UZTARO, 21 - 1997, 45 - 67 45

Kontrabandisten aurkakoneurriak XVIII. mendeko Euskal

Herrian: “leku sakratuen”desagerpena

Alberto Angulo MoralesEHUko irakaslea

Aurkezten dugun ikerlan honen asmoa XVIII. mendeko Euskal Herrianguztiz gatazkatsua den arazo bati, kontrabandoari, emandako erantzunezberdinen balioa neurtzean datza. Badirudi, Euskal Herriko lurraldeetan biziziren partaide historiko gehienek (bai Foru-Aldundiak, bai biztanleria, baiEspainiako Erret Ordezkariak) kontrabandoari erantzunen bat eman nahiziotela; ondorioz, aktore historiko bakoitzaren nahiak kontuan hartuz,amankomun bihurtutako arazo horri aurre egiteko asmoz, estrategiak,akordioak eta gatazkak nolakoak izan ziren ikusi ahal izango dugu. Azkenfinean, Euskal Herrian zeuden erakunde guztien nahia zen legez kontrakoiharduera erabat arriskutsu hori desagertzea; horretarako kontrabandisten etagaizkileen ohiko trikimailuak desagertarazi nahi zituzten. Are gehiago,kontrabandisten babeslekuak desagertu ondoren, Euskal Herriko lurraldeeneta biztanleriaren kontrola erraztu zutelakoan zeuden. Horregatik, artikuluhonetan ikertu nahi izan dugun gaia XVIII. mendeko Estatu Berriarengarapenarekin guztiz loturik dago.

The aim of this work is to measure the values of different answers given tosmuggling, a conflictive business in the Basque Country of the XVIII century. All historicalmembers of the Basque lands (County Councils, population, Spanish representatives) triedto face up to smuggling; in consequence, considering the wishes of each of these historicalactors, we will see which were their strategies, agreements and conflicts to undertake theproblem and how were they like. Actually, the wish of all Basque institutions was thedisappearance of dangerous smuggling; they pretended to stop the illegal operationscarried out by smugglers and other malefactors. Furthermore, after making disappear therefuges for smugglers, authorities thought they had a greater and better control on Basquelands and population. For this reason, the matter we write on in this article is closely relatedto the development of the New State in the XVIII century.

HISTORIA

Erregimen Zaharrean zehar, kontra-bandoaren arazoa sarritan planteatuda, eta legez kontrako ekintza honenegileen aurkezpena erabat ezberdinaizan ohi da, ikuspuntuen arabera.Euskal Herriko kontrabandoaren mun-duari lotzen zaizkion ezaugarriak mo-du anitzetan ikertu dira; ondorioz,interpretazioak oparoak bezain kon-trajarriak izan dira. Ildo honetatik jarrai-tuz lantxo honetan ikertu nahi dugunpuntu nagusia hauxe da: Euskal Herritikkanpoko botere handiek (hots, Espai-niako Koroak zein Kalagorriko Apezpi-kuak) nahiz Euskal Herriko AldundiekXVIII. mende osoan zehar (bereziki,bigarren zatian) harturiko neurriak etaerabaki judizialak euskal lurraldeetanhan-hemenka ibiltzen ziren margina-tuen eta gaizkileen aurka (kontzeptuhonetan pertsona-mota asko sartzenzirela kontuan hartuz, besteak beste,kontrabandistak, lapurrak, eskaleak,pobreak, garai hartako komuniteetatikkanporatuak, etab.).

Mendearen hasiera-hasieratik,Euskal Herriaren eta Espainako Koroaborboiaren arteko istiluak, hika-mikaketa borrokak inoiz baino gehiago ugal-du ziren, esparrurik eztabaidatuena

kontrabandoarena zelarik. “Gauekolan”aren edo kontrabandoaren kon-tzeptuan sarturik zeuden delitu-motak,pentsa dezakegun baino zabalagoakziren, garai hartako izkribuek erakus-ten diguten bezala; esate baterako,Erregimen Zaharreko arautegietan ezziren ezberdintzen kontrabandoa etairuzurra: sarritan nahasturik aurkitu ohiditugu (Angulo 1995a: 173-174).Nahasketa handi hau kontuan harturik,XVIII. mendean Arabako Aldundiakharturiko erabakiak ez zaizkigu hainarraroak irudituko. Zehazki, EspainiakoKoroak Arabako Aldundiari herrialdehartako kontrabandisten kopurua mu-rriztuz joan ordez, gero eta handiagoazela azaltzeko asmoz, gutun adieraz-garri ugari bidali zion, zeintzuetanegoera hori kontrolpean mantentzekomota guztietako neurriak erabili beharzituela gogorki esaten baitzion1.Euskal Herriko kontrabandoaren gara-pena bereziki loturik zegoen Espaina-ko Erregetza borboiaren asmo nagu-siekin, baita XIX. mendean sorturikoForuen edo lege berezien babespena-rekin ere. Egia esan, XIX. mendeanzehar Foruen eta kontrabandoarenarazoak erabat loturik agertzen zaiz-kigu eta bata bestea kontuan hartzeke,erabat ulergaitza litzaiguke.

UZTARO, 21 - 1997 46

1. Valparaiso Kontea nahiko kezkatuta zegoen Arabako lurraldeetan tabako-kontrabandoa gehituzbaitzihoan eta, ondorioz, Arabako Diputatu Nagusiari gutun adierazgarri bat bidali zion, ondokoaesanez: «ocasionando notable decadencia en los valores de la Renta y lo que es más sensible laperdida de los muchos vasallos que con abandono de sus casas y familias se dan al Contrabando,sufriendo los castigos». (A)RABAKO (L)URRALDE (H)ISTORIKOAREN (A)GIRITEGIA. (D)OKUMENTAZIO

(H)ISTORIKOA. 286-10 Leg. Alde batetik, mezu honen bidez, Valparaiso Konteak lurralde zehatz batekoagintari nagusiari zeintzuk izango ziren gaueko lanaren ezezko ondorioak eta emaitza txarrak(ekonomiari zein kontrol sozialari dagokienean) adierazi nahi zion. Geroago, Carlos III. ministroen iritziaargiro azaltzen zaigu, 1770ean Miguel de Muzquizek euskal probintzia batzuetatik Gaztelara etaNafarroara zamariak tabako gehiegi sartzen ari zirela zioen,, «arruinandose tantos Vasallos, y familiasquanto son los procesados, que llevados de su codicia, y atraidos de las cercanias, y facilidad con quehallan el genero en essa Provincia se entregan al fraude». Horrela, erakunde bakoitzaren asmoakerabat ezberdinak zirela esan beharrik ez dago, baina, aldi berean, beren helburuak aurreratzekohitzarmen garrantzitsu batzuk lortu zituztela ez dugu ukatzerik. Haietariko bat, garrantzitsuena izangodenik esan nahi ez badut ere, talde etniko, sozial eta legez kanpoko batzuk agintarien kontrolpeanjartzeari zegokiona zen eta, helburu honen menpean zeudenak, besteak beste, ijituak, gaizkileak,lapurrak eta kontrabandistak ziren.

Euskal Herriko kontrabandoarenarazoari buruzko zehaztasun batzuk

Kontrabandoaren garrantzia neur-tzea zaila da. Alabaina ez da gurenahia horren balorazio ekonomikorikegitea, XVIII. mendeko kontrabandoa-ren aurkako neurri politikoen atzeanezkutatzen diren arrazoirik sakonenakaztertzea baizik. Honetan Koroa zeinEuskal Herriko probintzien agintariakbat zetozen: batzuen eta besteenlehentasuna, gizartearen eta gizarte--talde guztien kontrola bereganatzeazen. Goiko giza taldeetakoen ustez,biztanleriaren kontrola zen konpon-tzeke zegoen arazorik handienetarikobat.

Hori dela eta, oro har kontrol eska-seko biztanleak eta baztertuak agintea-ren eskupean biltzeko ahaleginakareagotu ziren, esaterako erakundeberezietara sarraraziz2, edo besterikgabe lurraldetik kanporatuz. XVIII.mendeko Euskal Herrian ibili ziren bi-daiari atzerritar gehienek bidai liburue-tan aipamen amankomun bat errepika-tu ohi zuten: Euskal Herriko hiri han-dienetan –eta, bereziki, Gasteizen–aduanetako jagoleen miaketak jasanbehar zituztela eta, aldi berean, bideakez zirela beren jatorrizko herrietakoakbezain ziurrak aldarrikatzen zuten.Martin Zeillerek, XVII. mendeko lehenerdialdean egindako bidaia bateanazaltzen zuenez, «por toda Españatiene el viajero que resistir las desa-gradables molestias de los guardiasde las puertas, que piden pequeñosregalos a los que salen de la ciudad yVitoria es el comienzo de esta desa-gradable costumbre de importunar al

viandante»3. Euskal Herriko sistemaaduaneroa zail samarra zen, labirintobaten antza zuelarik, baina konplexu-tasun honek iturburua Espainiako Ko-roaren asmo nagusian zuen: «estable-cer y asegurar al Rey una renta muygruesa, prompta y efectiva» (Portillo1991: 465), eta honek kontrabandoamenperatzera bultzatzen zuen, adua-nak baitziren diru-iturririk funtsezkoe-nak. Juan José Laborda Martínekadierazten duenez, Espainiako Koroakuste zuen iruzurra eta kontrabandistakEspainiako herrialde guztietatik desa-gertaraztea Erret Ogasunaren garape-nerako ezezik Gaztelako ekonomiarenonerako ere ezinbestekoa zela (Labor-da 1981: 80). Koroaren asmo hauekondo erakusten diguten moduan, XVIII.mendean kontrabandoa nahiko ba-rreiatuta zegoen Espainia osoan ze-har, punturik beroenak Gibraltarrekoesparrua, Katalunia, Pirinioak, EuskalHerria eta Extremadurako muga luzeazirelarik. Euskal Herrian bereizi behardira, alde batetik hiru probintziak(Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa), etabestetik Nafarroako erreinua, zereneta garai hartan aduanei dagokienezNafarrako guneak berezko antolaketazuen (Tablas izenarekin ezaguna zenegitura) (García Zúñiga 1992: 195-207; Bartolomé 1991: 139-163).

Kontrabandoaz hitz egiterakoan,eleberrietako edo filmeetako irudiaketortzen zaizkigu begietara: ekintza le-gez kontrako baina onuragarri hauetanherri xehearen partaidetza erakustendigutenak alegia. Egia esan, nahiz etalogikaz argudio hau guztiz onargarriaden, hortaz aurki dezakegun informa-zioa oso eskasa da. 1788ko irailaren

UZTARO, 21 - 1997 47

2. Hor ditugu, adibidez, marginatuak hartzeko XVIII. mendeko ilustratu eta boteretsuek sorturikoerakunde berriak: Casas de Piedad, Hospicios eta Casas de Misericordia. Angulo 1995b: 23-36. Gaihonetaz ikus dezakezue Gracia, 1993 eta 1995.

3. Santoyo 1972: 80. Pasarte hori Itinerarium Hispaniae oder Rais Beschreibung durch dieKönigreich Hispanien und Portugal (Nuremberg, 1637) izeneko liburutik hartutakoa da.

20an Nafarroako aduanetako jagoleeiburuz egindako txosten batean, irakurdezakegu nolakoa zen herri xehearenpartaidetza ekintza hauetan:

A los sugetos que notoriamente seexercitan en el fraude y suelen ser bienconocidos por los resguardos de lasfronteras, seria util perseguirlos en susmismas Casas, embargandoles desdeluego los bienes que tengan, y procu-rando su prision para imponerles elcorrespondiente castigo precediendopara esto una informacion secreta contestigos de vista que se remita a VE. enque resulten sus nombres y vecinda-rios, y que se emplean en el contravan-do, solos o acompañados con otros,aunque falte la aprehension Real detavaco o genero, por la cautela yprecaucion con que caminan4.

Gutun baten pasartetxo honetanargi eta garbi ikusten da zeintzuk zirenaduanetako jagoleek erabili beharzituzten armak (besteak beste: ixilpekoinformazioak, salaketak, zelatarientxostenak, etab.). Horrela, Blas de Vi-vancok –Lastraseko erretoreak– eginzuenak ez gaitu harrituko. PedroJacinto de Alavaren kontaketaz balia-tuz, badakigu erretore honek Balmase-dako aduanetako kudeatzaileariVirginia tabakoko bost libera emanzizkiola «manifestandole las habiapuesto en su poder un vecino bajo deconfesion»5. Apaiz honen deskribape-na ontzat hartuz gero, aitorpena elizki-de baten azkenengo aukera izangozela argi legoke, baina, kontrabando--munduaren barnean sarritan gertatuohi zen bezala, bai salatarien bai jago-leen bai kontrabandisten azalpenakkontu handiz hartzekoak dira, azkenfinean, egileek aitorpen hauen guztienbarruan asmo zehatzen bat adierazinahi zuten eta. Nire aburuz, pasarte

hauetatik atera dezakegun informazio-rik interesgarriena Euskal Herriko he-rrixka eta hiri guztietan kontrabandoa-ren onarpena nahiko zabaldurik ze-goela azaltzean datza. Hori zela eta,Koroak egoera horri aurre egiteko motaguztietako neurriak hartzea funtsez-kotzat jotzen zuen. Gainera, kontra-bando orokor honekin batera, Espai-niako Koroaren zerbitzariek eta EuskalHerriko Aldundiek beste kontrabando--mota batzuk (konkretuki, zamariekzein bidaiariek zein arloteek egindakokontrabandoa eta iruzurra) bukarazte-ko ahalegin eta baliabide asko jarrizituzten.

Ikusi ahal izan dugun bezala, kon-trabandoaren aldetik, Euskal Herriabaino gune gatazkatsuagorik aurkitzeaez zen batere erraza, baina, XVIII.mendearen hasieratik neurri osoeraginkor batzuek Espainiako Koroariegoera hura desagertarazten edo gu-txitzen lagundu zioten. Besteak beste,Koroaren eta Araba, Bizkaia eta Gi-puzkoako Aldundien arteko hitzarme-nak dira neurri hauetako aipagarrie-nak, José Mª Portillo Valdésen ustez.Akordio-andana hau 1723 eta 1727bitartean egin zen, bi alde sinatzaileek(Koroak eta Aldundiek) eginiko ituneibalio guztiz kontrakoak eman zizkio-telarik:

a. Koroak zioen –edo, hobeto esan-da, uste zuen– eskuratutako paktuaarautegi berri bat besterik ez zela eta,ondorioz, akordio hori izendatzekocapitulaciones hitza erabil i zuen.Honekin, arautegi honen lerroek aitor-tzen zutena Erret Haziendaren asmoabesterik ez zela adierazi nahi zuen Ko-roak, eta bide batez, hitzarmen honensinatzaileak ez zirela parekoak.

UZTARO, 21 - 1997 48

4. (S)IMANCAS-EKO (A)GIRITEGI (O)ROKORRA. Secretaría y Superintendencia de Hacienda. 2.265 Zbk.Leg.

5. SAO. Dirección General de Rentas (2ª Remesa). 4.621 Zbk. Leg.

b. Euskal aldundiek, berriz, besteberba bat erabili zuten: Convenciones.Hitz hau erabiliz, sinatzaileak berdinakzirela azpimarratu nahi zuten, eta, aldiberean, akordioa inondik inora ez zelaKoroaren agindu soiltzat hartua izango.

Hemen ez dugu bi interpretaziohauen artean zuzena zein den ikertunahi, batik-bat biak egiazkoak zirelagaudelakoan. XVIII. mendearen hasie-ratik, dinastia berriak Espainiako lurral-de guztien arteko berdintasuna (hots,batasun administratiboa) ezartzekoburu-belarri lan egin zuen, helburu ho-nen bila zuzenduz ahalegin gehienak.Felipe V.ak eginiko aldaketarik aipaga-rriena Euskal Herriko barneko adua-nak lekuz aldatzeko saioa izan zen.1717an. José Rodrigo Felipe V.arenidazkariak Gipuzkoako Aldundiari argi-tu nahi zionez, hura garrantzi handikoaldaketa zen Erret Haziendaren egiturazein osasuna sendotzeko. Alabaina,handik hiru urtera Koroako zerbitzariakkonturatu ziren porrot handia bilakatuzela eta eginiko aldaketa guztiakahalik eta lasterren atzera bueltatzekoagindua eman zuten. Une hartan, Eus-kal Herriko instituzioek eta gizarte-taldegehienek erabaki hori garaipentzat har-tu zuten, eta beraz hitzarmen berri bategiteko momenturik aproposena zela-koan zeuden. Paktu hau sinatzeko pro-zesua nahiko luzea egin zitzaien euskalaldundiei eta, gainera, herrialde bakoi-tza bere aldetik ibili zen. Lehenengosinatu zena Arabako Aldundiarekineginikoa izan zen, 1723an; eta 1727anbeste idazki bat osatu zuten Bizkaikoeta Gipuzkoako Aldundiekin sinatzeko.

Portillo Valdések azpimarratu due-nari jarraituz, hitzarmen hau EuskalHerriko Aldundietako nahientzat onu-ragarria izan ezezik, Espainiako Ko-roaren asmoentzat baliagarria izan zen.Hitzarmenari esker, badakigu EuskalHerriko barneko aduanek ohiko lekue-tan ipinita jarraituko zutela, eta paktua-ren emaitza konkretu hau, euskal era-kundeen aburuz, lorpen arrakastatsu-tzat hartu zen. Aldi berean, ondoriohorrek borboien nahiekin zerikusirik ezzuela eta, logikaz, atzerapauso bat zi-tzaiela suposa dezakegu, baina lerrotartean miaketa sakonagoa eginez, ha-sierako inpresio ezkor hori erabat alda-tzen da. Aduanak ohiko lekuetara itzul-tzeaz aparte, bi itunetan beste motaaskotako gaiak ukitu, eztabaidatu etaonartu ziren.

Lehendabizikoz, euskal Aldundiekbere lurraldeetan ipinitako agenteekkontrabandoaren aurkako borrokanparte hartzeko baietza ematen zuten(justicias ordinarias deritzatenak eta,geroago, Araban Alcaldes de Her-mandad). Eginkizun honen bitartez,paktu hauetatik aurrera, EspainiakoKoroak Aldundien eta hauen menpe-koen laguntza eta elkarlana lortzenzuen. Egia esan, egoera hori ez zenguztiz berria, zeren eta XVII. mendea-ren bukaeran Arabako Aldundienordezkariek ideia bera aurrera eramannahi izan baitzuten. Koroa, tabakoarenerrentari dagokionean, aldaketa sakonbatzuk egiten saiatu zen XVIII. men-dearen hasieran6, baina arazoak ber-piztu ziren Kantabriako AduanetakoGobernadore berria Arabako Biltzar

UZTARO, 21 - 1997 49

6. Felipe Ortuño de Aguirre, Gasteizko auzokide ospetsu bat, Luis de Loyo Maedak sinaturiko ErretAgindu batekin Gasteizko alkatearengana abiatu zen. Erret Agindu honek zioen Aguirrek botere guztiakzituela Gasteizen bertan tabako-aduana berri bat eraikitzeko, ekintza hori izan baitzen «de sumacombenienzia para su Magestad y aumento de su Real hazienda». ALHA. Aktak. M-19. 1684koapirilaren 19ko Biltzar Nagusia (arratsaldez). 442r. Fol. Gasteizko Alkateak, Bernardino de Isunzak,eginiko lehendabiziko erantzuna gogor samarra izan zen eta, foru-baimenaren bidez, Ortuñok zeramanagindua baliogabetu zuen.

Nagusiei foru-baimena eskatzera joanzen unean. Diego Manuel de Esquibelgobernadore berriak aduanetako jago-leen kopurua gehitzeko Erret Aginduabazuen, baina Arabako Biltzarrak bai-mena ezeztatu zion, eta Koroarenerantzuna gogor samarra izan zen,Arabako komisiodunei Madrileko gor-tera deituz. Koroak tabakoaren errentakontrolpean izateko aduana eta jagoleberezi batzuk jartzeko grina erakutsizuen berriro. Hasieran, Arabako legeberezien aurkakoa zenez, Aldundiarenoposizio garbia aurkitu zuen. Haatik,denboraren poderioz, aldundi arabarrajabetu zen egoera honetatik ateratzeaez zela izango aurreko mendean be-zain erraza, eta presaren presaz pro-posamen berri batzuk garatu zituen.Horietako garrantzitsuena zera izanzen: Koroak tabako-kontrabandoarenborrokan Arabako alkateen partaidetzaonartzea, aduanetako jagoleen lanaonuragarriagoa izango baitzen Arabakomugetan soilik jarrita geratuta7. Ideiahau aldarrikatuz eta babestuz, ArabakoAldundiko Diputatu Nagusiak Espainia-ko Koroaren ordezkariei nahiko txosteneta eskaera bidali zizkien, berak bul-tzaturiko egitasmo honen balioa gora-tzen zutelarik. Arabako agintarienaburuz, gainera, irtenbide berri horrekKoroaren asmo nagusiari lagundukozion, hots, hiru probintzietako bazterguztietan garatzen zen barneko kon-trabandoa, oso garaturik zegoena,desagertaraziko zukeen.

Helburu hori lortzeko asmoz, botereprobintzialek Koroari tabako eta besteekoizkin batzuen kontrabandoarenaurkako borrokan baliabide nagusiguztiak eskainiko zizkioten, batez ereherri guztietako alkateak eta justiziak.Neurri hau eskaintzean, Diputatu Na-gusiak Arabako haranetan eta herrie-tan egiten zen kontrabandoaren aurka-ko borrokaren arduraz jabetu nahizuen. Arabako Aldundiak aduanetakojagoleen kokapena herrialde honetakomugetan finkatzea erabat komeniga-rria izango zela planteatzen zuen, bai-na barneko kontrola Arabako herriguztien alkateen edo justizien karguizatea hobesten zuen. Koroak Probin-tziak garaturiko proposamena begionez ikusi eta ideia aurrera eramatekobeharrezkoak ziren baldintza eta bai-men osoak eman zizkion aldundi ara-barrari. Laburbilduz, akordio honekinFelipe V.aren arrakasta barneko kon-trabandoaren aurkako borroka tokikoagintarien eskuetan uztea izan zelaesan dezakegu.

Aldi berean, elkarlanaren proposa-menaz gain, Euskal Herriko foru-era-kunde gehienek zioten aduanetako etatabako-errentaren jagoleen lanakarazo larriak sortzen zituela, berezikilurralde hauetako biztanleriari dagokio-nez. Esaterako, 1818an InfantadoDukearen lurraldeetako alkate nagusibatek –Forondakoak– Kantabria Barru-tiko Gobernatzaileari bidalitako salake-

UZTARO, 21 - 1997 50

7. Arabako lege berezien eta nahien defentsa primeran ikusten da hurrengo pasartean: «ser cosamuy Zierta que semejante nobedad E Yndroducion No puede dar aumentos a la renta del Tavaco niEbitar los fraudes que se cometen en ella, sino es antes bien repetirlos y perxudicarle Sus Yntereses, yaun a los demas de puertas y diezmos, como podra hacer constar Yncontinenti, que an decaido enmas de una tercera parte de su valor regular; porque no Estando los Guardas y ministros de ella a lasalida para Castilla, Aragon y Navarra, sino es dentro de la Provincia y lugares de ella, dexan abierttoel paso a los defraudadores, para que con maior livertad puedan salir por Caminos y beredasEscusadas, demas de las Ynponderables Estorsiones que Executan con los arrieros, antes de llegar alas Aduanas y que ia se ban Empezando a Experimentar con el motivo de si lleban o no tavacos parasacar a Castilla y demas partes tan perjudiziales a el Trafico y comercio que llegara el Caso de que seExtinga y acabe Sin que aya alguno que se dedique al transporte y conducion de Jeneros ningunos».ALHA. Aktak. M-26. 1714ko uztailaren 16ko Biltzar Nagusia. 113v.-114r. Fol.

ta dugu, Gasteizko aduanako jagole--talde batek herri honetako auzokidebaten etxeari legez aurkako miaketabat egin nahi izan ziolako8. Lehenago,XVIII. mendean zehar, mota askotakolegez kontrako kasuak aurki ditza-kegu: jagoleen eta arabarren artekoistiluak, borrokak, irainak, lotsaizunak,etabar. Bizkaian eta Gipuzkoan ere,nahikoa gertakizun antzekoak ager-tzen zaizkigu. Nekazari bizkaitarrekborboien Erret Ogasunaren ordezka-riak gaizki ikusiak zituzten, jagole hauenpresentzia euskaldunen legeen aurkakoegoeratzat hartzen zuten eta9. Aurka-kotasun honen ondorioz, gogorkeria-ren agertzeari aukera galanta emanzitzaion, sarritan logikarik gabekoistiluak eta borrokak sortu zituelarik.Jagoleen gogorkeria bazter guztietarazabalduz joan zen. Iñigo Ortes deVelascok, Arabako Diputatu Nagusiakzioen bezala, aduanetako gobernatzai-leari bidalitako oso gutun adierazgarribatean: «no parece sino que estanpersuadidos de que complacen a SuMagestad con la violencia de sus va-sallos»10. Egia esan, objektiboki, aldebaten eta bestearen portaerak nahikogogorrak izan ziren eta, gainera, borro-

ka honetan benetako aurkariek (Koroaketa hiru herrialdeetako agintariek) inoizez zuten ezer egin isti lu hauekinbukatzeko, ez bada bere helburu etanahiak lortzeko erabili.

Borroka hauen zentzua hobeto uler-tu ahal izateko, gogoan izan behar du-gu nondik eta nola erreklutatzen zituz-ten aduanetako jagoleak. XVIII. men-deko Hazienda Idazkaritza eta Superin-tendenziak zein Tabako Juntak sorturi-ko arautegi guztietan azpimarratzenzenez, aduanetako jagole bihurtu na-hian zebilenari lehendik Erregearenarmadako gorputzen batean partehartzea exijitu behar zitzaion, hau da,suzko armak eta arma zuriak erabil-tzen trebea izatea. Erregimen Zaha-rrean armak eramatea erabat debeka-turik eta zigorturik egon arren (sal-buespen batzuk bazeuden; armak era-biltzea eta eramatea onarturik zegoenekintza legezko bat egiteko beharrez-koa zela frogaturik, adibidez ehizaegitera joateko), aduanetako jagoleeksuzko armak eraman eta erabiltzekobaimena zuten11. Beste aldetik, ezdugu ahaztu behar kontrabandistekere suzko armak erabiltzen zituztela.

UZTARO, 21 - 1997 51

8. Salaketa honen argudioa pasarte honetan ikusten da: «Ni ellos se internaron en seguimiento acontrabandistas y persecucion a fugitivos ni ellos tomaron el uso de la justicia, sino que de autoridadprivada con el simple aviso a un regidor pedaneo atropellaron la casa de un vecino honrado con riesgode consecuencias funestas, si su conocida prudencia no las hubiera evitado sufriendo tan injustahumillacion. Espero pues que convencido VS. de lo mucho que conduce al Real servicio el que cadaautoridad se contenga en sus fines y ratificando las pruevas que tiene dadas de su adhesion a laobservancia de las ordenes de S.M. castigue a Barrasa y dos dependientes como osado contraventorde ellas y como atentador de los derechos de los Vasallos de S.M. y fueros del pais». [G]ASTEIZKO

[U]DAL [A]AGIRITEGIA. Infantado Dukearen Ermandadeetako Akta eta Dekretu Liburua. 104-1 Zbk. 54r. Fol.9. Horrela zioten XVIII. mendeko nekazari bizkaitarrek: «mui temido y paboroso en la sencillez de

aquellos naturales en la mente femenil ya porque en viendolos presumen que les quieren quitar susfueros, libertades y exempciones» (Portillo 1991: 601).

10. ALHA. DH. Leg. 440-5 Zbk. Kantabriako Aduanetako Gobernadoreaz, kontsulta daiteke Angulo1993: 93-103.

11. Horregatik ez ziren arraroak izaten gogorkeriaz beteriko gertakizunak: Ulibarri-Ganboako landabatean, XVIII. mendeko Gasteizko Aduanako Jagoleek bidaiari batzuen aurka indarra erabili zuten:«pasageros desarmados executando con ellos estorsiones violentas irregulares y enteramentereprovadas ... que no contentos con estos excesos disparo uno de ellos una arma de fuego con la quelhirio gravemente al nominado Murgilioreña y estando tendido en tierra malamente herido lo bolbio aamenazar con una pistola apuntandole al pecho con ella». ALHA. DH. Leg. 148-1 Zbk.

Esate baterako, behin Gasteizko jago-leek Santa Klarako atean hiru pertsonaikusi zituzten beren lana bukatzearzeudela, eta beste lankide batzukzirelakoan hurbiltzen hasi ziren, bainakontrabandistak zirela konturatu zirenzeren eta, tutik esan gabe, tiroka hasibaitzitzaizkien12. Gasteizko jagole--talde honen partaideak euskaldunakziren Domingo González de Garibay,Miguel Ignacio de Elizalde, Pedro deCortazar eta José Ruiz de Velasco.Izan ere, jagoleak izateko Espainiaosoko pertsonek bere izena ematenbazuten ere, euskal herritar ugarik sar-tzea lortu zuen, bide, haran, bidexkaeta txoko gehienak oso ondo ezagu-tzen baitzituzten.

Datu hauek ezagutuz, garrantzihandiko borroka odoltsu eta luze batsortzeko oinarriak jarrita zeudela ikus-tea nahiko erraza da, batik bat istiluhauen sortzaileek inoiz ez zuten hika--mika hauek galarazteko ezer egin eta.Aitzitik, dagoeneko esan dugunez, ara-zoak erabili ziren alde bakoitzaren na-hiak eta argudioak justifikatzeko, xake--joko baten peoiak balira bezala. Inorkez zuen gogorkeriaren hedapena amai-tzeko tutik esan, ezta egin ere. Ideianagusi bat besterik ez zegoen: aurkakobakoitzaren eskubideak eta nagusita-suna aldarrikatzea nahiz artatzea eta,helburu honen bila, berdin zitzaienzeintzuk izango ziren prozesu honenondorioak, are gutxiago herri xehearizein jagoleei dagokienez. Baina, go-gorkeriaren gorakada egon arren, ad-ministrazioaren ikuspuntutik 1727ko

paktuaren ostean Koroaren eta euskalaldundien arteko elkarlana kontraban-doaren aurkako borrokaren onurarakoetorri zela esan dezakegu. Honen etamota honetako beste akordio batzuenbidez, poliki-poliki borboiek legez kon-trako ekintza guztiei jartzen zizkietenoztopoak gero eta handiagoak –etaegokiagoak– bihurtzen hasi ziren.

Hala eta guztiz ere, oraindik XIX.mendearen hasieran kontrabandoariburuzko aipamenak agirietan aurkitzeaoso erraza da, Claudio de Ichaso, Kos-taldeko eta Mugetako Karabineroen 4.Komandantziko Buruaren 1832kotxosten adierazgarri batek erakustendigun bezala:

por mas que en realidad haya muchocontrabando en este pais y que si sedisemina es de un modo mezquino yratero, mas que no hay contrabandistaso que si efectivamente los hay lo son to-dos sus naturales, sin que los caravine-ros puedan reprimirlo aunque lo persi-guen y sofocan por el escandaloso abu-so que hacen a la sombra de sus fuerosque no les autorizan para tan depravadotrafico13.

Pasarte motz horrek aitortzen digunbezala, kontrabandoaren aurkako bo-rrokaldian sarturik zeuden aduanetakojagoleen zein beste talde armatuetakopartaide askoren iritziz, arabarreklegez kontrakoa bezain onuragarriazen ekintza ekonomiko honetan barra--barra parte hartzen jarraitzen zuten,eta are okerrago, herri xeheak eta toki-ko agintariek ekintza ekonomiko honenzilegitasuna justifikatzen zuten14.

UZTARO, 21 - 1997 52

12. «Persuadidos a que fuesen sus compañeros que igualmente andaban de Ronda, se acercarona ellos sin el menor recelo a tiempo que sin hablar palabra, les dispararon quasi a boca de cañon trestiros, dejando mortalmente heridos a Garibay y Elizalde». SAO. SSH. Leg. 2.281.

13. ALHA. DH. Leg. 440-13 zbk. Etzana gurea da.14. Ichasoren beraren berbak erabiliz, salaketa hori ulertzeko modukoa da: «el animo de los

carabineros siempre dispuestos a perseguir los defraudadores por mas que la malignidad y corrupcionde dichas justicias y aun de personas de algun rango y categoria, propendan a quererdesconceptuarlos por una animosidad criminal». Ichasok Arabako agintari batzuek kontrabandoarenbaliagarritasuna aldarrikatzen zutela erakutsi nahi digu. Ibidem.

Ichasok zioen, esaterako, legediarenaurkako erasoak gero eta normala-goak zirela eta, gainera,

hasta en las conversaciones particu-lares de sugetos de dignidad y caractercontra lo que su misma conciencia lesdicta, declarando en general una crimi-nal antipatia que devera desvanecersesi se adoptan los medios de que desa-parezca y se destierre el error de consi-derar el trafico del contrabando comoun medio licito de ganarse la vida y porconsiguiente al que lo persigue como undelincuente cuya idea se fomenta en losincautos y gente rústica por los quedevería hacerles mirar con horror tandetestable medio de agenciarse lasubsistencia causando al fin la ruina detantas familias15.

Hala eta guztiz ere, XVIII. mendeanzehar, badirudi borboiek eta berezerbitzariek ontzat hartu zutela tokikoagintarien laguntza borroka odoltsu etakorapilatsu honetan.

Espero genuen bezala, Euskal He-rriko agintarien hurrengo eskaera--idazkietan makina bat aldiz errepika-turik agertuko zaigu argudio hori: kon-trabandoaren aurkako borrokan beraiekeduki lezaketen partea. Probintziarenbeste komunitate batzuen iritzien aur-ka, Arabako Aldundiak (zehazkiago,Diputatu Nagusiak eta Biltzar Nagusiek)beste baliabide batzuk lortu zituen,tabako eta beste produktu batzuenbarneko mugimendua kontrolpeanedukitzeko. Esate baterako, Diputatu

Nagusiaren eskuetan geratu ziren,besteak beste, denda publikoetantabakoa saltzeko baimenak ematekoeskubidea eta gida bereziak ematekopribilegioa16. Teoriatik ikusita, XVIII.mendean zehar Koroak ulertu zuen lu-rralde hauetako agintariek eskainitakoelkarlana onuragarria izan zitekeelaulertu zuen eta, logikaz, ahalegin guz-tiak jarri zituen beste arlo batean: Ara-bako erakundeek eta agintariek ara-barrak kontrolatzen zituztenez gero,Koroak kontrabandoaren negozioetansarturik zeuden kanpotarren kontrolabere gain hartzea hobetsi zuen. Hone-tan, ez dugu ahaztu behar Arabako Al-dundiak Koroako zerbitzarien erasoeiaurre egiteko argudio bat behin etaberriz aldarrikatzen zuela: Arabakolurraldeetan kontrabandoa bazegoenere, aduanetako jagoleek inondik inoraez zutela ezlegezko ekintza honetansarturiko arabarrik harrapatu. Idazkigehienetan kontrabandista ia guztiakCerveratarrak zirela baieztatzen zenziurtasun osoz eta inoiz ez zirela ara-barrak aldarrikatzen zuten gogorki Ara-bako politikoek17.

Beraz, Euskal Herriko erakundepolitikoekin egindako akordioei eskereta Koroaren zerbitzariak egoeraz ja-betuz joan ziren heinean, kontraban-doaren aurkako borroka edo gerlan,handik aurrera arerio nagusi bakarraperfilatu zen: Euskal Herriko lurraldeakzeharkatzen zituztenak Espainiakobarneko aldera joateko (besteak bestezamariak, langileak, arloteak, kontra-

UZTARO, 21 - 1997 53

15. Ibidem. Kontrabandoaz berba egitean, Koroaren zerbitzariek, ekonomiaren aldetik, legezkontrako ekintza honen garrantzia aldarrikatu ezezik, ikuspuntu moral batetik ere azaltzen zuten.Valdeparaiso Konteak esaten zuenez, Araban zegoen kontrabandoak ekartzen zuen «notabledecadencia en los valores de la Renta y lo que es mas sensible la perdida de los muchos vasallos quecon abandono de sus casas, y familias, se dan al Contrabando, sufriendo los castigos». ALHA. DH.Leg. 286-16.

16. Gida bat zer zen gainetik azaltzeko, esan dezakegu leku batetik bestera edozein ekoizkineramateko ziurtagiri bat zela; dokumentu hau zamariei aduanetan ematen zieten.

17. Kontrabandoaren munduan, zerberatarrak berbarekin nafarrak, Errioxakoak, Manchakoak,portugaldarrak, Aragoikoak, etab. izendatu nahi zituzten. Zuaznavar y Francia 1831: 12.

bandistak, ijituak, marginatuak, etab.);azken finean, kontrolik gabe han-he-menka mugitzen zirenak. Honetan, be-hin-behin, bat zetozen euskal Aldun-diak eta Koroa inolako kontraesanikgabe. Alabaina, orduko Euskal Herrianhirugarren jurisdikzio bat ere tarteanbazegoen, zeina arazo honetankontuan hartu beharrekoa baitzenezinbestez: Elizarena. Jurisdiskzio ho-nek bi atal zituen: batetik jurisdizkiopertsonala zegoen, elizgizonei eta,konkretuki, kontrabandoan buru-belarrisarturik zeuden zenbait elizgizonekegindako legez kontrako ekintzei zego-kiena; bestetik, arreta gehiagoz ikusinahi dugun lurralde-jurisdikzioarena,hots, kontrabandistek nola erabiltzenzuten leku sakratuen babesa adua-netako eta tabako-errentako jagoleeneskuetatik ihes egin nahian.

XVIII. mendeko leku sakratuenbabes-eskubideak desagertarazteko

ahaleginak eta elkarlana

Gai honen garrantzia, ErregimenZaharreko Lege-libururik garrantzitsue-netan agertzen zaizkigun aginduekneurtzen digute, esate baterako CarlosIV.ak bildutako Novísima Recopilaciónlege-liburu nagusiak, zeinean Erdi Aro-ko legeditik XVIII. mendeko bigarrenzatiaren bukaeraraino leku sakratueizein babes-eskubideari buruzko agin-durik aipagarrienak elkarturik aurki bai-titzakegu. Bilduma honetan begibista-koa denez, puntu honetaz lege zaha-

rren laguntza aldarrikatzen da; halanola Fuero Real-ean Erregeak ozenkiaitortzen zuen ondokoa:

la Iglesia no defiende a robadorconoscido; ni hombre que de nochequemare mies, o destruyere viñas oarboles; o arrancare los mojones de lasheredades; no hombre que que-brantare la Iglesia o su cimenterio, ma-tando o hiriendo por ella, por pensarque sera defendido por la Iglesia18.

Baina legedi eta arautegi guztiekinsarritan gertatu ohi zen bezala,idatzitako legeok ez ziren betetzen eta,Erregeek jarraian gero eta agindu berrigehiago sortu beharra izaten zuten.Hor dugu, adibidez, Errege Katolikoen1498ko maiatzaren 14ko pragmatika,zeinaren helburua XV. mendearen bu-kaeran nahiko arrunta zen legezkontrako egoera batekin erlazionaturikbaitzegoen: zordunak, bere zorrakordaintzea ia-ia ezinezkoa zela ikus-tean, elizetara edo monasterioetaraabiatzen ziren leku sakratu haiei zego-kien babesa eskatzera19. Lege horrenarabera, haatik, leku sakratura joatenzirenek ondasun guztiak –dirua, abe-reak zein altzariak– galduko zituzten,ordura arte sistema honek bere onda-sun hauek babestu eta legeareneraginetik at uzteko balio ohi baitzuen.

Bi mende geroago, Ondorengotza--Gerlan zehar desertoreen arazoa nahi-ko arrunt bihurtu zen eta, 1708ko mar-txoaren 14ko Erret Zedula batek adie-

UZTARO, 21 - 1997 54

18. Novísima Recopilación de las Leyes de España, VII. Alea, Madril, La Publicidad Moldiztegian,1850, 17 or.

19. Pragmatika honek ondokoa erakusten digu: «Porque conforme a Derecho los que tienenobligadas sus personas por qualesquier deudas que deba, aunque despues de hechas las talesobligaciones, por no pagar lo que asi deben, se retraen y acogen a las Iglesias y Monasterios,creyendo por aquello han de gozar de la inmunidad eclesiastica, y que no pueden ser sacados de loslugares sagrados; declaramos que no pueden ni deben gozar de la tal inmunidad, para se excusar dedexar de pagar las dichas deudas que deben; y que dada y rescibida por el Juez seglar seguridad, queno procederá contra tal deudor o deudores a pena criminal ni corporal, que pueden y deben sersacados de las Iglesias, y puestos en la cárcel seglar». Ibidem, 17 or.

razten zuen legez, soldadu iheslarihauek beren buruak babesteko lekusakratuetara jo ohi zuten. Azken fi-nean, Espainiako Koroaren politikarenatzean, bere eraginetik at geratzen zi-ren lekuak, jurisdikzioak eta pertsonakkontrolpean edukitzeko asmoa ezkuta-tzen zen. Borboiek, honetan, lege-sal-buespenik gabeko gizarte bat eraikinahi zuten, eta hortik helburu horrenbidean kokaturiko oztopoak go-gorkialderatzen saiatu ziren. Alabaina,prozesu honetan bertan Koroak eta le-gegizonek asmaturiko sistemak gizarte--talde pribilegiatu guztien lege bereziakezabatu nahi ez zituenez, erdibidekoirtenbide bati ekin zitzaion. Leku sakra-tu hauek, gaizkileek, kontranbandistek,hiltzaileek, lapurrek eta desertoreeklegeak seinalaturiko zigorrak sahietszitzaketen zulo handi bihurtu zirenez,gaizki interpretatutako babes hori mo-du ez-legezkoan erabili ohi zutelako,aduanetako jagoleek eta oro har justi-ziek leku hauetara sartzeko eta gaizki-leak handik ateratzeko eskubidea ba-zutela aldarrikatzen hasi zen legedie-tan. Baina, irtenbide honen bitartez,talde sozial pribi legiatu batzueneskubideak (garai hartako berberakbabesten zituenak) desagertuz joatekoarriskuan zirela jabetu zirenez, Espai-niako Koroaren zerbitzariek konprome-zuzko konponbidea asmatu eta garatuzuten: Erregearen ordezkariek lekusakratuetara sartzeko eta handik legezkontrako iharduerak egin zituztenakindarrez ateratzeko eskubide guztiakzituzten baina, leku sakratuei beraieizegokien jurisdikzioaren aurreaneraman behar zituzten.

Antza denez, sistema bikoitz honenerabilpena nahiko emankorra suertatuzen. Gainera, Erromako Aita Santua-ren administrazioarekin 1737an lorturi-

ko hitzarmen luzearen bigarren, hiruga-rren eta laugarren atalek XVIII. men-dearen hasieratik haren erabilera sen-dotu egin zuten. Adibidez, bigarren atalhonetan irakur dezakegunez,

para mantener la tranquilidad delpúblico, e impedir que con la esperanzadel asilo se cometan algunos mas gra-ves delitos, que puedan ocasionar ma-yores disturbios, dará su Santidad encartas circulares a los Obispos las órde-nes necesarias para establecer que lainmunidad local no sufrague en adelan-te a los salteadores o asesinos de cami-nos, aun en el caso de un simple insul-to, con tal que en aquel acto mismo sesiga muerte o mutilación de miembrosen la persona del insultado20.

Horrela, akordio honen garrantziaadierazteko asmoz, 1737ko Konkorda-toan aurkitzen dugun lehendabizikoadibidea nahiko adierazgarria da, bai-na ez dugu ahaztu behar hitzarmenhonen bidez mota guztietako legezaurkako iharduerak eta krimenakdesagertarazi nahi zituztela; gainera,kontrabandoaz mintzatzen garenean,gogoratu beharra dugu askotan pro-duktu debekatu batzuk pasatzeaz gainkontrabandistek Koroaren ordezkariakzauritu edo hil egin ohi zituztela. Aldiberean, ikusten ari garen prozesu luzehonetan Elizaren partaidetza ez danolanahikoa, zeren eta bai botere ofi-zialak, bai herri xeheak ere, Elizakemandako berronespena argiro uler-tzen baitzuten.

1737ko irailaren 26ko Konkordatohark Elizaren buruek lehenago sortu-riko beste neurri batzuk berreskura-tzen zituen, esate baterako, ClementeXII.ak ebatzitako 1734ko urtarrilaren29ko bulda (In supremo Justitiae solio)edo Gregorio XIV.ak eta Benedicto

UZTARO, 21 - 1997 55

20. Ibidem, 18 or.

XIII.ak egindakoak (Cum alias eta Exquo Divina)21. Lege zorrotz hauetanagertzen diren kasuetatik ondoriozta-tuz, leku sakratuei zegokien kasuguztietan lehenengo erabakia elizakoepaileen eskuetan argiro adieraztenzuten; epaile hauek kasu bakoitzarenepaiketa egitea nori zegokion ikertueta azaldu beharko zuten. Puntuhonen arabera, leku sakratuetatik gaiz-kileak ateratzea legezkoa zen, baina,azken finean, eliz epaileek azken hitzaizaten jarraitzen zuten. Hauek gaiz-kileen ezaugarriak eta haiek eginikodelituen zentzua eta garrantzia erabakibehar zutelako. Edonola ere, XVIII.mendean zehar erregalismoaren teo-riaren eragina gero eta handiagoa zelakontuan hartuz, botere zibil eta ekle-siastikoaren arteko elkarlana aurki-tzeak ez gaitu harrituko; kasu batzue-tan, gainera, eliz gizonek erakustendiguten zabarkeria eta eskugabetasu-naren eraginagatik, leku sakratuetatikateratako pertsonak zuzenki boterezibilaren kargu geratzen ziren. Oro har,poliki-poliki, leku sakratuetara babe-saren bila abiatzen zirenak, gero etazailtasun gehiago aurkitzen zituztelaohartuz joan ziren.

Instituzio hauen arteko kolabora-zioa, Clemente XII.ak sinatutako buldahartan, oso nabaria zen, zeren eta Eli-

zak eta eliz epaileek botere zibilarenlaguntza eskatzeko baimena baitzuten,«siendo el delinqüente clérigo, y siendolego, despues que sea requerido porel Tribunal seglar, esté obligado a pro-ceder, con la intervención de algunapersona eclesiástica deputada a estefin por el Obispo, a la extracción delmismo delinqüente de la Iglesia o lugarinmune, implorando tambien para esto,si fuere necesario, el auxilio del brazosecular»22. Hasiera batean lege honenbalioa Aita Santuaren lurraldeetan bes-terik ez zen aplikatzen, baina, 1737koazaroaren 14ko beste Breve batean,Clemente XII.a Aita Santuak bulda ho-netan aipaturiko atal guztiak derrigorrezbete behar zirela gogoratzeaz gain,ezarritako neurri guztiak mundu katoli-koaren bazter guztietaraino luzatzenzituen23. Azkenengo legea indartunahian, eta Aita Santuaren laguntzaz,Espainian babes-eskubidean sarturikzegoen beste ohitura bat desagertarazinahi izan zuten: Iglesias frias izenare-kin ezagutzen zena. Garai hartako le-geliburuetan zehazki begiratu baduguere, ez dugu esamolde honen bereiz-menik edo azalpenik aurkitu; hala ere1737ko Konkordatoan aipatzen denez,leku sakratuetatik at harrapaturikogaizkileek babes-eskubidea barneanizan balira bezala eskatzea arraszabaldutako ohitura zen Espainian.

UZTARO, 21 - 1997 56

21. Lege berezi hauen asmoa zen Vatikanoan bertan kontrolik gabe areagotzen ari zen hilketa-kopurua gutxitzea. Horrela zioen: «excluyeron del beneficio de la inmunidad eclesiástica los legosresidentes en Roma y en los demas dominios sujetos a la Silla Apostólica, que con ánimo deliberado ypremeditado osaran matar a su próximo, o hacer dentro de Sagrado muertes o mutilación demiembros; y también los salteadores de caminos y calles, ladrones públicos y famosos, taladores decampos y heredades, alevosos, hereges, traidores y falsificadores de Letras Apostólicas; losSuperiores y empleados en Montes de Piedad, u otros fondos o Bancos Públicos, que cometierenhurto o falsedad; los monederos falsos, cercenadores de monedas de oro y plata; los fingidos ministrosde Justicia que entraren a robar las casas com muerte o mutilación de miembro, o los demáscrímenes, que por Derecho estuviesen exceptuados: se previene, que la declaración sobre si los reosdeben gozar o no de la inmunidad toca al Juez eclesiástico». Ibidem, 19 or.

22. Ibidem. Etzana gurea da.23. Breve honetan funtsaturik zegoen 1741ko maiatzaren 12ko Erret Zedula batek horrela zioen:

«por el temor de las presentes letras extendemos y ampliamos la referida constitucion por Nos hechapara todos los dominios de la Santa Iglesia Romana en todo lo antecedente inserto a los reynos deEspaña respectivamente». Ibidem, 20 or.

Izan ere, botere hauen elkarlanazleku sakratutzat hartutako lekuakmurrizten hasi ziren. Egoera honenondorioak askoz hobeto ulertzearrenkomeni da Euskal Herriko eliz geografianolakoa zen jakitea. Esaterako, euskalharan gehienetan baselizaren bataurkitzea nahiko arrunta denez,eraikuntza hauetatik hurbil bizi zirenekbazekiten non zeuden kokaturik lekuberezi hauek eta –nahiz eta kultorikgabe egon– arrisku-uneetan erabiltze-ko modukoak zirela. Hala eta guztizere, norbaitek esan dezake EuskalHerrian garaturiko kontrabandoanbatik-bat kanpotarrek parte hartzenzutela; baina, aldi berean, aduanetakojagoleek errepikatzen zuten legez, ezzaigu ahaztu behar kontrabandistokespioi askoren laguntza zutela, espioihauek bertoko biztanleak zirelarik.Azken finean, Espainiako Koroaren etaElizaren zerbitzariak erabat konbentzi-turik zeuden kontrabandistek besteleku berezi batzuekin batera (tabernak,bideko bentak, etxe partikularrak,etab.), baselizak ere sarri erabiltzenzituztela, haien eskuetatik ihes egite-ko24. Arrazoi honengatik, 1737ko 4.atalean Elizak eta Erregeak adieraztenzuten, gaizkileek inmunitatea eskatze-rakoan, ez zutela onartuko inondikinora baseliza hauen erabilera:

Porque S. M. ha insistido en que seprovidencia sobre el desorden que nacedel refugio que gozan los delinqüentesen las ermitas o Iglesias rurales, y queles da ocasion y facilidad de cometerotros delitos impunemente; se mandaráigualmente a los Obispos por letrascirculares, que no gocen de inmunidadlas dichas Iglesias rurales y ermitas, enque el Santísimo Sacramento no se con-serva, o en cuya casa contigua no ha-bita un Sacerdote para su custodia; contal que en ellas no se celebre confreqüencia el sacrificio de la misa25.

Ildo honi jarraituz, borboien nahiekasmatu zituzten baliabideei esker, lekuhauen legez kontrako erabilerarenaurkako borrokan oso lorpen handiakondorioztatu ziren. Horrela, CarlosIII.ren erregealdian zehar, konkretuki1773ko urtarrilaren 14an, leku sakra-tuen kopurua murriztu nahian besteErret Zedula bat atera zen, ClementeXVI.a Aita Santu berriak igorritakobeste Breve batekin (1772ko irailaren12koa) zerikusia bazuena. Antza de-nez, leku sakratuen desagertze-proze-suko ekimena Elizaren eskuetan ze-goen –Espainiako Koroaren laguntzaezagunarekin, jakina–. Agindu zorrotzeta interesgarri honi esker, Koroak etaElizak zehaztu zituzten zeintzuek izanbehar zuten leku inmunitatedunak eta,

UZTARO, 21 - 1997 57

24. Angulo 1995a: 188. 1763.an, Artziniegan bertan ipinitako partida baten tabako-jagoleakOkendoko gurutzera abiatzeko elkartu ziren zeren eta bazekiten «ora fixa y señalada por la espiallamada por mote el Galopin para la espera de once contravandistas pasiegos». SAO. SSH. Leg.2.281. Bai kontrabandistek bai aduanetako edo tabako-errentako jagoleek espioitza zuten eta eguneroerabili ohi zuten bere lana hobetzeko. Kontrabandoaren garrantziak Koroaren zerbitzariei espioiakerabiltzeko arrazoi sendo bat ematen zien, matxinadaren baten arriskua baitzegoen: «siempre hayjuntas y coloquios secretos, por donde conviene mucho al príncipe traer escuchas en todos sus reinosde quien pueda entender en lo que se anda y prevenirse de remedio». Arias Montano 1963: 28-29.Epaitegian garatzen ziren kasu batzuetan espioiak izateagatiko salaketak aurki ditzakegu (espía depasadores de tabaco deitzen zioten). [A]RABAKO [A]GIRITEGII [H]ISTORIKO [P]ROBINTZIALA. Juan JoséCebrián de Mazas. Protokoloa 1.738 Zbk. 1751.eko ekainaren 14a. Aguirre 1793: 241-242.

25. Lehenago makina bat aldiz errepikatu dugun 1737ko Aita Santuaren Breve hark ere bazioen«que aquellas ermitas o Iglesias de campo, en las quales o no se guarda el Santísimo Sacramento, oque la casa del Sacerdote que tiene cura de almas no está contigua a ellas, y con tal que en ellastampoco se celebre freqüentemente el santo sacrificio de la Misa, estas tales ermitas o Iglesias decampo de ninguna manera gozen de inmunidad eclesástica». Novísima Recopilación de las Leyes deEspaña, VII. liburukia, Madril, La Publicidad, 1850, 20 or.

aldi berean, gaizkileren bat toki haue-tatik atera behar izanez gero zeintzukizango ziren botere bakoitzaren esku-menak, bai eta egite hauek gauzatzekobakoitzak hartu beharreko neurriakere. Bilakaera honetan Koroarenegitea nahiko xumea agertzen zaiguzeren, Erret Zedula hauek erakustendiguten bezala, borboiek inoiz ez bai-tzuten iniziatibarik hartu. Egia da, bo-tere zibilak ezer ez zuela esan, bereasmoak ados baitzeuden Eliza garatzenari zirenekin, baina agian –ikertzekedagoen gai bat bada ere– EspainiakoKoroak eginarazi omen zizkion brevehauek Aita Santuari. Hala eta guztizere, arazo honi dagokionez, garbi da-go bi botere hauen arteko harremanaketa elkarlana bientzat izan zirelaemankorrak eta, ondorioz, tabako-kon-trabandistek ihes egiteko erabilitakobide garrantzitsu hau utzi behar izanzutela.

Espainiako Koroak harturiko azkenneurri horri 1773ko urtarrilaren 18koagindu batek lagundu zion. Bertanzehazten zen zeintzuk ziren elizjustiziek eta justizia zibilek egin beharzituzten ekintzak, leku sakratuetanbabestutako gaizkileak identifikatzekoeta handik aterarazteko. Adibidez,erretoreek udal guztiei barruti bakoi-tzeko leku sakratuen zerrenda bidalibehar zietela agintzen zen; erretoreekelizako ateetan inmunitatearen seinaleajarri behar zuten; espetxeen kokaeraadierazten zen, etabar. Euskal Herrikoprobintziak Kalagorriko, Nafarroakoeta Burgosko elizbarrutien barneansarturik zeudela izan behar dugugogoan. Adibidez, Juan de Luengo yPinto, Kalagorri eta La CalzadakoApezpikuak inmunitatea ematen zutenlekuak murrizteko agindu zuen 1773an(vide 1. eraskina). Berak zioen

que deseando la soberana justifica-cion del Rey nuestro Señor, Dios leguardo, contener la frecuencia de losdelitos y excesos que se cometen enofensa de la Magestad divina, quietudpublica y tranquilidad de los Vasallos,por la facilidad con que los Reos yMalhechores se libertan de la Justiciatomando asilo, en qualquiera lugar Sa-grado, se sirvió a consulta del Consejorecurrir a la Santa Sede por mano delSeñor Don Josef Moniño, su Ministro enla Corte Romana, solicitando reducir entodos sus dominios el numero de losAsilos, a imitacion de lo que se observaen el Reyno de Valencia26.

Nahiz eta agindu hau Espainiakobarruti guztietara bidalia izan, 1778komaiatzaren 26ko agiri batek lurraldehartako ohitura zahar bati eusteabaimendu zion Aragoiko Epaitegiari,eta horrenbestez murrizte-prozesu hauez zen erabili.

Orokorrean, badirudi XVIII. mendekogaizkile zein marginatu gehienek lekusakratuak erabili ohi zituztela; eta Eus-kal Herriko kasu konkretuan legez kon-trako ekintza guztien artean garrantzi-tsuenetariko bat kontrabandoarenazenez inmunitatea zuten lekuen desa-gertze-prozesua euskal aduanetakoeta Tabako Errentako Agintariei pre-miazko bihurtu zitzaien. Ideia honetatikjarraituz, borboiek beste agindu batzuekatera zituzten legez kontrako iharduerahauek kontrolpean jar zitzaten: adibi-dez, jagoleei elizgizonen etxeetan sartuahal izateko baimena eman zien, kon-trabandistak edo gaizkileak zeudensusmoren bat izanez gero:

Me he enterado de que los contra-bandos se favorecen por algunas per-sonas Eclesiásticas, que abusando desu fuero dan abrigo a los Contraban-distas, siendo una prueba calificada de

UZTARO, 21 - 1997 58

26. (G)ASTEIZKO (E)LIZBARRUTIKO (A)GIRITEGIA. Kabildoa. 131 K. (1773).

ellos lo resultante de dicha causa: Yconsiderando lo mucho que convieneatajar un abuso tan contrario al buenorden público, al decoro y estimación delos mismos que lo practican, y al in-terés de mi Real Hacienda, y que elfuero no alcanza a impedir que por lasJusticias o los Ministros de los Res-guardos se registren las casas o resi-dencias sospechosas, asi como tam-poco sirven de asilo a otros malhecho-res27.

Agiri berezi honetan adierazten due-nak, prezeski, ez du zerikusi zuzenikbabes-eskubidearekin, baina argi dagojurisdikzio ezberdinen arteko arazoakdesagertarazteko prestatu zela; etaazken finean, eliz agintariek eta Espai-niako Koroaren zerbitzariek bazekitenlegez kontrako iharduera guztiekin bu-katu ahal izateko premiazkoa zela le-gearen eraginetik ihes egiteko aukerakegoztea.

Lehenago, Carlos III.ak kontraban-doaren aurkako legedi orokor bat ber-dindu nahian, 1761eko uztailaren 22koErret Zedula garrantzitsu bat emanzuen. Arautegi famatu honetako XVIII.atalean Erret Errenta guztien jagoleak(besteak beste, aduanarenak eta Ta-bako Errentarenak) leku sakratu guz-tietan miaketak egiteko Aita SantuarenNuntzioaren baimena eramatera be-hartuta zeudela eta, urtero, elizbarrutibakoitzeko apezpikuaren baiezkoaeskatu beharra zutela argitzen zen.Baimenik gabeko miaketaren bategiterakoan, eliz epailearen laguntzaeskatu behar zuten eta eliz agintariakukatzen baldin bazuen, orduan, Erret

Errentako ministroek jakin bazekitenErret Zedula horren XIX. atalak forueliztarraren indarra ezabatzen zuela.Alegia, agiri funtsezko honetan argi-tzen ziren erret zerbitzarien eskumenaketa baliabideak ondo asko deskribatuz;begibistakoa da Espainian zeharzeuden mota guztietako jurisdikzio,foru edo lege berezien balioa Koroarennahien alde mugatzen ari zela. Ondo-rioz, bakarrik Euskal Herriko lurraldeenberezitasunak mantendu ziren inda-rrean, zeren eta beste gizarte-taldeororen lege bereziak, kontrabandoarenarazoari zegokionean behintzat, desa-gertu egin baitziren (bereziki elizareneta armadaren jurisdikzioak)28.

Arestian aipatu dugun bezala, beraz,euskal Aldundiek kontrabandoaren,legez kontrako ekintzen eta oro har tal-de edo pertsona marginatu guztienaurkako borrokan parte hartu zuten;batik-bat 1727ko akordioak sinatuostean. Baina, partaidetza horrek ezzuen nahikoa indarrik erdietsi taldehauek kontrolpean jartzeko premiaz-koak ziren neurriak hartu ahal izateko;ondorioz, euskal mugetan indarreansartu arren, aduanetako ministroeketa, bereziki, Tabako Errentako jago-leek Euskal Herriko lurraldean bertanlegez kontrako iharduera hauen aurkalan egiten jarraitu zuten. Koroaren etaAldundien arteko elkarlan hau, aldebakoitzak bestearen asmoei erantzunzuzen eta zehatzak ematean zetzan;hori dela eta, euskal Aldundietakoagintariak ikusi zutenean XVII. men-dearen bukaerako Austria Txikiek etabereziki haien ondorengo dinastia

UZTARO, 21 - 1997 59

27. Ibidem.28. Kontrol hau sendotzeko asmoz, Koroak ez zuen iharduera askotan sarturik zeuden beste talde

pribilejiatu batzuk menperatzeko zalantzarik izan, Francisco Gallardo Fernándezek erakusten digunmoduan. Egile honek dio Erregeak eman ziela baimena bere zerbitzariei merkatari kanpotarrenetxeetan sartzeko, kontrabandoaren esparruan sarturik zeudela frogatu ondoren (1778ko azaroaren22ko Erret Agundiak adierazi duen bezala). Gallardo 1805: 60-61. Neurri bera jarri zieten Espainianzeuden enbaxadore zein konsul guztiei; ikus Sánchez Gómez 1994: 106-111 eta Angulo 1995a: 83.

borboi etorriberriak Espainiako Koroa-ren lurraldeetan egoera fiskala, sozialazein ekonomikoa berdintzeko asmoaerakusten zutela, azkar baino azkarra-go zer edo zer kontrajarri beharreanaurkitu ziren. Horrela, erantzun gisa,Koroari elkarlan berri bat eskainizioten. Belarri irekitara heldu zirenproposamenak, aldi berean Erregetzaerabat konbentziturik baitzegoen,kontrabandoari eta legez kontrakoiharduera hauei irabazteko tokiko bote-reen elkarlana –edo, gutxienez, Erretnahien aurka ezer egingo ez zutelakoziurtapena– premiazkoa izango zela.

Azkenean, euskal aldundiek lurraldehauetako biztanleen kontrolaren ardu-ra hartu ezezik, tabako-administrazioa-rena ere bereganatu zuten; eta horigertatzen ari zen bitartean, Koroarenordezkariek lurralde berezi eta pribile-jiatu hauetako biztanleriarekin zeriku-sirik ez zuten gaizkileen eta margina-tuen kontrola hartu beharra zutelaonartu zuten. Ezbairik gabe, halaborboien administrazioa nola EuskalHerriko aldundiak 1727ko akordioetanesparruen banaketara ailegatu zirelaesan dezakegu, zeina XIX. mendearenhasierararte aldaketarik gabeko egiturabihurtu baitzen. Horregatik, Koroarigeratzen zitzaion lan bakarra, Espai-niako leku sakratuen kopurua –EuskalHerrikoak barne– murriztea zen; lekusakratuen erabileraren auzian EuskalHerria zen Koroa gehien kezkatzenzuen eskualdea.

Baina botere hauen arteko muga ezzen batere argia, eta hainbat arazoreniturburu bihurtu zen: baten jurisdizkioakbestearen eskuduntza zailtzen eta, sa-rritan, ezeztatzen zuelako. Eskribauenprotokoloetan eta tabako-errentarenagirietan aurki ditzakegun kasuak oso

gutxi izan arren, adierazgarri sama-rrak ere badira. Adibide gisa, XVIII.mendearen lehenengo erdian Arabanpiztu zen gatazka batek balio diezagu-ke: Manuel Díaz de Bustamante Gas-teizko ate batean tabako-zaku bat ate-ratzeko prest zegoela, aduanako jago-leek harrapatu eta zuzenean hiri hone-tako gartzelara eraman zuten. Busta-mantek, ahalik eta lasterren, Kalagorri-ko Apezpikuaren edo, bere ordez,Bikarioaren bitartekaritza eskatu zuen,berak gertatu zena elizaren jurisdik-zioaren barne zegoela ulertzen bai-tzuen. Une hartan, Diego Manuel deEsquibelek, Kantabriako Gobernado-reak, berak epaitu behar zuen kasu batzela pentsatzen zuen eta horretarakoBlas Antonio de Oñate Kalagorriko Eli-zako Entzutegiko prokuradoreari bote-re orokor bat eman zion, bere izeneantabako-errentaren eskubideak babeszitzan. Izan ere, Esquibelek nahi zuenazera zen: probisoreak behar zuela«absttenerse absoluttamente de el co-nocimiento de quantto a deducido ensu tribunal dicho Don Manuel Diaz deBustamante declarandose por Juezunicamente compettentte en la crimi-nalidad comettida por dicho reo»29.

Dirudienez, XVIII. mendearen lehe-nengo erdialde osoan zehar Kalagorri-ko Entzutegira bidalitako kexa gehie-nak Erret Ogasunaren nahien aurkaepaitu ziren. Beharbada, Balmase-dako zubian bertan harrapatu zituztenExtremadurako bi zamarirekin gertatuzena izan liteke adibiderik argiena(Campanariokoak ziren Andrés Sán-chez eta Cristóbal Muñoz). Haienaurkako salaketan tabako-kontrabadis-tatzat hartu zituzten Balmasedakoaduanako ministroek eta, hiri hartakogartzelan egun gutxi batzuk emanondoren, kontrabandista guztiekin egin

UZTARO, 21 - 1997 60

29. AAHP. Joaquín González de Echávarri. 8.654 Protokoloa. 1732ko otsailaren 23an.

ohi zen bezala, Gasteizko espetxerabidali zituzten30. Orduraino kexarik ezzuen azaleratu, baina Gasteizerako bi-dean zeudelarik, Balmasedako minis-troen axolagabekeriaren bat profitatuz,bi presoek ihes egin zuten eta, nola edohala, Aiara haraneko baseliza baterasartu ziren (Andre Mari Zuriko baseli-zara hain zuzen). Leku sakratu ho-netan, Extremadurako kontrabandistabi hauek arriskurik ez zutelakoanzeuden, baina, beren atzetik zihoazenjagoleek berehala hartu zute haien bilabarrura sartzeko erabakia: zalantza--unerik gabe, baselizatik biak indarrezatera zituzten eta, ahalik eta azkarren,Gasteizera bideratu ziren31. Protestakepaiketa hasi orduko gauzatu ziren,gertatutakoarengatik presoen aboka-tuak eskatu baitzuen presoak etaepaiketa bera Elizaren jurisdikziorabidali behar zituztela.

Kasu honetan, Kalagorriko Bikarioaketa Probisoreak aduanetako buruari bipreso haiek leku sakratura bueltatzekoagindu zioten, XVIII. mendearen lehe-nengo zatian gehienetan egin zutenmoduan, «suponiendo celebrarse fre-quenttementte en ella, el santo sacri-ficio de la misa, y haverse exttraidobiolenttamente y que se bolviese yresttituiesen a dicho lugar sagrado uotro que elixiesen pena de excomu-nion maior late senttencie»32. Izan ere,erabaki horrek ez zion Esquibel gober-nadoreari aukera handirik uzten, ha-maika saio egin arren. Horrelako kasue-

tan Erret jurisdikzioak babesteko as-moz, Esquibelek Millán CarpinteroIbarrari botere orokor bat eman zion,Tabakoaren Erret Juntari 1745ekourriaren 25eko eta azaroaren 30ekogutunetan adierazi zion bezala. Egoe-ra antzeko samar batean, Burgoskobeste zamari bat, Francisco de la Vega,Gasteizko goardiek harrapatu zuten1748an. Kontrabandista horrek Salini-llas de Buradoneko elizara sartzea lor-tu arren, ministroek indarrez atera zu-ten. Epaiketa hasi bezain pronto, pre-so honen defendatzaileak KalagorrikoProbisoreak igorritako gutunak etadokumentuak erabili behar zituztela ar-gudiatu zuen.

Félix de Montenegrori –ErrioxakoAntezana de Abajoko auzokidea– ber-din gertatu zitzaion tabako-errentarenministroak Seguran atxilotzen saiatuzirenean. Andrés Gregorio de BozoKantabria Barrutiko Tabako ErrentarenFiskal Nagusiak kontrabandista izatealeporatu zion (Nafarroako Inkisiziokofamiliarra zela esan bazuen ere) bi ta-bako-poltsarekin harrapatu baitzuten.Montenegro, ahalegin handiz, Segu-rako ate nagusiaren gurutzaduran ber-tan babesten saiatu zen, berak «quees paraje sagrado» zekielako; bainaministroek leku sakratu honetara sartueta atera zuten. Montenegrok, berebabesaren argudioetan, BernardoMartínez de Azagraren laguntzaz, zeraadierazi zuen: «se cese en dichaCriminalidad restituiendome a sagrado

UZTARO, 21 - 1997 61

30. Arabarekin egindako 1723ko akordioko zortzigarren atalean argitzen zen zer egin behar zutenherrialdeko beste lekuetan atzemandako preso eta kontrabandistekin: «se remitan estos a la de laCiudad de Vitoria, haziendose entrega de ellos por los mismos Alcaldes, al Iuez Subdelegado, quienlos ha de tener en tal guarda, y Custodia, hasta que los Alcaldes substancien y determinen las causas;y asimismo ha de cuydarse su alimentacion de quenta de la Real Hazienda en el caso de no tenerbienes los reos». ALHA. DH. Leg. 562-1.

31. José de la Hozek (Balmasedako aduanako kaboak) gertakizuna horrela azaltzen zuen: «alpasar por la Cercania de una hermitta o Yglesia intitulada nuestra señora de la Blanca parece serefuxiaron a su sagrado y pidieron el auxilio de inmunidad eclesiastica». AAHPA. Joaquín González deEchávarri. 774. Protokoloa. 1745eko urriaren 29an.

32. Ibidem, 1745eko azaroaren 13.an.

o en defecto remitir la Causa antedicho Santo Tribunal de la inquisizioncomo a quien toca conocer de miscausas como tal familiar»33. BadirudiErret Ogasunaren arduradunek apar-teko arazoak zituztela kontrabandoa-rekin loturik zeuden elizgizonak harra-patzean, hauek atxilotuak izan bezainlaster babesa prestatzeko elizaren juris-dikzioaren partaidetza eskatzen baitzu-ten; eta gainera, XVIII. mendearen le-henengo erdialde osoan, KalagorrikoEntzutegiak beti ematen zien arrazoiabere babesa eskatzen zutenei. Egiaesan, elizgizonek egin zezaketen kon-trabandoa eskas samarra izanik, adua-netako jagoleak eta agintariak kezka-tzen zituen arazoak ez zuen zerikusirikkontrabando-kopuruaren garrantziare-kin, haien jurisdikzioko zulo hau ge-hiegi handitzeko beldurrarekin baizik.

Gainera, gertakizun batzuetan adua-netako jagoleek ez zekiten ziurtasunezhaiek atzemandako elizgizonak bene-takoak edo elizgizonez morrozoturikokontrabandistak zirenentz. Izan ere,aurkitutako beste kasu batzuk arretazirakurri eta ikertu ondoren, aduanetakoministroak puntu honi dagokioneanzalantzan izan ohi zirela konturatzengara eta, sarritan, ez zekitela nola jo-katu behar zuten horrelako egoerabatean sarturik aurkitzean. Adibidez,lehenengo ikusitako auzi bateko aktorenagusia, Manuel Díaz de Bustamante,honelako kasu batean sarturik zegoen:bere burua leku sakratuan izkutatzeazgain, elizaren jurisdikzioaren partaide-tza –inmunitas ecclesiastica– eskatuzuen, egoera eklesiastikoko baldintzakbetetzen ez bazituen ere. Diego Manuelde Esquibelek argi eta garbi azaltzenzuen: «dicho delinquentte se allo sin

ninguno de los adminiculos que pre-viene el Santto concilio tridentino enocurrencias de esta classe, y de lasque nuevamentte insinua la Bula Apos-ttolica y Ministteri»34. Azkenean, egoe-ra gatazkatsu horri bukaera jartzeko,Kalagorriko agintariek Erret Ogasunariarrazoia eta Bustamante espetxera-tzeko baimen osoa eman zioten.

Azken finean, ikusi ahal izan ditugunadibide eskas baina adierazgarri hauekerakusten digutenez, XVIII. mendeanzehar Koroaren eta Elizaren asmoakhurbilduz joan ziren eta, elkarlan hauindartzen ari zen heinean, tabako--kontrabandisten aukerak mugatu eginziren. Nahiz eta Koroak eta euskal Al-dundietako agintariek harturiko neu-rriak inondik inora ez ziren gauza legezkontrako ekintza hauei bukaera emate-ko, azkenean jarritako baliabideak etaegindako ahaleginak emankorrak izanziren, zeren eta poliki-poliki Koroaktokiko botereen eta Elizaren partai-detza lortu baitzuen borroka latzhonetan eta, aldi berean, euskal Al-dundiek XIX. mendean esparru hone-tako eskumen osoa lortuko baitzuten,ikusi ahal izan dugun bezala (Ortiz deOrruño 1987). Ondorio gisa, prozesuzail eta interesgarri honetako historianKoroaren eta Elizaren nahiak elkartuziren heinean (nahiz eta Elizarenjokaera guztiz baldintzaturik egon),Erregimen Zaharreko lehenengo bimendeetan araupetu gabe zeuden ar-lo, pertsona eta ekintza gehienak bor-boien politikak menpean jarri zituen.Egoera honetan, Arabako kasuan, ber-toko agintarien eta Madrileko gorterabidalitako ordezkarien adimena etatrebezia apartekoak izan ziren, Koroaberriaren nahiak zeintzuk ziren ikuste-

UZTARO, 21 - 1997 62

33. AAHP. Joaquín González de Echávarri. 8.656. Protokoloa. 1739ko irailaren 30ean. Fermín deZanduetak babes bera eskatu zuen, Iruñeko San Agustin Komentuko morroia besterik ez bazen ere,salgai batzuk eramaten saiatzen ari zen bitartean. Ibidem, 8.657. Protokoloa. 1742ko azaroaren 4an.

34. AAHP. Joaquín González de Echávarri. 8.654. Protokoloa. 1732ko otsailaren 23an.

ko eta hauei erantzun aproposa ema-teko. Kasu honetan, euskal Aldundienelkarlanak, denboraren poderioz, Ta-

bako Errentaren kontrola beregana-tzeko eta kudeatzeko premia piztukozuen.

UZTARO, 21 - 1997 63

35. GEA. Kabildoa. 131 K. (1773).

1. eraskina: Gaizkileen babeserako leku sakratuen desagerpena35

D. JUAN DE LUENGO Y PINTO, POR LA GRACIA DE DIOS Y DE LA SANTA SEDEAPOSTOLICA, OBISPO DE CALAHORRA Y LA CALZADA, Señor de la Villa de Arnedillo,del Consejo de S. M. & c.

A NUESTROS VENERABLES HERMANOS EL DEAN Y CABILDO DE NUESTRASSANTAS MADRES IGLESIAS DE ESTA CIUDAD y la de Santo Domingo de la Calzada; alDean y Cabildo de la Insigne Iglesia Colegial de la Ciudad de Logroño; al Chantre y Cabildode la Iglesia Colegial de la de Vitoria, al Abad y Canonigos de la Colegial de Cenarruza, anuestros Vicarios, Cabildos, Curas y Beneficiados de las Iglesias Parroquiales de esta estanuestra Diocesis, y a todas las demas personas a quienes lo infraescrito toca, o tocar pue-de, en qualquier manera, hacemos saber, que deseando la soberana justificacion del Reynuestro Señor, Dios le guardo, contener la frecuencia de los delitos y excesos que secometen en ofensa de la Magestad divina, quietud publica y tranquilidad de los Vasallos,por la facilidad con que los Reos y Malhechores se libertan de la Justicia tomando asilo, enqualquiera lugar Sagrado, se sirvió a consulta del Consejo recurrir a la Santa Sede pormano del Señor Don Josef Moniño, su Ministro en la Corte Romana, solicitando reducir entodos sus dominios el numero de los Asilos, a imitacion de lo que se observa en el Reynode Valencia. Y haviendo condescendido nuestro muy Santo Padre y Señor Clemente XIV,con la suplica de S. M. ha tenido a bien mandar expedir, y con efecto expidio su Breve, confecha de doce de Septiembre del año proximo pasado, que empieza: Ea semper, y se nosha remitido por el Consejo en veinte y ocho de Enero del presente, con la Real Ceduladespachada para su observancia en catorze del mismo mes. Y por el dicho Breve Aposto-lico, su Santidad motu propio, y exponiendo razones de la mayor gravedad, encarga,comete y manda a los Patriarcas, Arzobispos y Obispos, y a los Ordinarios Eclesiasticos detodos Reynos de España, y de las Indias, sugetos al Señorio de la Magestad Catholica,que quanto mas pronto ser pueda, y a lo mas dentro de un año contado desde el dia enque el dicho Breve Apostolico les fuere insinuado, en cada Ciudad y respectivamente encada Lugar sugetos a su Jurisdiccion devan y esten obligados a señalar una, o a lo masdos Iglesias, o lugares Sagrados, segun la poblacion de las mismas Ciudades, o Lugares, ya publicar este señalamiento; de suerte, que en las dichas Iglesias, o Sagrados, solamentedesde el dia de dicha publicacion en adelante, se haya de guardar y observar unicamentela inmunidad Eclesiastica, y el Sagrado asilo, segun la forma de los Sagrados Canones, yConstituciones Apostolicas; y ninguna otra Iglesia, o lugar Sagrado, Santo, o Religioso, sedeva tener por immune aunque por derecho, o costumbre lo haya sido antes y en adelantedebiera serlo; con otras declaraciones que por menor resultan del referido Breve Apostolicosobre el modo de extraer a los Reos que se refugiaren a la Iglesia, o lugar Sagrado, quequeden excluidos de la immunidad Eclesiastica, y respeto con que se deveran tratar sinembargo de quedar privados de esta qualidad de immunidad. Y en consecuencia del dichoBreve Apostolico usando de la comision y facultad, que por el su Santidad nos comete yconcede, y deseando quanto es de nuestra parte concurrir a la egecucion de las Realesintenciones de nuestro Soberano. Por el presente y su tenor señalamos por Iglesias y

UZTARO, 21 - 1997 64

lugares Sagrados en que en adelante desde la publicacion de este nuestro Edicto se hayade guardar, y observar unicamente la immu-nidad Eclesiastica y el Sagrado Asilo, segun laforma de los Sagrados Canones y Constituciones Apostolicas es a saber:

En esta Ciudad de Calahorra nuestra Santa Iglesia Cathedral y la Parroquial de Santiago.En la Calzada nuestra Santa Iglesia Cathedral.En la de Logroño la Insigne Colegial.En la Ciudad de Vitoria la Iglesia Colegial.En la Ante-Iglesia de Cenarruza la Iglesia Colegial.En la Ciudad de Nagera la Parroquial de San Jayme.En la de Arnedo la Iglesia de los Santos Martyres.En la de Orduña la Iglesia Parroquial de Santa Maria.En la Biana la Iglesia Parroquial de San Pedro.En la Villa de Aro la Parroquial de Santo Thomas.En la de Laguardia la Iglesia Parroquial de Santa Maria.En la de Bilbao la Iglesia Parroquial de Santiago.En la de Salvatierra la Iglesia Parroquial de Santa. Maria.En la de Miranda de Ebro la Parroquial de San Nicolas.En la Villa de Prejano la Parroquial de San Miguel.En la de Vergara la Iglesia Parroquial de Sta. Marina.En la de Anzuola la Iglesia de Nuestra Señora de la Piedad.En la de Enciso la Iglesia de Santa María de la Estrella.En la de Robres la Iglesia Parroquial de la Asuncion.En la de Munilla la Iglesia Parroquial de San Miguel.En el Valle de Oquendo la Parroquial de San Roman.En la Villa de Jubera la Parroquial de San Nicolas.En la del Orreo la Iglesia Parroquial de San Agustin.En la de Durango la Iglesia Parroquial de Santa Ana.En la de Guernica la Iglesia Parroquial de Santa Maria.En la de Lequeytio la Parroquial de la Asuncion.En la de Yanguas la Parroquial de Santa Maria.En la de Bermeo la Iglesia Parroquial de la Asuncion.En la de Ocon la Parroquial de San Miguel Archangel.En la de Elgoybar la Parroquial de San Bartolome.En la de San Pelayo la Parroquial de San Juan de la Peña.En la de Torrecilla de Cameros la Iglesia de San Martin.En la de Ortigosa la Iglesia Parroquial de San Miguel.En la de Anguiano la Iglesia Parroquial de San Pedro.En la de San Asensio la Parroquial de la Asuncion.En la de San Pedro Manrique la Iglesia Parroquial de Santa Maria de la Peña.En la de Cerbera la Iglesia Parroquial de San Gil.Y en las demas Villas, Ante-Iglesias, Lugares, Barrios y Aldeas de este nuestro Obispado,señalaremos la unica Iglesia Parroquial que hay en ellos respective, y damos aqui porexpresas por lugar Sagrado, y asilo para gozar la inmunidad Eclesiastica en la conformidadexplicada.

Las quales dichas Santas Iglesias y Parroquiales respective, segun nos han infor-mado, son las que en los referidos Pueblos se hallan mas distantes de las Carceles lo quehemos tenido presente conforme al espiritu de la Real Orden. Y excluimos de dicho privile-gio, e immunidad local a todos los Monasterios, Conventos, Hermitas, Hospitales y otrosqualesquiera lugares de esta nuestra Diocesi, por Santos, Religiosos, o privilegiados quesean, aunque por derecho o costumbre lo hayan sido antes, y en adelante debieran serlo,segun los Sagrados Canones y Constituciones Apostolicas; los quales en lo succesivo, no

UZTARO, 21 - 1997 65

han de gozar de la immunidad local, ni asilo para los Reos, que en ellos fueren refugiados;pero ordenamos y mandamos, que sin embargo de esto se les tenga el conveniente respe-to, culto y veneracion debida; de suerte, que no se haga en los dichos Lugares excluidosde la immunidad, accion alguna menos reverente, o violenta: Y para que pueda haver lafacilidad de extraer qualquiera Reo sea Eclesiastico o Seglar que por qualquiera delito sehalle retraido en las dichas Iglesias y lugares que en adelante no han de gozar de immu-nidad; mandamos tambien con arreglo a lo expresamente prevenido en dicho BreveApostolico, que quando algunas personas Eclesiasticas o Seculares huvieren de ser extrai-das de las mismas Iglesias o Lugares de aqui adelante no immunes por lo que mira a losEclesiasticos deba preceder la authoridad Eclesiastica por si misma, y con el respetodebido a las cosas y lugares Consagradados a el Altissimo; y que en quanto a los legos,ante todas cosas, los Ministros de la Curia Seglar practiquen el oficio del ruego de urbani-dad, pero sin usar de ninguna forma de escrito, ni exponer la causa de la extraccion pedidaal Eclesiastico que con titulo de Vicario General o foraneo, o con qualquiera otro en la Ciu-dad o Lugar egerciere la autoridad y jurisdiccion Episcopal o Eclesiastica, y estando esteausente o faltando, y tambien en qualquiera caso de repugnancia, se debera hacer elmismo ruego de Urbanidad a otro Eclesiastico que en la Ciudad o Lugar sea el mas visiblede todos, y de edad provecta: Y mandamos a nuestro Provisor y Vicario general, a nuestrosVicarios foraneos, Rectores y Curas Parrocos, y a los Superiores locales, aunque sean deIglesias Regulares, que siendo de dicho modo amonestados, luego al instante, sin la masminima detencion, ni conocimiento alguno de causa, permita la extraccion del secularrefugiado que la han de egecutar immediatamente los Ministros del Tribunal Eclesiastico, sise hallaren prontos, y sino los Ministros del brazo Seglar, pero siempre y en qualquieracaso con presencia e intervencion de persona Eclesiastica, para que por este medio seeviten desordenes en el acto de extraer de Iglesia o de otro lugar religioso, y que el culeto yhonra de Dios nuestro Señor, quanto sea posible, se guarde tambien en lo succesibo en loslugares Sagrados y Santos, aunque no gozen ya de aqui adelante del privilegio deimmunidad local. Y encargamos a todos los suso dichos celen en su razon y procuren porla observancia del mayor decoro y respeto de las dichas Iglesias y lugares Sagrados,Santos y Religiosos que no quedan immunes, y que por los Ministros de Justicia y demasque intervenieren en la extraccion de los Reos, no se egecute cosa alguna en menosprecioe injuria de estas iglesias y lugares, y que no se causen escandalos ni violencias. Y enquanto a las Iglesias que dejamos señaladas y seran publicadas por immunes, ordenamosy mandamos, conforme a lo literal de dicho Breve Apostolico, que se observenexactamente las disposiciones de los Sagrados Canones y Constituciones Apostolicas, deforma que sean invioladas y libres de qualquiera especie de atentado y quelos que se aco-gieren y refugiaren a ellas no puedan ser extraidos, sino en los casos permitidos por dere-cho. Y que se observen diligentemente en el modo de extraerlos las reglas prescriptas porlos mismos Sagrados Canones y Constituciones Apostolicas.

Y para que conste lo referido tenga efecto y llegue a noticia de todos, mandamos queeste nuestro Edicto se lea y publique en todas las Iglesias de esta nuestra Diocesis quevan señaladas para el asilo e immunidad local en un dia festivo al tiempo del Ofertorio de laMisa Conventual, y que egecutado se fixe en cada una de ellas y sus puertas principalesun exemplar del mismo Edicto que ira autorizado por el infraescrito nuestro Secretario deCamara, donde lo este por el termino de nueve dias, y que nuestros Vicarios y CurasParrocos respective de las dichas Iglesias immunes, pasen a la Justicia Ordinaria de cadaPueblo testimonio de la Iglesia señalada en aquel Lugar o Jurisdiccion para que seconserve en la Escribania de Ayuntamiento, poniendo una copia autentica de el con todaindividualidad y expresion en los Libros Capitulares. Dado en nuestro Palacio Episcopal dela Ciudad de Calahorra a veinte de Abril de mil setecientos y setenta y tres (Sinadurak)».

UZTARO, 21 - 1997 66

36. ALHA. DH. Leg. 1932. 1796/07/23.

2. eraskina: Erregeak emandako baimena aduana-goardiak elizgizonenetxeetan sartzeko zenbait kontrabandista zegoen susmoren bat izanez gero 36

«REAL CEDULA DE S. M. Y SEÑORES DEL CONSEJO, POR LA QUAL SE MANDAQUE SI LOS Eclesiásticos Seculares o Regulares diesen abrigo a contrabandos oContrabandistas, no impidan que sus habitaciones sean registradas por las Justicias oMinistros de los Resguardos; y en caso de resistirlo, justificado el hecho, se les extrañe delos Dominios de España y ocupen sus Temporalidades.

DON CARLOS POR LA GRACIA DE DIOS Rey de Castilla, de Leon, de Aragón, delas dos Sicilias, de Jerusalén, de Navarra, de Granada, de Toledo, de Valencia, de Galicia,de Mallorca, de Menorca, de Sevilla, de Cerdeña, de Córdoba, de Corcega, de Murcia, deJaen, de los Algarbes, de Algeciras, de Gibraltar, de las Islas Canarias, de las Indias Orien-tales y Occidentales, Islas y Tierra firme del mar Oceano; Archiduque de Austria; Duque deBorgoña; de Brabante y de Milan; Conde de Apsburg, de Flandes; Tiruol y Barcelona;Señor de Vizcaya y Molina, &c. A los del mi Consejo, Presidente y Oidores de mis Audien-cias y Chancillerias, Alcaldes, Alguaciles de mi Casa y Corte, y a todos los Corregidores,Asistente, Intendentes, Gobernadores, Alcaldes mayores y ordinarios, y otros qualesquieraJueces y Justicias de estos mis Reynos, asi de Realengo, como de Señorío, Abadengo yOrdenes, tanto a los que ahora son, como a los que serán de aquí adelante, y a todas lasdemás personas de qualquier grado, estado o condición que sean, a quienes lo contenidoen esta mi Cédula toca o tocar pueda en qualquier manera, SABED: Que deseando miaugusto padre el Señor Don Carlos III uniformar en todo el Reyno la práctica en el segui-miento y substanciacion de las causas de contrabando, expidió en veinte y dos de Julio demil setecientos sesenta y uno Real Cedula comprehensiva de varios capítulos, previniendoen el diez y ocho, que los Ministros de Rentas lleven siempre consigo Despacho del Nunciode S. S., para que teniendo fundadas sospechas procedan al reconocimiento de Iglesias ylugares sagrados, que deberán cumplimentar todos los años por el Ordinario, en cuyaDiócesis estén destinados; y que si por algún descuido no llevasen el Despacho del Nun-cio, pidan el auxilio al Juez Eclesiastico, y si le negare o retardare entren a reconocer; dero-gando por el siguiente capítulo diez y nueve de dicha Real Cédula todo fuero en causas defraude, y que puedan reconocerse siendo necesario aun las casas de los Grandes. Ahoracon ocasión de una causa seguida en la sala de Alcaldes de mi Casa y Corte, de resultasde la resistencia hecha a la Justicia en la casa de un Cura Párroco, con muerte del Alcaldeordinario del pueblo y de su auxiliante, me he enterado de que los contrabandos se favore-cen por algunas personas Eclesiásticas, que abusando de su fuero dan abrigo a losContrabandistas, siendo una prueba calificada de ellos lo resultante de dicha causa: Yconsiderando lo mucho que conviene atajar un abuso tan contrario al buen orden público,al decoro y estimación de los mismos que lo practican, y al interés de mi Real Hacienda, yque el fuero no alcanza a impedir que por las Justicias o los Ministros de los Resguardosse registren las casas o residencias sospechosas, asi como tampoco sirven de asilo a otrosmalhechores; por mi Real orden, comunicada al Consejo en veinte y seis de Junio próximo,he resuelto que si dichos Eclesiásticos Seculares o Regulares diesen abrigo en sushabitaciones a contrabando o Contrbandistas, no puedan resistir que sean registradas, y encaso que lo executen justificado que sea debidamente el hecho, se les extrañe de misdominios y se les ocupen las Temporalidades. Publicada en el mi consejo esta resoluciónen treinta del propio mes de Junio acordo su cumplimiento y con inteligencia de lo quesobre el modo de se execucion ha expuesto mis Fiscales, expedir esta mi Cedula: Por laqual os mando a todos y cada uno de vos en vuestros lugares, distritos y jurisdicciones,veais mi resolución que queda expresada, y en los casos que ocurran procedais conarreglo a su literal tenor, dando cuenta puntualmente al mi Consejo de qualquiera

UZTARO, 21 - 1997 67

contravencion que se advierta. Y encargo a los M. RR. Arzobispos, RR. Obispos, susProvisores o Vicarios, a los demas Ordinarios Eclesiásticos que exerzan jurisdiccion y a losSuperiores o Prelado de las Ordenes Regulares, y de las Militares, Párrocos y demaspersonas Eclesiásticas concurran por su parte a la exacta y puntual observancia de loresuelto, auxiliando las providencias que se dieren por los Jueces ordinarios para laaprehensión de los infractores y favorecedores de Contrabandistas. Que así es mi voluntady que al traslado impreso de esta mi Cédula, firmado por Don Bartolomé Muñoz de Torres,mi Secretario, Escribano de Cámara más antiguo y de Gobierno del mi Consejo, se le de lamisma fé y crédito que a su original. Dada en san Ildefonso a veinte y tres de Julio de milsetecientos noventa y seis. = YO EL REY. = Yo Don Sebastian Piñuela, Secretario del Reynuestro Señor, lo hice escribir por su mandato. = Felipe, Obispo de Salamanca. = DonBernardo de Riego. = Don Domingo Codina = El Conde de Isla. = Don Benito Puente. =Registrada: Don Joseph Alegre. = Por el Canciller mayor, Don Joseph Añegre. Es copia desu original, de que certifico. = Don Bartolome Muñoz».

Bibliografia

Aguirre, S. (1793): Prontuario alfabético y cronológico por orden de materias, Madril,Canoren moldategian.

Angulo Morales, A. (1993): «El gobernador subdelegado de rentas de Vitoria: significado yfunciones en el siglo XVIII», Kultura, 6 Zbk., 93-103 or.

–––––––––––, (1995a): Las puertas de la vida y la muerte: la administración aduanera en lasProvincias Vascas (1690-1780), Leioa, Euskal Herriko Unibertsitatea.

–––––––––––, (1995b): «Aberastasuna eta beharkeria XVIII. mendean Euskal Herriko Adiski-deen Elkartea eta Gasteizko “Casa de la Piedad” delakoaren egintza(1777.an)», Mundaiz, 49 Zbk., 23-36 or.

Arias Montano, B. (1963): Aforismos de Tácito, Madril.Bartolome Herranz, C. (1991): «Las Tablas de navarra (1513-1700)», Príncipe de Viana,

193 Zbk., 139-163 or.Gallardo Fernandez, F. (1805): Origen, progreso y estado de las Rentas de España, su

gobierno y administración, II, Madril, Erret Moldategian.Garcia-Zuñiga, M., (1992): «Los ingresos de la Hacienda Real en Navarra (siglos XVI-

XVIII)», in Emiliano FERNANDEZ DE PINEDO (Arg.), Haciendas Forales yHacienda Real, Bilbo, EHU, 195-207 or.

Gracia Carcamo, J. (1993): Mendigos y vagabundos en Vizcaya (1716-1833), Leioa, EuskalHerriko Unibertsitatea.

–––––––––––, (1995): «Pobrezia eta gizarte laguntza XVIII. mendean Bizkaian», in Uztaro, 14,3-20 orr.

Laborda Martin, J. J. (1981): «Materiales para el estudio de la política comercial durante elprimer reinado de Felipe V: el valor ilustrativo del caso vizcaíno (1700-1727)»,Cuadernos de Investigación Histórica, 5 Zbk., ¿?

Novísima Recopilación de las Leyes de España, VII. Alea, Madril, La PublicidadMoldategian, 1850.

Ortiz de Orruño, J. M. (1987): La Hacienda Foral de Alava 1800-1876, Gasteiz, (Argitaratugabeko Tesia).

Portillo Valdés, J. M. (1991): Monarquía y gobierno provincial. Poder y constitución en lasProvincias Vascas (1760-1808), Madril, Centro de Estudios Constitucionales.

Sanchez Gómez, R. I. (1994): Delincuencia y seguridad en el Madrid de Carlos II, Madril,Ministerio de Interior.

Santoyo, J. C. (1972): Viajeros por Alava. Siglos XV a XVIII, Gasteiz, Caja de Ahorros deVitoria.

Zuaznavar y Francia, J. M. (1831), Informe al Excelentísimo Señor Don Martín de Garay,Iruña, Radaren alarguna.