KUTSALDIANPAOLO GIORDANO

ITZULPENA: FERNANDO REY eta XABIER OLARRA

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

erein

 

 

 

  Jatorrizkoaren izenburua: Nel contagio

 Lehen argitalpena: 2020ko martxoa© 2020, Giulio Einaudi editore

 Paolo Giordanorekin egindako akordio berezi batenarabera argitaratua, MalaTesta Lit. Ag. etae Ella Sher Literary Agency bitarteko.Idazleak liburu honen egile-eskubideen zati bat dohaintzanemango du osasun-larrialdian laguntzeko eta ikerketa zienti�korako.

 

© 2020, Fernando Rey Escalera eta Xabier Olarra, itzulpenarena.© Argitalpen honena: Erein argitaletxea© Egilearen argazkia: Daniel MordzinskiEdizio digitalaren ISBNa: 978-84-9109-621-4

 

Paolo Giordano Turinen jaio zen 1982an. Fisikako doktorea da eta lau nobela idatziditu: Zenbaki lehenen bakardadea (Alberdania, 2009, Strega eta Campiello Opera

Prima sariak), Il corpo umano (Mondadori 2012), Il nero e l’argento (Einaudi 2014 eta2017) eta Divorare il cielo (Einaudi 2018 eta 2019). Antzerki-lan hau ere idatzi du:

Galois e Fine pena: ora. «Corriere della Sera»n idazten du.

 

AURKIBIDEAHankak lurreanNerd baten arratsaldeakKutsatzeko prozesuaren matema�kaR zeroaMundu ero ez-lineal honetanBirusaren hedapena geldiaraziDena konponduko den esperantzaBirusaren hedapena benetan geldiaraziZuhurtziaren matema�kaAhoa-eskua-oinaBerrogeialdiaren dilemaFatalismoaren kontraFatalismoaren kontra berriz ereInor ez da irla batVolare, oh, ohKaosaAzokanSupermerkatuanLekualdatzeakProfezia errazegiaEuria eta eguzkia bateraParasitoakAdituakMul�nazional atzerritarrakHarresi HandiaPan jainkoaEgunak kontatu

Hankak lurrean 

Koronabirusaren pandemia gure garaiko osasun-larrialdirik garrantzitsuenabihurtzeko bidean da. Ez da ez lehenbizikoa ez azkena, ezta beldurgarrienaere. Baliteke bukatzean beste pandemia askok baino bik�ma gutxiagoeragitea; hala ere, agertu zene�k hiru hilabetera mugarri bat ezarri du jada:Sars-Cov-2a da munduan hain laster hedatzea lortu duen lehenbiziko birusberria. Oso antzekoak diren beste batzuk –Sars-Cov-a, konparaziora, hots,oraingoaren aurrekaria– denbora laburrean geldiarazi dira; GIBak,esaterako, urteak daramatza itzalean zelatan; Sars-Cov-2a, berriz,ausartagoa izan da, eta haren lotsagabekeriak gauza bat erakutsi digu,lehendik bagenekiena baina nekez neurtzen ahal genuena: elkarri lotuakgaude denak maila askotan, eta bizi garen mundua izugarri konplexua da,baita haren dinamika sozial eta poli�koak ere, pertsona arteko harremanaketa alderdi psikikoak barne.

Hau otsailaren 29 bitxian idazten ari naiz, bisurte honetako larunbatbatean. Munduan baieztatutako kasuen kopurua laurogeita bost mila�kgorakoa da; horieta�k ia laurogei mila Txinan biltzen dira, eta dagoenekohiru mila lagun inguru hil dira. Ia hilabete da kontabilitate berezi haududala bizilagun: oraintxe berean, nire parean dut Johns Hopkinsunibertsitatearen mapa interak�boa, zirkulu gorriekin hedapen guneakadierazten dituena hondo gris baten gainean. Beharbada hain alarmistak ezdiren beste kolore batzuk aukeratu beharko zituzten, baina badakizue:birusak gorriak dira, larrialdiak bezalaxe. Dagoeneko, Txina eta Asiakohego-ekialdea desagertu egin dira orban handi baten azpian; dena dela,Lurraren azalera guz�a gorriz zipriz�ndua dago, eta pikorren kopuruak etatamainak okerrera baizik ez dute eginen.

Italiak, askoren harridurarako, lehiaketa estugarri honen podiumeanikusi bere burua, baina halabeharrak hala erabakita: egun gutxiren buruan,beharbada supituki, beste herrialde batzuk egon litezke gu bainolarrituago. Krisi honetan, «Italian» esamoldeak zentzua galtzen du: orain ezdago mugarik, ez eskualderik, ez auzorik. Pasatzen ari garen hau iden�tateeta kultura guz�eta�k haratago doa. Kutsaldia ageriko adierazgarria da,

ikusarazten diguna noraino bihurtu den gure mundua globala,interkonektatua, korapilatsua oso.

Ongi dakit hori Italiaren gaineko zirkulu gorria ikusten dudanean,baina, hala ere, berdin-berdin asaldatzen naiz, denak bezala. Birusageldiarazteko neurrien ondorioz, bertan behera gelditu dira hurrengoegunetarako nituen hitzorduak; beste batzuk nik neronek atzeratu ditut,eta, bat-batean, ustekabeko hutsunea sumatzen dut. Askok sen�tzen duguhori: denboraldi honetan bertan behera gelditu da gure egunerokotasuna,hautsi da geure erritmoa, tupustean bateria isildu eta musika luzatuz doaladirudien kantetan bezala. Eskolak itxiak, hegazkin gutxi zeruan, oihartzunaegiten duten hanka-hots bakar�ak museoetako korridoreetan, normaleanbaino isiltasun handiagoa nonahi.

Hutsune hau idazten betetzea erabaki dut, ailegatzen direniragarpenei ez ikusiarena egiteko eta honi guz�ari gogor egiteko moduhobea bilatzeko. Idaztea, zenbaitetan, lagungarria da hankak lurreanegoteko. Baina bada beste arrazoi bat ere: epidemia zerbait esaten ari dagutaz, eta ez dut hori galdu nahi. Gaixotasunekin be� gertatu ohi den gisan,behin beldurra gaindituta, desagertuko da kontzientzia hartzeko aukeraere.

Orrialde hauek irakurtzen dituzuenerako, aldatua izanen da egoera.Kopuruak beste batzuk izanen dira, epidemia izugarri zabaldua egonen da,munduko bazter zibilizatu oro hartu izanen du edo ordurako menderatuaegonen da pandemia. Berdin da. Birusaren hedapenak orain pizten dituengogoeta batzuek baliozkoak izaten jarraituko dute, gertatzen ari dena ezbaita istripu hutsa, ezta kalamitate hutsa ere. Ez da batere berria: bestebatzuetan ere gertatu da, eta gehiagotan gertatuko da. 

 

Nerd1 baten arratsaldeak 

Ongi gogoan ditut batxilergoan matema�ka-funtzioak ebazten pasatzennituen arratsalde haiek. Liburu�k sinbolo-ilara luze-luzeak kopiatzennituen, eta gero, pausoz pauso, emaitza labur eta ulergarri batera

murrizten nituen: 0, –½, a2. Kanpoan iluntzen ari zuen, eta leihoan paisaiakbeste zerbai� uzten zion lekua: nire aurpegiaren isla, lanparak argitua.Bake-arratsaldeak ziren, oreka-uneak, nire barrenean eta kanpoan —batezere barrenean— den-denak kaoserako joera zuela zirudien adin batean.

Idaztea baino askoz lehenago, matema�ka nuen nik larridurauxatzeko trikimailua. Gertatzen zait oraindik ere: batzuetan, esnatuberritan, kalkuluak eta zenbakien sekuentziak inprobisatzen ditut, etahorrek, normalean, zerbait gaizki dabilela adierazten du. Horrek nerdbihurtzen nau noski. Aitortzen dut. Eta onartzen dut, nolabait esateaga�k,horrek dakarren enbarazua. Baina, gaur egungo egoeran, matema�ka,nerden denbora-pasa ez ezik, ezinbesteko tresna bihurtzen da gertatzen aridena ulertzeko eta aieru eta uste funsgabeen menpe ez egoteko.

Epidemiak, osasun arloko larrialdiak baino lehen, larrialdimatema�koak dira. Izan ere, matema�ka ez da zenbakien zientzia hutsa,baizik eta, batez ere, harremanen zientzia: izaki desberdinen arteko loturaketa harremanak deskribatzen ditu, izaki horiek zer diren kontuan hartugabe, haien abstrakzioa eginez letra, funtzio, bektore, puntu eta azalerenbidez. Birusaren hedapen hau gure harremanen sarearen infekzioa da. 

 

Kutsatzeko prozesuaren matematika 

Zerumugan hodei beltzak ikusten genituen trinkotzen, baina Txina urru�dago, lekutan! Beraz, kutsaldiak gure atea jo zuenean, erabat durduzaturikutzi gintuen.

Lehen sinesgogortasun-zantzuei aurre egiteko, matema�kez baliatunintzen, iraganean bezala. Ar�kulu bat idatzi nuen SIR2 ereduaz hitzegiteko, hori baita epidemia ororen hezurdura ikusezina.

Bereizketa garrantzitsu bat: Sars-Cov-2a birusa da; Covid-19a, aldiz,gaixotasuna. Izen zailak dira, inpertsonalak, agian inpaktu emozionalamugatzeko horrela deituak, baina izen zehatzago eta egokiagoak dira«koronabirus» izen herrikoia baino. Horrega�k, izen haiek erabiliko ditut.

Eta sinplifikatzeko, eta 2003ko Sars kutsaldiarekin ez nahasteko (SARS,arnas sindrome akutu larria), hemendik aurrera Sars-Cov-2a deitubeharrean Cov-2a laburduraz baliatuko naiz.

Cov-2a da ezagutzen dugun bizi-forma oinarrizkoena. Nola jokatzenduen ulertzeko, bere ergel-inteligentzian murgildu behar dugu: eta berakikusten gaituen bezala ikusi behar dugu guk elkar. Gogoratu behar duguCov-2ari ez zaiola interesatzen gure deusik ere ia-ia: ez gure adina, ezsexua, nazionalitatea edo gustuak. Birusarentzat, gizateria osoa hirutaldetan dago banatua: kutsagaiak, oraindik ere kutsa daitezkeenak;kutsatuak, hau da, dagoeneko infektatu direnak; eta kutsaezinak, hau da,berriz kutsatu ezin direnak hil direlako edo sendatu direlako.

Kutsagaiak, Kutsatuak, Kutsaezinak: SIR, nazioarteko siglaz emana.

Nire pantailan ikusten dudan kutsaldiaren maparen arabera, gaur egunkutsatuen kopurua berrogei mila ingurukoa da, eta kutsaezinena, berriz,zertxobait handiagoa.

Baina beste taldeari begiratu behar zaio erne, ez baita aipatuaagertzen. Cov-2az kutsatzen ahal direnak, birusak oraindik infektatzen ahaldituen gizakiak: zazpi mila eta bostehun milioi inguru, baten bat kenduta. 

 

R zeroa 

Demagun zazpi mila eta bostehun milioi puxtarri garela. Kutsatzen ahalgara, eta geldirik gaude, eta, bat-batean, puxtarri kutsatu batek ziztu bizi-bizian jo gaitu. Kutsatutako puxtarria gaixotasunaren zero gaixoa da.Gelditu baino lehen, bi puxtarrirekin eginen du talka, eta horietakobakoitza, aldi berean, �roa bezala aterako da eta beste bi jo. Eta horrelabehin, eta beste behin, eta beste behin.

Kutsaldia horrela hasten da, kate-erreakzio bat bezala. Lehenbizikofasean, matema�kariek esponentzial izendatzen duten moduan hazten da:denbora pasa ahala, gero eta pertsona gehiago kutsatzen dira denboralaburragoan. Kutsatzeko prozesuaren abiadura zenbaki baten ondorio da,

eta zenbaki hori da epidemiaren ezkutuko bihotza. R0 zenbakiarekinadierazten da, «R» zeroa irakurtzen da, eta gaixotasun bakoitzak berea du.Puxtarrien adibidean, R0 bi zen zehazki: pertsona kutsatu bakoitzak beste bikutsatzen zituen. Covid-19aren kasuan, bi eta erdi inguru da R0.

Zaila da esaten altua edo baxua den. Eta ez du inolako zentzurik.Elgorriaren R0 15 ingurukoa da; joan zen mendeko gripe espainiarrarena,aldiz, 2,1 besterik ez zen, baina milioika pertsona hil zituen hala ere.

Gauzak ongi joateko, ordea, orain hau interesatzen zaigu benetan: R0 1baino txikiagoa izatea, hots, kutsatutako pertsona bakoitzak beste pertsonabat baino gutxiago kutsatzea. Hala denean, kutsaldia berez moteltzen da,eta gaixotasuna itzaliz doa. R0 bat baino handiagoa bada, gutxiga�k badaere, epidemia bat pizten ari da.

R0 aldatu egin daiteke. Hori da berri ona, eta, zentzu batean, gure eskudago hori: kutsatzeko aukerak murrizten baditugu, gure jokabideakaldatzen baditugu birusa pertsona bate�k bestera pasatzea zailagoa izandadin, R0 txikiagoa da, eta moteldu egiten da kutsatzearen abiadura.Horrega�k ez goaz zinemara. Behar den denboran aguantatzeko indarrabaldin badugu, R0 balio kri�koaren azpi�k eroriko da, hots, 1e�k, etaepidemia ahultzen hasiko da. R0 murriztea da gure uko-egiteen adierazgarrimatema�koa. 

 

Mundu ero ez-lineal honetan 

Arratsaldeetan, Babes Zibileko bule�naren zain egoten naiz. Orain horibesterik ez zait interesatzen. Beste gauza batzuk ere gertatzen diramunduan, badute beren garrantzia, eta albisteetan ateratzen dira, bainanik ez diet kasurik ere egiten.

Otsailaren 24an, infektatu baieztatuak Italian 231 ziren. Hurrengoegunean 322ra igo ziren, biharamunean 470era, hurrengoetan 655, 888,

1.128ra. Gaur –martxoaren lehena, egun euritsua–, 1.694 dira. Ez genukenahi hala izatea. Eta, batez ere, ez da hori espero genuena.

Zenbaki erabiltzen errazagoez baliatze aldera, eman dezagun atzohamar zirela kutsatuak, eta gaur hogei. Senak pentsarazten digu biharBabes Zibilak hogeita hamar kasu iragarriko dituela. Hurrengo eguneanbeste hamar eta gero beste hamar gehiago. Zerbait hazten denean,egunero berdin handituko dela pentsatzeko joera dugu. Matema�kokiesatearren: eboluzio lineala espero dugu be�. Besterik ezin.

Kasuen gorakada, aldiz, gero eta handiagoa da. Kontrolik gabea dirudi.Tentatua nago eransteko: «hona hemen birusak gu durduzatzeko aurkituduen beste modu bat». Baina gehiegi esatea da haren adimenmugatuarentzat. Berez, natura ez dago modu linealean egituratua. Naturaknahiago ditu hazkunde arras lasterrak, edo aski leunak, esponentzialak etalogaritmoak. Natura, berez, ez da lineala.

Epidemiak ez dira salbuespena. Hala ere, zientzialariak harritzen ezdituen jokabide batek izu-laborria sortzen ahal die beste guz�ei. Kasuenugaltzea «eztanda» bat da jendearentzat, eta egunkariek «kezkagarria» edo«drama�koa» dela diote, nahiz eta berez esperatzekoa zen. Normala dadistortsio horrek beldurra piztea. Covid-19aren kasuen kopurua ez damodu konstantean handitzen ari ez Italian ez beste inon. Fase honetankasuen kopurua, ezinbestean, bizi-bizi igotzen da, eta horrek ez du ezertxoere misteriotsu�k. 

 

Birusaren hedapena geldiarazi 

—Baina, nola geldiarazi gero eta lasterrago hazten ari den zerbait?

—Indar handiz, sakrifizio handiz, pazientzia handiz.

Orain badakigu epidemiari aurre egitearen funtsa R0 balioajaitsaraztea dela. Giltza itxi gabe txorrota bat konpontzen saiatzearenparekoa da hori. Hodietan presio handi-handia baldin badago, lehenik eta

behin begiak zipriz�ntzen dizkigun ur zurrustari eusteko modua aurkitubeharra dago. Indarraren fasea da hau.

R0 behar adina denboran mantentzen badugu bere balio kri�koarenazpi�k –kutsatu guz�ak argitara ateratzeko, haiek kontrolatzeko etagehienek kutsagarritasuna gainditzeko behar den denbora–, orduandezelerazioa sumatzen hasiko gara. Kutsaldiak hazten jarraitzen du, bainamotelago. Sakrifizioaren fasea da.

Ares�an, R0-ri buruz hitz egitean, gauza bat ahaztu zait. Bazen berritxar bat ere. Ohiz kanpoko hesi-neurriak lasaitu bezain laster, Txinan edohemen, R0-k berriz berreskuratuko du bere balio naturala, hots, 2,5. Presio-hodi bate�k eskua kenduz gero ura lehengo indar berarekin ateratzen denbezala, kutsaldia esponentzialki haziko da berriz. Hori da faserik zailena,hirugarrena: pazientziarena. 

 

Dena konponduko den esperantza 

Atzo lagun batzuen etxera joan nintzen afaltzera. «Azkena duk –egin nuenneure artean–. Kutsatuak bi mila�k gora direnean, berrogeialdian hasikonauk». Sartzean ez nion inori musurik eman, eta horrek deserosotasunpixka bat sortu zien. Edo, hobeki esanda, harrituak gelditu ziren:dirudienez, epidemiak behar baino arrasto handiagoa utzi dit gogoan. Eznaiz sobera hipokondriakoa, baina bi arratse�k behin kopeta beroegi otedudan begiratzeko eskatzen diot andreari; dena dela, beste bat da kontua.Ez dut gaixotzeko beldurrik. Zeren beldur naiz, ba? Pandemiak aldadezakeen guz�aren beldur. Beldur naiz ez ote naizen ohartuko ezagutzendudan zibilizazioaren zutabeak karta-gaztelu bat bezain ahulak direla.Beldur naiz dena eroriko dela, baina kontrako beldurra ere badut: inolakoaldaketarik utzi gabe pasa litekeela izua.

Afarian zehar behin eta berriz errepikatzen zuten denek: «Astebeteandena konpondua», «Ikusiko duzu, beste egun bat edo beste, eta dena bereonera etorriko da». Halako batean, lagun batek galdetu zidan ea zerga�k ez

nuen hitzik esaten. Erantzun ez, eta sorbaldak uzkurtu nituen; ez nuenalarmista izan nahi, edo, are okerragoko zerbait, ez nuen zorte txarraerakarri nahi.

Ez dugu Cov-2aren kontrako an�gorputzik; bai, ordea, durduzatzengaituen edozeren kontrakoak. Gauzak noiz hasi eta noiz bukatuko direnjakin nahi dugu be�. Naturari gure denbora inposatzen ohitu gara, eta eznaturaren denboraren menpe bizitzen. Beraz, kutsaldia astebeteanbukatzea eta dena bere onera itzultzea exijitzen dugu: exijitu, eta halagertatzea espero dugu.

Baina birusaren zabalpen honetan, zilegi da edozer esperatzea?Ezinezkoaren edo ia ezinezkoaren esperoan egoteak desilusioan erortzekoarriskuan jartzen gaitu behin eta berriz. Honelako krisi batean,pentsamendu magikoak, gezurrera ez ezik, larriminera garamatzazuzenean.

 

 

Birusaren hedapena benetan geldiarazi 

—Orduan, nola geldiarazi behingoz kutsaldia?

—Txerto batekin.

—Eta ez badago?

—Pazientzia handiagoarekin.

Epidemiologoek badakite kutsagaien kopurua jaistea dela epidemiageldiarazteko modu bakarra. Kutsaldia gertatzeko aukerak urriak izaterainogutxitu behar da haien kopurua. Puxtarriak elkarrengandik urrundu behardira: talkak murrizten direnean, kate-erreakzioa eten eginen da.

Txertoek gaitasun matema�koa dute: gu kutsagai izate�k kutsaezinizatera pasatzekoa gaixotasuna pasatu beharrik gabe. Guri, jende arruntari,txertoak interesatzen zaizkigu, biruse�k libratzen baikaituzte, baina areinteresgarriagoak dira infektologoentzat, haiek epidemia�k libratzengaituztelako. Gainera, ez litzateke beharrezkoa izanen denok txertatzea:

aski litzateke portzentaje jakin bat txertatzea, «taldeko immunitatea»deitzen dena lortzeko adinakoa.

Baina Cov-2ak hasiberriaren zortea dauka: ustekabean eta babesikgabe harrapatu gaitu, ez an�gorputzik ez txertorik. Berriegia da guretzat.SIR eredura eramanez gero, berritasunaren elementu horrek esan nahi dudenok garela kutsagai. Horrega�k eutsi behar diogu behar den denboran.Eskura dugun txerto bakarra zuhurtzia mota deseroso samar hau da. 

 

Zuhurtziaren matematika 

Ahalik lasterrena ailegatu nahi nuen mendira. Oporraldi hura azterketa-garaiaren ondoko saria zen guretzat. Aldez aurre�k ordaindua genuenhotela Les Deux Alpesen, bai eta, ausart jokatuta, eski pistetarakoastebeteko txartela ere, baina Salbertrandeko tunele�k ateratzean elur-ekaitza topatu genuen. Berriki hasia zela zirudien: errepidea garbi zegoenoraindik. «Lortuko dugu», esan genuen geure artean. Hamar kilometroegin ondoren, ordea, gelditu egin ginen, inguruko autoak bezala. Kateakjarri behar izan genituen, horrek dakarren esfortzuarekin, batez ereaurreneko aldia izanik, eta, berriz abiatzeko prest egon ginenerako,txorka�letaraino elur-geruza zegoen. Aitari deitu nion. Lasai ederrean esanzidan uko egiten jakitea dela batzuetan ausart izateko modu bakarra.

Zuhurtzia-ikasgai horretaz gainera, hari zor diot beste hau ere:matema�kako jakintza.

Be�danik izan du tema handia abiadurarekin. Autobidean auto batekziztuan aurreratzen gintuen aldiro errepikatzen zuen bistan zela gidari harkez zekiela talka baten indarra ez dela abiaduraren proportzioan handitzen,abiaduraren karratuaren arabera baizik. Ni umea nintzen, eta falta nituenesaldi hura ulertzeko behar ziren kontzeptuak, baina urte askoren buruanulertu ahal izan nuen fisikari esker. Energia zine�koaren formulan (gorputzbatek bere mugimenduaga�k duen energiarena), ez da abiadura ageri,haren karratua baizik:

E = 1/2mv2.

Talka zen energia, eta aita igoera linealaren eta ez-linealaren artekodiferentziaz ari zitzaidan. Azken finean ohartarazten ari zitzaidanintuiziozko pentsamendua oker egon daitekeela batzuetan. Autobidebatean abiadura muga gainditzea ez zen uste bezain arriskutsua: askoz erearriskutsuagoa zen. 

 

Ahoa-eskua-oina 

Eskolak, unibertsitateak, museoak, antzokiak eta gimnasioak itxi dituzteMilanen. Sakelakora hiriaren erdialdeko kaleen irudi penagarriak iristenzaizkit: Ferragosto dirudi martxoaren 2an. Hemen, Erroman, normaltasunadugu giroan, baina itxurazko normaltasuna. Zerbait aldatzen ari delasumatzen da bazter guz�etan.

Kutsaldiak harreman guz�ak baldintzatu ditu dagoeneko, etabakardade handia ekarri du: ZIU batean egon eta besteekin kristal batenatze�k komunikatu behar duen pertsonarena. Baina bada beste motabateko bakardadea ere, lausoagoa: maskararen azpian ezkutaturik daudenahoena eta mesfidantzaz betetako begiradena, edo etxean gelditzerabeharturik daudenena. Kutsapen aldian denok gaude aske eta etxean presoaldi berean.

Hamabi urte bete baino astebete lehenago ahoa-eskua-oina izenekoeritasun bat harrapatu nuen. Izenak berak adierazten duenez, babak aterazitzaizkidan ezpainen inguruan eta beso-zangoetan. Ez nuen sukarrik, eztaezongirik ere, azkura besterik ez, baina, oso erraz kutsatzen zenez,bakarturik egon nintzen etxean. Gizaki Ikusezinaren antzera, oihalezkoeskularru zuri batzuk jantzi behar izaten nituen nire gela�k ateratzennintzen bakoitzean. Eritasun exantema�ko ergel arin bat bazen ere, gogoandut oso bakarrik eta triste sen�tu nintzela eta negar egin nuela nireurtebetetze egunean.

Inork ez du gogoko besteek bazterrean uztea. Mundu�k aparteegoteko denbora mugatua dela jabetzen bagara ere, horrek ez dusufrimendua desagerrarazten. Besteekin egoteko premia izugarria dugu,besteen artean egotekoa, axola zaigun jendearengandik metro baterabaino gutxiagora. Arnasa hartzea bezain beharrezkoa iruditzen zaigu.

Horrega�k sumintzen gara: «Ez diot birus ziztrin ba� utziko nireharremanak oztopatzen hilabetez, astebetez, minutu batez ere, ezta?» Halaegin behar dugula esaten digute, baina, benetan, nork du arrazoia? 

 

Berrogeialdiaren dilema 

Kutsaldia, hoztasun matema�koaz aztertuta, joko erraldoi bat ere bada.Joko makabroa, baina joko bat azken batean, bere arauak dituena, bereestrategiak, bere helburuak (garen bezalakoak izateari ez uztea / ezgaixotzea). Joko honen izena «Berrogeialdiaren dilema» izan liteke, eta,bistan denez, gu gara jokalariak.

Eman dezagun gaur gauean lagun baten urtebetetze festa dela –bitxia bada ere, astelehena izanda–. Ospakizuna lokal txiki-txiki bateanizanen da, eta Osasun Ministerioak eta are Osasunaren Mundu Erakundeakgomendio garbia eman du: talde jendetsutan ez ibiltzea eta segurtasundistantzia gordetzea eztul eta dominis�kueta�k babesteko. Logikoa denez,festan ezinezkoa izanen da metro bateko tartea errespetatzea. Baina penalitzateke ospakizuna huts egitea, ezta?

Hasteko, bi alterna�ba ditut, denok bezala: festara joan behatzakgurutzatuta edo etxean gelditu, muturturik, besteak han primeranpasatzen ari direla irudikatuta. Ederki dakit gonbidatu guz�ek aukerahoriek berak dituztela buruan, eta, alde bate�k, gaiztakeria pi�n batekinespero dut askok atzera egitea eta festa oso jendetsua ez izatea. Horilitzateke hoberena. Baina gero galdetzen diot neure buruari zer gertatukolitzatekeen denek nire ondorio bera aterako balute: arriskatzea. Eta gerogure artean kutsatutako norbait balego? Ez, ez dut pentsatu ere egin nahi.

Matema�kak ez du gauzak korapilatzeko asmorik, hau baizik ez duegiten: gonbidatu bakoitzaren hautuari balio numerikoak eman, taulabatean ordenatuta sartu, laukitxoen arteko mugimenduak saiatu, eta ikusizer gertatzen den, nork galtzen duen, nork irabazten. Ondoren, intuizio�kgutxi duen emaitzaren berri ematen digu: erabakirik hoberena ez da soiliknire onerako hartzen dudana, baizik eta, aldi berean, nire onura eta taldeosoarena hartzen dituena kontuan. Tira ba, sen�tzen dut: ez noa,hurrengoan izanen da. 

 

Fatalismoaren kontra 

Gauzak horrela, kolek�bo baten parte garela pentsatzera bultzatzen gaituepidemiak; behartzen gaitu egoera normal batean egiten ez dugunirudimen-ariketa bat egitera: besteekin lotura askaezinak ditugula onartueta besteak kontuan hartu gure erabakietan. Kutsaldian organismo bakarbat gara. Kutsaldian komunitate bat gara berriz.

Dena dela, hona hemen egun hauetan maiz entzuten den eragozpenbat: dirudien bezala birusaren hilgarritasuna apala baldin bada, berezikigazteentzat eta osasuntsu daudenentzat, nik zerga�k ezin dut hartuarriskua eta nire ohiko bizimodua egiten jarraitu? Ez al da herritar libreoneskubide ukiezina fatalismo pixka bat izatea?

Ez, ez dugu arriskurik hartu behar. Bi arrazoirenga�k gutxienez.

Lehendabizikoa numerikoa da: Covid-19ak eragin dituenospitaleratzeen kopurua ez da inola ere hutsaren hurrengoa. Egunhauetako kalkuluen arabera –aldatu litezke–, gutxi gorabehera kutsatuenehuneko hamar ospitaleratu behar izaten da. Denbora laburrean kutsatuenkopurua gehiegizkoa balitz, kopuru handi horren ehuneko hamar zifrahandi-handia izatea ekarriko luke, eta ez legoke oherik eta ez litzatekeerizainik izanen hainbeste ospitaleraturentzat. Eta osasun sistema osoakolapsatu eginen litzateke.

Bigarren arrazoia, besterik gabe, humanoa da, eta gainerakoak bainoaiseago kutsatzen ahal direnen azpitaldearekin du zerikusia: zaharrekin etaosasunez makal daudenekin. Ultrakutsagaiak deitzen ahal diegu. Gu gazteeta osasuntsuak birusaren eraginpean jartzea aski da birusa haienganahurbiltzeko. Epidemia batean, kutsagaiek beren burua babestu behar dute,ba�k bat besteak babesteko: kutsagaiak osasun-hesi bat dira, nolabaitesateko.

Hortaz, kutsaldian egiten dugunak edo egiten ez dugunak besteei ereeragiten die. Hau bukatzen denean gogoratu nahi nituzkeen gauzetako batda hori.

Hemen nago, esapide motz bat topatu nahian, erraz gogoratzekomoduko goiburu bat topatu nahian, eta 1972an Science aldizkarianargitaratu zen ar�kulu batean aurkitu dut: More is Different («Gehiagodesberdina da»). Philip Warren Andersonek idatzi zuenean, elektroiei etamolekulei buruz ari zen, baina gutaz ere mintzo zen: ez da berdin gureekintza pertsonalek kolek�bitatean duten ondorio metatua eta gureekintza guz�ek, banaka hartuta, duten ondorioen batura. Asko garenez,ekintza bakoitzak ondorio global abstraktuak ditu, imajinatzen zailak.Kutsaldi garaietan elkartasun falta irudimen falta da beste ezer bainogehiago. 

 

Fatalismoaren kontra berriz ere 

Ez dugu kezkatu behar orain gure auzoko edo hiriko jendeaz. Kontua ez daeskualde bat, Italia, ezta Europa ere. Kutsaldian, gizaki guz�-guz�okosatzen dugu komunitatea.

Orain arte be� poztu gara gure herrialdeko gizarte segurantzarenalde egin ditugun ahaleginenga�k, baina honaino ailegatu gara.Planteamendu berri bat dugu aurrean, desafio askoz handiago bat: pentsadezagun zer gerta litekeen –zer gertatuko den– Covid-19a indartsu sartzenbada osasun arloko azpiegiturak gureak baino ahulagoak dituzten edo batere azpiegiturarik ez duten Afrikako eskualde batzuetan.

2010ean Mugarik gabeko Medikuen misio bat bisitatu nuenKinshasan, Kongoko Errepublika Demokra�koan. Misioaren helburuaGIBaren prebentzioa eta seroposi�boentzako osasun laguntza zen, batezere pros�tutei eta haien seme-alabei zuzendua. Oso ongi oroitzen naizputetxe modura erabiltzen zuten etxolaz: familiak bertan bizi ziren, errezelzikin batzuekin elkarrengandik apenas bereizirik, eta hantxe pros�tuitzenziren emakumeak beren seme-alaben aurrean. Eta ez dut sekula ahaztuko,halako miseria hain erabatekoa, inhumanoa eta ikaragarria ikusten nuenlehenbiziko aldia izan baitzen.

Birusa etxola hartan sartzen imajinatzen dut: Beharbada ez genuenegin ahal genuen guz�a birusari sartzen ez uzteko, edo tematu egin ginenkosta ahala kosta urtebetetze festa hartara joaten. Nork hartuko du beregain gure pribilegiozko fatalismoaren ondorioen erantzukizuna?

Denak ez gara kutsagai modu berean, eta ultrakutsagai bakarrak ezdira adinaga�k edo lehenagoko eritasunenga�k halakoak direnak. Milioikaultrakutsagai daude arrazoi sozial eta ekonomikoenga�k, eta haien patuagugana lotua dago, geografikoki oso urru� ditugun arren. 

 

Inor ez da irla bat 

Bigarren hezkuntzako ikaslea nintzela, globalizazioaren kontrakomanifestazio batzuk izan ziren. Behin baizik ez nuen parte hartu, etadesilusio handia sen�tu nuen. Ez nuen ongi ulertu zein zen gure kexazehatza: abstraktuegia zen dena, orokorregia. Egia esan, globalizazioa iagustukoa nuen: musika onaren eta bidaia zoragarrien promesa zekarren.

Gaur den egunean ere «globalizazio» hitzak nahasi egiten nau, ideialausoa baita, proteiformea, baina, gutxienez haren silueta sumatzen dut,dituen albo-kalteek ingurua marrazten bai�ote. Adibidez, pandemia bat.Adibidez, guz�ona den erantzukizun partekatu zabal berria, inork erebazter uzterik ez duena.

Inork ere ez, hala da. Gizakien arteko harremanak boligrafoz eginikoarrastoekin adieraziko bagenitu, mundua zirriborro erraldoi eta bakar batlitzateke. 2020an ermitau zorrotzenak ere bere gutxieneko konexio-kuotadu. Matema�koki esanda, barnean ikaragarrizko konexioak dituen grafobatean bizi gara. Eta birusa boligrafoaren arrastoetan barna doa bazter etatxoko guz�etara.

«Inor ez da irla bat». John Donneren gogoeta ezagunak esanahiberria eta iluna du orain.

 

 

Volare, oh, oh 

Ez gara puxtarriak. Gizakiak gara, desioz eta neurosiz beteak. Eta, batez ere,eginbeharrez beteak. Aurreko beste edozein belaunaldik baino gehiago etaurru�agora bidaiatzen dugu, eta sekulako jende pilarekin dituguharremanak, hainbeste non gure arbasoek zorabioa sen�tuko bailukete.

Hotzeri zakar batek jota bagaude, aldean eramaten ditugu birusakbate�k bestera gure barnean, eta bazter guz�etara zabaltzen dira, bakarbatzuk hemen, beste batzuk han: Milanen; Londresen, bi egune�k behinerosketa egiten dugun supermerkatuan; gurasoen etxean, han bazkaldubaldin badugu aurreko igandean… Kutsapena inpartziala da, batez eredominis�kuka gertatzen bada, eta are eraginkorragoa da kutsatu gehienakasintoma�koak badira. Erleek eta haizeak polena zabaltzen duten bezala,guk gure kezkak eta gure patogenoak zabaltzen ditugu.

2002an, Txinako hegoaldeko probintzia batean agertu zen lehenbizikozSars-Cov izeneko birusa, Guangdongeko azoka batean zehazki: mediku baterietxe batean kutsatu zen, eta Hong Kongeko hotel batera eraman zuenbirusa. Hotel horretan, bi emakume kutsatu ziren, eta, haiek Torontora etaSingapurrera bidaiatuta bi foku sortu ziren bertan. Hainbat kutsabidetanbarna, gaitza Europara ailegatu zen nonbait, baina hartan ez zuenondoriorik izan.

Aireko zirkulazioak birusen zortea aldatu du, eta aukera eman diedenbora laburragoan lurralde urrunagoak kolonizatzeko. Baina problemabakarra ez dira hegaldiak. Baditugu trenak eta autobusak ere, autoak eta,berrikiago, pa�nete elektrikoak. Zazpi mila eta bostehun milioi pertsonarenaldibereko harat-honata: horra hor koronabirusaren garraio-sarea. Arina,erosoa, efizientea… guri gustatzen zaigun bezalakoa. Kutsaldian, gureefizientzia gure kondena ere bada. 

 

Kaosa 

Joan-etorri horiek guz�ek, batuz gero, sekulako kaosa osatzen dute. «Kaos»hitzak berak matema�kari eta arrazionaltasunari ihes egiten dien zerbaitenideia ematen digu. Baina hori ez da horrela: badira teknika zehatz etaefizienteak nahasmendua gobernatzeko, badira ekuazioak, edo, hobekiesanda, bata bestearekin loturiko ekuazio-multzoak sistema kao�ko batdenboran zehar nola garatuko den aurreikusteko.

Horrela funtzionatzen dute, gutxi gorabehera, eguraldiarenaurreikuspenek. Meteorologoek mundu osoan barrena barreiatuak daudenmilaka eta milaka termometro eta barometroren emaitzak biltzen dituzte,eta horiekin batera sateliteek hartutako irudiak, haizearen abiadura,prezipitazioak, eta datu mordo hori eredu atmosferikoen ekuazioakelikatzeko erabiltzen dute. Kalkulagailuetara iraultzen dituzte simulazioak,eta biharamuneko eguraldiaren aurreikuspena jasotzen dute trukean,probabilitate ba� lotua.

Baina gaur 2020ko martxoaren 3a da eta beste aurreikuspen batzuendesafioa dugu aurrean. Datuak behar ditugu, datu mordoa. Jakin nahi duguzenbait pertsona bizi diren munduko txoko bakoitzean eta nora joatekoakdiren. Guz�en mugimenduak, baina ez bakarrik hori. Badakigu epidemiaaldatu egiten dela gu aldatzen bagara, bulegora joateari uzten badiogu,elkarren arteko distantziak mantentzen baditugu, beldurtuak edo osobeldurtuak bagaude: gure simulazioek hori guz�a hartu beharko dutekontuan.

Beraz, matema�kariak lanean hasi dira, baina baita fisikariak,medikuak, epidemiologoak, soziologoak, psikologoak, antropologoak,hirigileak, klimatologoak ere. Zientzialariek ez dute sekula hain lo gutxiegin. Denak SIR eredua errealitatez betetzera jarri dira, Cov-2a bihar noraailegatuko den ikusteko. Simulazioak ongi egiten baditugu, egun batzukirabaziko ditugu, pixka bat aurreratu.

 

 

Azokan 

Cov-2aren etorkizunaz gehiago dakigu haren iraganaz baino. Hareneztandaren nondik norakoak ez daude argi, eta badirudi denbora puska batbeharko dela jakiteko. Baina mekanismo orokorra argi dago: Cov-2 birusak–Sars sindromearen eta hiesaren birusek bezala— beste animalia-espeziebate�k abiatuta kutsatu du gizakia.

Guz�ek saguzarrei leporatzen diete errua, haiengandik ailegatubaitzitzaigun Sars sindromearen birusa. Baina Cov-2a ez da saguzarreta�kzuzenean iragan gizakiarengana, geldialdi bat egin du tartean beste espeziebatean, agian sugeren batean. Ostalari horren baitan, haren RNAkmutazioa jasan du, eta arriskutsua bihurtu da guretzat. Une horretan,bigarren jauzia egin du, eta pertsona bat edo gehiago kutsatu ditu, istorioplanetario honetako zero pazienteak.

Uste zabaldua da hori guz�a Txinan gertatu dela, Wuhango azokabatean, non piz�a biziak, hainbat espezie basa�takoak, elkarren ondoanegoten diren kontaktu estuan. Nahasmendu hori ezin egokiagoa dapatogenoak zabaltzeko. Kutsatze hori nola, non eta noiz gertatu zenzehaztea ez da berez jakin-mina asetzeko bitxikeria hutsa, baizik etaepidemiologiaren eginbehar bat, birusaren hedapena oztopatzea bezaingarrantzitsua. Baina, horretarako, denbora beharko da, eta, batez ere, zailada.

Kontua da jende askok hotz eta motz laburtu duela Cov-2aren historia:«Txinan animalia nazkagarriak jaten dituzte. Eta bizirik, gainera».

 

 

Supermerkatuan 

Badut lagun bat, neska japoniar batekin ezkondua. Milango probintzian bizidira eta bost urteko neskato bat dute. Atzo berean ama-alabaksupermerkatuan ziren, eta �po batzuk oihuka hasi zitzaizkien esanez denahaien errua zela eta hobe zutela etxera itzultzea, Txinara.

Beldurrak gauza bitxiak eginarazten dizkigu. 1982an, ni jaionintzenean, hiesaren lehenbiziko kasua diagnos�katu berria zen Italian.Nire aita orduan hogeita hamalau urteko kirurgialari bat zen. Kontatudidanez, hasiera hartan ez berak ez bere lankideek ez zekiten nola jokatu,inork ez baitzeukan ideia garbirik birus hari buruz. Norbai� ebakuntza eginbehar ziotenean, bi eskularru pare janzten omen zituzten. Egun batean,operazio-gelan, odol-tanta bat erori omen zen lurrera pazienteseroposi�bo baten beso�k, eta anestesistak atzera egin omen zuen salto,garrasika.

Medikuak ziren denak, baina beldurrak zeuden. Inor ez dago prestatuaeginkizun erabat berri baterako. Gaurko kinka larrian ez dira harrigarriakhonelako erreakzioak: amorrua, izua, axolagabekeria, zinismoa,sinesgogortasuna, etsipena… Hobe genuke horretaz oroitu eta ohi bainozuhurragoak izan, bihozberaxeagoak, supermerkatuetako korridoreetangarrasika besteak iraintzen ibili baino.

Dena dela, eta Asiako etniak bereizteko dugun zailtasun gaindiezinaalde batera utzita, kutsatzearen erru guz�a ez dute «haiek»: errua, errudunbat bilatu behar bada, gurea da dena.

 

 

Lekualdatzeak 

Mundua leku zoragarri eta basa�a da oraindik. Uste dugu dena esploratudugula, baina badira mikrobio-unibertsoak erabat ezezagunak zaizkigunak,eta badira espeziearteko elkarreraginak susmatu ere egiten ez ditugunak.

Ingurumenarekin dugun agresibitatea dela-eta, gero eta gertatzenerrazagoa da guk kontaktua izatea patogeno berri horiekin, berriki artelasai baitzeuden beren txoko naturaletan.

Deforestazioak gure presentzia aurreikusten ez zuten habitatbatzuetara hurbildu gaitu, eta hirigintza bridagabeak beste horrenbeste.

Hainbat animalia-espezieren ahitze azeleratuak haien hesteetan biziziren bakterioak beste norabait aldatzera behartzen ditu.

Abeltzaintza intentsiboak, nahi gabe ere, kul�bo berriak sortzen ditu,eta, haietan dene�k ugaltzen da.

Gutako nork jakin dezake zer askatu duten Amazonian joan den udangertatutako suteek? Nork aurreikus dezake berrikiago Australian izandakoanimalia hondamendi�k zer etorriko den? Zientziari ezagunak zaizkionmikroorganismo batzuek agian aberri berri bat behar dute berehalaxe, etazer aberri hoberik gu baino, asko baikara eta gero eta gehiago izanenbaikara, hain erraz kutsatzen baikara, elkarri estuki lotuak eta egun guz�ahara eta hona ematen baitugu?

 

 

Profezia errazegia 

Birusak ingurumenaren txikizioak eragindako beste iheslari askoren artekobatzuk dira. Bakterio, onddo eta protozooak bezala. Egozentrismo pixka batalde batera uztea lortuko bagenu, ohartuko ginateke ez direla mikrobioberriak gure bila datozenak, baizik eta gu garela haiek xaxatzen ari garenak.

Janari premia gero eta handiagoak milioika pertsona behartzen ditubakean utzi beharko genituzkeen animaliak jatera. Afrika mendebaldean,esate baterako, piz�a arriskugarrien kontsumoa gora egiten ari da,

saguzarrena besteak beste, eta oraindik haiek dira, adibidez, zoritxarrez,Ebolaren gordailua eskualde hartan.

Saguzarren eta gorilen arteko kontaktua –haiengandik aise pasatzenda Ebola gizakiengana– aiseago bihurtu da arboletan fruitu heldu gehiegidagoene�k; ugaritasun hori ezohiko euriteen eta idorteen txandatze geroeta basa�agoaren ondorio da, eta hori, berriz, klima-aldaketaren ondorio…

Zorabioa sortzen du. Kausa eta ondorioen kateamendu izugarria,hilgarria. Baina gero eta urgenteagoa ari da bihurtzen gero eta jendegehiago elkartzea holako kateamenduetan pentsatzeko. Zeren haiekbukatzen direnean baliteke beste pandemia bat piztea, hau baino latzagoa.Eta haien jatorri urrunean, egon, be� gu eta gure jokabidea besterik ezdago.

Hasieran enfasi pixka ba� bide eman diot aditzera eman dudaneangertatzen ari dena lehen ere gertatua zela eta aurrerantzean ere gertatukodela. Ez zen bat-bateko profezia bat. Ez zen profezia ere. Izan ere, oraingehitzen ahal dut, burua hotz, Covid-19arekin gertatzen ari den guz�a geroeta maizago gertatuko dela. Kutsaldia sintoma bat baita. Infekzioa, ordea,gure ekosisteman dago.

 

 

Euria eta eguzkia batera 

Laurogeiko hamarkadan, ile harrotua zegoen modan. Egunero laka mordoabotatzen zen airera, litroak eta litroak. Gero jakin genuenklorofluorokarbonoak ozonosfera zulatzen ari zirela eta eguzkiak kiskalikogintuela baldin eta araurik jartzen ez bagenuen. Denek aldatu zutenorrazkera, eta salbatu zen gizateria.

Orduko hartan efizientzia erakutsi genuen, baita lankidetzarako jarreraere. Baina ozono-zuloa erraza zen irudikatzen, zulo bat zen, eta denok garazulo bat bisualizatzeko gai. Gaur egun, ordea, gogoan harrapatzen askozzailagoa den zerbait irudikatzeko eskatzen digute.

Hona gure garaiko paradoxa bat: errealitatea gero eta konplexuagoabihurtzen ari den bitartean, guri gero eta zailagoa egiten zaigukonplexutasuna bere horretan onartzea.

Errepara diezaiogun, esate baterako, klima-aldaketari: lurrekotenperaturaren igoeran zerikusia dute petrolioaren prezioari buruzkopoli�kek eta oporretarako gure planek, korridoreko argia itzaltzeak etaTxinaren eta Estatu Batuen arteko lehia ekonomikoak; zerikusia du azokanerosten dugun haragiak eta deforestazio basa�ak. Arlo pertsonala eta arloglobala hain modu enigma�koan txirikordatzen dira, non akitu egitenbaikara arrazoinamendu bat bilatzen hasi baino lehenago ere.

Ondorioak are okerragoak dira: alde bate�k Amazoniako suteak,beste�k Indonesiako eurite uholdezkoak; mendeko udarik beroena, bainabaita negurik hotzena ere. Zientzialariek ohartarazten digute agian ezdugula biziraunen, gero esaten digute egun sargoriei buruz ditugunirudipenek ez dutela ezer esan nahi, egun batek ez duelako esta�s�kaegiten eta kexatzen den pertsona batek are gutxiago.

Ziurtasun bakarra, azken batean, hau da: gure garunak ez dirudielabehar bezain ongi hornitua. Baina mesede eginen liguke lehenbailehenhornitzeak. Klima-aldaketak areagotu ditzakeen gaixotasunen artean,Ebolaz aparte, beste hauek daude: malaria, dengea, kolera, Lymea, Nilomendebaldeko birusa eta beherakoa, guretzat ezongi xume bat besterik ezdena agian, baina beste lurralde batzuetan arrisku larria dena. Munduagaltzetan kaka egiteko zorian dago.

Epidemia hau, beraz, gogoeta egiteko gonbidapena da. Berrogeialdikodenbora une egokia da horretarako. Zer pentsatu behar dugu, ordea? Ezgarela bakarrik gizateriaren partaide, baizik eta ekosistema hauskor etabikain bateko espezierik inbaditzaileena. 

 

Parasitoak 

Badira hamar urte oporrak Salenton ematen ditudala. Urru� egonda hangopaisaietan pentsatzen hasten banaiz –maiz gertatzen zait hori–, gogoraetortzen zaidan lehenbiziko gauza olibondoak dira. Ostuni�k itsasora doanbidean badira batzuk hain zahar eta handientsuak non ez zenuke esanenlandare direnik ere. Haien enborrak izugarri adierazkorrak dira, badirudisen�tzeko gauza direla. Batzuetan, nik ere sen�tu izan dut haietako batbesarkatzeko bulkada, haren indarraren apur bat neureganatzeko.

Xylella fas�diosa Gallipoli ondoan agertu zen lehenbizikoz, 2010ean.Han ekin zion iparralderanzko martxa patxadatsuari, olibondoak kilometrozkilometro kutsatuz. Hasieran, eguzkiak arbolaren hostoak pixka bat errezituela ematen zuen, baina denborarekin hezur huts bihurtu ziren arbolahaiek. Joan den udan, Brindisi�k Leccera doan autobidean barna nindoala,arbola grisen egiazko hilerriak ikusi nituen.

Hala ere, hamar urte ez dira aski izan mundu guz�a ados jartzeko. 

Xylella exis�tzen da.

Ez, Xylella ez da exis�tzen.

Xylellak olibondo guz�ak kutsatuko ditu.

Xylellak gaizki zaindutako olibondoak

baizik ez ditu kutsatzen

Xylella herbizidek sortua da.

Xylella Txina�k dator (errua be� txinatarrena!).

«Olibondo kutsatu bate�k

ehun metro inguruan

dauden arbola guz�ak moztu behar dira».

Aski da kare pixka bat ematea enborrei, garaibatean bezala. Inork ez ditzala, horra�k, olibondoakukitu.

Epidemia arazo erregional bat da.

Arazo nazionala da.

Arazo europarra da.

 

Bitartean, parasitoak aurrera egiten du eta hedatuz doa bere gogara.An�besen, Korsikan, Mallorcan ari da zabaltzen. Bidaiazale amorratua daXylella. 

 

Adituak 

Martxoaren 4a. Gobernuak eskolak Italia osoan ixteko agindua eman berridu, eta dagoeneko pertsona pare batekin aritu naiz eztabaidan.Kutsaldiaren garaiotan eztabaida nagusia da ea Covid-19a eta gripe arruntaberdinak ote diren. Baina baita ere hesi-neurriak arinegiak edo zorrotzegiakdiren.

Hasiera�k bere�k gertatu da horrelaxe: alde batean daude birusakjendea ospitalera bidaltzeko duen joera nabarmentzen dutenak, eta,bestean, kutsaldia neurriz gorako balioa eman zaion hotzeri soil bat baizikez dela iruditzen zaienak. Eskuak ohi baino maizago garbitzea aski iruditzenzaienak, eta herrialde osoa berrogeialdian jartzea eskatzen dutenak.«Adituek diotenez», «adituen arabera», «adituek, ordea, uste dute…».

«Zientziarentzat, egia da sakratua», idatzi zuen Simone Weilek. Bainazein da egia baldin eta, datu berberak erabilita, eredu berberez baliatuta,kontrako ondorioetara ailegatzen badira adituak?

Kutsaldian zientziak desilusionatu egin gaitu. Ziurtasunak nahigenituen, eta iritziak aurkitu ditugu. Ahaztua genuen horrelaxefuntzionatzen duela be�; are gehiago, horrela baizik ezin duela funtzionatu,zalantza sakratuagoa dela zientziarentzat egia bera baino. Baina orain ezzaigu interesatzen hori. Umeek gurasoei bezala begiratzen dieguzientzialariei eztabaidan ari direnean, behe�k gora. Eta gero gure arteanhasten gara eztabaidan. 

 

Multinazional atzerritarrak 

Adostasunik ez dagoen lekuan, belar txarrak hazten dira, harri-tarteetanbezala. Zientziaren belar txarrak, berriz, hauek dira: usteak, manipulazioakedo faltsukeria erabatekoak. 

Xylella laborategiko sorkaria da,

mul�nazional atzerritarrek sortua

gure olio-ekoizpena

belauniko jarrarazteko.

 

Are gehiago, Apuliaren lurrazal osoa

golf zelaiz tapizatzeko.

 

Klima-aldaketa

ziklo natural baten za� da.

 

Greta Thunberg mul�nazional

atzerritarren soldatapekoa da

eta barra-barra erabiltzen du plas�koa.

 

Koronabirusa bera ere

laborategiko sorkari bat da,

mul�nazional atzerritarrek sortua

gero guri txertoa saltzeko.

 

Beste txerto bat, enegarrena,

au�smoa eraginen diena umeei.

 

Urteroko gripeak Covid-19ak

baino jende gehiago hiltzen du.

 

Eta txinatarrek bazekiten.

Estatubatuarrek bazekiten.

Bill Gatesek bazekien.

 

Wuhanen, orduotan, �roka dabiltza kalean.

 

Libre dugu pentsatzea Cov-2a esperimentu militar sekretuak egiten arizen laborategi bate�k lapurtutako flasko bate�k zabaldu zela Txinakopopulaziora. Hipotesi hori, dudarik gabe, liluragarriagoa da saguzarreta�kabiatutako transmisioaren hipotesia baino, baina, horretarako, zoonosiabaztertu behar da –nahiz eta ezin konta ahala aldiz dokumentatu denfenomenoa izan– eta suposizio askoz arbitrarioagoak onartu: laborategi batbazela, proiektu militar bat ere bai, eta flasko bat lapurtzeko plana.Horrelako kasuetan, zientziak Ockhamen Labana deritzon arrazoibide-printzipioari atxikitzen dio, hau da, bide laburrena hartzen du. Ebazpenzuzena, seguruenik, sinpleena da, irudimen-ahaleginik txikiena eskatzenduena. Laborategi sekretuaren ideia�k abiatuta, jakina, film bat eginengenuke. 

 

Harresi Handia 

Hogei urtez sinetsita egon naiz Txinako Harresia dela gizakiak egindakoeraikuntzeta�k Ilargi�k ikusten den bakarra. Hala esaten zutelako sinestennuen, eta benetan pentsatu gabe edozein gauza sinesten ahal dugulako.Azkenean bertara joan nintzenean, eta han ordubete atzera-aurrera ibiliondoren, ohartu nintzen horrek ez zuela ez hanka ez buru. Harresiaizugarria zen, baina aski txikia. Ez zegoen mo�borik hain goi�k ikusi beharizateko.

Berri faltsuak epidemiak bezala hedatzen dira. Hedapena aztertzekoeredua berdina da. Okerreko informazio oker baten aurrean talde berakdaude: Kutsagaiak, Kutsatuak edo Kutsaezinak. Informazio horrek zenbateta gehiago izutzen, sumintzen edo amorrarazten gaituen, orduan etaerrazago kutsatzen gara.

Atzo nonahi irakur zitekeen epidemia moteltzen ari zela Italian. Gaurgoize�k adituak lanak izan dituzte kontrakoa frogatzen: ez dago moteltzehorren inolako frogarik, ez oraindik bederen. Berria, ordea, zabaldua zenbazterretan. Barra-barra zebilen Facebook-en, Twi�er-en eta gureWhatsApp talde mordoetan. Covid-19ak hegazkinez bidaiatzen duenbezala, gezurrak ziztu bizi-bizian hedatzen dira smartphoneen bitartez.

Azkenean, baten batek desilusioa izanen du ohartzean ez dela gertatumotelaldirik. Desilusioak beste burutazio batzuk sortuko dizkio epidemiazerga�k ez den moteldu azaltzeko, eta burutazio horiek aurrekoei gehitukozaizkie. Gure gutxi gorabeherako ideiek ere ekosistema bat osatzen dute,ekosistema mugarik gabeko bat, eta hartan edozein gauza gerta daiteke.

 

 

Pan jainkoa 

Haserre eta traizionatua sen�tu nintzen egunkariek kutsatuen kopurualehen orrian ez argitaratzea erabaki zutenean. Beste iturri batzuetara jonuen informazio bila. Kutsaldian informazio gardena ez da eskubide hutsa:profilaxi funtsezkoa ere bada.

Kutsagai den pertsonak zenbat eta informatuagoa egon –zenbakiez,lekuez, ospitaleetan diren gaixoen kopuruez—, orduan eta jarreraegokiagoa izanen du egoera horretan. Ez kasu guz�etan halere, be� izanenbaita ustekabeko erreakzioa izanen duen norbait, baina gehientsuenakjende zentzuduna gara. Simulazioek kontuan hartzen dute gure oharmenaepidemia moteltzeko faktore gisa.

Hala ere, lehenbiziko eguneta�k, izua hedatzearen erruduntzat jo izandira zenbakiak. Beraz, hobe ezkutatzea, edo ziren baino txikiagotzat

agerraraziko zituen konta-modu bat aurkitzea. Berehala ohartu ziren,ordea, horrela bai hedatzen zela izua: egia ezkutatzen badigute, den-denairuditzen zaigu den baino larriagoa. Handik egun pare batera, berriz hasiziren agertzen zenbakiak egunkarien lehen orrian, eta bertan jarraitzendute.

Irristada horiek harreman akastun baten seinale dira. Triangelusen�mental bat da, modernitatean ongi ez dabilena, hiru hauek ez baituguasmatzen elkar maitatzen: gu herritarrak, erakundeak eta adituak.

Erakundeak adituez fidatzen badira, ez dira gutaz fidatzen, emozioakkontrolatzeko dugun ahalmenaz alegia. Adituak ere ez dira, prak�kan,gutaz asko fidatzen, susmagarri bihurtzen den modu sinpleegi batean hitzegiten bai�gute. Erakundeak, berriz, lehendik ere susmopean genituen, etabe� izanen ditugu susmopean. Horrega�k itzuli nahi dugu adituengana,baina zer aurkituko, eta zalantzan sumatzen ditugu. Azken batean,segurtasun faltan okerrago jokatzen dugu denok, eta horrek guganakomesfidantza areagotzen du.

Birusak sorgin-gurpil hori jarri du agerian, mesfidantza-gurpil bat,zientziak gure egunerokotasuna ukitzen duen ia bakoitzean gertatzen dena.Eta sorgin-gurpil horreta�k sortzen da izua, ez zenbakieta�k.

Izan ere, izua Pan jainkoaren asmakuntza zirkular bat da. Jainkoak,tarteka, halako garrasiak egiten zituen, ezen bera beldurtzen baitzen bereahotsa adituta, eta ihesi ere ateratzen bere buruaz izuturik. 

 

Egunak kontatu 

Email bat jaso dut ares�an. Bilkura batean parte hartu behar nuenZagreben. Honakoa zen asmoa: diziplina eta herrialde askotako adituakbiltzea eta elkarrekin bilatzea europar izatearen esanahia. Antolatzaileek,ordea, nire «parte-hartzea birpentsatzera» gonbidatu naute. Agintarieskudunek lurralde arriskutsueta�k etorri behar zuten adituei ez etortzekoaholkua eman diete. Italia horien artean dago, baita Txina, Singapur,

Japonia, Hong Kong, Hego Korea eta Iran ere. Goi-bileratxo bitxia.Kutsatzaileen G7a.

Epidemiak aurrera egin eta kutsatuak ia ehun mila direnean, nireegutegia hankaz gora jarri zaidala onartu beharko. Martxoa aurreikusi ezbezalakoa izanen da. Apirila, ikusi behar. Kontrola galdu izanaren sentsaziobitxi bat da, ez nago horretara ohitua, ez diot gogor egiten ordea. Ez dagobertan behera utzitako konpromiso horietako bakar bat ere aurrerago beteez daitekeenik; bestela, besterik gabe, bertan behera gelditu dadila, ki�o.Garrantzi handiagoa duen zerbait dugu parez pare, eta horrek merezi dugure begirune eta arreta guz�a. Horrek eskatzen du ahal dugun sakrifizioeta erantzukizun guz�a.

Krisi honetan, gauza askok denborarekin dute lotura handia. Denboraantolatzeko moduarekin, edo hari zukua ateratzeko edo jasatekomoduarekin. Gure ordez erabakiak hartzeko eskubidea ebatsi digun indarmikroskopiko baten mendean gaude. Larriturik eta amorraturik sen�tzengara, auto-ilara batean harrapatuta bezala, baina inor ere izan gabeinguruan. Estutasun ikusezin honetan, normaltasunera itzultzea da guredesio bakarra, eta uste dugu horretarako eskubidea dugula. Bat-batean,gure ondasunik sakratuena bihurtu da normaltasuna, orain arte ez diogusekula halako garrantzirik eman, eta, bi aldiz pentsatzen jarrita, ez dakiguzehazki zer den ere, baina hara itzuli nahi dugu.

Normaltasuna etenda dago ordea, eta inork ezin jakin zenbatdenborarako. Orain anomaliaren garaia da, bertan bizitzen ikasi behardugu, hura onartzeko arrazoiak aurkitu, hiltzeak ematen digun beldurrazharatago. Segur aski, egia da birusek ez dutela adimenik, baina honetan gubaino trebeagoak dira: berehala aldatzen dira, ongi dakite egokitzen.Komeni zaigu haiengandik ikastea.

Gauden kale itsuak ondorio izugarriak izanen ditu: lanpostu galduak,pertsiana itxiak, sektore askoren gainbehera, eta gutako bakoitzak aski duberearekin. Gure zibilizazioak edozer jasan lezake, baina ez moteltzea,ordea. Baina gero zer gertatuko den pentsakizun konplexuegia da niretzatorain, ez naiz hari heltzeko gauza, ezin.

Ailegatzen direnean onartu beharko berritasunak, banaka-banaka.

Honako laguntza-eskari hau ageri da 90. salmoan, eta maiz etortzenzait gogora ordu hauetan:

Erakutsiguzu geure egunen kontua eramaten,

jakinduriaren erdimuinaz jabe gaitezen.

Epidemian kontuak eraman besterik egiten ez dugulako etortzen zaitgogora beharbada. Kutsatuak eta sendatuak kontatzen ditugu, hildakoakkontatzen ditugu, ospitaleratuak, eskola-egun galduak, burtsan galdutakomilioiak eta milioiak, saldutako maskarak eta testaren emaitza jakiteko faltadiren orduak; foku hurbileraino dauden kilometroak eta hotel-erreserbaezeztatuak; gure loturak eta gure ukoak. Eta behin eta berriz kontatzenditugu egunak, batez ere horiek, larrialdi hau bukatzeko falta diren egunak.

Iruditzen zait, hala ere, salmoak bestelako kontaketa bat iradokitzendigula: Erakutsiguzu geure egunen kontua eramaten, egun horiek aintzathartzen ikas dezagun. Egun guz�ak, are tarte lazgarritzat hartzen ditugunhoriek.

Gure baitan kontu egin dezakegu Covid-19a gertakizun berezia dela,bakana, zorigaitz edo kalamitate bat, eta erru guz�a besteena delaoihukatu. Libre gara hori egiteko. Edo, bestela, kutsaldiari zentzu bataurkitzen saia gaitezke. Denbora hori hobeki erabili, normaltasunaknormalean uzten ez digun horretan pentsatu: nola ailegatu garen hona,nola bizi nahi dugun hemendik aurrera. Egunen kontua eraman. Bihotzjakintsua lortu. Sufrikario hau guz�a alferrikakoa izan dadin galarazi.

Notas

[←1]Nerd: zientzia gaietarako monomania duen frikia.

[←2]SIR : Suscep�bles, Infected, Recovered edo Removed. Kutsagaiak, Kutsatuak etaKutsaezinak nahiz Kenduak (Sendatuak edo Hilak direlako). SIR eredua epidemienhedapena aztertzeko erabiltzen den eredu matema�ko bat da.