejemplos en Sephiha sv Kriar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

131 Erytheia 34 (2013) 121-157

41 SEPHIHA ibid 47

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 12: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

FIG 1 Columna en ladino del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 132

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 13: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

42 קאנטיגה [cantiga] S Hag 324 Pas cantiga ant cantar copla o composicioacuten breve poeacuteticaE7 cantica veacutease nota 319 Cor ant 39 DRAE cantiga 1 f Antigua composicioacuten poeacutetica destinadaal canto

43 Sep [enalteccediler] אינלטיסיר 277 Ne 163 DRAE 1 ensalzar44 E7 tantildeer to sound (Jud 718) 363 Pas tanyedor = tantildeedor 134 Ne [tağadura] טאגאדורה

tantildeedura 541 DME tantildeer sig XII-XV 1590 Cor tantildeer 171 DRAE tantildeer tantildeedura sin referencia 45 אפורמוזיגוארלואי [aformoziguarloe] S Hag224 S Av 119 Pas aformoziguar gt afermoziguar

ant afermosear hermosear 6 Ne 11 DRAE sin referencia46 Pas cuatrigua [quatreguas] קואטריגואש cuatregua ant cuadriga carro de guerra E7 cuatregua

325 DRAE cuadrigua lat cuadrigua 2 f Carro tirado por cuatro caballos de frente y especialmenteel usado en la Antiguumledad para las carreras del circo y en los triunfos

47 פונשאדו [fonsado] Sep 369 S Hag 312 Pas ant ejeacutercito 58 E7 fonsado 339 DME XIII-XV ejeacutercito 1159 DRAE 3 m ant ejeacutercito hueste

48 SAv cf escoger 41 DRAE sin 214 איסקוגrsquoיר Sep 353 S Hag cf [escoğedura] אישקוגידורהreferencia gt escoger

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

133 Erytheia 34 (2013) 121-157

Por el vocabulario y por la teacutecnica de traduccioacuten esta columna en ladino reflejauna lengua de calco del hebreo y de su uso especial para la liturgia sinagogal

CenspTranscripcioacuten del texto ladino y aparato criacutetico del vocabulario

Ex 15 1 PC 127b

אינטונסיש קאנטו משה אי 23 [44]היגוש די ישראל אלה קאנטיגה42 24

אישטה פור יי אידישירון פור 25דיזיר קאנטארי פור יי 26

Ex 15 1-5 PC 128a

קי אינאלטיסיר43 שי אינאלטיסיו 1 [1]קאבייו אישו קאבליירו אגו 2אין לה מאר פורטאליזה אי 3 [2]

טאגאדורה44 די יי איפואי אמי 4פור שאלבאסיון אישטי מידיי 5

דיודימי אי אפורמוזיגווארלואי45 6פאדרי אי אינאלטיסירלואי 7

יי וינסידור דיפיליאה יי שיניור 8 [3]שו נומרי קואטריגואש46 די 9 [4]

47 איגו אין פרעה אישו פונשאדו 10לה מאר אי אישקוגידורה48 די 11

שוש קפיטאניש פוארון 12הונדידוש אין מאר די סוף 13אבישמוש לוש קובריירון 14 [5]

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 14: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 134

פורפונדינאש49 דיסינדדיירון אין 15פיידרה קומו 16

Ex 15 6-10 PC 128b

דיריגה יי פוארטי קונלה טו 1 [6]פוארסה טו דירגrsquoה יי קיברנטה 2

אינימיגו איקון מוגrsquoידומרי50 3 [7]די טו לוסאניאה51 קיבראנטאש 4

טוש אליבנטאנטיש52 אינסיינדיש 5קימאלוש 53 טו איריסימיינטו 6קומו לה קושקוגה54 איקון 7 [8]

ויינטו די טוש פולוריש55 פואירון 8אמונטונאדאש אגואש פואירון 9

פאראדאש קומו מונטון 10אשטילייאנטיש56 קואגrsquoארונשי 11

אבישמוש אין מדיו די מאר 12פירשיגירי דישו אינימיגו 13 [9]

57 אלקאנסארי פארטירי אישפוגrsquoו 14הינגrsquoירשיאה די אליוש מי אלמה 15

אישבאינארי מי אישפאדה 16דישטירארלושאה מי פודיר 17אשופלאשטי58 קון טו ויינטו 18 [10]

49 DRAE sin [porfondinas] פורפונדינאש referencia50 מוגrsquoידומרי [moğidumre] Sep gt moğedumre 465 S Hag 276 S Av 434 Pas muchidum-

bre gt muchedumbre 101 DME muchedumbre 141651 Sep magestuoso 445 Pas lozaniacutea [loccedilania] לוסאניאוה orgullo altivez 91 DRAE 3 f orgullo

altivez52 Sep [alebantantes] אליבנטאנטיס 256 S Hag gt 218 אליבrsquoנטאר N 25 DME gt alevantar XV

227 DRAE sin referencia53 איריסימיינטו [ereccedilimiento] Sep 348 S Hag 216 Pas irisimiento = iritamiento 68 54 קושקוגה [coscoğa] E7 (here)324 DME coscoja siglo xv aacuterbol achaparrado semejante a la

encina 801 Cov coscoja la hoja seca de la carrasca que pincha con las espinas que tiene latiacutencusculium especie de encina 2 y de alliacute se dijeron coscojos Es nombre hebreo קוצ que vale espina averbo קוצ que significa picar y aflijir Esto no contradice que sea de la lengua hebrea siendo la madrede todas 361 DRAE 1 f Aacuterbol achaparrado semejante a la encina

55 פולוריש [folores] Sep furor 368 SHag 312 veacutease toda la construccioacuten איריסימיינטו DRAE sinreferencia

56 אשטילייאנטיש [esteliantes] Sep esteliar 369 Pas estilyar = ant estilar gotear 55 DRAE 1tr desus destilar (correr lo liacutequido gota a gota) Andaluciacutea Salamanca y Ameacuterica

57 אrsquoשפוגיו espoğo] Sep espoğo 358 DRAE sin referencia58 אשופלאשטי [asoplaste] SHag 223 Ne asoplar 63 DRAE sin referencia

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 15: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

135 Erytheia 34 (2013) 121-157

קוברייולוש מאר הונדיירונשי 19קומו איל פלומו אין אגואש פוארטיש 20

Ex 15 11-17 PC 129a

קיין קומו טו אינלוש פוארטיש 1 [11]יי קיין קומו טו פוארטי אינלה 2

שאנטידאד טיטירושו די 3די מרבילייא לואוריש59 האזידור 4

טינדישטי טו דיריגrsquoה 5 [12]אינגלוטיולוש טיירה גיאשטי 6 [13]7 קון טוטירסיד פואבלו אישטיקיריגמישטי60 גיאשטי קון טו 8פורטאליזא אה מוראדה די טו 9פואיבלוש שאנטידאד אויירון 10 [14]

אישטרימיסיאנשי דולור 1161 אה מוראדוריש די טראבו 12

פלשת אינטונסיש שי 13 [15]אטורבארון62 קונדיש די אדום 14פוארטיש די מואב לוש טראבו 15

טימלה63 פואירון דישליאידוש64 16טודוש מוראדוריש די כנען 17

קאייא שוברי אילייוש מיידו אי 18 [16]די טו פאבור קון גראנדיזה 19בראסה קאליינשי קומו לה 20

פאשי טו פיידרה האשטה קי 21פאשי פואבלו יי האשטה קי 22

פואיבלו אישטי קי קריאשטי 23

59 לואוריש [loores] Sep loor p 445 E7 loor = praise song 344 SHag pl268 SAv 144 439N loores ndashsfpl glorification 331 Cor gt loar DRAE elogio

60 ריגמישטי [regmiste] Sep regmir p 509 SHag 334 SAv 240 Pas regmir = arc redimir120 N 470 DRAE sin referencia

61 טראבו [trabo] Sep trabar p 557 SAv 337 traduccioacuten מחזיק Pas trabar coger see trabar tem-bla dar miedo 136 E7 trabar 365 Ne travar arracher tirer 563 Cor trabar travar 521 DME tra-bar XIII-XV prender agarrar 1600 DRAE 2 prender (asir agarrar)

62 אטורבארון [aturbaron] Pas aturbar ant turbar inquietar sentir turba 21 DRAE sin refe-rencia

63 -Pas tembla (en) desus miedo intenso 134 Ne teacutembla 547 DRAE sin re [temla] טימלהferencia

64 דישליאידוש [desleiacutedos] E7 desleiacuter to blot out p 328 Ne 128 DME (gt lat diluere) desleirdesunir dos o maacutes partiacuteculas de algunos cuerpos Cor desleiacuter disolver del lat diluere veacutease art143-145 DRAE diluir

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 16: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 136

טראירלושאש אי פלאנטארלואש 24 [17]אין מונטי די טו אירידאד 25

פארה טו אשיינטו קונפושטורה65 26קי אובראשטי יי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

שאנטואריו יי קי קונפושיירון 1פארה טוש מאנוש יי ריינארה 2 [18]

שיינפרי אי שיינפרי קי 3 [19]אינטרו קאבאלייו די פרעה קון 4

שו קואטיגואה אי קון שוש 5קאבליירוש אין לה מאר אי היזו 6

טורנאר יי שוברי אילייוש אה 7לה מאר אי היגrsquoוש די אגואש די 8

ישראל אנדוביירון אינלו שיקו 9אינטרי לה מאר 10

DenspTransliteracioacuten y aparato criacutetico

Ex 15 1 PC 127b

[1] 23 Entonccediles66 cantoacute67 משה 68 y 24 hiğos69 de ישראל ala catinga70

25 esta por 71יי ydišeron72 por 26 dezir73 cantareacute74 por יי

Ex 15 1-5 PC 128a

1 Que enalteccediler75 se enalteccedilioacute76

65 מכון SAv compostura 379 Trad [conpostura] קונפושטורה variants conpostura morada san-tuario Pas conpostura = compostura conposicioacuten E7 compostura = base stand (1 King 7 27) + con-postura 322 DME compostura adorno 739 DRAE construccioacuten y hechura de un todo que consta devarias partes

66 Entonces] entonce E 3 + F estonce E7 + 19 + A67 canto] + E3 E7 E19 A + F68 [משה Muysen E3 + E19 Moysen E7 + A Moseh F69 hiğos] fijos E3 + E7 + E19 + A hijos F70 cantiga] E7 + F cantica E19 cantar E3 canto A71 dios E3 + E19 + A sentildeor E7 Adonay F [יי72 dišeron] dixeron E3 + F + E19 + E7 + A73 dezir] F diziendo E3 vacat E19 asy A74 cantareacute] E3 + F cantemos E19 + A (cf Vulgata cantemus) dezid E7 75 enalteccediler] HS + A + F vacat E3 loemos E19 que de alteza E776 enaltecioacute] E3 + E19 + A + F ensalccedilo E7

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 17: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

137 Erytheia 34 (2013) 121-157

2 caballo77 ysu caballero78 eğoacute79

[2] 3 en la mar Fortaleza y4 tağadura80 de יי y fue ami5 por salbaccedilioacuten81 este miDio6 y aformoziguarlohe82 Diodemi7 padre y enalteccedilerlohe83

[3] 8 יי Sentildeor84 venccediledor85 depelea86 יי[4] 9 su nomre Quatreguas87 de

10 פרעה y su fonsado88 eğoacute89 en11 la mar y escoğedura90 de12 sus capitanes91 fueron13 hundidos92 en mar de 93סוף

[5] 14 Abismos los cubrieron94

15 deccedilendieron en porfondinas95

16 como piedra

Ex 15 6-10 PC 128b

[6] 1 Tu dereğa96 יי fuerte conla2 fuerccedila97 tu dereğa יי quebranta

[7] 3 enemigo Ycon moğidumre98

77 caballo] cauallo E3 + E19 + A + F cavallero E778 caballero] encavalgadura E3 cavalgador E19 + A + F + HS cavallero E779 eğoacute] echo E3 + E19 + A + F + HS lanzoacute E780 tağadura] alabamiento E3 loado E19 loor E7 + F de alabar A81 salbacioacuten ] E3 + A + salvacioacuten F salvador E19 + E782 aformoziguarloe] afermosiguar lo he E3 + HS loarlohe E19 glorificarlohe E7 edificare tauer-

naculo A fazerlo e morar F83 enalterccedileloe] enaltecerlo he A + F ensalccedilarlo E3 + E7 enxalccedilarlo E19 enaltecerlo he A + F84 Sentildeor ] E7 dios E3 + E19 + A Adonay F85 vencedor] E19 + HS fuerte E3 varon E7 + A + F86 pelea] F lid E3 + E7 + A lides E19 87 quatreguas] E19 + F encaualgaduras E3 cauallerias E7 + A88 fonsado] E3 + F conpantildea E19 huestes A89 eğoacute] E3 + E19 + A + F + HS lanzo E790 escogedura] E 19 + escogidura F + HS escogimiento E3 escogidos E7 los mejores A91 capitanes] F + HS cabdillos E3 alferzes E19 principes E7 mayorales A92 hundidos] F + HS fondidos A afogados E3 gordadas E19 anegaron E793 Suph F mar bermeja E3 mar Bermejo E19 ruujoE7 mar rrubjo A [סוף94 cubrieron] E3 + E19 + E7 + F + HS95 porfondinas] E19 + HS fonduras E3 + E7 fondos A profundinas F96 dereğa] derecha E3 + A + F diestra E19 + 7E97 fuerccedila] E3 + E7 + E19 + A + F + HS98 moğidumre] muchedunbre E3 + F + poder de tu alteza E19 grant poderio E7 grant altiujdat A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 18: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 138

4 de tu loccedilaniacutea99 quebrantas100

5 tus alebantantes101 enccediliendes102

6 tu ereccedilimiento103 quemalos[8] 7 como la coscoğa104 Ycon

8 viento105 de tus folores106 fueron9 amontanadas107 aguas fueron

10 paradas108 como montoacuten109

11 estellantes110 cuağaacuteronse111

12 abismos en medio112 de mar [9] 13 Dišo113 enemigo persiguireacute114

14 alcanccedilareacute partireacute espoğo113

15 hinğirseha114 de ellos mi alma16 esbainareacute117 mi espada17 desterarlosha118 mi poder119

[10] 18 Asoplaste120 con tu viento121

19 cubrioacutelos mar hundieacuteronse122

20 como el plomo123 en aguas fuertes

99 loccedilania] A + F alteza E3 + E19 poderiacuteo E7 100 quebrantas] A quebrantaste E19 derruecas E3 desfazes E7 derribas F101 alebantantes] levantan E3 + E7 + A levantantes F enemigos E19 + HS102 enccediliendes] acendiste E19 enbias E3 + E7 + A + F103 erecimiento] yra E3 + E19 + A + F + HS santildea E7105 viento] espiritu E3 + E19 + E7 + A espiacuterito F106 folores] yra E3 + E7 + A + de tu boca solas de tu faces E19 nariz F + HS narizes107 amontanadas] F + HS amontonaron E3 + E19 como monton E7 + A108 paradas] F + HS goteando E3 pararonse E7 corrientes E19 + A109 montoacuten] E3 + 19 + E7 + A + F + HS110 esteliantes] estillantes F + HS destellando E7 goteando E3 colgaronse E19 estoujaron A111 cuağaronse] quajaronse E3 + E7 + A + F + HS colgaronse E19112 medio] F + HS coraccedilon E3 + E19 + A fortuna E7113 dišo] dixo E19 + E7 + F dezia E3 + A114 persiguireacute] E19 + A + F segujre E3 seguirloshe E7115 espoğo] espojo A despojo E3 + E7 + F espuejo E19116 hinğirsea] hinchirse F + HS fartarse E3 + E19 + A seraacute vengado E7117 esbainareacute] esuaynare A desuaynare E3 + E7 + desvaynareacute F + HS sacareacute E 19118 desterarlosa] desterrallos F + E3 + E7 + HS esterarlos E19119 poder] E19 mano E3 + E7 + A + F120 asoplaste] F asopraste E19 + HS aventaste E3 + eventaste E7 asollaste A 121 viento] E3 + F + HS espiacuteritu E19 + E7 + A122 hundieronse] F ccedilahondaronse E3 rretieron E19 apesgaron E7 cayeron tan fondo A tinie-

ron HS123 plomo] E3 + E19 + E7 + F + HS una plomada A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 19: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

139 Erytheia 34 (2013) 121-157

Ex 15 11-17 PC 129a

[11] 1 Quieacuten124 como tuacute enlos fuertes125

2 יי quieacuten como tuacute fuerte enla3 santidad temeroso de 4 loores136 hazedor de marabilla127

[12] 5 Tendiste tu dereğa128

[13] 6 englutioacutelos129 tiera Guiaste130

7 con tu merccediled131 pueblo este8 que regmiste giaste (guiaste)132 con tu 9 fortaleza133 a morada134 de tu

[14] 10 santidad Oyeron pueblos11 estremeccediliacuteanse135 dolor136

12 traboacute137 a moradores138 de[15] 13 Entonccediles se 139פלשת

14 aturbaron140 condes de 141דוםא

15 fuertes142 de 143מואב los traboacute144

16 temla145 fueron desleiacutedos146

17 todos moradores de 147כנען

124 Quieacuten] F quien hay E3 qujen E19 qujen ay E7 quien A125 fuertes] E19 + F dioses E3 + E7 + A126 loores] E3 + E19 + F oracones E7 alabamientos A127 marabilla] maraujllas E3 + E 19 + E7 + A + F + HS128 dereğa] E3 + A + derecha F diestra E19 + E7129 englutioacutelos] F tragolos E3 + E7 + A cubriolos E19130 g(u)iaste] guiaste F + HS gujaste E3 + E19 + E7 + A131 merced] E3 + A + F bien fazer E19 misericordia E7132 g(u)iaste] E3 + A + F + E19 + E7133 fortaleza[ E3 + E7 + A + F fuerccedila E19134 morada] E3 + E19 + A + F + HS tenplo E7135 estremeccedilianse] estremecieron E3 + E19 + estremecieronse F + HS tremecieron E7 oujeron

(sic) A136 dolor] E3 + E19 + A + HS dolores E7136 trabo] F + HS atrauo E3 tomo E19 ovieron E7 priso A138 moradores] E3 + E19 + F moravan A pobladores E7139 פלשת ] Pelaacutešeth F palased E3 pelazed E19 filistea E7 filisteos A140 aturbaron] atoruaron E3 tornaton E19 turbaron E7 perturbaron A turbados F141 Edom E3 + E7 + A + F Edon E19 [אדום142 fuertes] E3 + E19 + F valientes E7 mayoralesA seniores HS143 [מואב Moab E3 + E19 + E7 + A + F144 trabo] F trauolos E3 prendioles E19 tomaron E7 tomoles A145 tiemla] tienbla HS themor E3 temor E19 + E7 + temblor F tremor A146 desleiacutedos] F + HS desfizieronse E3 + E19 desmayaron E7 desliyeron A

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 20: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 140

[16] 18 Caya148 sobre ellos miedo146 y 19 pabor con grandeza150 de tu 20 braccedila151 caacutellense152 como la 21 piedra hasta que pase tu22 pueblo יי hasta que pase153

23 pueblo este que criašte154[17] 24 Traerloshas155 y plantarlohas156

25 en monte de tu eredad157

26 conpostura158 para tu asiento159

27 que obraste יי

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 santuario160 יי que conpusieron161

[18] 2 tus manos162 163 יי reinaraacute164 para[19] 3 sienpre y sienpre Que

4 entroacute165 caballo166 de פרעה con 5 su cuatregua167 y con sus6 caballeros en la mar y hizo 7 tornar168 יי 169 sobre ellos a8 aguas de la mar y hiğos de

147 [כנען Kenalsquoan F canaan E3 + E19 + E7 + A148 caya] E19 + F cayo E3 + E7 echa A149 miedo] E3 + E19 + A + F + HS vacat E7150 grandeza] E3 + E19 + F grant E7 grand A151 braccedila] A brazo E3 + E19 + F152 callense] F callaran E3 callan E19 callaron E7 + HS callen A153 pase] E3 + E19 + A + F paso E7154 criašte] E3 rredimiste E19 + E7 conpraste y rredjmjste A compraste F (cf TM)155 traerlosas] E19 traer los has E3 + F traelos E7 adosjr los has A156 plantarloas] E3 + E19 + F plantalos A gujalos E7157 eredad] heredat E3 + E7 + A heredad E19 + F158 conpostura] E3 compostura F syella E19 aparejaste E7 logar cierto A159 asiento] F morada E3 tu seer E19 asentamiento E7 en que mores A160 santuario] F sandubario HS santidad E3 + E19 + E7 casa santa A161 conpusieron] E3 + E19 + E7 compusieron F aedificaron A162 manos] E3 + E7 + A + F tus poderes E19163 dios E3 + E19 el Sentildeor E7 Adonay A + F [יי164 einaraacute] F enreynarra E3 + E19 + A enregnara E7165 entroacute] E3 + E7 entraron E19 + A vino F166 caballo] E3 + E7 + F caualleros E19 cauallos A167 cuatregua] E19 + F encaulgaduras E3 caualleria E7 carros A168 hizo tornar] A + F torno E3 + E19 trastornoE7169 Adonay F Dios E3 + E19 + A Sentildeor E7 [יי

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 21: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

141 Erytheia 34 (2013) 121-157

9 170ישראל andubieron en lo seco 10 entre la mar

EenspNormas de transliteracioacuten

Para la transliteracioacuten se adoptoacute el sistema en uso en el ldquoNaime and Yehos-hua Salti Center for Ladino Studiesrdquo de la Universidad de Bar Ilan

Consonantes Vocales

rsquo א a א א Sin diferenciarb ב

b v ב א א e Sin diferenciarg גğ ג א אי i Sin diferenciard דh ה א ו o Sin diferenciarv וz ז u א ו Sin diferenciar

Teacutermino hebreo חt ט א Sheva Siempre muday י quiescente

Teacutermino hebreo כl לll לײm מn נntilde נײccedil ס

Teacutermino hebreo עp f פq c קr rr ר

š שs ש

Teacutermino hebreo ת

Las consonantes ח -son empleadas en la transcripcioacuten en ladino exclu ת y ע כsivamente para teacuterminos en hebreo Los nombres de la divinidad nombres propiosy topoacutenimos se nantienen con su grafiacutea en hebreos

170 Ysrrael E3 + E19 + E7 Ysrael F Israel A [ישראל

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 22: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 142

FenspAbreviaturas y bibliografiacutea de la columna en ladino

Fuentes

חמשהחמשי תורהתרגום המקרא בלשון יוני ולשון לעז קושטאאrsquo שונציון שrdquoז

PC = Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547E3 = Biblia ladinada Escorial IJ3 A critical edition with notes and commen-

taries by Moshe LAZAR 2 vols Madison Hispanic Seminary of MedievalStudies 1995

E7 = Escorial Bible II7 edition introduction notes and glossary by Mark GLITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies 1996

E19 = Escorial Bible Iii19 edited with an introduction glossary and notes byMark G LITTLEFIELD Madison Hispanic Seminary of Medieval Studies1992

A = Biblia traducida del hebreo al castellano por Mose Arragel de Guadal-fajara y publicada por el duque de Berwick y de Alba [Madrid] ImprentaArtiacutestica 1920-1922

F = Biblia de Ferrara edicioacuten y proacutelogo de Moshe LAZAR Madrid Funda-cioacuten Joseacute Antonio Castro 1996

Sep = Haim Vidal SEPHIHA Le Ladino judeacuteo-espagnol calque Deuteacuteronomeversions de Constantinopla 1547 et de Ferrare 1553 eacutedition eacutetude lin-guistique et lexique Paris Institut drsquoeacutetudes hispaniques 1973

HS = Sefer Heseq Selomo Venecia 158788 SHag = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD A Dictionary of the Ladino Passover

Haggadoth Jerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The HebrewUniversity 2008

SAv = Ora (RODRIGUE) SCHWARZWALD The Ladino Translations of Pirke AbothJerusaleacuten The Jewish Oral Tradition Center-The Hebrew University1989

Diccionarios

DME = Martiacuten ALONSO PEDRAZ Diccionario medieval espantildeol desde las Glo-sas emilianenses y silenses (s X) hasta el siglo XV 2 vols SalamancaUniversidad Pontificia de Salamanca 1986

Cor = Joan COROMINAS Diccionario criacutetico etimoloacutegico castellano e hispaacute-nico 6 vols Madrid Gredos 1983-1991

Cov = Sebastiaacuten de COVARRUBIAS OROZCO Tesoro de la lengua castellana oespantildeola edicioacuten de Felipe C R Maldonado revisada por ManuelCamarero Madrid Castalia 1994

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 23: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

143 Erytheia 34 (2013) 121-157

DRAE = Diccionario de la Real Academia de la Lengua Espantildeola vigesima se-gunda ed [wwwlemaraeesdrae]

Ne = Joseph NEHAMA Dictionnaire du judeacuteo-espagnol avec la collabora-tion de Jesuacutes Cantera Madrid CSIC-Instituto Benito Arias Montano1977

Pas = Pascual PASCUAL RECUERO Diccionario baacutesico ladino-espantildeol Bar-celona Ameller 1977

Diccionarios Biacuteblicos

Alonso = Luis ALONSO SCHOEKEL Diccionario biacuteblico hebreo-espantildeol ed pre-parada por Viacutector Morla y Vicente Collado Madrid Trotta 1994

LOT = The Hebrew and Aramaic lexicon of the Old Testament L KOEHLER-W BAUMGARTNER ET AL (EDS) Leiden Brill 1994-2000

3enspEL TEXTO ROMANIOTA

AenspIntroduccioacuten a la columna en judeo-griego

Los primeros estudios sobre el texto griego del Pentateuco de Constantino-pla171 surgieron durante el siglo XVII entre ellos el importante estudio criacutetico dela Biblia realizado por Richard Simon172 En eacutel dedica un importante capiacutetulo a lastraducciones de la Biblia del hebreo realizadas por autores judiacuteos a las lenguas ver-naacuteculas europeas Entre estas traducciones cita el PC (1547) y sus columnas engriego vulgar y espantildeol En su descripcioacuten Simon resalta que ambas traduccionesfueron publicadas en caracteres hebreos y con vocalizacioacuten puntual Seguacuten eacutel estatraduccioacuten fue compartida por las comunidades rabiacutenicas y por las comunidades ca-raiacutetas Esta edicioacuten fue completada con la traduccioacuten aramea de Onquelos y el co-mentario medieval de Rashiacute Testimonios adicionales del PC han llegado a traveacutesde bibliotecas de estudios hebraicos y descripciones de hebraiacutestas cristianos euro-peos de los siglos XVII y XVIII173

A finales del siglo XIX (1885) Eacutemile Legrand editoacute un detallado cataacutelogo de loslibros publicados en lengua griega durante los siglos XV y XVI que incluye el PC174

171 Pentateuco de Constantinopla Istanbul Soncino 1547 [en adelante PC]172 Richard SIMON Histoire critique du Vieux Testament Rotterdam 1685 vol II pp 308-309 173 Johann Christoph WOLF Bibliotheca Hebraea Bolonia 1967 (reimpresioacuten de la edicioacuten de

Hamburgo 1715-1733)174 Eacutemile LEGRAND Bibliographie helleacutenique ou description raisonneacutee des ouvrages publieacutes en

grec par des Grecs aux Xe et XVIe siegravecles Pariacutes 1885 II nordm 239 pp 159-161

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 24: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 144

Para su descripcioacuten Legrand utilizoacute el ejemplar de la Biblioteca Nacional de PariacutesPor ser eacuteste uno de los primeros documentos publicados en griego vulgar Legrandcopioacute la portada de la publicacioacuten y la tradujo al franceacutes Tambieacuten copioacute los cincoprimeros versiacuteculos del libro del Geacutenesis en caracteres hebreos y los transcribioacute a ca-racteres griegos

La descripcioacuten del Pentateuco de Richard Simon y de los autores de los cataacute-logos de los siglos XVIII y XIX se puede resumir en los siguientes puntos

a) El PC es una de las traducciones de la Biblia al griego vernaacuteculo realizadapor judiacuteos grecohablantes (romaniotas) en caracteres hebreos y con vocalizacioacutenpuntual

b) La traduccioacuten fue utilizada por las comunidades caraiacutetas y por las comuni-dades rabiacutenicas

c) La traduccioacuten es nueva y no estaacute relacionada con la de Septuaginta La tra-duccioacuten es literal y realizada en griego vernaacuteculo cercano al griego moderno

d) La traduccioacuten estaacute dedicada a la liturgia de las sinagogas y a la ensentildeanzaen las escuelas religiosas

e) La comunidad rabiacutenica de EstambulConstantinopla fue la responsable deesta impresioacuten y sus liacutederes sefardiacutees agregaron a esta edicioacuten la columna en la-dino y la traduccioacuten aramea de Onquelos asiacute como el comentario de Rashiacute

Estas cinco caracteriacutesticas han sido el eje de la investigacioacuten del PC hasta lafecha y auacuten hay interrogantes sobre esta edicioacuten que no se han superado

Lazare Belleacuteli filoacutelogo e investigador corfiota fue uno de los primeros estu-diosos en identificar la contribucioacuten especial del PC para el estudio del griego me-dieval y moderno y de las lenguas habladas por los judiacuteos Publicoacute un artiacuteculo queincluye una introduccioacuten al texto y una edicioacuten criacutetica de los primeros cuatro ca-piacutetulos con una transcripcioacuten en caracteres griegos175 Un antildeo maacutes tarde Belleacuteli pu-blicoacute otro artiacuteculo dedicado al PC centrado especialmente en el marco histoacuterico ysocial de las comunidades judiacuteas (romaniotas) en el Imperio Bizantino y en el oto-mano176 Belleacuteli descartando la hipoacutetesis del origen caraiacuteta del PC de Constanti-nopla defendioacute su caraacutecter rabiacutenico

175 Lazare BELLEacuteLI laquoUne version grecque du Pentateuque du seiziegraveme siegravecleraquo REG 3 (1890)289-308

176 IDEM laquoDeux versions peu connues du Pentateuque faites agrave Constantinople au seiziegraveme siegrave-cleraquo REJ 22 (1891) 250-263

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 25: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

145 Erytheia 34 (2013) 121-157

En 1897 Dirk Christian Hesseling publicoacute la edicioacuten cientiacutefica completa delPC con una transcripcioacuten en caracteres griegos con aparato criacutetico de las diferen-tes ediciones una valiosa introduccioacuten y un leacutexico177 La edicioacuten con la transcripcioacutengriega de Hesseling y sus valiosos comentarios linguumliacutesticos marcaron el camino parala investigacioacuten sobre el judeo-griego en particular y el griego vulgar en generalhasta la fecha Asiacute por ejemplo Criaraacutes178 dio especial importancia a la edicioacuten deHesseling en su diccionario de griego vulgar medieval donde se incorpora granparte del vocabulario griego del PC considerado como una de las fuentes maacutes im-portantes para la lengua vernaacutecula En su edicioacuten Hesseling resaltoacute que no existenpuntos de contacto entre la traduccioacuten de los Setenta y el PC Este uacuteltimo representauna elaboracioacuten independiente de la primera traduccioacuten griega de la Biblia hebreaEste criterio fue aceptado por los estudiosos del siglo XIX y comienzos del sigloXXEn 1924 David Simon Blondheim publicoacute un artiacuteculo en el que se plantea porprimera vez la tesis de la existencia de contactos entre la traduccioacuten de los Setentala versioacuten de Aquila y la traduccioacuten de Constantinopla asiacute como con otros frag-mentos de traducciones judiacuteas medievales179 Natalio Fernaacutendez Marcos en una im-portante investigacioacuten dedicada a las traducciones griegas de la Biblia dedicoacute uncapiacutetulo especial a esta tesis180 Reconstruyoacute una tradicioacuten de traduccioacuten judiacutea desdela traduccioacuten de los Setenta las versiones de Hexapla especialmente la de Aquilahasta otros testimonios maacutes tardiacuteos Una valiosa contribucioacuten para este estudio sonlas notas realizadas en el manuscrito F de la Biblioteca Ambrosiana de Milaacuten por uncorrector denominado Fb en las ediciones cientiacuteficas Estas correcciones de Fb re-velan una tradicioacuten comuacuten de traduccioacuten a la del PC Otros testimonios de las tra-ducciones judiacuteas en griego son citados en fragmentos de la Genizaacute de El Cairo181

177 Dirk Ch HESSELING Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) traduction en neacuteo-grec pu-blieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constantinople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduc-tion drsquoun glossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-Leipzig O Harrasowitz 1897

178 E CRIARAacuteS Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 Saloacute-nica 1969ndash (en curso de publicacioacuten aparecidos 15 vols)

179 David Simon BLONDHEIM laquoEacutechos du judeacuteo-helleacutenisme Eacutetude sur lrsquoinfluence de la Septanteet drsquoAquila sur les versions neacuteo grecques des Juifsraquo REJ 78 (1924) 1-14 [ = Les parlers judeacuteo-romanset la Vetus Latina Pariacutes Champion 1925 pp 157-179]

180 Natalio FERNAacuteNDEZ MARCOS Introduccioacuten a las versiones griegas de la Biblia Madrid CSIC1979 [The Septuagint in context introduction to the Greek version of the Bible translated by WilfredG E Watson Leiden Brill 2000] pp 181-294 Veacutease tambieacuten un estudio especial del mismo autor de-dicado a la columna griega laquoEl Pentateuco griego de Constantinoplaraquo Erytheia 6 (1987) 185-203sobre la especial contribucioacuten de Fernaacutendez Marcos para el estudio de esta tradicioacuten de traduccioacuten veacuteaseel artiacuteculo de Nicholas DE LANGE laquoThe Jews of Byzantium and the Greek Bible outline of theproblems and suggestions for future researchraquo en G SED-RAJNA (ED) Rashi 1040-1990 Hommage agraveE E Urbach Pariacutes Eacuteditions du Cerf 1993 pp 203-210

181 Para el estudio de las traducciones de la Biblia en judeogriego en los documentos de la Ge-nizaacute veacutease especialmente el valioso corpus editado por Nicholas DE LANGE Greek Jewish Texts from the

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 26: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 146

A fines del siglo pasado John W Wevers dedicoacute un lugar especial al PC en suedicioacuten cientiacutefica del libro del Eacutexodo de la traduccioacuten de los Setenta182 Weversdestacoacute la importancia del PC en la introduccioacuten de esta edicioacuten y en el aparatocriacutetico que refleja las distintas tradiciones de traduccioacuten especialmente las correc-ciones del manuscrito Fb de la Biblioteca Ambrosiana

La importante edicioacuten de Hesseling sirvioacute como punto de partida para otrasediciones de fragmentos de traduccioacuten en judeo-griego y de glosarios que reflejanuna tradicioacuten judiacutea de traduccioacuten y que fueron editados durante el siglo XX183 Porejemplo el glosario al libro de los Salmos editado por Daniel Goldschmit184 y elglosario a los cinco Rollos editado por Moshe Altbauer y Yaakob Shibi185

La creacioacuten de un corpus de materiales procedentes de traducciones judiacuteas dela Biblia en la Edad Media es el objeto del importante proyecto186 desarrollado porNicholas de Lange y un amplio grupo de investigadores en el Centre for AdvancedReligious and Theological Studies (CARTS) Faculty of Divinity de la Universidadde Cambridge Este corpus que reuacutene y estudia esa masa documental aunque sinincluir el Pentateuco de Constantinopla es un instrumento esencial para cualquiertipo de investigacioacuten sobre las versiones griegas de la Biblia

Las primeras dificultades en la definicioacuten de la lengua del PC surgen en lasprimeras descripciones del texto de la impresioacuten de 1547 al ser definida comoldquogriego vulgarrdquo Seguacuten Hesseling el autor anoacutenimo de la traduccioacuten conociacutea lalengua culta y la popular que refleja los distintos niveles de la sociedad de Estam-bul Sin embargo Hesseling estaba loacutegicamente muy influiacutedo por la ldquocuestioacuten lin-guumliacutesticardquo (γλωσσικό ζήτημα) griega de la eacutepoca poleacutemica interminable en Greciasobre la primaciacutea o no de la lengua culta o ldquopurardquo (καθαρεύουσα) En realidad elgriego del PC es un verdadero monumento de la lengua vernaacutecula tardobizantinanaturalmente el griego hablado de los judiacuteos romaniotas

El traductor o traductores del PC demuestran un arraigado conocimiento de lalengua griega y fueron capaces de crear faacutecilmente nuevos sustantivos o raiacuteces ver-

Cairo Genizah Tubinga J C B Mohr 1996 y del mismo autor laquoLa tradition des reacutevisions juives auMoyen Acircge les fragments heacutebraiumlques de la Geniza du Caireraquo en Gilles DORIVAL-Olivier MUNNICH

(EDS) Selon les Septante-Hommage agrave Margarite Harl Pariacutes 1995 pp 133-143 y sus otros artiacuteculosdedicados a esta aacuterea

182 Exodus ed de JW WEVERS (VTG II) Gotinga 1991 pp 43-44183 Una detallada lista de estas traducciones fue editada por S SZNOL laquoMediaeval Judeo-Greek

Bibliography Texts and Vocabulariesraquo Jewish Studies 39 (1999) 107-132184 D GOLDSCHMITT laquoJudaeo-Greek Bible translations of the 16th Centuryraquo (en hebreo) Kiryat

Sefer 33 (1958) 131-134185 M ALTBAUER-Y SHIBY laquoA Judeo-Greek Glossary of the Hamesh Megillotraquo (en hebreo) Se-

funot 15 (1971) 367-421 186 El proyecto Greek Bible in Byzantine Judaism puede consultarse en wwwgbbjorg

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 27: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

147 Erytheia 34 (2013) 121-157

bales para expresar diferentes matices del hebreo biacuteblico La traduccioacuten es literalcomo otras traducciones biacuteblicas judiacuteas y la sintaxis se basa en el orden de las pa-labras del texto hebreo En los paradigmas nominales y verbales el PC anuncia granparte de los modalidades constitutivas del griego moderno en su forma demoacutetica(δημοτική) por ejemplo la construccioacuten perifraacutestica para el futuro pe να μεράσωprevia a la de θα μεράσω en dimotikiacute Con respecto a los teacuterminos relacionado conel culto o conceptos abstractos de la religioacuten judiacutea la traduccioacuten prefiere mantenerla forma original del hebreo pe μαν σοφαρ (Ex 1615 מן) שופר) Ex 261) Tam-bieacuten hay un nuacutemero de palabras de otras lenguas que eran comunes en el ImperioOtomano latiacuten turco lenguas romances eslavo etc

A fines del siglo XX y comienzos del XXI se ha renovado el intereacutes por la len-gua griega del Pentateuco de Constantinopla Pedro Baacutedenas de la Pentildea en dosimportantes estudios187 se ha ocupado de la transicioacuten y adaptacioacuten del texto griegobiacuteblico a la lengua griega vernaacutecula durante eacutepoca bizantina en las comunidadescristianas y al proceso paralelo en las nuevas traducciones del hebreo (TM) a lalengua popular griega de las comunidades judiacuteas romaniotas En un reciente arti-culo Julia Krivoruchko define el griego del Pentateuco como un laaz es decircomo una de las lenguas vernaacuteculas ndashdistintas del hebreondash utilizadas dentro de lascomunidades judiacuteas de la Diaacutespora empleadas para las traducciones de las Sagra-das Escrituras y para libros de oraciones188 Concluiremos esta introduccioacuten con elartiacuteculo de Georges Drettas189 que estudia la lengua del PC con nuevos meacutetodos dela investigacioacuten linguumliacutestica moderna En su opinioacuten la lengua del PC representa losdos niveles del griego la lengua pura (katharevusa) y la lengua popular (dimotiki)y hay una mezcla de elementos de ambas Drettas definioacute al dialecto del PC comorepresentativo del noroeste de Grecia principalmente del Epiro El objetivo pri-mordial de la traduccioacuten fue la educacioacuten puacuteblica en el seno de la comunidad

La investigacioacuten del PC esta auacuten en sus comienzos soacutelo despueacutes de una nuevatranscripcioacuten completa de la versioacuten griega en caracteres hebreos y su translitera-

187 laquoAproximacioacuten a la historia de las versiones de las Escrituras al griego vulgarraquo Trans 1(1996) 9-37 y laquoLa lengua juedogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547)raquo en K A DIMADIS

(ED) Identities in the Greek World (from 1204 to the present day) 4th European Congress of ModernGreek Studies (Granada 9-12 September 2010) Proceedings Atenas 2011 vol 3 pp 209-222

188 Julia G KRIVORUCHKO laquoThe Constantinople Pentateuch within the Context of SeptuagintStudiesraquo en Melvin K H PETERS (ED) XIII Congress of the International Organization for Septuagintand Cognate Studies (Ljubljana 2007) Proceedings Atenas 2008 pp 255-276

189 Georges DRETTAS laquoLe Corpus judeacuteo-grec et lrsquoeacutetude des vernaculaires meacutedieacutevaux du grecraquoen Studies in Greek Linguistics Proceedings of the Annual Meeting of the Dept of Linguistics Schoolof Philology Aristotle University of Thessaloniki (May 6-7 2006) nordm 27 In memoriam A F ChristidisSaloacutenica 2007 pp 127-135

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 28: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 148

cioacuten al griego y un riguroso estudio comparativo con otros textos en judeo-griegose podraacuten definir las caracteriacutesticas linguumliacutesticas y literarias de esta traduccioacuten

Las evidencias sobre la existencia de esta traduccioacuten y su uso en la liturgia si-nagogal llegan hasta fines del siglo XIX Abraham Firkovich que fue invitado a Es-tambul como lector de hebreo (1831-1832)190 sugeriacutea a los miembros de lacomunidad que utilizaran la traduccioacuten turca en la lectura sabaacutetica del Pentateucoen la sinagoga Pero los miembros de las comunidades romaniotas prefirieron man-tenerse fieles a la traduccioacuten griega utilizada durante generaciones Otro testimo-nio muy importante de esta tradicioacuten lo constituyen los glosarios biacuteblicos enjudeo-griego En el articulo antes mencionado Blondheim cita el manuscrito Qu785 de la Biblioteca Estatal de Berliacuten y sugiere que este manuscrito es representa-tivo de la comunidad de los romaniotas y conserva la misma tradicioacuten oral vertidaen el Pentateuco de Constantinopla

El segundo testimonio es de un glosario del Jewish Theological Seminary deNueva York Este manuscrito (JTS 5321) fue hallado casualmente por Shifra Sznoldurante su trabajo en el Instituto de Manuscritos Hebreos microfilmados de la Bi-blioteca Nacional de Jerusaleacuten A primera vista el glosario refleja una tradicioacutencomuacuten al PC pese a que es documentado en su colofoacuten unos trescientos antildeos des-pueacutes de su impresioacuten Las dimensiones del manuscrito son 191 x 140 mm La cajade escritura es generalmente de 82 x 134 mm A menudo depende de las longitu-des de la superficie de las palabras El texto fue escrito en letra hebrea cuadrada ycon tinta de color negro y con una vocalizacioacuten puntual

Las palabras griegas en caracteres hebreos con vocalizacioacuten despertaron el in-tereacutes de los primeros investigadores Hesseling191 estudioacute el tema detalladamentey sentildealoacute la similitud de la transliteracioacuten de teacuterminos griegos y latinos en la litera-tura rabiacutenica en la literatura hebrea medieval y en las publicaciones en ladino apa-recidas en Estambul Esta tradicioacuten en comuacuten de transliteracioacuten de lenguas europeasa caracteres hebreos es un aacuterea que aun debe ser estudiada con mayor profundidad

Concluimos esta introduccioacuten con la presentacioacuten de la columna en griego Sepresenta primero la lectura del texto judeo-griego aljamiado con su vocalizacioacutenacompantildeada por un aparato criacutetico donde se indican en caracteres hebreos las dis-tintas transmisiones del glosario de esta traduccioacuten romaniota las versiones para-lelas hexaplares especialmente de Aquila las correciones de Fb y por uacuteltimo elglosario de JTS (ms 5321) El glosario incluye en negrita el lema hebreo del TM

190 M A DANON laquoFragments Turcs de la Bible et Deuteacuterocanoniquesraquo Journal asiatique 17(1921) 97-122 especialmente p 98 Zvi ANKORI Karaites in Byzantium the formative years 970-1100 Nueva York Columbia University Press-Jerusaleacuten Weizmann Science Press of Israel 1959 p196

191 HESSELING pp IX-X

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 29: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

149 Erytheia 34 (2013) 121-157

En segundo lugar presentamos la edicioacuten en caracteres griegos de ese mismo textoindicando en el aparato las lecturas de Hesseling Para la transcripcioacuten del textogriego a partir del original con grafiacutea hebrea se ha adoptado el sistema de Pedro Baacute-denas de la Pentildea192 basado en la transcripcioacuten de Hesseling La transcripcioacuten deltexto es ecleacutectica asiacute se desarrollan las grafiacuteas griegas del tratamiento estricta-mente foneacutetico del original aljamiado por ejemplo del vocalismo con lo que lasgrafiacuteas hebraicas i e o u pasan a transcribirse por η ι ει οι υ ε αι ο ω ου quereflejan la pronunciacioacuten del griego desde la koineacute hasta el griego moderno se res-tituyen los diptongos αυ ευ cuya grafiacutea hebrea es foneacutetica (av af ev ef) lo mismopara los grafemas ξ ψ que en hebreo se representan por diacutegrafos (ks ps) asiacute tam-bieacuten en nuestra edicioacuten se restituyen θ y τ representadas indistintamente por tav yteth Se restituyen las geminadas no representadas en la grafiacutea aljamiada -λ(λ)--ρ(ρ)- -σ(σ)- El judeo-griego igual que otras lenguas aljamiadas no establecioacuteuna ortografiacutea fija por esta razoacuten hay variantes de la transcripcioacuten entre el CP yel glosario JTS 5321 aunque los lemas sean los mismos Igualmente en la trans-cripcioacuten se ha optado por la eliminacioacuten de los signos diacriacuteticos (espiacuteritus y acen-tos) siguiendo el sistema monotoacutenico del griego moderno que ademaacutes se adecuacuteaperfectamente a la grafiacutea aljamiada del original de caraacutecter eminentemente foneacute-tico En realidad la representacioacuten monotoacutenica del griego la introdujo DemetrioDucas en el texto del Nuevo Testamento la Biblia Poliacuteglota Complutense (1514)193Por uacuteltimo se ha considerado de intereacutes incluir la traduccioacuten al espantildeol mante-niendo en lo posible la literalidad del original asiacute como algunos arcaiacutesmos morfo-loacutegicos y leacutexicos del castellano

192 Cf P BAacuteDENAS laquoLa lengua juedogriegaraquo193 John A LEE laquoDimitrios Doukas and the accentuation of the New Testament of the Com-

plutensian Polyglottraquo Novum Testamentum 473 (2005) 250-290

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 30: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

FIG 2 Columna en judeogriego del Pentateuco de Constantinopla f 129 correspondiente a Eacutex 15 11-17 (Biblioteca Nacional de Jerusaleacuten R 2 = 49 A 828)

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 150

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 31: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

151 Erytheia 34 (2013) 121-157

B Transcripcioacuten del texto romaniota aljamiado

Ex 15 1 PC 127b

אז טוטיש אפנשין או משה קי טא פדיאטו ישראל טין אפניא 26 [1]אטווטי טו קיריו קי איפאן טו איפי נא פנשן טו קיריו 27

Ex 15 1-5 PC 128a

אוטי פרושמו אפרושפטין194 אלוגו 1קי טון קבלאריטו אריקשין 2

אישטין תלסא195 עזי 3דינמימו קי אפנושמו או קיריוש196 4 [2]

קי איטון אמן יא שוטריא 5אטוטוש או תאושמו קי נאטון 6

דייאפרפישו תיאוש טו 7enspenspפטרושמו קי נאטון אקשיושו 8

enspenspיי או קיריוש אניר פולמו197 9 [3]10 קיריוש טו אונומאטו

פרעה מרכבות קרוכא טו 11 [4]קיטו פושטוטו אריקשין אישטי198 12 199טון טריטו תלשא קי דיאלגמא 13ארכונטו אבולישן200 איש תלשא 14

תהמת אבישש201 טו סוף 15 [5]16enspenspטוש אשקפשן202 אקאטביקאן

אישטא ויתי203 שאן פטרא 17

Ex 15 6-10 PC 128b

ימינך אי דקשיאשו קיריי 1 [6]אדריומני אישטידינמי204 אי 2

Aparato criacutetico versiones hexaplares correcciones del manuscrito ambrosiano F denominadas Fbtextos paralelos del manuscrito JTS 5321 La presentacioacuten del glosario incluye el lema hebreo del TM

JTS 5321enspגאהגאה פארוסימא איפרוסיפסי 194

JTS 5321enspרמה בים איריקסי סטיתאלסא 195

JTS עזי וזמרת יה דינאמושאמו ensp5321 196

Fb ἀνὴρ πολέμου JTS איש אן דריומינוס טו פולימוensp5321 197

JTS 5321enspוחילו ירה בים קיטו בוסטו איריקסי 198

JTS 5321enspומבחר שלישיו קי טו דיילימא טוס אפינדס 199

JTS 5321enspטבעו איבולייאקסאן 200

αʹ σʹ θʹ ἄβυσσοι + Fb 201

JTS 5321enspיכסיומו טוס איסקיפאסאן 202

JTS 5321enspבמצולות סטא באתייא 203

JTS 5321enspנאדרי בכח דינאטי מידינאמי 204

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 32: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 152

JTS 5321enspתרעץ סינדריבי אוחטרון 205

JTS 5321enspקמיך טוסאנדיסטקומי[]נוסו 206

Fb εθημωνιάθ[ησαν] נערמו איתימונייאסטיקאן JTS 5321 207

JTS 5321enspנצבו איסטאתיקאן 208

JTS 5321enspאשיג נאפטאסו נאמיראסו קורסו 209

JTS 5321enspתמלאמו נאטוסיומיסי 210

JTS 5321enspאריק נאקסיימנוסו טו ספתימו 211

JTS 5321enspנשפת ברוחך מי טוננימוסו 212

JTS 5321enspכסמו ים טוסקיפאסי אי תלסא 213

JTS 5321enspצללו כעופרת איבתולייסן סמוליבי 214

JTS 5321enspבמים אדירים סינירא דינאטו 215

σʹ τίς ὅμοιός σοι ἐν δυναστείαις JTS 5321 באלים סטוסדינאטוס 216

JTS 5321enspנאדר דינאטוס סטואיי 217

JTS 5321enspעושה פלא קאניס תייאמא 218

JTS 5321enspאפלומיס טידיקשמו תיטנ 219

205 דקשישו קיריי שידרביי אוכטרו 3וברב קי מיטי פליתוטיטא 4 [7]

enspenspטיש פרושייאשו כלנאש טוש 5אדישטקומנוששו206 אפשטילש 6

טין אוריישונאטוש פאיי שאן 7אכרו וברוח קי מיאנמו 8 [8]

טון רותוניונשו אתמוניישטיקן207 9טא נרא אשטתיקאן208 שאן טיכו 10

שטליזון אפיקשאן אי אבישש 11איש קרדיאטיש תלשוש 12אמר איפין אוכטרוש נא 13 [9]

209 נא מיראשו דראמו נא פטאשו 14קרושוש נאטוש יימישיאי210 15

פסיכימונא נא פקרישו טו שפתימו211 16נאטוש קשקלרונומישי טו 17כרימו נשפת אפישישש 18 [10]

212אשקפאשיטוש213 מי טון אנמושו 19איתלשא אוולישן214 שן מוליבי איש נרא אדריומנא215 20

Ex 15 11-17 PC 129a

מי טיש שאן אשן אישטוש 1 [11]דינאטוש216 קיריי טיש שאן אשן 2

אדריומנוש217 אישטו איו פוברוש 3טיש אפניש קמני תמגמא218 4

נטית אקליניש טין 5 [12]219איקטפייטוש אייש דקשייאשו 6

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 33: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

153 Erytheia 34 (2013) 121-157

נחית אודפשיש מי טין 7 [13]אלימושינישו לאון אטוטון 8

אקשגורשיש אדילגויישיש מיטי 9דינמישו פרוש נאון איושיונישו 10

שמעו אקושן לאי220 11 [14]אטרומקשאן221 פובוש אפייאשין222 12

טוש קתיזמנוש פלשת 13אז טוטיש אכטבישטיקן 14 [15]

מגלושייאני223 טו אדום דינטי224 טו 15טרומארא225 ואב איפייאשטושמ 16

אנטריכאשאן אולי אי קתיזמני 17טו כנען תפל איפישין 18 [16]

אפנוטוש טרומרא קי פובוש226 מי 19מגלוטיטא טיש ורכונאשו 20

אישיישאן שאן ליתרי אוש נא 21אפרשי או לאושו קיריי אוש נא 22

אפרשי לאוש אטוטוש 23אקשגורשיש תביאמו 24 [17]

פריטוש קי פיטיפשיטוש227 אישטו 25אורוש טיש קלירונומייאשו 26

קטשטימא יא קתיזמשו אקמיש קיריי 27

Ex 15 17-19 PC 129b

אייאזמא קיריי אקטשטישן טא 1כרייאשו יי או קיריוש נא 2 [18]

enspושילביי איש נאונא פנדוטיש 3כי אוטי אירטין טו אלוגו טו 4 [19]

פרעה מיטו קרוכיטו קי מיטא 5enspenspפרשייאטו אישטי תלשא קי 6

אשטרפשין או קיריוש אפנוטוש 7

λαοί Fb 220

JTS 5321enspירגזון איטרימולייאקסאן 221

JTS 5321enspחיל אחז פובו איפייאקי 222

JTS 5321enspאלופי ימגאלושאני 223

Fb δυνατοὶ Μωαβ JTS 5321enspאילי דינאי 224

JTS 5321ensp225 יאחזמו רעד טוסאיפייאקי טרומרא

JTS 5321enspאימתה טרומארא קי פובו 226

JTS 5321enspותטעמו קינאטוספיטיפסיס 227

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 34: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 154

טא נרא טיש תלאשוש קי טא 89 פדיא טו ישראל אפיגאן איש טי

קשרי משותיו טי תלשא 10

C Transliteracioacuten griega

Eacutex 15 1 PC 127 b

[1] 26 τότες אז επαίνεσιν ο Μοσε και τα παιδιά του Ισραελ την επαινιά27 ετούτη του κύριου και είπαν του ειπεί να παινέσω του κύριου

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 ότι παρουσεμό επαρουσεύτην άλογο2 και τον καβαλ(λ)άρη του έρ(ρ)ιξεν3 εις την θάλασ(σ)α עזי

[2] 4 δύναμή μου και έπαινός μου ο κύριος5 και ήτον εμέν για σωτεριά6 ετούτος ο θεός μου και να τον7 διαπρεπίσω θεός του 8 πατρός μου και να τον αξιώσω

[3] 9 ο κύριος ανήρ πολέμου יי10 κύριος το όνομά του

[4] 11 καρ(ρ)ούχα του Φαρο מרכבות12 και το φουσ(σ)σάτο του έρ(ρ)ιξεν εις τη13 θάλασ(σ)α και διάλεγμα των τριτοndash14 αρχόντω(ν) εβούλεσαν εις θάλασ(σ)α

[5] 15 του Σουφ תהמת άβυσ(σ)ες16 τους εσκέπασαν εκατέβηκαν17 εις τα βυθή σαν πέτρα

14 αρχόντου Jer (B) αρχόντω Hesseling La lectura αρχόντου ארכונטו en el texto original al-jamiado

Ex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 η δεξιά σου κύριε ימינך2 αντρειωμένη εις τη δύναμη η 3 δεξιά σου κύριε συντρίβγει οχτρό

[7] 4 και με τη πληθότητα וברב5 της παρουσιάς σου χαλνάς τους

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 35: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

155 Erytheia 34 (2013) 121-157

6 αντιστεκουμένους σου απέστειλες7 την οργή σου να τους φάη σαν

[8] 8 άχερο ברוח και με άνεμο9 των ρουθουνιών σου εθεμονιάστηκαν

10 τά νερά εστάθηκαν σαν τείχο11 σταλίζουν έπηξαν οι άβυσ(σ)ες12 εις καρδιά της θαλασ(σ)ούς

[9] 13 είπεν οχτρός να14 δράμω να φτάσω να μοιράσω15 κρούσος να τους γεμίση η16 ψυχή μου ναὐκαιρέσω το σπαθί μου17 να τους ξεκλερονομήση το

[10] 18 χέρι μου נשפת εφύσησες19 με τον άνεμό σου εσκέπασέ τους20 η θάλασ(σ)α εβούλησεν σαν μολύβι εις νερά αντρειωμένα

Ex 15 11-17 PC 129

[11] 1 τις σαν εσέν εις τους מי2 δυνατούς κύριε τις σαν εσέν3 αντρειωμένος εις το άγιο φοβερός4 τις επαινές κάμνει θάμαγμα

[12] 5 έκλινες την נטית6 δεξιά σου εκατάπιε τους ηγής

[13] 7 όδεψες με την נחית8 ελεημοσύνη σου λαόν ετούτον 9 εξαγόρασες εδηλαγώγησες με τη

10 δύναμή σου προς ναόν αγιοσύνη σου [14] 11 שמעו άκουσαν λαοί

12 ετρόμαξαν φόβουςέπιασέν13 τους καθισμένους Πλασεθ

[15] 14 τότες εχταμπίστηκαν אז15 μεγαλωσιάνοι του Εδομ δυνατοί του16 Μοαβ έπιασέ τους τρομάρα17 ανατρίχασαν όλοι οι καθισμένοι

[16] 18 του Κενααν תפל έπεσεν19 απάνου τους τρομάρα και φόβος με

7 την omisit Hesseling 12 ἔπιασέ Hesseling

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 36: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 156

20 μεγαλότητα της βραχόνα(ς) σου 21 εσίγησαν σαν λιθάρι ως να22 απεράση ο λαό(ς) σου κύριε ως να23 απεράση λαός ετούτος24 εξαγόρασες תביאמו

[17] 25 φέρε τους και φύτεψέ τους εις το26 όρος της κλερονομιά(ς) σου27 κατάστημα για κάθισμά σου έκαμες κύριε

23 ὃς supplevit Hesseling 27 έκαμεν Hesseling

Ex 15 17-19 PC 129 b

1 άγιασμα κύριε εκατάστησαν τα[18] 2 χέρια σου יי ο κύριος να

3 βασιλεύγη εις ναιώνα πάντοτες[19] 4 כי ότι ήρτεν το άλογο του

5 Φαρο με το καρ(ρ)ούχι του και με τα6 φαράσια του εις τη θάλασ(σ)α και7 έστρεψεν ο κύριος απάνου τους8 τα νερά της θαλασ(σ)ούς και τα9 παιδιά του Ισραελ έφυγαν εις τη

10 ξέρη μεσωθιό τη θάλασ(σ)α

D Traduccioacuten espantildeola del texto griego

Eacutex 151 PC 127b

[1] 26 Entonces cantoacute Moshe y los hijos de Israel esta cantiga27 al Sentildeor y dijeron por decir cantareacute al Sentildeor

Eacutex 15 1-5 PC 128

[1] 1 que enaltecido enaltecioacute al caballo2 y a su caballero arrojoacute3 al mar[TM]

[2] 4 Mi Fortaleza y mi cancioacuten del Sentildeor5 y fue a mi por salvacioacuten6 Este es mi Dios y a eacutel7 lo alabareacute al Dios8 de mi padre lo enaltecereacute

[3] 9 [TM] El Sentildeor hombre de guerra

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 37: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

157 Erytheia 34 (2013) 121-157

10 Sentildeor es su nombre[4] 11 A los carros [TM] del Faraoacuten

12 y a su ejeacutercito echoacute al13 mar y a lo mejor de sus14 capitanes se hundieron en el mar

[5] 15 de Suf Los abismos [TM]16 los engulleron descendieron17 a las profundidades como una piedra

Eacutex 15 6-10 PC 128 b

[6] 1 Tu diestra Sentildeor2 fuerte en la fortaleza3 tu diestra Sentildeor quebranta al enemigo

[7] 4 Y con la plenitud5 de tu presencia [TM] quebrantas6 a quienes contra ti se levantan Enviaste 7 tu furia para devorarlos (TM) como8 a paja Y con el viento9 de tus narices (TM) se amontonaron

10 las aguas se pararon como un muro11 protegen Se cuajaron las profundidades12 en el corazoacuten de los mares

[9] 13 Dijo el enemigo14 perseguireacute alcanzareacute repartireacute15 los despojos de ellos se saciaraacute16 mi alma desvainareacute mi espada17 los despojaraacute (TM)

[10] 18 mi mano Soplaste19 con tu viento los cubrioacute20 el mar hundieacuteronse como plomo en aguas impetuosas

Eacutex 15 6-10 PC 129

[11] 1 Quieacuten como tuacute entre2 los fuertes Sentildeor quien como tuacute3 fuerte en la santidad quien terrible4 en los loores hacedor de maravillas

[12] 5 Tendiste 6 tu diestra los tragoacutelos la tierra

[13] 7 Guiaste con

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 38: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

Erytheia 34 (2013) 121-157 158

8 tu merced a este pueblo9 que rescataste (TM) guiaste con

10 tu fortaleza al Templo (TM) de tu santidad[14] 11 Oyeacuteronlo los pueblos

12 estremecieacuteronse de miedo que cayoacute13 sobre los moradores de Plašet

[15] 14 Entonces turbaacuteronse15 los priacutencipes de Edom a los poderosos16 de Moab apresoacutelos un temblor17 horripilaacuteronse todos los moradores

[16] 18 de Kenan Cayoacute 19 sobre ellos temblor y pavor20 con la grandeza de tu brazo21 enmudecieron como una piedra hasta que22 que pasoacute tu pueblo Sentildeor hasta que23 pasoacute tu pueblo este24 que tuacute rescataste

[17] 25 Traacuteelos y plaacutentalos en el 26 monte (TM) de tu heredad

Eacutex 15 17-19 PC 129 b

1 Santuario Sentildeor que levantaron[18] 2 tus manos El Sentildeor

3 reine por siempre en la eternidad[19] 4 Cuando vino el caballo del

5 Faraoacuten con su carro y con sus6 caballeros al mar7 tornar hizo el Sentildeor sobre ellos las8 aguas del mar y los9 hijos de Israel pasaron por lo

10 seco entre la mar

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 39: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

P BAacuteDENAS DE LA PENtildeA y S SZNOL laquoLadino y judeo-griego en el Pentateuco de Constantinoplaraquo

159 Erytheia 34 (2013) 121-157

ABREVIATURAS Y BIBLIOGRAFIacuteA DE LA COLUMNA EN JUDEO-GRIEGO

αʹ = ΑquilaFb = Correcciones del manuscrito F de la Biblioteca AmbrosianaHESSELING = Dirk Ch Hesseling Les cinq livres de la loi (Le Pentateuque) tra-

duction en neacuteo-grec publieacutee en caractegraveres heacutebraiumlques agrave Constanti-nople en 1547 transcrite et accompagneacutee drsquoune introduction drsquounglossaire et drsquoun fac-simile Leiden S C van Doesburgh-LeipzigO Harrasowitz1897

JTS 5321 = Manuscrito nordm 5321 del Jewish Theological Seminary de NuevaYork

σʹ = Siacutemacoθʹ = TeodocioacutenTM = Texto masoreacuteticoLa lectura de las tres versiones (αʹ σʹ y θʹ se toma de la edicioacuten de J W Wevers

(ed) Exodus (VTG II) Gotinga 1991

Pedro BAacuteDENAS DE LA PENtildeA

Instituto de Lenguas y Culturas del MediterraacuteneoCCHS-CSICpedrobadenascchscsices

Shifra SZNOL

Naime and Yeoshua SaltiCenter for Ladino Studies-Bar Ilan University123shifgmailcom

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice

Page 40: LAS TRADUCCIONES EN LADINO Y EN JUDEO- GRIEGO DEL …esefarad.com/wp-content/uploads/2016/04/sznol_canto_del_mar_rojo... · Filón de Alejandría describe el rezo de este cántico

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 14 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [612000 792000]gtgt setpagedevice