La Huasteca

Uextekapan

Rafael Nava Vite

La Huasteca

(los pueblos nahuas en su lucha por la tierra)

(contra portada)

Letras indgenas contemporneas forma parte de una propuesta editorial

de la Direccin de Culturas Populares para abrir a escritores de las diferentes

lenguas de Mxico un espacio permanente para la publicacin y difusin de

sus obras literarias.

Rafael Nava Vite aprendi simultneamente el nhuatl y el espaol.

Licenciado en sociologa por la Universidad Veracruzana, profesor de esta

lengua en la casa de Lenguas Extranjeras (CALEX) es adems coordinador

tcnico docente del INES por el estado de VERACRUZ, donde imparte cursos

de capacitacin, en lengua nhuatl, a promotores, tcnicos y asesores del

Proyecto Indgena. Es asesor externo del Centro Popular de Atencin y

Desarrollo Infantil (CEPADI) DE Jalapa, Veracruz. Ha estudiado la cultura

tradicional de la Huasteca Hidalguence y Veracruzana, y tiene a su cargo un

importante archivo de tradiciones, costumbres y testimonios orales de la etnia

nhuatl. Particip como coautor de la obra de teatro CONTIGO ser posible,

ganadora del primer lugar a nivel nacional en los IV Juegos Deportivos y

Culturales del SUTINEA (1993). Ha participado en la elaboracin de los

siguientes libros: CONOZCAMOS NUESTRA LENGUA, AMOCHTLI TLEN IKA

NIMOMACHTIA NI TLAPOUA, GUIA DIDACTICA DEL PROYECTO

POPOLUCA, LIBRO DEL ADULTO DE LA REGION POPOLUCA, ENTRE

OTROS. ACTUALMENTE RADICA EN JALAPA, VERACRUZ.

Rafael Nava Vite

La Huasteca

Primera edicin: 1996

Produccin: Direccin General de Culturas Populares

D.R. (C Direccin de Informacin, Estudios Culturales y Publicaciones

Av. Revolucin 1877, 6o. piso

San ngel, C.P. 0 1 000

Mxico, D.F.

ISBN 968-29-9726-7

Impreso y hecho en Mxico

Aprovecho la ocasin para agradecer a los que de alguna manera me

apoyaron a preparar este trabajo. Estoy muy agradecido con el escritor Carlos

Montemayor, el lingista Ernesto Daz Couder. los poetas Natalio Hernndez y

Vctor de la Cruz Prez. Todos ellos miembros de la Comisin Consultiva del

Fondo Nacional para la Cultura y las Artes (FONCA).

Tambin quiero agradecer al Programa de Becas para Escritores en

Lenguas Indgenas del FONCA, sin cuyo apoyo no hubiera sido posible realizar

el presente trabajo.

Por ltimo, expreso mi agradecimiento al historiador Abel Jurez

Martnez por sus acertados comentarios, que contribuyeron a mejorar este

trabajo, a la biloga Maricela Hernndez y a los antroplogos Crescencio

Garca y Toms Caldera. [7]

Para Mara de Jess, Maricela y Yoltzi

NDICE

UEXTEKAPAN TLEN HIDALGO 13

Huasteca hidalguense. 85

SE TONAL IPAN XANTOLO 15

Un da de Todos Santos. 89

TLALI INIMAKO TLEN TOMINPIYAJ 41

La tierra en poder de los ricos 117

MOTEUIYAJ IKA TLALI 57

La lucha por la tierra 133

TLAMILISTLI 79

Eplogo 157

Anexos. 163

Bibliografa 175

UEXTEKAPAN TLEN HIDALGO

Tlan se uelta tiajtok tiankis tikijlamiki tlan tikonkuajtok ajuiyak sakauili?

Nopa sakauili nelia uextik, iuexka uelis ken ome tlatamachiualtipa uan kemaj

kichiuaj kuali kimimilouaj ika pajpatla. Pampa tlauel uextik, kemaj kitlalanaj

monekij ome totlaimej. Tikijlamiki tlan tijkuajtok uaktok nakatl ika chiltlaxkali

uan etlatsoyontli, itsala se atlapexochitl ika nauatlatsotsontli tlen ni tlali? Tlan

tikijlamiki, nopa uelis mitspantijtok o tikitstok ipan ni Uextekapan tlali.

Ni Uextekapan tlali kejni moxeloua: "Uextekapan tlen Veracruz,

Uextekapan tlen San Luis, tlen Tamaulipas, tlen Puebla uan tlen Hidalgo". (1)

Uextekapan tlen ni Hidalgo nelia tlatotonia uan kemantika yejyektsij

tlaauetsi uan kipiya miak kuatitlamitl, ni Uextekapan tlali moseuiya ika imelajya

kan monextia tonati ipan ni Hidalgo. Namaj tikintokaxtisej nochi altepejmej tlen

motlatskilijtokej ika ni Uextekapan: Huejutla "kampa onkayaya miak uexotl";

Huautla "kampa onkayaya kuajtlimej"; Yahualica "moyoualoua ika atl"; Orizatln

"onkayaya arroz"; Jaltocn "kampa tonayayaj ipan xali"; Huazalingo "kampa

moajkomana tlitl"; Atlapexco kampa motlapechoua atl" uan Xochiatipan

"kampa onka xochitl atipa" (Xijtlachili ixkopinkayotl 1).

Amo ken sekinok tlali, ipan ni Uextekapan nochi tepetl tlen onkaj, ipan

nochi xiuitl xoxoktik nesij, "kejni nesij pampa [13] tlaauetstli uan ejekatl tlen ualaj

ika ueyi atl kiseseliaj nochi ni tlali".(2)

Ni tlali, ken se ueueyak uan pitsauak ixuayotl, ax kipano 800 m nopa ueyi

atl, uan melauak kipiya kuajkuali kuatinij, kuatinij tlen tlaekauilouaj ken: pochotl,

amatl uan atlapechxochitl. Nojkia onkaj miak tekuanimej, uan nochi paxalouanij

kinekij kinitasej.

Ipan ni tlali onkaj miak atemitl; eltok se atemitl tlen itokaj Moctezuma, ni

atemitl nelia tlatilana uan kon kuitikisa se tetetstik atemitl tlen itokaj Amajac,

nojkia kon kuitikisa tsalantik atemitl Calabozos uan atemitl Claro, San Pedro,

Candelaria uan Ules teipaj on ixkisa ipan atemitl Pnuco.

Ipan ni ueyi tlamayaj uan kuali tlali yejyektsij eli sintli, etl, chili, iyatl, ouatl,

matsajtli, kuaxilotl, lalax uan sekinok tlamantli.

Ni Uextekapan tlali tlen Hidalgo nelia yejyektsij, pampa kipiya uejueyi

kuatitlamitl uan miak tlen sekinok tlamantli. Tlan ta tikinpaxalojtok maseualtinij

tlen mochanchijtokej ipan chinankomej tlen ni tlali, uajka tikitstojka kenijki

itstokej, uan maske ax tominpiyaj nelia kuali mitselisej. Yeka, miakij

motlajtlaniaj, tlan ipan ni tlali nelia tlaejeli, atlak Kenke amo tominpiyaj uan ax

kuali itstokej maseualtinij tlen ni tlali? Ajkenya inijuantij moaxkatijtokej ni tlali

ipan nochi ni xiuitl tlen panotok?

Tlan tijpojtikaj ni amochtli, nijnekiskia kuali uan nochi xijpoua, kejni

tijmatis kenijki itstokej miak maseualmej tlen mochanchijtokej ipan ni tlali,

tijmatis ipan tlen tlaneltokaj, kenijkatsaj iljuichiuaj, kenke amo kineltokiliaj

tekiuejkemej uan kenke kinekiskiaj moaxkatisej se achi tlali kampa tekitisej uan

kejni kinmakasej ininkoneuaj: tlen kikuasej, tlen mokentisej, tlen momachtisej

uan ininchaj kampa itstosej.

NOTAS A PIE DE PAGINA

(1)ngel Bassols Batalla, Las Huastecas en el desarrollo regional de

Mxico.

Mxico, Trillas, 1977, p. 26.

(2) Secretara de Educacin Pblica, Hidalgo entre selvas y milpas... la

neblina, Mxico, Editorial Autor, 1987, p. 33.

SE TONAL IPAN XANTOLO

Yejyektsij tlanesiyaya, yolik tlaejekayaya ipan ni octubre uan ni pilej

ekatsij kinseseliyaya pilsakatsitsij, pilmiltsitsij uan nochi ojtinij. Kuapelechimej,

akuatajmej uan papamej uikayayaj pampa asiyaya se yankuik tlenexilistli uan

ika ininuikalis kinixitiyayaj nochi Aguacate euanij. Teipaj tonatij pejki kinixmina

inintsompa piika ltsitsij uan sampa kiixminki nochi pilajuechpantsij tlen ni

pilchinankotsij tlali, kemaj kiixminki pejki pojkeui uan ni pojkeuilistli ajuiyak

mijyotiyaya, iijiyo eliaya ken limonalxochitl uan kemantika ken sempoalxochitl.

Eliaya lunes 31 tlen octubre tlen 1979. Mochiuayaya xantolo iljuitl.

ika kuaikantsij tlen ni tonatij, ipan ikalixpa Tranquilino, ikonej Gustavo

kitoponiyaya cohetes ika ininmachlkniuaj; ipilixui Eugenia tlen kipiyaya 7

(chikome) xiuitl, ika ipilxayak yolpaktok pampa asitoyaya xantolo iljuitl, kikuik

ipan tlaixpa se popochtli tlen kipiyaya tlikoli uan kopalij, uan kiitskik se kantela

tlen tlatlatoya uan se pilchikitsij tlen kichijchijtoyaj Uasalinko euanij. Ni

Uasalinko moita ika Aguacate uelis ika se 8 (chikueyi) uejkatilistli. Nopa

pilchikitsij tlen kikuik kitemitik ika sempoalxochitl ipilxochiyo uan ika ni ixochiyo

kichijki se pilojtsij ikalixpa, uan ni ojtli on tlamiyaya ipan tlaixpamitl. Ni tlamantli

mochiua para ma yakaj tlaixpa pilkoneanimajtsitsij tlen ininteixmatkauaj

kinijlamikij ipan ni tonatij.

[15] Ipan ni tonatij Julia, isiuaj Tranquilino, kipiyaya ajkeya kiijlamikis,

kiijlamikiyaya ikonej Eduardo, tlen mijki ika kuauijuipinkokolistli pampa axakaj

uelki kipajtia. Ipan ni iljuitl Julia pejki kitentlapoua iixtsajka chachapali kampa

kichijtoya tamali tlen kipiyaya chankaka, ni tamali kitlalik ipan tlaixpa, uan nikanij

no kitlalik ayojtli tlen tsopelik, kamojtli uan atl tlen tsopelik, nojkia kitlau nochi

kualistli tlen kiamatiyaya ikonej, kejni kixnamikiyaya ikonej lalojtsij. Ipan

Aguacate tlali uan ipan sekinok pilchinankotsitsij tlen ni Uextekapan tlali, ipan ni

iljuitl nochipa kinijlamikij pilkonemej tlen miktokejya, tlauel mikij pampa kemaj

mokokouaj ax uelij mopajtiyaj pampa ax tominpiyaj, kemantika ax uelij kinonitai

tepajtiyanij, uan san kinpajmakaj ika pajtli tlen kichiuaj ipan ininchaj, yeka tlauel

mikij.

Ipan ni iljuitl, nika Kuajtla nochipa mochiua se "ueyi domingo" kemaj

monechkauiya 31 tlen octubre metstli, ipan ni xiuitl mochij ki "ueyi domingo"

ipan 30 tlen octubre, se tonal poliuiyaya para mochiuas xantolo iljuitl. Yeka,

nochi tlen ni pilchinankotsij euanij, iuikal ken sekinok pilchinankotsitsij ken: El

Chiliteco, Tamoyn, Coamitla, Tepeco, Xochitl, Cuatenahuatl, Ixtlahuac uan

Tohuaco (xijtlachili ixkopinkayotl 2), youiyayaj ipan tiankis kuajtla kikouatij nochi

tlamantli tlen kitekiuiskiaj ipan iljuitl.

ika kuaikantsij tlen ni domingo tonatij, Tranquilino uan isiuaj yajtoyaj

tiankis Kuajtla pampa kinekiyayaj kinamakasej sintli uan kikouasej chankaka,

cohetes, pantsij, se popochtli uan sekinok tlamantli tlen kitekiui skiyaj ipan ni

iljuitl.

Nochi Aguacate euanij kemaj youiyayaj Kuajtla nejnemiyayaj 9 (chiknaui)

uejkatilistli ipan tlaixko ojtli, uan kemantika kimamayayaj ipan ininkuitlapa se

koxtali sintli ika se kuaixuayotl ipan inintsonteko ipan ojtli kinuitonpanoyayaj

tetitin uan nejnemiyayaj ipan sokiixko; siuamej no nejnemiyayaj uan

tlaikpouiyayaj, kemantika kiikpouiyayaj se chikiuitl kamojtli, etl, ayojtli o sintli,

uan kemantika ipan ininkuitlapaj [16] kimamayayaj se tlen lajlamiktok pilkonetsij

ni konetl ika ixiuitipanolis mochiua se kuali nejnenketl.

Kemaj youiyayaj kuajtla monekiyaya panosej ojteno nechka Vinazco,

kemantika panoyayaj ipan kafemil, miltinij uan ipan kuatitlamitl, kampa

onkayaya tlen tojtomaktikej kuatinij tlen kipixtoyaj ueyi iniekauilo, uan tlen nochi

panonij mosiajkauyayaj se tlalochtli ipan iniekauilo. Ipan ojtliteno nesiyayaj

uejueyi auakuatinij tlen kipixtoyaj yejyektsij inintsonkalyejka. Nojkia nesiyayaj

kenijki mouisouayayaj chiltotomej inintepasol, nesiyaya sanijki se ueyi tepankali

kampa mouiyoniaj yejyektsij piika ntiltsitsij.

Namaj miakij ika machete uan ika tlitl yolik kitlamijtiualajtokej nochi ni

kuatitlantinij, kampa uejkaj ya onkayaya auatinij namaj onkaj sakatl, nika san

tsonkisaj kuatsontinij tlen kintlatijtokej. Ipan sekij pilchinankotsitsij mosentiliaj

uan kinmokuitlauiaj nochi ni uejueyi kuatinij uan kemaj kintsontekij kiijtosneki

nelia kintekiuisej.

Ipan Aguacate uan Kuajtla ojtli nochipa mokakiyaya kenij ki uikayayaj

kuitlatoktokmej, chiltotomej, uilomej, kokojtsitsij uan sekinok totomej, tlen

kuikuiltikej uan yejyektsi iniijuiyo amo nimaj nesiyayaj ipan kuatitlamitl kampa

itstoyaj.

Ipan chalauijkuatinij nesiyayaj kenijki kuapanoyayaj piltokontsitsij, uan

kemantika ipan ni Kuajtla ojtli sekij mopantiyayaj ika se koyote, se pesojtli uan

kemantika ika se nauyakakouatl.

Ken kuatitlamitl kinpantijtok, nojkia kinpantijtok ni tekuanimej, miakij

polijtiualajtokej, ni tlamantli panotok pampa yon se tekiuaj ax kichijtok kuenta

tlan polijtikatej ni tekuanimej. Ni ojtli tlen uejkajya ipan nemiyayaj, no

polijtiualajtojka, namaj onka pajpatlauak ojtli ika Kuajtla kampa nemij

teposkauajmej, uan ni pilojtsij kan nemiyayaj uejkaj ya, ayok kichiuaj kuenta.

Ni Kuajtla, ken maseualmej kitokaxtiyaj pampa kiijtouaj miak kuajtlimej

itstoya uejkajya, moseuiya ipan tlauejkapanko [17] uan tlamayaj tlali, uan kipiya

64 pilchinankotsitsij tlen ika motlatskilijtokej, ni altepetsij uejkajya mosenkajki.

Nochi tlali tlen ni Kuajtla amo iuikal ken Aguacate tlali, pampa ipan ni Kuajtla

chichiltik tlali uan onka kuatinij tlen amo onka ipan sekinok pilchinankotsitsij.

Tlamachtijketl Celerino Vite Hernndez ipan iamoch Monografa de

Huautla, Hidalgo. (3) kiijtoua, miakij tlen namaj mochantitokej Kuajtla ualajtokej

tlen ipan sekinok altepejmej, xijtlachili ni tlamantli: tlen Tianguistengo ualajkej

Olivares uan Leines; tlen Chicontepec, Ver, ualajkej Ortz; tlen Yahualica,

ualajkel Lpez., Cspedes uan Cabrera; tlen Coatzintla, Ver., ualajkej Martnez;

tlen Atlapexco, ualajkej Oviedo; san yani tikintokaxtiaj. uan nojkia, sekinok

ualajkej tlen uejka tlali. Nopa tsonkiskayotl Herver ualaj tlen Francia;

tsonkiskayotl Hidalgo, Vite uan Hernndez, ualajkej tlen Espaa.

Miakij maseualmej mochantijtokej ipan pilchinankotsitsij tlen kinyekana

Kuajtla. Upan ipan altepetl Kuajtla mochantijtokej mascualmej uan koyomej.

Nochi mascualmej kiketstokej ininpilchaj ipan ikalyakapaj altepetl, uan koyomej

pampa kimachiliaj achi ixtlamatij, mochantijtokej ipan tlatlajko altepetl, miakij

tlen ni koyomej tlanamakaj.

Ken tikijtokejya, miakij tlen Aguacate euanij uan tlen sekinok

pilchinankotsitsij nochipa ipan domingos youij tiankis Kuajtla, kemantika on

motlanamakiaj uan kemantika on motlakouiyayaj.

Ipan domingo 30 tlen octubre, Tranquilino kinamakak isij kemaj ayimo on

asisaya tiankis tlen Kuajtla, ipan ni tonatij kitlakouilijkej tlakouanij tlen itstoyaj

nechka icha tlamachtijketl Lucrecio Leines, tlen san nochi kiixmatij ipan ni

altepetl.

Miakij maseualmej tlen asij tiankis, motlakentiaj ika kaltsoj tlen manta

yoyomitl, motlaliliaj ininkaktli, uan ipan inintsonteko [18] motlaliliaj se

Uextekapan tsonakauili. Kemantika kimamajtiyouij se koxtali etl o sintli tlen

kinamakatij tiankis. Sekij, iuikal ken Tranquilino, kintsakuiliaj ipan ojtli uan

nikanij kintlakouiliaj. Ni tlakouanij tlen tlatsakuiliaj nelia koyotikej. Uan amo

patiyoj tlakouaj, uan kema ininjuantij tlanamakaj, patiyoj tlakajkauaj.

Ni koyomej kuali nauatlajtouaj, momachtijtokej ni nauatlajtoli pampa ika

yani mokamauiyaj ipan pilaltepetsitsij tlen ni tlali. Ika ni tlajtoli kinkamauiyaj

maseualmej uan kejni kintlakouiliaj tlamantinij tlen maseualmej kinamakaj.

Kemaj kintlakouiliaj kemantika kinkajkayauaj uan amo asitok kintlaxtlauiyaj. Ni

tlamantli nochipa nesi pampa miakij nelia kinpanouaj mayantli uan amo

tominpiyanij.

Ni tiankis mochiua ipan tlatlajko Kuajtla altepetl uan kemaj se asi nikanij

nimaj nesi ajkeya inijuantij tlanamakaj. Ipan ni tiankis tlanamakaj koyomej uan

maseualmej. Koyomej kipiyaj uejueyi tlamantli kampa tlanamakaj uan

kinamakaj nakatl, tepostinij, kaktli, yoyomitl, kualistli uan tepostinij tlen

motekiuiya kemaj tlakualchiuaj. Ni koyomej Kuajtla ininchaj uan sekij ualouij

ipan sekinok altepejmej, nopa yoyonamakanij ualouij tlen Zacualtipn.

Ipan san tlali moseuiyaj uan motejtekpanaj miak maseualsiuamej. Ni

siuamej mokentiyaj ueueyak kueyitl uan yejyektsitsij matlajtsonyoyomitl,

inijuantij ika ininchikij kinamakaj tamali, chankaka, ajoli, sintli, etl, chili, ayojtli,

lalax, cafe, kuaxilotl, kamojtli, uan sekinok tlamantli. Amo iuikal ken

tlayejyekouaj uan ken tlaetiliaj. Koyomej tlayejyekouaj ika bscula uan metro;

uan maseualmej, kemaj tlayejyekouaj kitekiuiyaj: tlamajtsoli, mistetl, cuartillo,

litro tlen uapali uan tetl tlen ika tlaetiliaj.

Ipan tiankis tlen ueyi domingo, ni siuamej kinamakaj kopalij, kantela,

sempoalxochitl, xiuitl, uan pajpatla tlen ika tamalchiuaj. Nopa tomij tlen

motlaniliaj kemaj motlanarnakiaj kuali [19] kitekiuiyaj, kemantika ika yani

mokouiyaj nochi tlamantli tlen kitekiuiyaj ipan xantolo iljuitl, uan kemantika

kiajokuij uali kitekiuiyaj kema monekilia, pampa ipan ni iljuitl ininueuejuaj amo

tekitij mila uan ax tekipanouaj. Ni siuamej nelia temachmej uan kuali

kinpaleuiyaj ininueuejuaj.

Ipan ni domingo nochipa youij on tlanamakaj komitlchiuanij tlen Chililico,

ininjuantij asij se tonatij kema ayimo peua tiankilistli. Ipan seyok tonal kemaj

peuaya tiankis uan kemaj ayimo kisa tonatij peuaj kitenkauaj tlamantli tlen

kinamakaj, kitenkauaj ojyoltinij kuekuetsitsij uan tlen uejuextikej, nojkia

kitenkauaj popochtinij, xochitinij, komitl, uan miak tlamantli tlen kichiuaj ika

sokitlali, uan nochi ni tlamantli kuali kintlapaljuiyaj, ken kintlapaljuiyayaj

uejkapamej. Namaj, kemantika ipan ni Kuajtla, no kinamakaj tlemach tlamantli

tlen plstico.

Kemaj Tranquilino kinamakatoyaya isij uan kipojki ipiltomij, yajki iuaya

isiuaj ipan tiankis, kemaj asitiyouiyayaj tiankis kinitakej "komitlnamakanij tlen

Chililico" euanij, kejni kintokaxtiaj ipan ni tlali. Nimantsij monechkauijkej kampa

tlanamakayayaj uan kintlajtlanilijkej keski ipatij komitinij uan popochtinij, ika

teipaj kuali kintlajtlachilijkej uan sampa kikojkej se komitl uan se popochtli,

pampa ininpopoch tlen mokouijtoyaj ipan xantolo tlen se xiuijtlaya,

tlapantoyaya.

Teipaj mokouijkej sekinok tlamantli uan kemaj mokuepaskiajya ininchaj,

Tranquilino yajki moximato ipan se kallxpamitl, namaj ipan nopa kali, totlai

Eustorgio kinamaka tlaili. Kemaj Tranquilino kiximayayaj, Julia yajki kampa

tlanamakayaya tlamachtijketl Misael, nopayoj kikojki ome tlaololi ikpali tlen ika

kichiuaj matlatl, pampa iueue kinekiyaya kichiuas se matlatl kemaj panotosa

iljuitl, nelia kiamatiyaya tlajtlamas. ika katiotlak nochipa kiamatiyaya yas kinitskiti

kosolimej, akamayas, atekueros, topomej uan xolomej ipan atemitl Calabozos,

ni atl tlen ni atemitl nelia tsalantik uan temo ika [20] Huayacocotla, Ver., uan ika

tepetinij tlen Zacualtipn, Hgo., pano ika Cuatzonco, Tamoyn Primero,

Aguacate, Ixtle uan on ixkisa ipan Pnuco atemitl.

Kemaj mokuepaskiajya ika Aguacate, kikojtikiskej uino kampa

tlanamakayaya toaui Concha. Ni uino nelia motekiuiya kemaj onka xantolo iljuitl,

motekiuiya kemaj maseualmej kinpaxalouaj ininkompajuaj. Nojkia motekiuiya

kemaj mijtotianij kalnentinemij ipan ininpilchinanko o kemaj ajkaya kichiua se

tekitl, uajka kintlaoniltiaj ika achi uino.

Kemaj asikoj ininchaj tlen kichijchijtoyaj ika teja uan sokitlapepecholi,

Julia pejki tlakualchiua, Tranquilino uan Gustavo yajkej kikixtitoj kuauitl tlen ika

tlachijchiuaskiaj ipan tlaixpamitl. Xiuitl tlen kitekiuiskiaj, kipixtoyajya, pampa

imachkonej Onorio kinmakak se piltlamamaltsij xiuitl tlen kitekito ipan ueyi

kuatitlamitl Mesas, ipan Aguacate ayok onkaj ni xiuitl tlen ika tlachijchiuaj, yeka

uejka kon temouaj.

Tranquilino moijlijtoya kichiuas se tlen kuekuetsij tlachijchiuali, pampa

ichaj kuekuetsij eliaya uan ipilmesa kampa kiijlplskia kuauitl tlen ika

tlachijchiuaskia no kuekuetsij eltoya. Ipilchaj kipixtoya ome pilkuartotsitsij uan se

kampa tlakualchiuayayaj. Ipan se pilkuartojtsij kiololojtoyaj petlatl ipan

tlakaltecholi, no eltoya se catre tlen kichijchjtoyaj ika ojtlatl uan ichtli, ni eltoya

nechka ininkalixmelajkaj, inijuantij kochiayaj ipan ni pilkuartojtsij. Ipan seyok

pilkuartojtsij nopayoj tlakuayayaj uan kipixtoyaj se tlaixpamitl kampa

kintlatskiltijtoyaj Eduardito uan Eulalia iniixkopinka.

Ikaltsajka tlen ni pilkuartojtsij kiixnamikiaya tlamachtiloikali, nika

Tranquilino kemaj mokuepayaya tekiti, nochipa se tiotlak mosiajkauayaya ipan

se pilkuasiajtsij. Kemaj mosiajkauayaya kinitayaya kenijkatsaj mauiltiyaya uan

motlalouayayaj pilkonemej ipan ikalixpa tlamachtiloikali, kemaj kiitayaya ni

tlamantli uaksaj kiijlamikiaya ininpilkoneuaj tlen no mauiltijkej ipan kalixpamitl

tlen ni tlamachtiloika li tlen moixnamikiaya [21] ika ikalixpa, ikoneuaj tlen

miktoyajya uan tlen namaj kinijlamikiaya uan kinpopochuiyaya no mauiltijkej

nikanij.

Ichaj nochipa kalixmelajtoya ipan nochi tonatij uan kitsakuayaya kemaj

tlatlayouayaya. Miakij piikaltsitsij tlen ni uextekapan tlali kalixmelauaj tonayaj.

Pilkuartojtsij kampa tlakualchiuayayaj kichijchijtoyaj ika kuauitl tlen

pijpitsauak uan kinijilpitoyaj ika kuamekatl ipan kuatetomitl tlen achi tojtomauak.

Ipan tlakajkalanko kalakiaya ejekatl, uan ni ejekatl kiajkapeuiyaya uan kikixtiaya

ika kalteno nochi poktli tlen kisayaya ipan tlitl tlen eltoya tlalchipa. Ni tlipichtli

kipixtoya eyi tetl itejteno uan itsompa ni tetnij kitlaliayaj komali kampa Julia

tlaxkaltotoniaya. Nikanij kampa tlakualchiuayayaj kitlalijtoyaj ome uapaltinij tlen

kinijilpitoyaj ika naui kuatinij tlen kinkejketstoyaj, ipan ni uapaltinij kltlaliyayaj

komitl ika atl tlen kitekiuiyayaj ipan nochi tonal. Nojkia kipixtoyaj se metlatl,

chilkaxitl, cazuelas, chachapali uan sekinok tlamantinij tlen motekiulya kampa

tlakualchiuaj.

Kemaj ayimo tlatlayouayaya, Tranquilino uan Gustavo asitiyouiyayaj

ininchaj, kiualikayayaj se tlakechpouili kuauitl uan ikso tlen ika tlachijchiuaskiaj.

Julia pejki kitotonia etl uan chikinte ika chili tlen kinpijpiktoya ika totomochtli uan

teipqi pejki kintlamaka.

Kemaj tlakuajtoyajya, ika pakilistli pampa asitoyaya xantolo, pejkej

kitotoniaj ikso uan pejkej kikixtiaj pilpitsaktsitsij ikso tlen ika kinijilpiskiaj tamali

uan nojkia xiuitl uan xochitl ipan tlachijchiuali. Kinapachojkej xochitl uan xiuitl,

teipaj kintenkojkototskej kuatinij tlen kintekiuiskiaj, namaj peuaskiajya

tlachijchiuaj.

Julia kinpajpaktoyaya nochi tlamantli tlen kitekiuik kemaj tetlamakak uan

klpajpaktoyaya pio tlen ika tamalchiuaskia, namaj kichiuayaya tixtli ipan metlatl

uan polluiyaya kimolas ipan chiika xitl tomatl tlen tlakakatsoli uan poliuiyaya

kitlajtlatis pajpatla tlen ika tamalchluaskia.

[22] Tranquilino uan Gustavo pejkej tlachijchiuaj, kiketskej naui kuatinij

tlen pijpitsauakej, ome iijiyoka uan ome kinixtlapachojkej uan kinijilpijkej

uajkapaj. Ni tlen kinixtlapachojkej kinijilpijkej ika ikso uan kejni amo uetsiskiaj. Ni

kuatinij kinijilpijkej ipan se pilmesajtsij kampa ipan seyok tonatij tlamajmankej.

Ipan ni kuatinej tlen pijpitsaktikej kinijilpijkej xiuitl uan sempoalxochitl. Kemaj

tlachijchiuayayaj kikakiyayaj ipan ininteposkamanatl yejyektsitsij tlatsotsontli tlen

kitlaliayaj ipan tepostli tlen Huejutla, Hgo.

Ipan ni Uextekapan tlali san nochi kipiyaj maseualmej se teposkamanali

ininchaj, tlen ax tominpiaj nojkia kipiyaj se teposkamanali, ni teposkamanali

kikakij kemaj itstokej ininchaj , kemaj on tlameuaj milaj, kemaj kitokaj chili o

kemaj euitekij. ika ni teposkamanali kikakij "tlanojnotsalistli ika nauatlajtoli uan

ika kastiyajtlajtoli, kikakij kenijki tlapitsaj tlapitsanij uan kenijki kitsotsanaj

uapankos uan sekinok tlatsotsontinij".(4) Kemaj kikakij ni teposkamanali nelia

kinpaktia, pampa kimachiliaj kejuak itstokej iniuaya ininuanpoyouaj. Yeka,

Tranquilino uan ininteixmatkauaj kemaj tekitiyayaj kikakiayaj ni

tepostlanojnotsali.

Kemaj tlankej kitlaliaj xiuitl, sempoalxochitl uan tlen kuauenchotik xochitl,

nelia yejyektsij nesiyaya inintlachichiual. Teipaj kitlalijkej se ikpatl kampa

tlachijchijtoyaj uan nopayoj kiuiyonijkej pantsij tlen no kitokaxtiaj "mueco

pantsij". Ni pantsij kiuiyoniyayaj pampa kualnesiyaya eltos tlaixpa uan pampa

ika yani kinchiayayaj animajtsitsij. Kualistli ken: kuaxilotl, lalax, limas, otonlalax,

kinkuauiyonjkej ikatsontli ipan ome kuauitl tlen ixt lapal kintlalijtoyaj uejkapaj.

Julia kiixpijki mesa ika se ueyi yoyomitl tlen yejyektsij matlajtsontli kipixtoya, ni

yoyomitl kitekiuiyaya ipan sa ni iljuitl. Tlankej tlachijchiuaj ipan majtlaktli uan se

horas youali. Nopa tamali [23] tlen tsopelik uan piotamali tlen amo kokok tlen

kichichijtoya Julia kuali iksitoya, yeka san nochi tlakuajkej ipan nopa youali.

Teipaj, kemaj tlakuajtoyajya, pejkej kamatij se tlalochtli uail sampa kisosojkej

ininpetl uan kochkej. ika teipaj pejki tlaauetsi., ni tlaauetstli ue jkajki nochi youali.

Lunes 31 tlen octubre, nelia ipati eliaya ni tonatij pampa ipan ni tonatij

asiskiaj koneanimajtsitsij. Ken nochipa kichiuayayaj, Tranquilino ikalchaneuaj

nelia kuaikaj mejejkej pampa poliuiyaya kichiuasej nochi tekitl tlen monekiliaya

mochiuas ipan ni tonal.

Tranquilino kiitskik imachete uan yajki imilaj kitekito kuaxilotl ikuayo,

pampa ipan yani Julia kikejketsaskia kantela ipan tlaixpa. Ni kantela ax kemaj

poliui ipan ni iljuitl, pampa ni kantela kiijtosneki kintlaauilia armajtsitsij ipan

iniojul kemaj monechkauiaj tlaixpa kampa kon ijnekuij nochi tlamajmantli tlen

onka. Ipan ichaj, Julia kiixtlapouayaya nochi tamali tlen tsopelik uan tlen pio uan

kintlaliyaya ipan tlaixpa.

Kemaj Tranquilino kiaxitiko kuaxilotl ikuayo uan ni kitlalijk nechka tlaixpa,

Julia nimaj kinkejketski ikantela ipan ni kuaxilotl ikuayo, uan ipan tlaixpa kitlalik

se chikiuitl temitok sempoalxochitl ipilxochio, tlen ika kichiuaskia se ojtli tlen

ipan animajtsitsij monechkauiskiaj tlaixpa. Ipan pilchinankotsij nesiyaya miak

pajpatlauak ojtinij tlen kinchijchijtoyaj ika sempoalxochtl ipilxochio, ni ojtinij

kinuikayayaj animajtsitsij ipan tlaixpantinij, kampa ininteixmatkauaj

kintlamaniliyayaj.

Sekij miak tlamantli kitlaliyayaj tlaixpa uan sekinok pilachitsij tlamantli

tlamajmanayayaj ipan tlaixpa, ni tlamantli pano pampa ax nochi tominpiaj, yeka,

sekij pilachitsij tlamajmanaj.

Siuapilmej uan ichpokamej yolpaktokej kinpaxalouayayaj inintiotajuaj uan

ininteixmatkauaj, kinuikiliyayaj tamali ipan pilchikitsitsij kuali ixtsaktok ika yej

yektsitsij tlaxkalyoyomitl. Kemaj mopaxalouayayaj kampaueli mokakiaya

totopoktsij tlatopontli, mokakiaya ipan kalixpamitl uan ipan ojtinij.

[24] Nochi tlen tekipanouayayaj ipan sekinok altepejmej, ipan ni iljuitl

peuayayaj asij, ni kinpaxalouayayaj ininteixmatkauaj, sekij kiualikayayaj

xochikoskatl tlen kitlaliyayaj ipan tlaixpa uan teipaj kiuikayayaj kampa kitoktokej

se ininteixmatka.

Ipan miak kaltinij kipixtoyajya tlen ikatlamanasej uan kinchiayayaj

pilkoneanimajtsitsij ipan tlalxpa kitlalivayaj tsopelatl, tamali tlen tsopelik uan

piotamali tlen ax kokok, etamali, ilakats, pantsij, tlen ueli kualistli, atoli, chokolatl

kafentsij, tsopeltinij, ajauiltinij, payo uan yoyomitl. Yejyektsitsij nesiyayaj mesas

pampa kipixtoyaj yejyektsitsij iniixtsajka, uan ni yoyomitl tlen ika kinixtsaktoyaj,

itejteno yejyektsij matlajtsontli kipixtoyaj, kipixtoyaj kualistli, xochitinij uan

piltototsitsij. Ipan tlaixpa ika se popochkomitl kitlatiayaj kopalij uan

kinpopochuiyayaj animajtsitsij tlen asiyayaj. Yejyektsij nesiyaya ni uejkapailjuitl.

Ipan kalnali, kakistiaya kenijki konemej uan totlaimej kuatsajtsiyayaj uan

uetskayayaj pampa kinpouiliayaj miak tlajtoikamanali ipan Patricio ichaj, tlen

kitokaxtiayaj "Tichotsi". Ipan ni "Tichotsi" ichaj itstoyajtotlaimej tlen

mochiijchiuayayaj, inijuantij mijtotiskiaj ipan kaltinij tlen ni chinanko, ni mijtotianij

eliayaj "alonsomej".

Ni mijtotilistli "alonsomej", mijtotiaj ome tlakamej, se mochijchiua

ueuentsij ika se ixtsajkayotl tlen kuauitl uan ni ixtsajkayotl kipiya se ueyi

yakatsoli. Motlalilia se kotososoli uan mokentia: pantalo, koto, tsonakauili,

kaktinij uan kemantika kinemiltia se ikuatopil tlen ika mijtotia uan nejnemi. Nopa

seyok mijtotijketl mokentia yoyomitl tlen siuatl, mochijchiua ken se siuatl,

mokentia ni yoyomitl: yoyomitl tlen kitlatskiltijtokej matlajtsontli ipan imaj uan

ikechtipa; nojkia motlalilia se kueyitl uan se rebozo yayauik tlen ika kentsij

moixtsakua uan tlen ika mokuatsakua. Ni mijtotilistli kitsotsonaj ome

tlatsotsonanij se violinista uan se huapanguero. Ipan ni xiuitl ken sekinok xiutinij

Eleuterio kitsotsonayaya [25] violn uan Prez kitsotsonayaya se huapanguera

ni tlen mijtotiayaj eliayaj Tichotsi uan Domingo.

Ni mijtotianij pejtoyaj momachtiaj ipan 18 tlen octubre iteki, ni tonatij uetsi

ipan San Lucas. Momachtiayaj mijtotiaj ika kajkatiotlak pampa ipan tonayaj

kichiaayayal nochi tekitl tlen monekilia kemaj monechkauiya xantolo iljuitl.

Kemaj asi ni xantolo jijuitl moneki nochi kipixtosejya ininsij, etl, chili uan

kuauejueloli, pampa kemaj asi ijuitl ax kichiuaj yon se miltekitl. Ipan iljuitl nochi

mosentilijtoyaj ika ininteixmatkauj uan kinpaxal ininkompajua.

Ipan ikalixpa Plcido mijtotiayaj kuanegros tlen Coarnitla euanij, ni

Coamiatla moita ika Aguacate, uelis ika 8 uejkatilistli. Ken Tichotsi ikalixpal,

nikanij no mosentilijtoyaj konemej uan telpokamej tlen tlarnauisouayayaj.

Ipan ni mijtotilistli mijtotiaj eyi totlaimej, se mochijchijtoya ken se siuatl,

motlalijtoya se asultik yoyomitl tlen siuatl, pipiloli, kostli, tsonakauili tlen apachtli

uan ipan imaj kiualikayaya se payo tlen ika moitonal pojpouayaya.

Ni mijtotiketl ax kinemiltiaya ixtsajkayot uan kitokaxtiayaj "pilxinolaitsij".

Nopa sekinok ome mijtotiani kiualikayayaj se pilkoto ipan ininyoyo, se

kiualikayaya se pilkoto yayauik uan chichiltik uan nopa seyok motlalilijtoya se

pilkoto kostik uan chichiltik. Nopa tlen kiualika yaya ipilkoto yayauikuan uan

chichiltik, motlalilijtoya se pilkoto kostik uan chichiltik uan nopa seyok

motlalilioya se ixtsajkayotl yayauik tlen kuauitl, uan nopa seyok. kiualikayaya se

ixtsajkayotl achipauak nojkia tlen kauitl. Ni ome mijtotianij kiualikayayaj

tlatopontli tlen kuauitl, kaktli, tsonakauili tlen amatl. Uan nojkia kiualikayayaj se

payo tlen tlajkoilpitoya tlen kimalakachoyayaj inintsompa kemaj mijtotiayaj.

Ipan ni mijtotilistli nesi kenijkatsaj moteuiya se tlakatl yayauik uan se

chipauak ipampa se "pilxinolajtsij". Kenaj kakistij tlatsotsontinij peuaj

mometskakapatsaj uan peuaj motlaiiljuiaj uan mouilanaj, ni kualantli nelia

uejkaua, uan tlami [26] kemaj tlami se tlatsotsontli. Achtoui nopa mijtotijketl

chipauak kinemiltia nopa pilxinolajtsij uan teipaj nopa mijtotijketl yayauik peua

kitokilia ni pilxinolajtsij. Ni mijtotijketl chipauak mokualankixtia uan kitoponia ni

yayauik mijtotijketl, ika teipaj uetsi uan momimiloua, pano se tlalochtli, uan

sampa moketsa uan mijtotia. Ni mijtotilistli technextilia kenijkatsaj moteuijkej

maseualmej uan koyomej, uan technextilia kenijkatsaj maseualmej kimanauijkej

nochi tlamantli tlen iniaxka.

Ipan ikalixpa Plcido, miakij konemej uan telpokamej tlamauisouayayaj

kenijkatsaj mijtotiayaj ni mijtotianij. Ika teipaj Maximino, se pilokichpiltsij tlen

kipiyaya chikome xiultl, kiijtojki:

-Nepa ualouij sekinok mijtotianij! Inijuantij kiualikaj tepostinij tlen nelia

tlatoponiaj!

Kena, melauak tlen kiijtoyaya ni okichpil, kiualikayayaj tepostinij tlen

tlatoponiaj uan temiktiaj. Ni tepostinij amo eliaya ininuikal ken tlatopontinij tlen

uapali tlen kitekiuiyayaj mijtotianij. Ni amo ualajkej mijtotikoj, ualajkej ika seyok

tlamantli.

Kemaj sekij konemej uan telpokamej kinitakej ininechka, pejkej youij

ininchaj uan kinmatilanayayaj iniikniuaj tlen achi kuekuetsitsij, ininkaitsajka

kaltinij pejkej motsakuaj pampa ni tlakamej tlen asitoyaj amo nesiyaya tlan ika

kuali asikoj, amo ixuetskayayaj uan amo asikoj ika yolpaktli. Kipiyaya miak xiuitl

ax kinitstoyaj ipan ni chinanko uan namaj iniixteno itstoyaj.

Nopa kuanegros tlen Coamitla euanij kemaj kiitakej ayok akaj

kintlachiliaya kenijki mijtotiayaj uan pampa ayok kinseliayaj ipan kaltinij, no

pejkej mokuepaj ika ininchaj.

Ipan kalijtik kaltinij yolik mokakiyaya kenijki mokamauiyayaj. Sekij tlen

momelauayayaj ipan ojtli ayok mokamauiyayaj. Kampaueli yolik moijliayaj

"ualajtokej soldados".

Nopa tlatopontli tlen kualkantsij kampaueli kakistiaya, ayok mokajki,

pampa ayok akaj kinekiaya tlatopanis.

[27] Ipan kalnali nopa totlaimej tlen mijtotiayaj mijtotilistli alonsomej

kililaitolvajyaj tlan itstoyaj soldados ipan inin chinanko, yeka mijtojtijkej ipan san

seyok kali. Ika teipaj iuikal ken konemej uan ken telpokamej tlen

tlamauisoitinemiyayaj ipan kaltinij kampa mijtotinemiyayaj, pejkej mokuepaj ika

ininchaj.

Nopa siuapilmej uan ichpokamej tlen ika kuaikantsij pankiskej ipan

ininpilchaj pampa kinpaxalouayayaj inintiotajuaj uan ininteixmatkauaj ayok

nejnemiyayaj ipan ojtinij.

Paxalouanij tlen sekinok chinankotsitsij tlen ualayayaj kinpaxalokij

ininteixmatkauaj, kalakiyayaj ipan ni chinanko ika majmajtli. Kemaj ayimo on

asiyayaj ipan ininchaj tlen ininteixmatkauaj, peuayayaj kintlatsintokiliaj ipan ueyi

ojtli tlen ni chinanko, kintlajtlaniyayaj kanke ininchaj uan kenke ualajtoyaj ipan ni

chinanko. Nojkia kintlajtlachiliyayaj tlan kiualikayayaj se tepostli tlen tlatoponiya;

nochi ni chinanko kuali kiyoualojtoyaj.

Tlen kinekiyayaj pankisasej pampa kinekiyayaj yase miktlampa, amo

ueliyayaj pankisaj nojkia amo ueliyayaj pankisaj tlen kinekiyayaj kinpaxalotij

ininteixmatkauaj tlen mochantijtoyaj Cerezos, Vinazco uan Chiliteco.

Kiijtouaj se piltenantsij kemaj kiitak miakij amo kimatiayaj tlen kichiuasej

uan kinkonanki majmajtli, kinejki cholos ika kuatitla, kiijlamiktiuetski, kemaj

eliaya kuekuetsij miakij cholouayayaj ika kuatitla kemaj panoyayaj ipan

ininchinanko nochi tlateuiyanij tlen tlateuijkej kemaj mochijki olinilistli. Kemaj

pankiski amo asito uejka, pampa ipan kuatitla kampa nejnentiyouiyaya

mopantik iuaya se tlakatl tlen kipiyaya itepos uan tlamokuitlauiyaya ipan nopa

kuatitlamitl, kemaj ni piltenantsij kiitak, pejki tlachiua kipejpena kuauitl tlen

kitekiuiskia ipan itlikoj. Ika teipaj mokuepki ika ichaj.

Kemaj sekij soldados kiyoualoitoyaj ni chinanko, sekinok

tlamokuitlauiyayaj ipan ueyi ojtli tlen ni chinanko. Nopa Ca- [28] pitn tlen

kinyekanayaya, ika ome soldados tlen ininuaya nenliyaya, yajkej pampa itstoyaj

se ome totlaimej, nechka kampa galeras iixmelajyaj tlamachtiloikali tlen

Primaria. Nopa totlaimej tlen nikanij momelauayayaj on itstoyaj ichaj Plcido,

nikaj kintlachiliyayaj kenijkatsaj mijtotiyayaj nopa kuanegros tien ualajtoyaj ika

chinanko Coamitla.

Kemaj nopa Capitn itstoya iniixteno kintlajtlaniki:

-Kanke itstok Comisariado ejidal?

Nopa totlaimej tlen nopayaj itstoyaj amo nimantsij tlanankilijkej, pejkej

moitaj uan ax kimatiyayaj tlen tlamantli tlanankilisej; ipan iniixtiyol nesiyaya

majmajtli pampa ax kinelmatiyayaj tlen tlamantli tlanankilisej, moijliyayaj tlan

san kenueli tlanankilisej san poliui kiitskisej se tekiuaj tlen ininchinanko, ken

panotok ipan sekinok chinankomej tlen ni tlali. Kemaj kiijlamikiyayaj tlen

tlamiantli tlanakilisej nopa Capitn sampa kintlajtlanik:

-Inkimatij kanke itstok Comisariado?

-Nopa... ax tijmatij totlai -kiijtojki se, kemaj kiijtoki kiojoliniyaya itsonteko

ika nikanika uan ika neka- sajki tijmatij yajki Kuajtla mopiltlakouito; yaljuaya

domingo ax pankiski ipan nochi tonal, ika katiotlak nipanok ichaj uan nikitak

tlachijchiuayaya, tikitaya ipan ni tonatij nochi timotekiuiyaj pampa tikinseliaj

pilmijkatsitsij... tlan yajki Kuajtla nojuaj uejkauas tlan mokuepas.

-Uan Juez Nojkia ax aki?

-Nopa tomoijlis titlakajkayauaj pero ya nojkia ax aki, ya kuaikaj tikitakej

panok ipan ni ueyi ojtli, youiyaya ika tsapokuateno, uelike youiyaya kinpaxaloti

ininkompajuaj tlen Chiliteco o Aquetzpalco; ipan ni tonatij timomajtokejya

tikinpaxalouaj tokompajuaj... nika tiitstokej tojuantij tlan tijneki titechtlajtlanis se

tlamantli.

-Tien motoka?

-Lucas, totlai.

[29] -Xikijkuilo sargento- kiijlijki nopa capitn se iuanpoyo tlen iuaya

nemiyaya.

-Kena Capitn- kiijtojki nopa sargento.

-Xikita Lucas, kuali tijmatij ipan ni chinanko miak itstokej tlen kiamatij

tekitisej uan kuali kinmokuitlauiyaj ininpilmilaj uan no onka miakij tlen

tlaijixpanotinemij ipan sekij chinankomej uan moaxkatinemij tetlali, nochi ni

tlamantli kiolinia kualantli. Kuali nijmati se ome totlaimej tlen ni chinanko

moaxkatijkej itlali tlen Eugenio Martnez Ax kankanaj kejni?

Lucas uejkatla tlaijyokuik uan teipajtlanankilik:

-Kena, nikanij nochi techpaktia kuali tijtekiuisej totlali uan tlan ajkajya ax

kipaktia tekitis amo mokaua ipan ni tochinanko, sejkoyok chinanko youi, ni

tlamantli amo nochipa pano. Namaj, nopa tlali tlen moaxkatijtoya Eugenio,

nopa... nochi tikalajkej sampa tijtekiuiyaj, ipan nopa tonal kemaj tikitskijkej yon

se maseualtekitijketl mokajki ichaj nochi tiyajkej titlaixuitekitoj ipan nopa tlali.

Uan nikijtoua sampa tijtekiuiyaj, pampa nopa tlali tojuantij toaxka, totatajuaj uan

toueyitatajuaj inijuantij iniaxka eliaya, ika miak tonatij tlen ponotiualatok yolik

kinkuilijtiualajkej inintlali, san kinkauilijkej tlen tlapani tlali, tlen amo kuali tlali

pampa tepetlayo. Nopayo san chili, eli, pampa kemaj tijtokaj sintli amo uejueyi

mochiuaj uan nopa sinolotl tlauel kuekuetsij eli o ken kiijtosneki tlauel

pilkokoxketsitsij mochiuaj. Tijpiyaj achi tlali ika auayo, ni tlali kena kuali, pero

tlauel kuekuetsij, amo techaxilia ika nochi tlen ni tiitstokej uan tijxelojtokej ika

pilajachitsitsij tlali kampa tijtokaj tlen ueli tlamantli, kemantika tijtokaj etl,

kemantika sintli, kemantika tijtokaj chichimeketl, ni tlali ax kemaj mosiajkaua,

nochipa tijtekiuijtikatej.

-Nopa kena nelia -kiijtojki se totlai tlen achi ueuentsiya, tlen kipixtoya se

tsonekauili tlen Uextekapan, sanijki eliaya Tranquilino- nika amo kuali tiitstokqj

nika Aguacate san [30] nochi tikuesolpanoj uan ax tijpiyaj tlali kampa titokasej,

yeka tikitskjkei ni tlali tlen tominpixketl kitekiuiyaya. Nika tojuaiitij san nochi

tikuesijkejya, ajachika tiontlaixuitekij ipan tlali tlen kitekiuiya en tominpixketl,

kemaj techtlaxtlauiya achitsij techmaka, uan kemantika techtlaxtlauiyaj ika uino.

Nika, ipan ni chinanko san tikintlachiliaj kemaj kinpanoltiaj miak uakaxmej uan

torojmej kemaj kinnamakaj o kinuikaj ipan tiali kampa onka sakatl, nika tojuantij

uan ika tokoneuaj san tijkuaj etl, tlaxkali uan chili, yani tijkuaj ika tlajkotona uan

tlayoua. Nopa kena, kemaj tijpiyaj iljuitl timonemiliaj ika tonatij pampa kuali

tijmatij techpaxalokij toteixmatkauaj, kenke niimitstlatilis se tlamantli, ipan ni

tonati tijmiktiaj se pio tlen ikatijchiuaj tamali o chiltlakuali, ni tlamantli tijchiuaj

san kenia tijpiyaj iljuitl... ken namaj tijpiyaj iljuiti Xantolo. Namantsi san kampa

ueli kali kampa tipaxaloti, san nochi kichjtokej tamali, tlen amo kipiyaj piltomintsij

maskej sanka piletsij o ayojtli. pero no kipilchijtokej.

-Xijkaki, kemaj tiasikoj tikinitakej miak konemej mauiltiyayaj Kanke

itstokej inijuantij?- tlajtlanki nopa Capitn.

-Nochi inijuantij yajkejya ininchaj, uelis majmauij -kijtojki nopa tlen

kiualikayaya tsonekauili- nochipa kemaj kinitajtlakamej tlen ax nikaj euaj amo

nimantsij monechkauiyaj pampa ax uelij tlanankiliaj kemaj se tlamantli

kintlajtlaniliaj nikani nochi konemej ax kuali kamatij kastiyajtlajtoli, nikani san

nochi kamatij nauatlajtoli (xijtlachili ixkopiiikayoti l), yeka nopa koyomej tlen

Kuajtlaj euaj techhijllaj "indios" o "compadritos" uan techpinaualtiaj. Nika, ipan ni

chinanko, nopa konemej kuali kiixmatij nopa Porfirio tlen Kuajtla, pampa ni totlai

chijchikuextika ualaj kon namaka ikpatl, botoj uan ajauiltinij tlen konemej. Ni

totlai nochipa kimamajtinemi se ueyi amakaxa temitok tlamantli tlen

tlatenkauiliya, ni totlai ax kimakasij, kematika kamanalouaj iuaya. Nojkia

ajachika ualaj [31] se totlai tlen itoka Valente, ni nojkia ax kimakasij, kiijliaj

"Valente pitsokojketl o Valente tlakajkayajketl" - nochi tlen nopayoj itstoyaj

pejkej ixuetskaj kemaj kikajkej kenijkatsaj kiijliaj nopa Valente, ni ixuetskalistli

kiijtosneki ayokrno nelmajmauij uan no kiijtosneki, nojua kineki on kamatisej se

tlalochtli.

-Nika nochi konemei tikintitlanij ma momachtitij -kiijtoua Lucas- ma

tlamachtianij ma kinmachtikaj kenijki kamatisei ika kastiyajtlajtoli uan ma

momachtikaj kenijki tlatamachiuasej ika tlapoualtinij, kejni mostla o uiptla

tokoneuaj amo elisej ken tojuantij... inijuantij achi kuali momanauisej. Namaj

tikinpiaj tlamachtianij tlen kiixmatij ome kamanali, inijuantij kuali kamatij

nauakanlanali pampa ipan ni tlali tlakatkej, uan nojkia kuali kamatij

kastiyajtlajtoli, tokoneuaj kinpaktia ma kinmachtikaj inijuantij, san poliui achi

kuali momachtisej; nelia kuali eliskia nochi tiixtlamatiskiaj kejni amo

tikuesolpanoskiaj.

-Nopa kena melauak -kiijtojki nopa tlen kiualikayaya tsonekauili tojuantij

titekitij pampa nochi tijneki tikintlamajmakasej tokoneuaj, nochipa titekititikatej

pampa tijnekij ma inijuanti momachtikai, maskej kemantika ax kuali tlakuajtokei

kemaj on momachtiaj, se uelta se tlamachtijketl nechpouilik se tlamantli, kiijtoua

se okichpil kochuetsiyaya kampa yatoya uan kemaj nopa tlamachtijketl

kitlajtlanik.

"Tlen tijpiya?" nopa okichipil kitlachilik ika majmajtli uan kiijtoik: "makuaj

ax nitlakuaitok". Yeka timotemakakej tikitskijkej ni tlali tlen moaxkatijtoya nopa

Eugenio.

Nopa Capitn tlajtlantiuetski.

-Kenijkatsaj imosenitskijkei? Inkiixmatij nopa Alejandro Dolores?

Yajaya tijtemojtinemij! Eliaya soldado uan tijmatij nikanij nemi, tlasentilijtinemi.

Lucas yolik kitlachilik se ojtli tlen on monamikiaya ika atlajtli, sajki amo

kinextiyaya majmajtli tlen kimachiliyaya, teipaj kiijtojki:

[32] -Nopa tominpiyanij uan nochi tlen kinpaleuiyaj kiijtouaj ax kuali tlen

ni titlachijtokej, kiijtouaj nelia ueyi titlaijxpanotokej, tojuantij ax kankanaj kejni

tijmachiliaj pampa nopa tlen timotlajtlaniaj tojuantij totechpouiya, tijteuiyaj se

tlamantli tlen tojuantij toaxka, tojuantij kuali tijtekiuiyaj ni tlali, kuali tijtoka etl,

sintli, chili uan nochi tlen eli ipan ni tlali, tijnekiskiaj ma techpaleuikaj ipan ni

kualantli tlen tijpiayaj ika tominpiyanij. Ax kankanaj san tojuantij tikitskitokej tlali,

itstokej sekinok chinankomej tlen no mo se senmakakejya kiitskiaj inintlali uan...

nopa Alejandro, tlan nelia kinpaleuiya tlen amo tominpiya j, tojuantij tijpakitaj,

tijnekiskiaj ma nelia techpaleuikaj, uan namaj achiok tijnekiskiaj ma

echpaleuikaj pampa nopa tominpiyanij mosenitskitokej tech teuiyaj.

Uejkajki ax akaj molinik, teipaj nopa Capitn kintlajtlanik.

-Tlen tlamantli kipanok nopa Antonio?, kiijtouaj inmojuantij inkitotokakej

Ax kejni?

Lucas, kuali kiixtlachilik ni totlai, kinekiyaya kimatis ika tlen tlamantli

ualajkej ipan ni chinanko, teipaj kintlachilik ininuanpoyouaj pampa kinekiaya ma

kikualitakaj tlen kiijtos, ika teipaj kiijtojki:

-Kualtitok, ni tlamantli kuali kimajtoyaya pero ax kemaj kinejki

techtlakakilis, ax akaj kitlepanitayaya, yon se tekiuaj ax kitlepanitayaya, nopa

uino nelia kikuapolouayaya, nochipa kinixpanotinemiyaya totlaimej ipan ni

chinanko, ax kiamativaya tekitis ika kuali, yeka kemaj timosentilijkej nochi

tikijtojkej ma sejkoyok ma youi. Ininteixmatkauaj no kejnopa kiijtojkej pampa ax

kemaj kinejki kintlakakilis kemaj kitlaijiluiyayaj. Nelia miak kuesoli

techtemoliyaya ipan ni tochinanko. Isiuaj uan ikoneuaj... inijuantij mokajkej nikaj

uan yolik tikinpaleuijtiyasej... na nijmachilia san ni tlamantli tiuelisej

timitsonkamauisej totlai.

Kemaj nopa Capitn tlamiyaya kintlajtlania tlamantli, kiijtojki:

[33] -Uajka kejni eltok ni tlamantli, namaj tiyasejya, pero nopa kena,

tijmaitosej tlen inkichiuaj, ajachika tipanotinemisej nikani, pampa ueyi

tianauatijketl kinekiskia nochi totlaimej ma san sejko tekitikaj. Ipan seyok ueltaj

kemaj nikani tiitstosej tijnekiskiaj tikasisej Comisariado.

-Uelis kena inkiasisej- kiijtojkej sekij tlen nopayoj mosentilijtoyaj.

-Ya nopa tijnekiskiaj- kiijtojki nopa Capitn. Teipaj monauatijtejkej.

-Timopantisejyok, totlaimej.

-Timopantisejyok.

Eliaya nechka tlajkotona, nopa tonatij chikauak kinasiyaya ipan

inintsonteko tlen nojuaj mokajke se tlalochtli nopayoj. Ipan kalnali kakistiyaya

kenijkatsaj tlaajuayayaj chichimej. Siuamej uan konemej tlen itstoyaj ininchaj

kalijtik, pejkej pankisaj pampa kinekiyayaj kimatisej tlan nelia yajtoyajya nopa

soldados. Uejkatsij nechka apaj, ixnesiyaya se toaui tlen kisayaya ichaj uan

kimamayaya se okichpil ipan ikuitlapaj, ipan itsonteko kiikpouiyaya se chikiuitl,

san poliui kiuikiliyaya tamali se iteixmatkaj tlen youiyaya kipaxaloti.

Miakij sampa nej nemiyayaj ipan ojtinij sekij youiyayaj ipan miktlampa,

kiuikayayaj xochiatl ipan lemente, sekinok kiuikayayaj xochikoskatl. Miak

siuamej amo tlantoyaj kinpaxalouaj ininkonpajuaj, inintiotajuaj uan nochi

ininteixmatkauaj, pampa ipan se tlalochtli ax kinonpaxalojkej. Konemej

youiyayaj ipan ininkalixpa on mauiltiyaj uan maskej kuekuetsitsij, inijuantij

kiitayayaj nochi tlamantli tlen panoyaya, sekij kemaj ayimo mauiltiyayaj

motlajtlaniyayaj: "Yajkejya nopa soldados?" Tlan tikijtouayayaj kena,

tlanankiliyayaj: "Nelia, uajka timauiltisejya ipan tokalixpa!".

Ika ichaj Juan nesiyayaj miak telpokamej tlen youiyayaj maltitij ateno,

uelis youiyayaj karnpa akatl o uelis youiyayaj ika ojoxkuatitla, ipan ni ome

axoxouilpa miak youiyayaj on [34] maltiaj tlen ni Aguacate chinanco. Kemaj

tlaauetsi ni atemitl ueyi mochiua, axakaj ueli kipano. Ipan ni atemitl, kemaj

tlatemi nesi kenijkatsaj temoj kuatsontinij uan uejueyi kuatinij, nelia chikauak

temoj kampa tlatilana, kemantika nojkia temoj ipan ni atl tlapialmej tlen

misauiyaj.

Ipan ojtinij miakij sampa moketsayayaj se tlalochtli uan mokamauiyayaj,

kiitayayaj uan mokamauiyayaj kenij nopa sekuistli monechkauiyaya, sekij

kamatiyayaj tlen nochi tlamantli kitojkej inimilaj uan kenijkatsaj nopa tekuanimej

tlajtlakouaj, sekinok kematiyayaj kenijki kipixkakej inimilaj. Pero axakaj ueliyaya

kiilkaua nopa tlamantli tlen panotoya ipan nopa tonal, kampaueli mokakiyaya

kamanali ken ni tlamantli:

"Kiijtouaj kitemoyayaj nopa Alejandro". "Axtle, sanijki kinekiyayaj

kimatisej tlen kipanok nopa Antonio". Ipan kalnali kiijtouayayaj ni tlamantli:

"Kiijtouaj kinekiyayaj kimatisej kenijkatsaj tijchijkej kemaj tikitskijkej ni tlali", o

ken ni kamanali: "Tikinchiyayaj paxalouanij uan ualkisakoj ni tlen ax

tikinijlamikiyayaj.

Ipan ichaj se piltetajtsij kinkamauiyaya ininkoneuaj:

-Tlauel mokuantotonik nopa nokonpaj Marcos ika ni Antonio, kinekiyaya

ma nelia youi momachtiti ipan tlamachtiloikali, san tlen uelta kitlaiiljuijkej uan ax

kemaj kinejki kikakis, kiijliyayaj ma tekiti uan ma ax mosentlankachiua uan nelia

ax kemaj kinejki tlakakis, namaj tlachketl, maskej tikamatitosej ayok tlen kuali...

nochi iniikniuaj kuali iniyolo, nochi kiamatij tekitisej uan kuali teitaj, san nopa

Antonio ax kinejki mokualkixtis. Nopa itata ax kipiya tlajtlakoli, nochi ikoneuaj

kuali kintlaiiljuik, ya nelia kuali tekiti, yon ax moaxilia kemaj ouapatska ipan

iouamilaj tlen kipiya ne tlapani. Moneki kisakasej kuauejueloli, moneki

kinsakamakasej kauajmej, moneki kitlalisej paila, kipajpakasej moltes, kisakasej

kuaueitl, kiolchosej ouapachtli... nelia tekiyo, san tlen tekitl moneki [35]

mochiuas uan nopa nokompaj Marcos ipan tekitl ax kemaj motsinkixtia. Yeka na

nijnekiskia kuali xinemikaj inmojuantij, amo san kiteijixpanokaj, moneki

xitekitikaj uan se tlamantli tlen imotlakuauilisej nelia xij chiuakaj,

xikintlepanitakaj toauimej, amo san xikinkajkayauakaj siuamej pampa nopa

nelia ax kuali.

Nopa piltejtajtsij ikoneuaj, maskej motlajtlantokej kuali kitlakakiliyayaj

kemaj kamantiyaya, uan nopa ikuaich kiijtosneki nelia nentok yeka kitlepanitaj,

uan maskej kipiya najpouali xiuitl amo kitekiuiyaya ikuatopil kemaj nejnemiyaya.

Se iixui tlen no tlakaktoya kemaj ya kamatiyaya, kiijtoj ki:

-Totata, atlak nelia tlen miakij kamatij, kiijtouaj nopa Antonio miak uelta

kiuikatokej kon tsakuaj crcel uan ajachika pankisa, san on uejkaua se o ome

tonatij? ... kiijtouaj nelia tepoltik.

Nopa piltetajtsij tlen moseuijtoya ipan se kuasiaj tlen xochikuauitl, kemaj

kikajki ikamanal tlen nopa okichpil, pejki kiixtlachilia uan teipaj kiijtojki:

-Ya nochipa sentlamik eliaya ipan ni tlamantli, kejni eltoskia ipan tekitl

uan amo san teijixpanotinemis ika machete, nopa achtouiya itlali Tranquilino

kinejki kimajmatis... kemaj panok ni tlamantli nopa Tranquilino mokamauiyaya

iuaya Lalo nechka kampa ameli, kampa siuamej kon kixtiaj atl tlen tlkonij,

uajkinoj nopa Antonio ualayaya ika milaj, kimelanayaya se tepostli tlen eliaya

sosoltika uan kemaj monechkauijtiyouiyaya kampa mokamauiyayaj Tranquilino

iuaya Lalo, pejki mokuejkueloua, mochijki ken se iuintiketl tlachiua, kionitoya

achitsij uino, ni tlen kionitoya amo kiuintijtoya, pero ken timajtokejya achi

sentlamik... kemaj panok inechka Tranquilino kimajajki se tiro necha ipan imets

Tranquilino, ipan nopa tlalochtli Tranquilino nimantsij mokuepki uan kitsajtsilik

"Tlen mitspano tlakatl! Ta tijneki tinechmiktis tepoli"! Teipaj kiitskik uan ipan se

tlalochtli kikuilik itepos. Teipaj, kemaj kikuilijtoyaya itepos kinekiyaya kisoulis ika

nopa tepostli [36] ipan itsonteko, uajkino Lalo kikuatsajtsilik. -"Axtle oj! Amo

xijmakilis!- Tranquilino moketski uan teipaj motlalojti yajki ika ichaj,

kimaitskitiyajki nopa tepostli; nopayo kichixki Antonio ma as, Antonio ax kemaj

monechkauik, tlen asikej eliayaj iteixmatkauaj, kinekiyayaj kitlakaualtisej nopa

Tranquilino, pero Tranquilino nelia mosenmakatoya.

"Ipan nopa tiotlak, sekij konemej tlen mauiltiyayaj ipan Lalo ikalixpa uan

tlen itstoyaj nechka ichaj Tranquilino, kemaj kiitaj ej moteuiyaj, chikauak

motlalojtiyajkej ika ininchaj, sekij kalajkej katrejtsala uan mesajtsalal, sekinok,

tlen achi uejuextikej, ipan tlakoyontli uan tlakajkalantli tlen ininchaj kitlachiliyayaj

kenijkatsaj mokualaniyayaj. Kemaj peuayaya tlayoaulistli, uajka tikitstikiskej

nopa Antonio kampa tamaxokotinij, nemiyaya kuitlapepestik, ax kiualikayaya

ikotoj uan nopa ipantalo kimilojtoya itlankuajtipaj, kejni nemiyaya kampa

tlatsintlayoua eltoya, pampa ax kinekiyaya ma kiitakaj uelis kinekiyaya ma nopa

Tranquilino pankisa uan uajkino kiitskis ika iikaj, ax tijmatij tlen moijliyaya. Se

ome siuamej kiijtouaj uelis se kuesoli panotoskia, pampa ipan nopa tonatij ika

kuaikaj nopa toyo ajachika uikatinemiyaya, maskej nopa konemej

kimajmatiyayaj ika tetl, sampa mokuepayaya kampa tamaxokotl uan kampa

tiokuauitl, kampa sampa uikayaya. Nikaj san nochi tijmatij kemaj uika ni tototl

ipan se kali se kuesoli panos ipan nopa kali. Ni tototl iuikal ken se tekolotl o ken

se xichtli, kemaj uika nopa pampa se kuesoli panos."

Nopa okichpil tlen kuali kitlakakilijtok itotata, kiijtojki:

-Totata uan Kenke nopa Antonio kinekiyaya kimajmatis itlai?

Se itlai kiijtojtiuetski.

-Ayok ximotlajtlani, ax tikita maljuili nopa tlamantli.

Nopa tetajtsij kamatiuetski.

-Xijkaua, piluextijka, kualtijtojka kimatis tlen tlamantli pano ipan ni

chinanko- kiijtouayaya ni tlamantli, uan ika imaj [37] tlen ika san tlen tonatij

tekititok kipankakapatsayaya nopa okichpil, kejuaj kiijliyaya kuali kimatisa nochi

tlamantli tlen pano ipan ininchinanko- nelia ken niimitskamauiyaya, sekij kiijtouaj

nopa Antonio ax kinekiyaya nopa Tranquilino pampa kiichtekiliyaya aitochimej

tlen masiyayaj ipan itlaketsal tlen kitlaliyaya ipan ueyi kuatitlamitl, nopa na ax

nijneltoka pampa nopa Tranquilino uejkajya nikixmati uan nochipa kuali nentok,

nelia tlatlepanita, nopa kena, amo xikajasikaj, pampa kemaj kichiua se tlamantli

nelia motemachia, ya ax san kamatitinemi ken sekinok. Imelajya tlen nopa

tlamantli kejni eltok, kiijtouaj nopa Antonio se uelta kiijlik Tranquilino ma kipaleui

ipan se tlamantli tlen uejkajya kipantik. Kuali tijmatij ipan se domingo tonatij

kemaj Antonio yajtoya Kuajtla, ika katiotlak pejki kioni uino, ipan nopa tonatij

kipixki se kualantli uan ika tlanki eyi uelta kixlxilijkej ipan iijti, nelia axtijmatij

kenke amo miijki ipan nopa uelta... ika teipaj ya kinejki momakuepas ika nopa

totlai tlen kixixilik, pero ax ueliyaya kichiua iseltitsij, yeka kiijlik nopa Tranquilino

ma kipaleui; ni Tranquilino ax kinejki mokalakis ipan nopa kualantli pampa ax

kiamanti tlauelchij tinemis yon teajasitinemis yeka ax kinej ki kipaleuis, uan kiijlik

achi kuali ma kiiikaua ni tlamantli uan ma tekiti uan nojkia ma kikaua nopa uino,

pampa nopa uino ax kemaj kipaleuis; nopa uino kiyolitiya kualantli pero ax

kemaj techualikilia pakilistli. Ika ni kamanali ken kinankilik nopa Tranquilino,

amo kikuaikajki, ni kamanali tlauel kikualankamakak nopa Antonio, Na nimoijlia

yeka ax kineki kiitas uan ax pampa no aitochimej ken sekinok kiijtouaj, nopa

kena ax nijneltoka.

"Yeka inmojuantij moneki inelisej xitlauak ika tlen inkiijtouaj uan amo

miak xikonikaj uino, san achitsij xikonikaj kemaj inkinekisej imosiajkauasej

pampa chikauak intekitiotokej, pero amo inkionisej pampa inkinekisej

imoneliuintisej o pampa inkinekisej inkichiuasej se kualantli, pampa nopa nalia

kinkuesolmaka imosiuajuaj uan inmokoneuaj."

[38] Namaj nopa tonatij utstoyaya, peuayayaj tsintlayoua, nopa

chikilichimej peuayayaj chikilichiuaj uan nopa kuachapolimej nojkia tsajtsiyayaj

ininuaya. Nopa piltetajtsij miak tlamantli kimatiyaya tlen kipouas pero ipa ninchaj

poliuiyaya miak tekitl tlen mochiuas. Kinekiyayaj kimiktisej nopa pitso tlen ika

ouij kitomajtoyaj. Ika mostlatiti tona ti nopa Xantolo iljuitl nojuaj mochiua, ayimo

mosenkajtok. Nopa pitetajtsij kiijtojki ma masenkaua nochi tekitl tlen poliui uan

ipan seyok uelta mokamauisej.

Nopa konemej nelia tlapaleuiyayaj ipan ininchaj, inijuantij pejkej kisakaj

atl ipan atlajtli pampa kitotoniskiaj ipan se paila tlen kikualchijchijtoyaj. Ika ni

atotonikatl kixipeuaskiaj nopa pitso kemaj kitlalijtosejya ipan uapaltinij, nochi

tlen ipan ni kali itstokej kinpoloua miak tekitl tlen moneki mochiuas ipan nopa

youali.

Kemaj pejki tsintlatlayoua, ipan ni chinanko kampaueli kakistiyaya

tlatopontli. Nopa tlatopontli tlen kipiyayaj se pitsauak kuauitl kinmajauayayaj ika

eluikak uan kemaj toponiyayaj kinankiliyayaj nopa tepixitinij. ika uejka nesiyayaj

piltlaauiltsitsij tlen tlaauiyayaj uan sampa seuiyayaj, uan teipaj kakistiuetsiyaya

yolikatsij tlatopontinij tlen mokakiyaya ika Tamoyn Segundo, ni tomoyoneuanij

kimajauayayaj tlatopontli pampa ipan Xantolo iljuitl itstoyaj.

Ni Aguacate euanij momatokej ya kochij kuaika , pero ipan ni youali amo

kochij kuaikaj, ni youali nelia ipatij pampa namaj mochiua iljuitl. Ipan ojtinij uan

ipan ueyi ojtinij kakalaktsij kakistiyayaj kemaj miakij panoyayaj, se ome konemej

ika pakilistli maultiyayaj kampa metstli kintlaauiliyaya.

Ipan miak kaltinij nopa siuamej sampa peuayayaj kichiuaj tamali pampa

ika ya ni kinseliskiaj uan kintenkauiliskiaj ininpaxalouanij ipan seyok tinatij uan

tlen kintenkauiliskiaj nochi ininteixmatkauaj tlen miktokejya.

Ipan se ome kaltinij mokakiyaya chikauak, tlapitstli uan tlat- [39] sotsontli

uapankos tlen kitsotsonayayaj ipan grabadoras Panotok tlajkoyoual nochi ni

chinanko euanij ayok molinijkej, uan san kakistiyayaj chapolimej, xokelochimej

uan atlajtll.

Ipan seyok tonatij ken nochipa mochiua kinseliskiaj nochi animajtsitsij

uejuextikej tlen miktokejya uan ika uiptlatika kinsekauaj tlamakaualistli. Ipan ni

tlen tlateipaj tonatij Xantolo, miak youij miktlampaj kampa san ipan ni uelta on

tlamakauaj ipan nochi xiuitl.

Ni Xantolo iljuitl, ken nochipa mochiua, namaj tlantoyaya, nochi ni

maseualmej kejipa mokajkej, ipan ni tonatij ayokmo iljuichijkej. Miakij

maseualmej tlen ax kipixkej piltomintsij tlen ika iljuipanoskiaj amo

neltlachijchijkej, sekij motlatlaneuijkej uan ika teipaj tlaxtlauaskiaj ipan sekinok

tonatij. Nochi mayankamiktli uan nochi kualantli tlen moyolitijtoya ika nopa tlali,

amo tlantoya, nojuaj nopayoj eltoyaj.

[40]

NOTAS A PIE DE PAGINA

(3) Celerino Vite Hernndez, Monografia de Huautla, Hidalgo, Mxico,

1990,

p. 27.

(4) Nydia Ramos Castaeda et a., El Xantolo de Huautla. Mxico,

Instituto

Hidalguense de la Cultura, 1992, p. 34.

[40] TLALIIMMAKO TLEN TOMINPIYAJ

Ni inijuantij... ipan nochi xiuitl nochipa kichijkej tlen kinekiyayaj kichiuasej,

achtoui nopa hacendados, teipaj ni tlen achiyok tepoltikej... pero namaj kena

tikintlankej, pampa sampa tikitskijkej nopa tlali tlen inimako eltoya. Uejkajya ax

ueliyayaj tijtekij yon se kuauitl ipan ni tlali, nojkia ax ueljyayaj titlajtlamaj ipan

atlajtinij tlen panoyayaj ipan ni tlali. Pero namaj kena, ipan tonemakyaj

tikinonitskiaj pilmojarrajtsitsij uan poxtamej tlen tikinkuaj -kiijtoua nopa Lucas

ipan tlachikontilistli tlen mochiua ipan Manuel ichaj. Manuel inana se xiuijtlaya

mijki, namaj iteixmatkauaj uan nochi chinanko euanij kiijlamikij ika uikalistli,

tlatsotsontli uali ika tulipanxochitl. Ipan ininkaltentsintla kiijkatokej se

tlachijchiuali ika limonalxiuitl uan ika tulipanxochitl, ipan iixpa tlen ni tlachijchiuali

kinseliaj ika popochtli uan ika kantela miakij tepaxalouanij tlen ualouij ika ichaj

tlamachtijketl Jernimo, ni tlamachtijketl kinotstokej pampa ya mochijtok tetiotaj

tlen nopa cruz, ni cruz ipan seyok tonatij kiuikasej miktlampaj, kampa motoktok

inana Manuel.

Ipan kalijtij miak siuamej itstokej tlen kipaleuiaj motiochiua totlai Naranjo,

kampa motiochiuaj uikaj uan chokaj tlapoualtsitsij siuamej, ipan tlaixpa nesi se

ixkopinkayotl tlen nopa siuatl tlen miktok uan ipan se mesa kimantokej tamali

uan pitsotlakuali. Ni kualistli kikuasej tetiotajuaj tlen nopa cruz, uan nopa

pilokichpiltsij tien kitlakualik kemaj mijki, no [41] tlakuas. Ipan imelajya

tlaixpamitl kisosojtokei se petlatl uan ipan nopa petlatl kitlalijtokej se koto tlen

manta tlen kipiya matlajtsontli ipan imaj, nojkia kitlalijtokej se kueyitl uan rebozo,

ni tlamantli tlen kitlalijtokej ipan ni petlatl nesi kejuak akajya miktok, ni kiijtosneki

itonal tlen nopa miktok. Ika itejtenoj nopa petlatl itstokej siuamej tlen kichokiliaj

uan kiuikaltiaj uikalistli tlen mijkalistli. Ipan kalijtik kali nelia tlatotoniyaya, maskej

tiitstoyaj ipan diciembre, uelis pampa miak kantela kitlalijtoyaj, miakij

pankisayayaj uan youiyayaj ipan kalixpa, kampa on moseseliyayaj.

Ipan kalixpa itstoyaj tlapitsanij, inijuantij ax on tlapitsaj pampa

tlakuajtikatej, kikuaj tamali tlen kinmakatokej siuamej tetlamakanij.

Miakij siuamej kualkaj asikoj, inijuantij kipakitaj tlapaleuisej ipan tlen ueli

tekitl tlen onka. Inijuantij tlachpankej uan kipajpajkej nextamali ipan uejueyi

chikiuitl, nojkia kimolonijkej kafe, sekij kitisiyayaj nextamali ipan metlatl tlen

kinkaltechojtoyaj ipan tlapepecholi, nochi ni siuamej ax moaxiliyayaj, nelia

tekichiuayayaj.

Tlakainej no kipixtokej miak tekitl, inijuantij kitejkej pajpatla uan ikso tlen

ika siuamej tamalchijkej. Ipan kalixpa kintekpantokej se ome bancas tlen ipan

moseuisej nochi paxalouanij tlen ualouij kinonpaxalouaj tlen nopa miktok

ininteixrnatkauaj.

Manuel ininteixmatkauaj ika tonatij monemilijtokej kichiuasej ni

tlachikontili, kintemojtokej tlapitsanij, kintemojtokej tetiotajuaj tlen nopa cruz,

uan ipan domingo tonatij kikojkej ipan tiankis tlen Kuajtla, nochi tlamantli tlen

motekiuiya ipan ni tonatij: kafe, tsopelatl, pantsij, chili tlen ika tamalchiuasej,

kantela uan sekinok tlamantli.

Ipan kalixpa tlaajapeuiya sesek ejekatl, kuauejueloli tlen auatl mijyotia

kampa ueli. Tiitstokej ipan majtlaktli horas youali, nopa kuapelechimej peuaj

uikaj, sanijki kiitaj mopatlas [42] tonatij, pampa ni, uikaj san ipan tlajkoyoual uan

kualkaj. Tlapoualtsitsij tenamej tlen moseuijtokej ipan bancas tlachiaj ika

eluikak, sanijki kinekij kiitasej metstli uan sitlalimej, uan san kiitaj uejueyi mixtli

tlen kitsajtsakuaj eluikak. Kampa miakij mosentilijtokej mokaki ni tlamantli

"namaj kena, ax tijmatij kenijkatsaj techasis sekuistli tlen monechkauiya".

Nochi maseualmej tlen ni chinanko euaj kimauliyaj tlan uetsis tlasiuetstli,

pampa kuali kimatij tlan uetsis, kiijtlakoua nochi toktli uan kafemili, uan nojkia,

kemaj uetsi ni tlasiuetstli, nochi tlatejko, tlanamakanij tlen on ual tlatenkauaj

ipan ni totlali nochi tlapatiuiyaj pampa kuali kimatij amo onka ipan ni totlali nopa

tlamantli tlen tlauajualikaj. Kemaj nochi tlamantli tlatlejko maseualmej amo ueli

motlakojkouiyaj yeka ax uelij kintlauijuikiliyaj ininchaneuanij.

Kemaj nopa mixtli nojua kitsajtsakuaya eluikak, Lucas kiijtojtikiski:

-Nochi ni tlali kemaj onkayaya nopa haciendas, moaxkatijtoya toaui

Magdalena, ni mochantijtoya kakaajko ichaj Juan Amelteno, itlali amo san

eliaya tlen namaj ni tojuantij tijtekiuiyaj, itlali on asiyaya ika Chiliteco, Tepeco

uan sekinok chinankomej, ni tlali nelia ueyi eliaya. Ika teipaj panotiyajki tonatij

uan yolik kixexejlojtiyajki, uan ni tlen Aguacate tlali kitekluik totlai Manuel

Medcigo.

"Ni Manuel Medcigo pejki kintemoua tlapaleuiyanij tlen kitsakuaskia ni

tlali, totatajuaj ax kuali kintlaxtlauiyayaj kemaj ipan se tonal on tekitiyayaj, uan

tekitiyayaj kemaj on kisa tonatij uan moketsayayaj kemaj on uetsiyaya tonatij;

monekiyaya kiijyouisej ni tekitl pampa amo kipiyayaj seyok tekitl. Ika teipaj ni

tlali kikauilik imonta Eugenio Martnez."

Lucas kiamati kiijlamikis ni uejkapatlamantli tlen mochijki kimachilia nelia

tlatlantokej, pampa namaj nochi maseualmej tlen ni chinanko kuali piltlatojtokaj

ipan ni tlali, ya nojuaj kiijtoua: [43]

-Ni Manuel Medcigo kipixtoya se tlatsojuijketl tlen neli tepoltik eliaya, ni

totlali itokayaya Baldomero Casteln. Achtoui mochantijtoya katlani ichaj

Florencio uan teipaj yajki mochantito ipan itlali tlen tominpixketl. Kuali nikijlamiki,

ni totlai ax kinekiyaya ni maseualmej tlen Aguacate, ma tlajtlamatij ipan atemitl,

ya moijliyaya nopa atlajtli uan nopa atemitl tlen tominpixketl iaxka, uan

kiijtouayaya: "amo xitlajtlamasej ipan ni atemitl pampa tlan axtle, se tlamantli

imitspantis". Axakaj ueliyaya tlajtlama ipan atemitl, yon tikuajkuauis, yon ax

tiuelis tijkixtis se kuauitl.

"Se uelta nopa Baldomero kinitskik pilkoyochichimej uan ika teipaj

kinchololtik, uan sampa tijmatkej se koyote kinekiyaya kinitskis piomej ipan ni

chinanko, uajka nokompa Isidro pejki kitepotstoka ni tekuani uan ika teipzkj

kimiktik ika se tepostli tlen kipixtoya. Kemaj nopa Baldomero kimatki, nimantsij

kiitato ichaj nokompa Isidro uan kiijlik ma kiixtlaua nopa koyote, pampa nopa

kipiyaya iteko, uan no kiijlik ma youi Kuajtla ma kiijliti Presidente Municipal, uan

ma kiijli tlen tlamantli tlachijtok. Nopa nokompa Isidro yajki Kuajtla, kiitato

Presidente Municipal, uajkino mati eliaya Manuel Medcigo, yajaya tlen

moxkatijtoya ni tlali. Ipan nopa tonal Isidro kitsajkej crcel uan tlaxtlajki ika se

palach kemaj pankiski.

"Ni tominpiyanij nelia tepoltikej eliayaj, san tlen ueli techchiuiliyayaj ni tlen

timaseualmej, yeka timosenitskijkej uan tikinteuijkej, kejni uelkej tikinkixtiliyaj

nopa tlali tlen totatajuaj iniaxka, uan inimako eltoya tlen ni tominpiyanij.

"Namaj san techpoloua ma achiyok techpalcui ueyi tlanauatijketl, pampa

kejni achiyok kuali tijtekiuisej totlali, tojuantij nelia techpaktia titekitisej.

Uakaxpiyanij uan hacendados tlakuajkejya ika ni totlali, namaj ni timaseualmej

totechpouiya titlakuasej ika tokoneuaj, uan ni uelisej tijchiuasej tlan nelia

timosenmakaj sansejko titekitisej uan tlan timoitaj ken nelia [44] tiiknimej,

pampa nochi tlen nikanij tiitstokej san nochi timascualmej.

"Miakij chinankomej nojkia kiitskikejya tlali tlen inimako tominpiyanij

eltoya, ipan ni to municipio kiitskijkej tlali tlakainej tlen Cerezos, Chiliteco,

Tepeco, Tepetzintla, Tzacuala, Tamoyn Segundo uan sekinok chinankomej.

Ipan miak municipios tlen ni totlali mochijki chikauak olinilistli, miakij

chinankomej motlalankej uan pejkej kiteuiyaj ininfai ken ax kemaj moitstoya."

Kemaj nopa Lucas kiijtoua ax kemaj mochijtoya se ueyi olinilistli ipan

nochi ni tlali, nelia melak tlen kiijtoua, kemaj motlalankej maseualmej uan

mosenitskitokej tlateuijkej, uelkej kintlalpachoua nochi tominpiyanij ika

tlanauatiyanij tlen ininuaya mouikayayaj.

Ipan Uextekapan tlali, maseualmej amo san kiitskijkej tlali uan nopayoj

tlankiya olinilistli, axtle, ax kan kejni elki, inijuantij no motlanilijkej tlepanitalistli.

Kemaj tominpiyanij tlanauatiyayaj kiijtouayayaj tlan se maseuali ika kotoj, kaltso

uan kaktli yas altepetl Pachuca o Mexko, nopa elis kiitskisej uan kitsakuasej

crcel; nochi ni istlakayotl tlen kiyolitiyayaj tominpiyanij polijki. Nopa

hacendados uan tominpiyanij kemaj tlanauatiyayaj kiijtouayayaj san inijuantij

melauak ixtlamatij uan san inijuantij lajlamikij uan maseualmej amo lajlamikij

uan amo kiixmachiliaj nochi tlamantli tlen kinyoualoua.

Ipan Uextekapan nopa olinilistli tlen kitokaxtiaj "Revolucin Mexicana"

amo kixexclojki tlali tlen ininmako kipixtoyaj tominpiyanij, nojkia nopa "Reforma

agraria" amo kinkuilik tlali tlen kipixtoyaj inimako hacendados uan tominpiyanij,

yeka inijuantij itstoyaj uan amo tlen kinchiuilijtoyaj, ipan expouali xiuitl nojuaj

tlanauatiyayaj ipan ni tlali.

Nopa haciendas ipan miak xiuitl tlanauatiyayaj uan moaxkatijkej nochi

tlali uan nochi maseualmej tlen mochantijtoyaj [46] ipan chinankomej

kintekiuiyayaj ipan ni haciendas, uan ax tlen kintlaxtlauiyayaj, kemantika san

kinmakayayaj achi kentsij uino tlen kichiuayayaj ipan alambiques, kamantika

kinmakayayaj yoyomitl. Nochipa san kintlamaimakayayaj uan ax

kintlaxtlauiyayaj.

Cristbal Zavala se ueuentsij tlen kipiyaya najpouali uan majtlaktli xiuitl,

tlen kitokaxtiyaj Tlaitobal -tlen ika kastiyaj kiijtosneki "el to Tobal" -kiijtoua:

-Ni tonatij nelia mopatlatiualajtok, namaj kuali nikita maseualmej tlen ni

chinanko kualkaj kisaj pampa youij inimilaj, ika tlajkotona ininsiuajuaj kinuikiliyaj

inintlaxkal, tlen kinchijchiuilijtokej inincha, kejni nochi tlakamej tlakuaj... tlan ipan

nopa tonal, totlaimej kipixkaj sintli o euitekij, ika katiotlak tikinitajya mokuepa ika

ininchaj ika se koxtali sintli ipan ininkuitlapaj, kiualikaj tlen mopixkilijtokej. Kemaj

inimilkaual uextik uajka kitemouaj ome o eyi tlapaleuiyanij, kemantika amo onka

piltomintsij tlen ika tikintlaxtlauisej, pero nopa ax tlen kiijtosneki pampa nikanij

tomomajtokejya titekitij ika "mano vuelta", ni kiijtosneki tlan namaj ajkajya

nijpaleuis, mostla na nechpaleuisej uan nochi tlen tijpixkasej itechpouiya kiselis

tlen kitoktok nopa mili. Uejkajya ax kana kejni eliaya, kemaj eltoyaj nopa

haciendas ax kejni eliaya. Ipan nopa tonatij kualkaj timejeuayayaj uan

tiyouiyayaj tiontekitij ipan haciendas, kemantika tisakayayaj atl ipan tsikatl,

tikonkuiyayaj atl kampa namaj eltok nopa ueyi kuauitl tlen itokaj Sabino uan

nikanij tijualikayayaj, ni atl tlen sesek kioniyaya tekojtli, kemaj tisakayayaj nopa

atl tijchiuayayaj eyi horas kemaj tiyouiyayaj uan timokuepayayaj. Kemantika

tikinontsinpeuayaj kauajmej kampa tlapatskayayaj, nelia titekitiyayaj, kemantika

ome tonal o eyi tonal ipan se semana -kernaj kiijlamikiyaya ni tlamantli,

nesiyaya se kuesoli ipan iixko, sajki se tlamantli kikokouayaya tlajtik-. Kemaj

titlantoyajya titekichiuaj ipan nopa hacienda timokuepayajya tochaj kampa

tijualmeuayayaj topilmilaj, [46] kampa tijtoktoyaj topilsij. Kemaj tipixkayayaj, se

achi mokauayaya tochaj uan seyok achi tijmakayayaj tekojtli.

Tlaitobal, maske chikauak tekititoya ipan hacienda uan tlapaleuijtinentok

san tlen uelta ipan ni totlali, itlakayo ayimo kineki mouijtsomas. Motlakentijtok

ika se kotoj, kaltsoj tlen manta uan ikak, amo kiilkaua moixtentsonitskis, ika

teipaj kiijtoua:

-Nopa tonatij ax eliaya ken namaj, ipan nopa xiuitl nelia ouij eliaya. Nopa

hacendados uan tominpiyanij tlemach tlachiuayayaj, tlan se tekiuaj tlen

kitokaxtiyayaj maseualmej amo klkualitayayaj, amo uejkauayaya; nimantsij

kiijkueniyayaj uan seyok kitlaliyayaj, kitlaliyayaj se tlen inijuantij kipakitayayaj,

uan tlan se tekiuaj motlatskiliyaya iniuaya inimaseualpayouaj, uan tlan

maseualmej kipaleuiyayaj ma ax kikaua itekij, uajka kitenmajmatiyayaj o tlan

axtle kimiktiyayaj... ni tlamantli nochipa panoyaya ipan miak chinankomej tlen in

tlali. Tominpiyanij kampaueli kinpiyayaj ininkonpajuaj, uan ni ininkonpajuaj,

pampa kinekiyayaj ma kinkualitakaj, kinnonkamauiyayaj tlen nochi tlamantli

panoyayaj ipan chinankomej. Axaka ueliyaya tetlapouiliya se tlamantli

tlentominpiyanij, pampa tlan ajkajya san ken ueli on kamatis, mostlatiti

kichiayayaj ipan ojtli uan kikamatsakuayayaj; kemantika toteixmatkauaj

kinmajmatiyayaj para ma ax tlen tikijtokaj. Namaj ni tonatij nelia mopatlatok,

namaj ni tekiuajmej tlen mascualmej nelia kintlepanitaj kampa youij. Tlan youij

ipan Presidencia Municipal tlen Kuajtla elis kintlakakilisej, tlan yasej Huejutla

nojkia kitlakakiliaj, ni tlamantli kejni eltok pampa tikinteuijkej nochi tominpiyanij.

Miakij tlatsojuiyanij uan tetlaneuiyanij tlen kuali mouikayayaj ika tominpiyanij

kinilpiyayaj ipan se kuauitl, kinilpiyayaj pampa nojuaj kinnontlaijiluiyayaj

tominpiyanij tlen nochi panoyaya ipan ininchinanko- kemaj ni tlamantli

kiijtouayaya Tlaitobal, ixpakiyaya uan kuali mokuajkuajtlaliyaya ipan banca

kampa moseuijtoya. [47]

Nopa hacendados uan tominpiyanij tlanauatiyayaj ipan nochi

Uextekapan tlali, nelia kintominpepesouayayaj nochi maseualmej; ni

hacendados pampa kinekiyayaj moaxkatisej uejueyitlali, tlen ueli kinchiuiliyayaj

maseualmej, kintopeuayaya ipan tlali kama ax kuali moskaltiyaya sintli. Nopa

uakaxmej pejkej kalakij ipan tetlali, pejkej panoj ipan tlali tlen chinankomej, kejni

maseualmej kintopeuayayaj ma kinamakakaj ininpiltlali uan ma tekitikaj ipan

hacienda tlali, kemantika tekitiyayaj ipan se achi tlali tlen kitlanejtiyayaj uan

kemaj kikuepayayaj, temaktiliyayaj ika sakatl uan ax ika kuatitlamitl, kejni ayok

moouijchiuayaya kemaj kinkalakiyayaj uakaxmej.

Tekiuajmej tlen municipio uan tlanauatiyanij tlen tekitiyayaj ipan ni tlali,

kintlaijiluiyayaj uan kinnauatiyayaj hacendados uan tominpiyanij. Inijuantij

kintokaxtiyayaj uan kinijkueniyayaj tekiuajmej ipan chinankomej. Kejni, nopa

jueces uan tekiuajmej tlen tlali, nochipa kinmalokotsoyayaj tominpiyanij.(5)

Kemantika nopa totajtsitsij uan jueces tlen municipio tlen kuali

mouikayayaj ininuaya tominpiyanij, kini stlakauiyayaj uan kinkajkayauyayaj

maseualmej. Ni tlamantli achiyok kinkuesolmakayaya maseualmej uan

kemantika chinankomej moxexelouayaya pero ax kemaj polijkej. Nopa

hacendados uan tominpiyanij kampaueli kixoleuayayaj tlen ueli amatl kampa

motlaltlajtlaniyayaj maseualmej. Tlen ueli amatl tlen kon kauayayaj maseualmej

ipan Presidencias Municipales, amo kiitayayaj tlanauatiyanij, maseualmej

kiitstiyajkej amo ipatij kikauasej se amatl ipan Presidencias Municipales kampa

tekitij tlanauatiyanij. (6)

Tlaitobal kiijtoua, nopa tominpiyanij kampaueli kipiyayaj ininkonpajuaj

pampa kinmajkuiyayaj ininkoneuaj tlen miakij maseualmej tlen mochantijtoyaj

ipan chinankomej. Ni [48] inikonpajuaj nochipa kinonpouiliyayaj tlen nochi

tlamantli panoyaya ipan chinankomej.

Kemaj Crdenas tlanauatiayaya ipan ni mexko tlali, kixexelojki se ome

tlali tlen haciendas uan kinmajmakak maseualmej, uan nojkia kipatiitak nochi

amatl kampa kiijtouayaya nopa tlali tlen inimako kipixtoyaj tominpiyanij melauak

inintechpouiya kipiyasej maseualmej. Nochi chinankomej tlen kiselijkej tlali tlen

inimako eltoya haciendas nelia kipajkaitakej, kejni mokotonki haciendas,

maseualmej ayok kiseliayayaj se achi tlali tlen kintlanejtiyayaj uan sampa

monekiyaya kikuepasej. Nochi chinankomej tlen amo kinmajmakakej tlali ipan ni

tonatij, pejkej kichijchiuaj amatl kampa motlajtlaniyayaj tlali.

Ipan ompouali uan majtlaktli xiuitl maseualmej pejkej motlalanaj ipan

miak chinankomej. Inijuantij ayok kinekiyayaj temakasej nopa sintli tlen nochipa

kinmakayayaj haciendas. Nojkia, kampa ueli motlalankej maseualmej pampa

ayok kinekiyayaj ma tominpiyanij ika Presidentes Municipales ma kintokaxtikaj

tekiuajmej ipan ininchinanko. Ipan ni tonatij altepejmej tlen municipios pejkej

moxexelouaj, mochijtiyajkej kuekuetsitsij chinankomej tlen kintokaxtiyayaj

"barrios". Kejni ipan inin "barrios" maseualmej ueliyayaj kintokaxtiyaj

inintekiuajmej; tominpiyanij ayok ueliyayaj tlanauatiyaj ipan ni pilchinankotsitsij.

Ni olinistli tlen mochijki amo uejkajki pampa tominpiyanij pejkej kintepotstokaj

nochi maseualmej tlen eliayaj tekiuajmej, nochi maseualmej tlen mochiuayayaj

tekiuajmej nelia kintepotstokayayaj uan kemantika kinmakiliyayaj, nopa

tominpiyani j amo mosiajkajkej kintepotstokaj maseualmej tlen namaj eliayaj

tekiuajmej.(7)

Nopa kualankayotl tlen kipiyayaj hacendados uan tominpiyanij kinekiyaya

kikotonas nochi tlasenkaualamatl [49] kampa motlaltlajtlaniyayaj maseualmej.

Tlaitobal techpouilia:

- Ayok tlen timoijliyayaj kemaj tikitayayaj se tlakatl tlen kipiyaya ikaltso

tlen manta uan ikoto tlen manta, ixtsonkistok miktok ipan se atemitl o uetstok

pampa kitoponijkej ipan se ouamili. Nopa tlakamej tlen tominpiyayaj amo

moyolmajmachiliyayaj kemaj akajya kitlaneuiyayaj ma kimakiliti o kimiktiti se

yankuik tekiuaj tlen kitokaxtiyayaj ipan se chinanko, pampa achiyok kinekiyayaj

tominpiyasej uan pampa achiyok kinekiyayaj tlali, amo ininkuenta eliaya

kintlalkuilisej maseualmej, amo ininkuenta eliaya piliknotsitsij kinkauasej

pilkonemej. Ipan ni tonati tiitstoyaj ika majmajtli titlanexiliyayaj ika majmajtli,

tinemiyayaj ika majmajtli uan tikochiyayaj ika majmajtli; nelia mokakiyaya kemaj

sekij kinojchiayayaj kinixpoliuiltiyayaj, kintsakuayayaj uan kintotokayaya j, ni

tlamantli nelia panoyaya ipan chinankomej, amo san kamanali eliaya. Maske

miakij kiitayayaj ni tlamantli axakaj motlaleeljuiyaya ika tekiuajkemej tlen

municipio, pampa ayok techtlakakiliyayaj uan kuali tijmatiyayaj ajkeya

kinpaleuiyayaj.

Uan nelia, nopa tlen tominpiyayaj inijuantij tlanauatiyayaj inijuantij

kintlaliyayaj uan kinijkueniyayaj tekiuajmei tlen municipio. Uan ni tekiuajmej

tlanauatiyayaj uan kintokaxtiyayaj tekiuajmej ipan pilchinankotsitsij. Nopa

tekiuajmej tlen pilchinankotsitsij, kemantika kuali mouikayayaj ika tominpiyanij

uan kinpouiliyayaj nochi tlen panoyaya ipan ininchinanko; uan nojkia, kemantika

yajaya ni tekiuajkemej motomintlaniyayaj uan moaxkatiyayaj tlen achi kuajkuali

tlali tlen ininpilaltepej, kampa tlakatkej. Ika teipaj ni tekiuajkemei ayok

kintlepanitayayaj uan ayok kineltokiliyayaj inimaseualpoyouaj ipan ininchinanko,

pejkej kintlaijiluiyaj uan kinpinajtiyaj ipan ininchinanko, nojkia pejkej

kintlatsakuiltiyaj, pampa nelia tlaijixpanotoyaj ipan ininpilaltepeko.

Nochi maseualmej tlen mochanchijtoyaj ipan pilchinakotsitsij pejkej

kintlatsakuiltiyaj tekiuajmej tlen motlatskiliyayaj [50] ika tominpiyanij, ni

maseualmej ika san tlen tonatij ayok ueltoyaj tetlatsakuiltiyaj, uan namaj, kemaj

san tlen tonati panotoyaya, kemaj tlen ueli tlamantli kinchiuilijtoyaj, sampa

motlalankej. Amo san se tekiuaj o tlanauatijketl kiilpijkej kemaj

tlaijixpanouayayaj. Amo moaxiliyayaj maseualmej, ipan ni tonati monekiyaya

kinlxnextisej kampa mosentiliyayaj ajkeya inijuanti motlatskiliyayaj ika

tominpiyanij uan ajkeya motlatskiliyayaj ika maseualmej.

Tlajkuilojketl Ildefonso Maya, tlen tlamachtia ipan

tiopankaltlamachtilkayotl tlen Huejutla, Hgo., ipan iamoch tlen itoka "Tlatsikuini",

kijtoua kenijkatsaj miak pilaltepetsitsij pejkej momanauiyaj uan tetlatsakuiltiyaj,

pampa tlauel kinpinaualtijtoyaj, pampa amo kuali kintlaxtlauiyayaj uan pampa

kintotokayay ipan inintlali kampa inijuantij tekitiyayaj. Ipan naui tlaxexeloli tlen

kijkuilojtok ipan iamoch, kiijtoua kejni:

"RENAN: A. Amoj tatej... Ajkiojuantia iuaya yauiyaya? Ta tij matianaja

ax iniuaya ni tlaltekiti, yaja kin uikayaya ankij in tlaixiiiatkaj. Kenijki ni mits iluis?

Uaxteko, no uaya xia, nompa sekinok sejkoyok kalakitoj... Ken tikita, naja

noselti iuya niyajki. Uajkema tikitakej ualaui maseualmejkej chichimej ual kisaj.

XUCHITL: Axtijkauiliskiama temo tepostipaj.

RENAN: Tate ingeniero. Naja ax nij matiyaya tlaki unkaskia?

XUCHITL: Uan yaja. Ax kualanki?

RENAN: Uuuf.. Kin kamouij. Kin ilui yaja yaul ika tlaltekitl uali...

XUCHITL: Taja iuaya ti yajtoskia.

RENAN: Tate. Axkualtixkl nij kajteua kamionetaj, pampa nompa

maseuajimej tlejkoto kikonankej ki ojolinia kinekiyaya ki tlauisose, uakino

nompa tlajkuilojketl tsinkiski choloj kajfentsala.

XUCHITL: Karay! Uan licenciada?

RENAN: Uakino ni kitak, kuali kimekatlalijtokej.

XUCHITL: Kimekatlalijtokej!".(8)

[51]

Ika teipaj, ipan nopa iamoch, nesi kampa mokamauiyaj se periodista uan

nopa licenciada tlen tekiti ipan Promotora tlen Reforma Agraria. Kemaj nopa

periodista pankisa, nopa licenciada youi kampa itstok Xochitl, uan kiijlia:

"GRACIELA: Ingeniero. Nejlia moneki xikiluikaj ni periodista, ma axkitlali

tlen unkak Kuatenauatl, uan... Uan ma ax kitlali tlen unkak Tsakuala. Xikiluikaj,

naja nij neki maki tlaliamatipa nochi tlamantli tlen kuali unkaj ipan Uastekaj;

ma... Ax kitlali tlen semej unka ixnesi totlalko.

XUCHITL: Amo ximo kuatotoni, ti kiluise xitlauak.

GRACIELA: Ma axkitlali tien ki kuatotonis Gobernador, ma ax nesi

tlapasolol altepetl; xi tlamajmakakaj, kuali ma tlakua, ma kuali kampa moseuis

uan kampa tlamauisos, uan xikiluikaj ma kitlali nochi tlen kuali, nompa

Uaxtekajmej san paktokej, ax unkaj kuesoli, nochi san tlasejtok.

XUCHITL: Tlen taja tikijtos maki tlasejtok".(9)

Nopa pilchinankotsitsij pampa amo kana kintlakakiliyayaj uan pampa ax

kinchiuiliyayaj kuenta kemaj motlaltlajtlaniyayaj, uan kemaj kuatsajtsiyayaj

"tijnekij ma techtlepanitakaj nochi tlen ni timaseualmej " ipan tekitlpa tlen

gobierno uan ipan kalixpa tlen Presidencias Municipales, maseualmej pejkej

kintlaliaj tekiuajmej tlen maseualmej, ika teipaj pejkej motlajtlaniaj tlali para

ininmaseualpoyouaj, uan nojkia pejkej motlajtlaniaj tlatlepanitalistli.

Ipan 1970 ni kualantli tlen ika ipampa tlali, achiyok mochijki, ni kualantli

achiyok mochijki pampa tominpiyanij pejkej kinpiyaj miak uakaxmej.

Tominpiyanij pejke uakaxnamakaj pampa mochijki ueyi ojtli, tlen uala Mxico -

Tampico uan pano ika Huejutla, ni ojtli kisekotilik ni Uextekapan ika uejueyi

altepejmej tlen ni tomexko tlali. Tlamantli ken kafe, lalax uan uakaxmej, amo oui

kinkixtiyayaj kemaj kinamakayayaj. San [52] nochi kinekiyayaj uakaxnamakasej,

uan achiyok kipakiitakej ni tlamantli kemaj patiyo mochijki nopa nakatl.

Ipan nochi xiuitl tlen yajtiyaj ki ipan 1970 itekipaj san nochi tominpiyanij

kinpiyayaj uakaxmej, uan nopa hacendados uan tominpiyanij pejkej kintlalkuiliaj

maseualmej pampa nochi tlen uakaxpiyaj achiyok kinekiyayaj kipiyasej uejueyi

tlali kampa kinkauasaj ininuakaxuaj. Nopa haciendas ayok kintlanejtiyayaj tlali

maseualmej, pampa inijuantij achiyok kinekiyayaj tlali, kinkuilijkej se achitsij tlali

tlen inimako eltoya maseualmej; tominpiyanij kintlalkuilijkej maseualmej uan

kinpoliuiltijkej nochi amatl kampa tlatskitoya inintoka maseualmej. Ni

tominpiyanij nelia apismikiyayaj ika tlali.

Ipan ni tonatij, ni kualantli tlen kipiyayaj tominpiyanij ika maseualmej

achiyok elki, uan maseualmej senpaja ayok kipiyayaj tlen kikuasej. Nopa tlali

tlen kintlanejtiyayaj kinkuilijkej, uan ayok kintlaneuiyayaj ipan se tekitl, pampa

ipan nopa potreros ax monelnekilia tekitl, pampa amo moneki kimeuasej uan

kipoxauascj ipan nochi xiuitl. Kejni kualanilistli ika tlali kampa ueli kakistiyaya.

Kakistiyaya pampa tominpiyanij uan uakaxpiyanij kampaueli kinekiyayaj

kinpiyasej potreros kampa kinkalakisej iniuakaxuaj tlen kinamakayayaj; uan

maseualmej kinekiyayaj kipiyasej tlali pampa amo kipiyayayaj uan ax kipiyayaj

tlen kikuasej.

Miakij maseualmej tlen amo kipiyayaj ininfai pejkej on tekitemouaj ipan

uejueyi altepejmej, youiyayaj Pachuca, Tampico, Mxico uan Poza Rica, kampa

on tekitiyayaj ika albailes, mozos o tlasakayayaj. Ni maseualmej maske amo

kemaj on tekipanotoyaj ipan sekinok altepejmej, ax kemaj moxexelojkej.

Tefilo, tlen mochantijtok kampa majmantokej tsokouijkuauitl, nechka

atlajtli tlen ualaj ika ameyali Sabino, moseuijtok ipan pajpatlauak tetl nechka

atlajtli, kiijtoua: -Kemaj tikisayayaj ika mexko, miakij timosentiliyayaj uan

sansejko [53]

tiyouiyayaj, axakaj mokauayaya tlatepotsko, nochi sanseko tionasiyayaj

kampa tiyouiyayaj. Kemaj sansejko tikisayayaj, nelia kuali, amo

techtlachtekiliyayaj pampa san nochi timomanauiyayaj. Kemaj akajya iselti

kistinemiyayaj amo kikualtiliyaya, pampa... sekij tlen iniselti nemij

kintlachtekilijtokej, sekij kinmakilijtokej, kejni kipantik se tlen ni Aguacate ejketl,

kimakilijkej uan kitotokakej ika Atlapech atemitl, uan nelia ax tijmatij kenijki

mochololtik. Ipan nopa tonal nochi topilaltepej motlalanki uan kikuitoj kampa

momanauijtoya, kipaleuijkej neka ika Ixtlahuac. Ni Ixtlahuac euanij kipaleuijkej

uan kimanauijkej.

Tefilo, tlen uelis kipiya 35 xiuitl, se tlakatl tlen kuali tetixtok uan amo

neluejkapantik, kon ijtojtiuetsi: -Ipan nopa altepetl monekiyaya tikitskisej san

tlen ueli tekitl, kemantIka titekitiyayaj ika albail, kemantika titlasasakayayaj...

kejni, monekiyaya tijchiuasej tlen ueli tekitl. Kemaj tijmatiyayaj onka se tekitl

nimaj tikinijliyayaj touanpoyouaj tlen ax kipiyayaj tekitl. Ipan domingos

timopaxalouayayaj uan kemantika timoitayayaj kanajya, uajkino tijmatiyayaj tlen

tlamantli panoyaya ipan totlali.

Miak maseualmej maskej ax kemaj sejkoyok on tekipanotoyaj, amo

kiilkajkej iniiljuij tlen kipiyayaj, inintlajtol uan inintlamelajya, ipan uejueyi

altepejmej kampa youiyayaj moitayayaj uan mopaleuiyayaj, kejni ax kema

kiiIkajkej inineljuayo uan ininemilis.

Kuesoli uan mayantli amo kichijki ma motlalanakaj, elki motlalankej

pampa kiixmachilijkej yankuik ixtlamantilistli tlen ualayaya ika sekinok

altepejmej, ni ixtlamachilistli nelia kinixijtlapok uan maseualmej kiixmachilijkej

para amo san koyomej inintechpouiya kipiyasej tlali. Ika ni yankuik

ixtlamachilistli kimatkej kenijkatsaj maseualmej kinkajkayauayayaj,

kintlalkuiliyayaj uan kintekiuiyayaj. Ni yankuik ixtlamachilistli, kichijki ma

maseualmej motlalanakaj uan ma [54] kinteuika tominpiyanij. Ni yankuik

ixtlamachilistli kinuikak maseualmej ma kuatsajtsikaj "tijneki ma techtlepanitakaj

uan ma techmakakaj tlali kampa titekitisej". Ni yankuik ixtlamachilistli kiualikakej

tlakamej tlen uejka on tekipanouayayaj, tlen on tekipanouayayaj ipan

altepejmej, kampa ouatekij ika San Luis uan Tamaulipas uan kampa lalaxtekij

ika Veracruz.

Mayantli uan yankuik ixtlamachilistli, kichijkej ma maseualmej kiyoualokaj

altepetl Huejutla, ipan 21 tlen abril tien 1978. Miak tlen 17 000 mochantijtoyaj

ipan ni altepetl, tlalochtli pankiskej uan yajkej ika potreros uan ika kuatitlamitl,

kijtotiyouiyayaj "ualouij maseualmej ". Ipan nopa tonal tlajko altepetl cholojki.

Maseualmej pejkej kinuilanaj tominpiyanij pampa kinekiyayaj kikuiisej tlali

tlen inintata uan inintotatajuaj iniaxka eliaya. Ni tlamantli mochijki se ueyi

tlauilantli ika tominpiyanij uan tlalpiyanij, ni tlauilantli uejkajki hasta ipan ipeuayaj

xiuitl 80s. Kemaj tlauilankej, nochi maseualmej mosentilijkaj uan mosenitskijkej,

ipan nochi Uextekapan tlali amo mokajki tlatsaktli uan kuaojtli kampa eltoyaj,