KARRAMARRO 43 (01-21).qxd:Maquetación 1orueeskola.org/karramarrodigitala/deskargak/pdf/...02...

CONTRAPORTADA PORTADAKARRAMARRO 43 cubierta.qxd:Maquetación 1 2/6/14 10:45 Página 2

2ª DE CUBIERTA 3ª DE CUBIERTAKARRAMARRO 43 cubierta.qxd:Maquetación 1 2/6/14 10:45 Página 4

Kultura Saila

Departamentode Cultura

EDIZIO ARDURADUNAEneritz Iza

EDIZIO ZUZENDARIAJabi Artaraz

EDIZIO KOORDINAZIOAEneko OlabarriAitziber Ibaibarriaga

KOLABORATZAILEAKEukene HerreraEneko OlabarriAratz RuizKimetz PujanaMaite SarasketaInazio AldazabalEli VillarAitziber Uriarte

ARGITARATZAILEAOrue eskola

DISEINUAKakoa

ARGAZKIAKJabi ArtarazAitziber UriarteEli VillarKimetz PujanaInazio Aldazabal

ILUSTRAZIOAKAratz RuizIker AyestaranKakoa

LAGUNTZAILEABelinda Isasi

[email protected]

INPRIMAKETARGM

LEGE GORDAILUABI-2980-03

ISSN1697-1620

ALE KOPURUA16.200

02

04aurkibidea43. ZK. / 2014KO UDA

GAINERA...AGENDA 12LEHIAKETA 17BIDEOKONTSOLAK 30SARI BANAKETA 43K0MIKIA 44DENBORA-PASAK 46HOROSKOPOA 48

14SALTSANFruta izozkia

18MUNDUANZEHARNik hau bizi izan dut!

10MUSIKABerri txarrakEsne beltzaKashbadDoctor deseo

08HERIOTZARENHARANEKOHARRIIBILTARIAK

06ESPERI-MENTUAKPuxika ezin lehertu

16EUSKALHERRIKOZUHAITZAKAsun edo osin handia

20TXANGOAPic D’Anie edoAuñamendi:Euskal Herrikogoi muga

FLASH!TEKNOLOGIKOAGPS

22ESKULANAKZootropoa,zinearen aurrekaria

24

HIZLARIIker Sastre

26ZINEMADragon Ball Z: LaBatalla de los DiosesCampanilla, Hadas yPiratas

29MILIOIKAPERTSONA,MILAKAOHITURAKumariak

36 38PLAYINGEskutik eskuraKoloreak harrapatzen

40ANIMAGUNAKHegaluzea

LIBURUAK32

BITXIKERIAKBA ALZENEKIEN…?

KIROLA2014ko Brasilgomunduko futboltxapelketa

KARRAMARRO 43 (01-21).qxd:Maquetación 1 2/6/14 11:48 Página 1

02

“Time” aldizkariaren esanetan,AEBetako osagileen idazkeraulergaitzak 7.000 pertsona hileta 1.500.000 pertsona mintzenditu. Errezetak txarto idazteakdauka errua.

Uneoro, munduko biztanleen % 0,7 mozkortuta dago, hau da, 50 milioi pertsona inguru.

Altituderik handienean heganegiten duen hegaztia anserindicus antzara dugu. TxinatikIndiara bidean, Himalaiakotontorrik garaienen gainetikhegan egiteko gai da. 9.100metroko garaieretatik ikusiaizan da hegazti mota hori.

1977. urtean, Donald ahatearenistorioak debekatuta egon ziren,prakak ez zeramatzalako.

Adituen ustez, gauez sagarrarenzukua edateak diabetesaekiditen lagun dezake.

Lamborghini izeneko autoakFerruccio Lamborghini izenekotraktoreen enpresa batekojabeak sortu zituen. Auto horiek Ferrariak ziren eta behin eta berriz izaten zutenmatxuraren bat.


03

enen,

ren

o

Tigrearen orroa 3 kilometrokodistantziatik entzun daiteke.

AEBetako FSI institutuakhizkuntzarik zailenen zerrenda bat osatu du. Zailena arabieraizango litzateke, hizkuntzaikasteko behar diren orduakkontuan izanda. Hurrengoakkantoietako txinera, mandarintxinera, japoniera eta korearradira. Errazenen artean, ordea,frantsesa, italiera eta gaztelania daude.

1592. urtean, lehenengotermometroa egin zuten.

Munduko alfabetorik luzeenaKanbodiakoa da. 147 letra ditu.

Nuttela poto bat 2,5 segundobakoitzeko saltzen da.

Ile horiek ile ilundunek baino ilegehiago dute.

Orkak edo balea hiltzaileak ezdira baleen familiakoak,izurdeen familiakoak baizik.

Igandez hasten den hilabetebakoitzean, 13. eguna ostiralada eta ostegunez hastendenean, berriz, 13. egunaasteartea da.


2014KO BRASILGOMUNDUKOFUTBOLTXAPELKETA

2014KO BRASILGOMUNDUKOFUTBOLTXAPELKETA

04

Karramarro atal honetan, beti izaten du -zue ohikoa ez den kirol bati buruzko zer-bait irakurtzeko aukera. Baina oraingoho netan, ospetsuena ez bada, ospe tsu -e ne tarikoa den kirol bat jorratuko dugu:futbola. Brasilen jokatuko den mundukofutbol txapelketak hainbat partidu ditu.Baina ez dugu futbola bera aztertuko,fut bolak edo, hobeto esanda, mundukofutbol txapelketa horrek uzten dituen da -tuak irakurtzeko parada izango duzue.

• Brasilen jokatuko da ekainaren 12tik etauztailaren 13ra arte. 64 partiduak BeloHorizonten, Brasilian, Cuiabán, Curiti ban,Fortalezan, Manaosen, Natalen, Por toAle gren, Recifen, Salvadorren, Rio de Ja -neiron eta Sao Paulon izango dira.

• Mundiala Hego Amerikara doa bueltan.Azkenekoz, 1978. urtean ospatu zen Ar -gen tinan eta Argentina bera izan zentxa pelduna.

• Baloi ofizialaren izena Adidasen Bra zu -ca da. Izena brasildarrek aukeratu zuteninternet bidez. Brazucak brasildarrenizaera deskribatzen duela diote.

• Maskota ofiziala armadilo bat da. Ar ma -diloaren izena Fuleco da, eta horrenabestia “Tatu Bom de Bola” da.

• “We are one” da abesti ofiziala. Pit Bull,Jennifer López eta Claudia Litte brasil-darra dira abeslariak.

• FIFAk 358 milioi dolar banatuko ditu 32se lekzioen artean. Irabazten duen se lek-zioak 35 milioi dolar jasoko ditu; bi ga rre -nak, 25 milioi; hirugarrenak, 22 mi lioi; lau -garrenak, 20 milioi; eta final laurdeneta raheldutako taldeek 14 milioi hartuko dituzte.

• Btzlad

• NhetrarekoAdkoEleUmse

• FIuzzute

• Staze


05

JATO

Arna

etaBeloban,or toJa -

tan.Ar -

zen

a zu -utenrren

ma -rren

Bull,asil-

32lek-rre -lau -ta razte.

• Brasilgo justiziak eta Mundialaren an to la -tzaileek Manaoseko futbol zelaia mun dia-laren ondoren kartzela bihur tzea ados tudute. Lau partidu jokatuko dira bertan.

• Nike eta Adidas markak dira nagusi. Le -he nengoak Frantziako, Greziako, Aus -tra lia ko, AEBetako, Kroaziako, Hego Ko-re a ko, Brasilgo, Holandako, Ingalate rra -ko eta Por tugalgo selekzioak janzten ditu.Adi dasek, berriz, Argentinako, Ale ma nia -ko, Espainiako, Nigeriako, Kolon biako,Erru siako, Japoniako eta Mexi ko ko se -lek zi oak. Puma, Marathon, Legea, Joma,Uhlsport, Lotto eta Burrda dira bestemarkek janzten dituzten gainon tzekoselekzioak.

• FIFAk futbol zelaietan garagardoa eda tenuzteko eskatu zion Brasili. Baietz esanzuen, beraz, jendeak garagardoa eda -te ko aukera izango du.

• Spray-ek erabiliko dira mundial horre-tan. Epaileek giza hesientzako marrakzelaian margotzeko aukera izango dute.

• Maracana futbol zelaia berriztatu eginzuten. 80 milioi dolar gastatu zituztenzelaia berregiteko.

• Belgikak eta Errusiak bosgarren aldiz jo-katuko dituzte futboleko mundial horiekhistorian zehar. Gehien errepikatu denpartidua da bi horien artekoa.

• Gaur egun, Europako selekzioek 10 mun -du txapelketa irabazi dituzte; Hego Ame -rikako selekzioek, berriz, 9 txapelketa.

• Lehenengo fasean gutxien bidaiatukoduen taldea Belgika izango da, 726 kmbaino ez baititu egingo. Belo Hori zon ten,Rio de Janeiron eta Sao Paulon jo ka tu kodu. AEBetako selekzioa, aldiz, gehienbi daiatuko duena izango da, 5.588 km.Natalen, Manaosen eta Recifen joka tu -ko du.

• 32 graduko tenperatura baino gehiagoegonez gero, partidua bi minutuz gel -ditzeko aukera izango dute. Horrela,jo kalariek likidoak edateko aukera izan-go dute.


PUXIKA ELEHERTUPuxika bat lehertzea munduko gauzariknormalena bada ere, ez lehertzeak beremisterioa dauka. Honako esperimentuhonetan ikusiko dugu sugarrarenondoan jartzen dugun puxika zergatikez den lehertzen.

Beharko duzun materiala:• Puxika bat• Kandela bat• Pospoloak• Ura

Lanari ekiteko:1. Bete puxika urez, gutxi gorabehera sagar

baten tamaina izan arte. Horretarako (ondojakingo duzuen moduan) iturriarentxorrotaren muturra puxikaren ahoan sartu,eta puxika urez bete behar da.

2. Puxikari korapilo bat egin, eta kanpoaldeansoberan dituen tantatxoak garbitu.

3. Kontu handiz, eta pertsona heldu arduratsubaten laguntzaz, kandela piztu, eta lekuseguru batean jarri.

4. Eutsi puxika buztanetik, eta sugarrarenondora eraman.

5. Eutsi bertan segundo batzuetan, eta gerobaztertu.

6. Nahi izan ezkero, errepikatu prozesua.Badirudi puxikak ez duela surik hartzen!

06


A EZINRTU

Zer gertatzen da?Esperimentu horrek beroxurgapenari buruzko printzipioaerakusten digu. Airez betetakopuxika bat sugarraren ondoaneutsiz gero, berehala lehertukolitzateke. Beroak puxikaren gomasegituan ahulduko lukeelako. Urak,ordea, oso ondo xurgatzen duberoa, hau da, puxikaren barrukourak sugarraren beroa xurgatzendu eta gomak ez du ia kalterikjasaten.Ez ahaztu kandela bat erabiltzenari zarela, eta esperimentua amaitubezain laster itzali behar duzula.

07


08

Inork ez ditu inoiz mugitzen ikusi, baina arrastoa uzten dute haien bidean.

RaDeritz

Itsada.launakbai

Urtegidirda dauiza triemu


09

Racetrack laku lehorra KaliforniakoDeath Valley (Heriotzaren harana) de-ritzon parke nazionalean dago.

Itsas mailatik 1.130 metrora kokatzenda. 4,5 km luze eta 2 km zabal ditu etalau-laua da. Aintzirako punturik al tu e -nak baxuenak baino 4 cm gehiagobaino ez ditu.

Urtean bi garaitan baino ez du euririkegiten. Euri jasa ikaragarriak izatendira. Baina lakua berehala lehortzenda berriro idor-idorra bihurtuz. Eta ezdauka landaretzarik. Haize bortitzakiza ten dira bertan. Hala ere, zien tzia la -riek harriak haizearen eraginez soilikmu gitzen direla erabat baztertu dute.

Arroken norabidea aldakorra izaten da.Noranzkoa ere aldatu eta atzerantzegin dezakete. Baita bira egin eta be -healdea gorantz begira jarri ere.

Ez dute eredu zehatzik mantentzen.Ho rregatik egiten zaie zientzialarieihain zaila mugimenduak arrazoitzea.

Batzuek harriak espirituek mugitzendituztela esan izan dute. Edo lurrareneremu magnetikoa dela mugimenduhorien jatorria. Broma zaleen lanadela ere esan da.

Zail xamarra harri hauekin 1, 2, 3 ka -ra bin-karabanera jolastea!


10

BERRI TXARRAK

Bira bukatuta, Mikelek bere ibilbidea bu ka -tutzat eman zuen eta David Gonzalezi utzizion bere tokia. Hirukote berriak disko be rriabehar zuen. Instrumentuak hartu, Chica go rajoan eta beren 6. lana ateratzea lortu zuten:Payola (2009).

2011. urterako aldaketa berria jasan zuentaldeak, oraingo horretan bateria jole alda -keta, Kuraia eta Dut taldeetako Galder ba -teria joleak, gaur egun ezagutzen dugunBerri Txarrak taldea osatu zuen. Azken dis -koa AEBetan grabatua izan zen eta, edukizuen oihartzuna ikusita, berriz ere bertara jozuten zazpigarren lana argitaratzeko as moz.Oraingoan, Ross Robinson ekoizle entzu te -tsua izan zen horien gidaria. Haria izan zengaur egun daukagun azken diskoaren izena.

Gaur egun, 3 urte geroago, berriro ere es -tu dioko lanetan dihardu taldeak, oraingoanere ekoizle berarekin. Estudioko lanez gain,bira txiki bat egin dute San Frantziskon hasieta New Yorkera iritsi arte.

Hurrengo hilabeteetan ikusiko dugu he men -dik mila kilometrora egindakoaren emaitza.Ez dugu zalantzarik zortzigarren horrek eregogor joko duela.

20 urte estatuko rock taldeonenen artean

1994. urtean musika egiteko batu ziren laugazte haiek ez zuten inoiz pentsatuko sor-tuko zuten taldeak gaur egun duen arra -kas ta internazionala edukiko zuenik. Urteharetanxe Gorka Urbizuk, Aitor Goikotxeak,Mikel Lopezek eta Aitor Orejak Berri Txarraktaldea sortu zuten Lekunberrin.

Hasieratik musika munduan arrakasta izan-go zutela ikusten zen arren, ez zen nabar-mena izan diskoak kaleratu zituzten arte.Lehendabiziko diskoekin Euskal rock-eanberen lekua egin zuten 1997an Berri Txa rraketa 1999an Ikasten diskoekin. Baina bene-tan arrakastatsuak izan zirenak 2001ekoEskuak/ukabilak, eta, batez ere, 2003ko Librediskoak izan ziren.

Euskal Herrian ez ezik, estatu mailara ereberen musika zabaltzea lortu zuen lauko -te ak, Rock Sound aldizkariak estatuko diskoonena izendatzera heldu arte.

2004. urtean, aldaketak heldu ziren. AitorOre jak, orduko gitarretako batek, taldea uzteaerabaki zuen eta, ordezkoa topatu beha -rrean, taldeak hirukote moduan jarraitzeaera baki zuen. Askok esaten zutenari kontraeginez, beren lanik aipagarriena eta arra kas-tatsuena grabatzea lortu zuten 2005ean:Jaio. Musika. Hil. Arrakastak Euskal Herri mai -l an ez zuen parekorik izan ordura arte. Eus-kararen herria utzi, eta beste munduko he -rrialde askotan eman zituzten kontzertuak;200 kontzertu baino gehiago, 20 herrialde-tik gora… Hiru urteko bira luzea izan zen lanon haren fruitua.


Nobedadeak

11

ESNE BELTZA“Gora!”Laugarren hau disko berezia da Solano buruduen taldearentzat. 17 abestiz osatutako bildu-mak beste hainbeste kolaboratzaile izan ditu;besteak beste, Fermin Muguruza, Zuloak,Deskontrol, La Pegatina, Mala Rodriguez…. Gauregun buru belarri sartuta dabiltza “Gora tour”izeneko kontzertu biran. Adi egon, ez galtzekomoduko zuzenekoak emango baitituzte!

KASHBAD“Arrakala” 15 urte eta gero, 90eko hamarkadakoeuskarazko rockaren talde ikurretako bat bueltandugu. Errenteriako taldeak “Arrakala” izenekodisko berria ondu du eta herriz herri lau haize-tara zabaltzeko irrikan dugu. Sorkunen ahotsikusgarria berriz ere entzuteko aukera izangodugu maiatzaren 2an hasi duten kontzertu biran.

DOCTOR DESEO“Busco en tus labios. Lo mejor del Deseo” Bilboko pop-rock talderik ospetsuenak bere 14. lana kaleratu du. Oraingo honetan, berenkantetako 21 abesti historikoenak hartu, 3 abesti berri gehitu eta diskoa osatu dute. Ikus-entzunezko DVD batekin osatu duten lanberri hori Bilboko kafe antzokian aurkeztu dutemaiatzaren 2an eta 3an.

ka -utzirriao raen:

uenda -ba -gundis -dukia jo

moz.u te -zenena.

es -oanain,hasi

en -tza.ere


12

SAN FERMINAK / IruñeanIruñeko sanferminak Iruñeko jai nagusiak dira, mundu osoan zeharospetsuak. Uztailaren 6tik 14ra ospatzen dira gaur egun Iruñekosanferminak. Duela 400 urte baino gehiagotik hona egiten da ho -rre la, 1591n, eguraldi kaskarra zela eta, hasierako data, urrikoa ale-gia, uztailera aldatzea erabaki zutenetik.

Sanferminak uztailaren 6an, eguerdiko 12etan, hasten dira u rt e ro,Iruñeko udaletxeko balkoitik txupinazoa jaurtitzearekin batera. Eki -taldi hori oso jendetsua izaten da. Entzierroak festen muina eta eki -taldirik ezagunena dira. Goizeko 8etan abiatzen dira, eta hauxe daohiko ibilbidea: Santo Domingoko aldapa, Udaletxe plaza, Mer ca -de res kalea, Estafeta kalea, Telefonicako tartea eta zezen plaza.Jaiak uztailaren 14an amaitzen dira, "Gaixoa ni" edo "Pobre de mí"tradizionala abestuz.

BAIONAKO BESTAKBaiona Lapurdiko hiriburua eta Ipar Euskal Herriko hiri nagusia da.Halaber, Euskal Herri osoko hamargarren hiririk jendetsuena da.Baio nako bestak Baionan udaro ospatzen den jaialdia da, abuztu a-ren lehendabiziko asteburu aurreko asteazkenean hasten eta hu -rren go igandean bukatzen direnak. 2004an, 1,3 eta 1,5 milioi ar te kobisitari izanda, Frantziako jairik ospetsuenetakoa da. Jaialdietan, bizezen keta egiten dituzte.

GASTEIZKO JAIAKAndre Maria Zuriaren jaiak

Abuztuaren lauan, San Migel elizako kanpaien jotzearekin eta tra -dizio den "txupinazoarekin" hasten dira Vitoria-Gasteizko jai nagu-siak, hots, Andre Maria Zuria hiriko zaindariaren ohorezko jaiak, arra -tsaldeko 6ak, puntu-puntuan direnean. Zeledon San Migel eli za kokanpandorretik Andre Maria Zuriaren plazako balkoi batera jaistendenean abiarazten dira jaiak, plaza horretan biltzen den jendetza -ren zalapartarekin batera.

Abuztuaren 10eko gauerdiko ordu txikietan, berriz, Zeledonek aguresaten dio hiriari eta San Migel elizako kanpandorrera igotzen daberriro, suzirien eta bertan daudenen tristura begiraden artean.

2014

08/04-09

2014

07/23-27

2014

07/06-14

20

01

20

00


13

ro--

,--

-."

.

.--oi

---o

-

r

DONOSTIAKO ASTE NAGUSIADonostiako Aste Nagusia, Jose Arana eskoriatzarrak sortu zuenXIX. mendearen amaieran. Loterian lortutako diruarekin, en pre -sa buru bihurtu zen, zezenketen enpresaburu, hain zuzen ere, ze-zenketak oso gogoko baitzituen. Horren ondorioz, beranduagoAtotxa futbol zelaia egongo zen tokian, zezen plaza bat eraikizuen. Eta bertan antolatu zituen zezenketa jaialdiak, Donos tia koAste Nagusiaren sorrera hau delarik, hasieran, "Zezenketa AsteNa gusia" deitzen baitzen. Ondoren, denboran aurrera eginez,gaur egun Donostiako Aste Nagusia bihurtu da.

Aste Nagusian ospatzen diren ospakizunen artean, ikusgarrieneta-koa su artifizialen lehiaketa da. Zaragoza, Valentzia, Italia eta bestetoki askotako enpresa piroteknikoak ia urtero etortzen dira Do -nostiara, Aste Nagusiko su artifizialen lehiaketan parte hartzera.

Beste ospakizun ezagun batzuk, Saguesen antolatzen diren mu-sika kontzertuak dira.

BILBOKO ASTE NAGUSIABilboko Aste Nagusia Bizkaiko hiriburuko festa nagusiak dira. Bil -boko konpartsak dira jaietako bultzatzaile historiko nagusiak, Bil -bo ko Udalarekin batera. Txosnen inguruan festa gune zabala anto-latzen dute. Jaietan, beste eragile batzuek ere parte hartzen dute.

Kutsu erlijiosoa eduki ordez, festek eusten diote beren izaera herri -ko iari eta aldarrikatzaileari, izaera kulturalari, sozialari eta politiko -a ri atxikita. Mari Jaia da jaien sinbolo nagusia, Mari Puri Herreromargolariak 1978an Jaien Batzordearen eskariz asmatutako per tso -naia. "Badator Mari Jaia" da 1997tik jaietako abesti ofiziala, EdortaJimenezen hitzak eta Kepa Junkeraren musika moldaketak dituena.Hori bai, jaien hasiera markatzen du Andra Mari egunak (abuztua -ren 15a), horren hurrengo ostiralean hasten baitira urtero.

Urtero, pregoilaria izendatzen dute, hirian ezaguna den edo hiria -re kin lotura handia duen pertsona izaten da.

Txupineroa, aldiz, beti konpartsa bateko kidea da, eta orain arte ema-kumezkoa izan da beti. Bilbon txupinaren jaurtiketa esaten zaio,Iruñean txupinazoa den bitartean.

2014

08/16-24

2014

08/09-16


Sal

tsan

14

FRUTA IZOZKIAEgin genuen aurreko txokolatezko bolak errezetarekin primerandoan beste errezeta dugu oraingoan. Eguraldi beroa datorreneansarriago hartzen dugun postrea dugu, baina adituak diote urteguztian zehar jateko oso gomendagarria dela. Hortik aparte, egiteko oso erraza eta osagai gutxirekin egin dezakegu.

Osagaiak:

* Kilo erdi marrubi helduak (garaiko beste fruta helduekin ereegin daiteke)

* Edalontzi erdi ur* 10 koilarakada azukre* 3 arrautza zuringo* Limoi baten zukua


xx15

AA

B

C

D

E

F

Nola egin?

Lehendabizi, marrubiak ondo garbitu,zur toina kendu, eta erditik moztu.

Ondoren, edalontzi altu batean besteosagai guztiak nahastu, eta irabiagai -luaren laguntzaz dena ondo txikitu.

Jarraian, marrubiak gehitu, eta berri roondo txikitu.

Gero, nahasketa izotz ontzietan bana -tu, eta izozkailuan sartu.

Izozkia jan baino ordu eta erdi arinagoizotz ontziak atera, eta irabiagailua re -kin txikitu. Nahasketa krematsu bat ir -tengo da, eta berriro ere ordubetezizozkailuan sartuko dugu.

Ordubetera, gutxi gorabehera, izoz kai -lutik atera, girotzen utzi, eta zerbitza tu.

Izozteko denbora ondo kontrolatu ez kero,primerako marrubi izozki usain tsua eta na -turala izango dugu.

On egin!

1

2

3

4

5

6


(Urtica dioica)

ASUN EDOOSIN HANDIA

ASUN EDOOSIN HANDIA

16

BANAKETA

Kosmopolita da eskualde epelean. IaEuropa osoan agertzen da, eskualdelehorrenetan izan ezik. Penintsula oso -an oso ugaria da, baita Euskal He rri anere. 100-2.500 m-ko altitude tarteanzehar sakabanatzen da; etxe, errepideeta zabortegi inguruetan, gune kutsa-tu etan oro har. Lur sakonetan, nitro ge-natuetan eta basikoetan (pH=5,5-8)hazten da, eta ez du eguzki argi askobehar izaten.

ERABILERAK

Hainbat erabilera ditu, besteak beste,sendabelar gisa. Gainera, hosto gaz te -ak eltzeko janariak egiteko ere era bil -tzen dira. Oso nutritiboa da, digeri tzenerraza da, eta burdina eta A eta C bita-mina kantitate handiak ditu. Hosto gaz-teak soilik erabili behar dira; izan ere,helduek giltzurrunarentzat kaltegarriakdiren substantziak garatzen dituzte.

k etaa rak

k, etaerriz,

daz -

a da.a etaalde -

tzeno rua

o du.n die

Hosto iraunkorrekoada. Eskualde epel osoan

zehar banaketa zabaladuen landare espezie honen

ezauga rririk ezagunena bere ileerresu mingarriak dira. Ile horiek aze -tilkolina delako likidoa dute barneaneta, beraz, azala hauekin kontaktuanjartzen denean sumindurak sortzendira. Horrez gain, sendabelar moduanizan ditzakeen erabilerengatik ere osofamatua da.

MORFOLOGIA

Hosto iraunkorreko landarea da. Zur -toina 150 cm-ko altuera izatera iritsdaiteke, lau angeluko sekzioa daukaeta kolore gorri horixkak erakutsi ohiditu. Adarkadura gutxi ditu. Zurtoi ne anzeharreko korapiloetan lau estipulaaske agertzen dira, 1-2 mm-ko luze ra -koak. Zurtoina ile erresumingarriz es -talita dago.

HOSTOAK

Kolore berde iluneko hosto oposatuaketa peziolodunak ditu, 4-12 x 2,5-8 cm-koak. Ertz dentikulatua dute eta hos-toak orokorrean zimurrak dira. Zur toi -nean agertzen diren ile erresuminga -rriz hornituta daude hostoak ere.

LOREAK

Kolore hori-berdeko lore txikiak (2-10cm) eta unisexualak ditu. Galbu ru e tanbiltzen direnak loreak dira. Hauek ereile erresumingarriz hornituta daude.


17

Sariak izango dira 7-10 urte bitartekoentzat eta 11-14

urte bitartekoentzat; karramarro kamisetak eta liburu

sorta, Ibaizabal argitaletxearen eskutik, hain zuzen ere.

Ez ahaztu datu guztiak (izena, abizenak, helbidea,

herria, telefonoa, adina) jartzea.

Bidali e-mailez:

Kaixo, adiskideok!

Hemen gara berriro!

Ea oraingo honetan

7 euskal abesti hauek

asmatzen dituzuen.

Aurrera!!!


Inoiz gertatu al zaizu bizipen bat aldez aurretik bizi izanasentitzea? Sentsazio horrek izena eta azalpena ditu. Izenafrantsesa du: déjà vu. Eta “bizi izandakoa” esan nahi du.

Egoera bizi izanaren uste osoa iza tendugu edo leku horretan aldez aurre tikegon izanarena, baina aldi berean ezindugu gogoratu gehiago. Iragarpen,pro fezia, aurreko bizitzaren batekooroitzapena, aztikeria… arrazoi anitzeta fantasiatsuak erabili dira sen tsa -zio bitxi hori azaltzeko, baina azalpenzientifikoa du:

Gure garunak modu kontzientean (ja-betzen ari denaz konturatuz) eta modusubkontzientean (konturatu ere egingabe) jasotzen du inguruko informa -zioa. Déjà vu bat bizitzerakoan, izatez,garunak akats txiki bat baino ez duegi ten: segundo milarenekoko akatsñimiñoa.

Kaeskteapenrarrik deoraipuBate gho

18


a

(ja-odugin

ma -ez,duats

Kasu horretan, garunak jabetu gabeeskuratzen du bizipena (subkon tzien-teak jasotzen du). Eta burmuina bizi -penaz konturatu orduko, gure harri du-rarako, oroitzapenen biltegian gor de -rik aurkitzen du bizipen hori, hau da,demagun biltegi batera goazela justuoraintxe unean idazten amaitu dugunipuin bat bertan gordetzeko asmoz.Baina biltegiko arduradunak artxi ba -te gian begiratu ondoren, jada ipuinhori biltegian dagoela esaten digu.

Nola liteke?

Gu iritsi aurretik eta biltegiko ardura -du na konturatu gabe, subkontzien te aksartu baitu ipuina memorian.

Lagunok, garuna zein konplexua etazein perfektua den miragarria da. Se -kretuak gordetzen dituen sekreturikhandiena.

19


PIC D’ANIE EDO

AUÑAMENDI:Euskal Herriko

goi muga (2.507 m)

Txangoa

20

Denbora: 3 ordu eta erdiinguru igotzeko eta bi ordueta erdi jaisteko.

Ura: ez dago urik San MartinHarritik gorako bidean.

Desnibela: 900 metro ingurukoa.

Behar den materiala:neguan, kranpoiak eta pioleta ezinbestekoak dira;uda partean, trekkingekobota onak besterik ez.

Karramarro ale honetan, Euskal He rri -an zehar dauden mendi tontor esangu -ratsuenak az ter tzen eta horien igoeranormala zein den ikusten hasiko gara.Horretarako, ipar Eus kal Herrian dau ka-gun erraldoia aukeratu dugu. Anie edoAuñamendi (2.507 m). Euskal du nen an tzi-nako mendi sakratua dugu hau. Gauregun, Euskal Herriko mugetatik kanpoba da go ere, antzina gure lu rral dearenbarnean ko ka tzen zen. Gaur egungo es -tatuen politika kontua omen da. Au ña -mendi hitza noizbait men di ka te osoa(Pi rinioak) izendatzeko era bili izan badaere, ez da tradizio handikoa izan.


21

x

x

Anie edota Auñamendi izenen jato rri-az hainbat teoria ditugu; Auña, erron -karieraren hitza, ahuntz dugu; ho rrenarabera, ahuntzen mendia izan liteke,baina beste teoriaren arabera Auñajauna hitzetik omen dator; beraz, ho -rren arabera jaunaren mendia.

Anie Nafarroako ipar-ekialdean dago,Larra-Belagua eta Lescun (Biarno) ere-muen baitan. Piramide ikusgarri etalerden hori Larrako karsten barruanzutitzen da. Ozeanotik etorrita 2.500metroren altitudea gainditzen duenlehenengo mendia dugu, gainera goimendi itxura hartzen duen lehenen-goa ere bada. Mendi hau igo zuen le-henengo pertsona Henry Reboul kar-tografoa izan zen 1786. urtean.

Bertan, Europako leize nagusietakobat aurkitzen dugu, S. Martin Harrikoleizea. Horren ondoan, S. Martin Ha -rrian, urtero, uztailaren 13an Baretou -seko eta Erronkariko abeltzainak el kar -tzen dira. Aspaldiko ohiturari jarrai tuz,“Hiru behien ordaina” izeneko ekital-dia egiten da. Bertan, Bare touse koek3 behi ematen dizkiete erronkariarrei,Lakontiendako larreak erabiltzeko. Gai-nera, ibarreko bi aldeen artean, ba keaegongo dela oihukatzen da.

IGOERA DATUAK

Igoera nahiko erraza da; erraza, egu-raldia aldekoa bada. Behe lainoa egonezkero, kare harrizko txango apartaamesgaizto bihur daiteke, karst ingu-ruan dauden zulo amaigabeak tranpaizugarriak baitira. Beraz, eguraldi onaegon ezean, ekidin igoera.

San Martin Harritik gora, landa ber de-etatik gora eta behera joan behardugu. 20 minutuan, Arlas mendiarenmagalera heltzen gara. Ezkerraldeanutzi behar dugu kono berde itxurakomendi hori eta aurrera egin. Arlas ahaz-tu eta 15 minutu inguruan, karstarenbarruan murgiltzen hasiko gara. Karstalabirintoa bilakatzen da apurka-apurka.Mendizaleek harriekin egindako mu -garri txikiak jarraitzea da gakoa. Zeinjarraitu, ordea? Ez arduratu, tontorre -rako bidea denek jarraitzen baitute.

Behin eremu karstiko leuna igarota,Au ñamendi kare harrizko konoa aur -kez ten zaigu aurrez aurre. Erreferen -tziatzat harturik, aurrera joko dugu etaharen oinarrira heldu beharra dugu.Bertara helduta, azkeneko metroakikus ten dira. Nahiko gogorra da, men di-aren ia desnibel osoa bertan igo beharbaita. Gainera, erdi bidetik au rre ra, oinajartzen dugun lekuan harri askok be -herantzako bidea har tzen dute. Behingailurrean, bertako ikuspegiak ikusga-rriak dira; hego-ekial de rantz, Piri ni o -etako tontorrak, he go al derantz, HiruErregeen Mahaia, men debalderantz,Belagua eta Orhi men dia eta, az ke nik,iparralderantz, itsasoa.


Animagunak

HEGALUZEA

40

HEGALUZEA

IZEN ZIENTIFIKOA:Thunnus alalunga

IZEN ARRUNTA:Hegaluzea

MERKATURAKO IZENA:Bonito del Norte edo Atún blanco

Hegaluzearen zientzia izena Thunnus alalunga da,baina atuna edo atun zuria bezala eza gu tzen dugu.Hamabost generoz eta berrogeita be de ra tzi es pe -ziez osotuta dagoen eskonbridoen fa miliakoa da.Familia horren barruan, atunen tal dea daukagu,hamahiru es pezierekin. Hegalu zea eta atuna diraespezierik ebo lu zionatuenak.

Gorputz fusiformedun arraina dugu. Horren ezau-ga rri etariko bat duen bular hegats luzea dugu, hauda, izena eman dion bular-hegatsa. Hortik da tor kiohe galuze izena euskaraz edo Thunnus ala lun gaizen zientifikoa. Urdin ilun me taliko margokoa da biz-ka rral dean, alboak eta sabelaldea, berriz, zilarra renmar go koak dira; orokorrean, marra urdin irisatu batekba nanduta agertzen dira margo bi horiek.

BIOLOGIASargazoen itsaso aldean jaiotzen dira hega lu ze ak. Harajoaten dira arrain helduak udaberrian errunaldia egi te -ko. Eme bakoitzak bitik hiru milioi arrautzara bitar teanjartzen ditu, itsaso horreta ko ur azaleko e tan. Arrau -tzetatik larbak irteten dira eta laster baten hasten dira.Inguru horretan ja rraitzen dute hurrengo urtera arte.

Atunak, orokorrean, neurri bereko alez osotuta ko tal -detan biltzen dira eta bizian zehar bi mi gra zio motaegiten dituzte. Argi bereizten dira mota bi horiek, arrai -nek hartzen duten heldutasunaren arabera.

Lehzeretaetatzegazdiraki agbo ktenfronberdire

EliktanurtesexhurMi gka ke ta

Heri netza

a

odo nX


H E G A L U Z E A

Bitxikeriak

41

da,gu.pe -da.gu,

dira

au-haur kion gabiz-rentek

arai te -eanau -ira.rte.

tal -otarai -

Lehenengo urtea betetzean, 30-40 zentime tro ko lu -zera hartzen dutenean, eta haiek sortzen diren itsa so-etatik ekialderantz egiten dute, Azo reen, Ma dei ra reneta Kanarien arteko ingurura, ne gua bertan iga ro -tze ko. Bigarren urtean, uda berri az kenean, hega lu zegazte ek ia metro erdi dute ne an, janari bila abiatzendira azaleko uretatik Bizkaiko Golko rai no, arrain txi -ki agoen arran tzan da biltzan itsasontziei jarraika,bo kartak eta sardinak janez. Udazke ne ra arte ego -ten dira gure ure tan, eta, gero, Bizkaiko Golkorafronte ak sar tzen hasten direnean eta azaleko urberotuak az pitik dauden ur hotzago ekin nahastendirenean, berriro itzultzen dira sortu ziren itsa so e tara.

Elikatzea helburu daukan migrazio hori beste bi ur te-tan edo gehiagotan ere errepikatzen da. Hi ruga rrenurtean, 85 eta 90 zentimetroko neu rria dutene an etasexu heldutasunera heltzen direnean, bakartiago bi -hurtzen dira eta ur sak o na go etan murgiltzen dira.Mi grazio ibilbidea alda tzen dute orduan eta Ameri -ka ko itsasalderantz egiten dute, negua egiten Azore -e tara itzultzen jarraitu arren.

Hegaluzearen haragia da guztien artean argi e na, gu -ri nena eta zaporetsuena. Preziatuena da kontsumi -tzaileen artean.

X

• 1977. urtean, arrantzatu zen ale rik ederrena, Ka na riar uharteetan.40 kg izan zituen eta 123 zen ti me tro ko luzera.

• Zazpi edo zortzi urteko bizitza izan dezake he ga luzeak.

• Bizkaiko Golkoan arrantzatzen diren aleak gaz teak dira, ez helduak.

• Arrautzak 0,8 eta 0,9 mm bitarte koak izaten dira, eta larbek, jaio -tzen direnean, 10-15 mm in guru iza ten dituzte.

• Arrain hauen haragiaren gorri al dea migra zi o etan hara eta hona mu -gitzeko erabiltzen duten mus kulua da. Oxigeno asko behar du mus-kulu horrek eta horregatik dago alde hori odolez ongi hornituta.Odol kopuru handi horrek ema ten dio daukan mar go gorria, hemo-globinak eragindakoa.

• Igerian 80 km egin dezake or du ko.


42


SARIAK:Ibaizabal argitaletxeaketa Orue eskolakeman zituzten.

IZENA: MOHAMED KALIB

HELBIDEA: Basauri (Bizkaia)

IZENA: ALAZNE BARRENETXEA EGIGURENHELBIDEA: Bilbo (Bizkaia)

IZENA: IXARNE GASTON MARTINHELBIDEA: Getxo (Bizkaia)

IZENA: EDORTA BARANDIKA SAIZHELBIDEA: Ermua (Bizkaia)

IZENA: ANGEL ESPINOSA VALVERDE

HELBIDEA: Zalla (Bizkaia)

43


44


45


46

1 Ordularia 3

GONA LUZEA DU,MIHIA MOTZA,URRUTITIK ENTZUTEN DAHAREN KANTU HOTSA.

IZANAGATIK TXIKIAGELA HANDIRA SARTZEANBETETZEN DU GUZTIA.

GORPUTZ MEHE ETA LUZEMINTZO NAIZ AHORIK GABE.

EMAITZA:

Kanpaia,kandela,

boligrafoa.

Ordulari berria oparitu digute eta lehengusu txikiari orduak nola esaten diren erakutsiko diogu. Idatz ezazumodu digitalean eta ordua irakurtzen duzun bitartean.

EMAITZA:

11:45 Hamabiak laurden gutxi,10:55 Hamaikak bost gutxi,7:25 Zazpiak eta hogeita bost,1:20 Ordu bata eta hogei.

2 Zer da?


47

3 Ikaragarria!Puntuak elkartzen baditugu, mutikoa

zertaz ikaratzen den jakingo dugu.


48


2ª DE CUBIERTA 3ª DE CUBIERTAKARRAMARRO 43 cubierta.qxd:Maquetación 1 2/6/14 10:45 Página 4

CONTRAPORTADA PORTADAKARRAMARRO 43 cubierta.qxd:Maquetación 1 2/6/14 10:45 Página 2

KARRAMARRO 43 (01-21).qxd:Maquetación 1orueeskola.org/karramarrodigitala/deskargak/pdf/...02...

Documents

Transcript of KARRAMARRO 43 (01-21).qxd:Maquetación 1orueeskola.org/karramarrodigitala/deskargak/pdf/...02...