Joxe Luix Agirretxe | EZOKO EUSKARAREN AZTERKETA euskararen... · 2020. 10. 3. · euskararen...

Lezoko euskararenazterketa

Joxe Luix Agirretxe Mitxelena (Lezo, 1969)

Pasaia-Lezo Lizeoan egin zituen unibertsitaterabitarteko ikasketak. Ondoren Filologian lizen-tziatu zen (Deustuko Unibertsitatea, 1994). Oroi-tzene AEK Euskaltegiko kide sortzaile. Azkenurte hauetan euskarazko hedabideen munduanmurgildurik dabil, OTBren sortzaileetakoa,Orratx! aldizkariaren koordinatzailea, eta Oar-soaldeko euskara teknikaria da egun.

Imanol Esnaola Arbiza (Lezo, 1971)

Pasaia-Lezo Lizeoan ikasia batxilergoa bitarte-an. Ondoren filologian lizentziatua (1994) etagaur egun gazte euskaldunen euskarari buruzkodoktorego tesia egiten. Oroitzene AEK Euskal-tegiko kide sortzaile. Azken urte hauetan sozio-linguistika gaietan murgildurik dabil, besteak bes-te UEUko soziolinguistika sailean, BAT sozio-linguistika aldizkarian eta SEI (Euskal Soziolin-guistika Institutua Sortzen) elkartean.

LE

ZO

KO

EU

SKA

RA

RE

NA

ZTE

RK

ETA

Jox

e L

uix

Agi

rret

xe |

Iman

ol E

snao

la

LEZOKO UNIBERTSITATEKO UDALA

Joxe Luix Agirretxe | Imanol Esnaola

Lezoko euskararen azterketaEuskara batuak finkatze bidean urrats aski sendoak eman dituen honetan, euskal-kiak eta tokian tokiko hizkerak ere beren lekuaren bila hasiak dira. Horretarako,ordea, lehen-lehenik, eta kasu askotan beranduegi izan baino lehen, tokian-tokikoondare aberats hori bildu eta txukun antzean ezagutzera eman beharra dago. Hori-xe da bere apalean liburu honen xedea, Lezoko berezko hizkera, berezko euskarabildu eta ezagutzera ematea. Jaizkibelpeko hiztun zorrotz eta argien ahotatik zuzen-zuzen hartutako esanak aurkituko dituzu lan honetan. Euskara Nafarroatik ateraeta Gipuzkoan sartzeko prestatzen hasten den eremuko hizkera freskoa hain xuxen.

Lezoko euskararen azterketa

Lan hau Lezoko EmakumeAbertzale Batzako kide izan ziren

Lezoko emakume guziei eta haien seme-alaba izanik gaur egun etxetik urrunegiditugun Ramon, Fanekas, Xabier, Jabi

eta Juanitori eskainia da.

Maita, maita nazazu gutxiago.Goza, goza nazazu gehiago.

A. Duhalde. (1997)

Lezoko euskararenazterketa

Joxe Luix Agirretxe MitxelenaImanol Esnaola Arbiza

LEZOKO UNIBERTSITATEKO UDALA

Guztiz debekatuta dago liburu hau bere osoan edo zati batean erreproduzitzea, hala nola edozein

sistema informatikotan edo bestelako almazenamendu edo

informazio-lorpenekotan sartzea eta edozein modutan edo dena-delako baliabide erabiliz transmititzea,

baliabide hori elektronikoa, mekanikoa, fotokopia, grabazio nahiz bestelako metodozkoa izanda ere,

Lezoko Unibertsitateko Udalaren aldez aurretiko eta idatzizko

baimenik gabe.

©Joxe Luix Agirretxe Mitxelena eta Imanol Esnaola Arbiza

©Azala eta diseinua: Txema Garzia Urbina - iZU

©Argazkiak: Iñaki Berrio - Agustina Pontesta (bilduma)

©Lezoko Unibertsitateko Udala 2000

Lege gordailua: SS- 1446/2000

Inprimatzailea: Antza S.A.L., Lasarte-Oria

Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

LEZOREN KOKAPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.- FONETIKA-FONOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.1.- Bokalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Diptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Beheranzko diptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Goranzko diptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Triptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Bokalen arteko eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Asimilazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Disimilazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Metatesiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Bokal gehitzeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Bokal galera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Aferesiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Sinkopa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Kontsonanteek eragindako bokal aldaketak . . . . . . . . . . . . . . 40“Yod” eta “Wau” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

1.2.- Kontsonanteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.2.1.- Kontsonanteak eta kontsonanteen kokapena . . . . . . . . . . . . . . 431.2.2.- Kontsonanteen erorketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471.2.3.- Kontsonante bilketen inguruko bilakaerak . . . . . . . . . . . . . . . 48

Sabaikaritzea (Automatikoa eta adierazkorra) . . . . . . . . . . . . 52Asimilazioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Metatesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Alternantziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Kontsonanteen galera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Kontsonanteen gehitzeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

2.- M ORFOSINTAXIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632.1.- Izen sintagma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Aurkibidea

2.1.1.- Izenaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652.1.2.- Pertsona izenordainak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732.1.3.- Determinatzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 2.2.- Aditz sintagma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832.2.1.- Aditzaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832.2.2.- Aditzondoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1142.3.- Sintaxia. Perpaus egiturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.3.1.- Lokailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.3.2.- Juntagailuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1222.3.3.- Menderakuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

3.- LEXIKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1373.1.- Hitzen eratorpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1373.2.- Elkarketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1143.3.- Esapide eta lokuzio bilduma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1453.4.- Hiztegi hautatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

4.- LEKUKOEN ZERRENDA ETA ETNOTESTUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1634.1.- Lekukoen zerrenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1654.2.- Etnotestuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Gregorio Arruti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Elena Garmendia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171Fernando Legorburu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Nikomedes Pikabea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Kandi Salaberria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Erramun Salaberria Lopetegi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Pepita Salaberria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Rafael Agirre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Juan Joxe Zabaleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201Joxe Migel Treku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Xixili Pikabea eta Manoli Pikabea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Melintton Garmendia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

5.- O NDORIOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

6.- IKURREN ZERRENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

7.- BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

H I T Z A U R R E A

Lezoar maite hori:Hemen duzu herriko bi semek paperera ekarritako lan handi

baten argazki ttiki bat. Ongi ulertu duzu, bai, argazki ttiki bat.Paperera ekarrita dezenteko neurria baldin badu ere, argazki tti-ki bat besterik ez da, lan galant baten argazki ttiki bat.

Izan ere, handia, galanta, latza da gero mendez mende Lezoizeneko herri honetan bizi eta lan egin duten gizon eta emakume-ek egin dutena. Elkarrekin jolastu, haserretu, lizunkeriak esan,lan egin, adarra jo eta beste hamaika betebehar asetzeko euskara-ren aldaera berezia sortzea lortu dute.

Gure lana argazki ttiki bat besterik ez da, beraz. Alegia, gauregun urtetan aurrera eginda dauden lezoar zenbaiten hizkera horijaso eta aztertzea. Hemen ez ditugu 60 urtetik gora izan eta Lezo-ko gurasoak zituzten lezoar guztien hitzak jaso. Batzuk aukeratuditugu eta haiek utzitako arrastoari segi diogu.

Ez gara "harri bitxien" bila ibili, beraz, hemen ez dizugu era-kutsiko non dagoen "Nilo ibaiaren itturria", ezta nahi ere! Orrihauen artean topatuko duzuna belaunaldi baten hizkeraren ezau-garri nagusiak dira. Edo bestela esan, euskaldun sortu, euskarazbizi eta euskaldun hiltzen ari den mende honetako lezoarrenazken belaunaldiaren hizkera da.

Izan ere, belaunaldi hau izango da, seguruenik, bere egunero-ko bizitzarekin lotutako eginbehar guztiak euskara hutsean egite-ko aukera izan duen azkena. Sarrionandiak idatzi zuena egia bal-din bada ("Euskara da gure territorio libre bakarra"), hauek diraterritorio horretan libre izatea sentitu duten azkenak, ez baituteerdararen laguntzarik behar izan inori adarra jotzeko edo maite-minaren astindurik gozoenak poesia bihurtzeko. Eta beharbada,horixe da, hauetako askok utzi diguten eredentziarik onena, libreizateko grina. (Joxe Miel Treku abertzale fina gogoan dugu hauesatean, berarekin izandako elkarrizketa luzeetan ez baitzuenaukerarik galtzen gure herriaren batasun eta askatasun beharrazmitina egiteko).

Azken hamarkada hauetan gure herriak bide luzea egin du.Luzea, gogorra eta emankorra izan baita. Euskararen batasuna

da, zalantzarik gabe, bide horren fruturik preziatuenetakoa. Gurehizkuntzak (beraz, gure Herriak) historian zehar, ukazioz ukazio,eman ezin izan duen jauzia egin dugu urte gutxitan. Mendebalde-ko gizarte bizitzak eskatzen duen estandarizazio eta formalizaziomaila eman diogu euskarari, horretarako aldekoak gutxi eta kon-trakoak gehiegi eta indartsuegiak izan baldin baditugu ere.

Euskara batu horrek, maila formalean erabiltzeko euskarahorrek, era berean, izan du nondik indartu eta eraberritu: hez-kuntza, euskarazko literatura, komunikabideak... izan ditu berezerbitzura. Eta horren bitartez euskaldun denon belarri-burueta-ra iritsi da. Inork erabiltzen al du gaur egun "telebista" hitzarenordez besteren bat?

Eta Lezon zer? "Telebistaren" formaltasuna gureganatu dugunbitartean zer egin dugu tabernetan edaten genituen "baxoerdie-kin" (ala "ardoak edan" esan behar ote dugu?) edo haurrei egitengenizkien "laztanekin" ("Kariñitos egitea" egokiago ote?). Alegia,zergatik utzi diogu eguneroko bizitzan lezoko hizkera erabili etatransmititzeari? Bistan da arrazoiak hamaika direla eta horienartean gure herriak bizirik iraun eta eguneratzeko behar dituentresnak ukatzean dagoela gako nagusia.

Hemen jaso dugunak, ordea, ez du izan nahi gure negar malko-ak isurtzeko argazki zaharren bilduma. Lanerako tresna izan nahidu. Zalantzarik gabe gure herria, euskal gizartea eta mundua beraizugarri aldatu dira urte gutxitan eta are azkarrago gertatuko diraaldaketak datozen urtetan. Baina 60ko hamarkada hartan hartuta-ko bideari heldu behar zaio gogo biziz, ekin eta jarrai. Euskararenbatasuna, ikastolak, kultur elkarteak eta beste hamaika ekimen.

Bide horretan piztu da tokiko euskara gorde eta transmititze-ko grina, nork berearekin aberastea denon Euskararen Herria etahorretan lezoarrok ezin dugu atzean gelditu. Orain arte ez garaatzean gelditu izan (eskerrik asko Miren Gezala, eskerrik askoEmakumeoi) eta orain, honaino iritsi eta gero, orain bai ez garelabidean geldituko, gurea da etorkizuna!

Beraz, hemen dagoena erabiltzeko da. Herriko ikastetxeekbadute zer ikasia eta zer irakatsia, Orratx! nahiz Lezon argitara-tzen diren gainerako aldizkariek ere bai (Txerrimuñoren Zartako,alderdi politikoen boletinak, udalaren bandoak, gizarte mugimen-duen panfleto eta komunikatuak...). (Gure zorionik beroenak

Begoña Untzaini 2000ko Santakrutzean pregoian Lezoko hizkerahorren bikain txertatzeagatik).

Ez genuke hitzaurre hau amaitu nahi Koldo Zuazo ikerlariprestu eta euskaltzale finak aurtengo Durangoko azokara eramanduen Euskararen Sendabelarrak (Alberdania argitaletxea, 2000.urtea) izeneko liburuan egiten dituen zenbait aipamen hitzez hitzhartu gabe:

Gaur egungo euskaran ikusten ditudan zenbait gaitz aipatu ditut atalhonetan:a.- Marko hizkerab.- Euskara sasiletratuac.- Orotariko euskara

Alde batera utzi ditut denetan gaitzik larrienak: erdararen eragina, etaerdara desberdin bi izana euskarari erasotzen diotenak. Ezbairik gabe,azken hauexek dira gaitzik arriskutsuenak, baina ezagunegiak ere badie-ra dagoeneko, hemen eta orain horien gainean jarduteko.

Euskararen gaitzei aurre egiteko ezinbestekoak ditugun hiru babesga-rri zeharo alde batera utzi ditugula ere ekarri dut gogora:a.- sena garatzeab.- norbere hizkeran konfiantza eta ziurtasuna sendotzeac.- belaunaldien arteko hizkuntza lotura estutzea.(152-153. or)

Eta aurreraxeago honela dio:

Euskalkien alde banago, ez da harrokeriaz eta chauvinismoz ere. Ez danire euskalkia denetan hoberena begitantzen zaidalako. Ona da, bai, nireeuskalkia; onena niretako, eta oso harro nago. Baina onena izanda ere, etada besteak baino hobea. Ez hobea ez txarragoa; neure nortasuna, neuresena da, eta kitto!

Azken batez, beraz, euskararen alde nagoelako nago euskalkien alde,euskararen osasuna, euskararen kalitatea eta euskararen etorkizunadagoelako jokoan.(155. or)

Hona hemen, beraz, egindako lanaren frutua. Izango dira

hutsak, kaleak ere egingo genituen, baina egon ziur hurrengo par-tida jokatzeko prest gaudela, eta zu? Oraingoan buruz burukoaizan bada ere, hurrengoa barrenetara izango da, hasi beraz, presta-tzen.

Ez genuke lan hau amaitu nahi lagutzen izan ditugun lezoarguztiei gure eskerrak eman gabe, lekuko izan zaretenoi, "enbaja-dore" lanak egin dituzuenoi, inork eskatu gabe elkarrizketa "bide-ratzen" laguntzaile izan zaituztegunoi... den-denoi. Ez genituzkeahantzi nahi Txillardegi eta Koldo Zuazo gure aldeko aukera egi-teagatik eta Lezoko Udala eman dizkigun erraztasunengatik.

Eskerrik asko.

J O X E L U I X A G I R R E T X E E T A I M A N O L E S N A O L A

Lezo, 2000. urteko abenduaren 9a.

SLEZOKO EUSKARAREN

AZTERKETA

Sarrera

LANAREN ZERGATIAK

Aspaldikoa genuen honelako lan bat egiteko asmoa. Lan honek,ordea, ahalegin handia eskatzen zuen eta ezin izan genion merezizuen moduan heldu. Lezoko euskararen azterketa eginbeharrekoenzerrendan beti azken lekuan gelditzen den horietakoa izan da gure-tzat. Nahi eta ezin horretan, ordea, ez gara geldirik egon, 1994anLezoko hitanoaren azterketa xume bat egin eta ikastaro bat emangenuen, zenbait artikulu idatzi (Agirretxe (1993 eta 1994 ) “Hizke-raz mesedez” (I eta II). Lezo aldizkaria, 11 eta 13. Aleak) edoOrratx! aldizkariaren estilo ezaugarrietan txertatzeko ahaleginetanari gara.

Denborak aurrera egin ahala, ordea, lan hori egiteko gogoaripremia gorria lotu zaio. Izan ere, Lezoko hizkera aldaketa prozesubortitzean murgildurik dagoela bistakoa da, inork galbidean dago-ela ere esan dezake. Alegia, herritarrik zaharrenak gure artetikdesagertzen doazen neurrian desagertzen ari dela.

Horrela esatea, ordea, ikuspegi laburrez begiratzea da. Bistanda zaharrak hiltzen direnean, haiekin batera garai bateko bizimo-dua eta esperientziak galtzen direla, haien eragina hor amaitzen alda, ordea? Ez al da belaunaldi batetik besterako transmisiorik ger-tatu, enborretik ez al dira kimu berriak sortu?

Galdera horri erantzutea erraza ez baldin bada ere, jar dezagunlehen lehenik ideia bat mahai gainean: hizkuntza bat bere herrita-rrei eta hauek bizi dituzten gorabeherei loturik garatzen da. EtaLezoko herritarrok azken berrogei urte hauetan bizi izandakoaaztertzen baldin badugu, laster ikusiko dugu zenbatekoak izandiren aldaketak.

Batetik euskara zapaldua, zigortua eta heriotzera kondenatua

izan da inon diren indarrik eraginkorrenekin, bere ondoan hizkuntzaespainola loratua eta goratua izan da, euskaldun ezjakinon harrigarri.Eta geroztik ez da egoera aldatzeko behar besteko ahaleginik egin.

Bestetik, herriko bizimoduak erabateko aldaketa izan du. Lezo-arrak herrian lan egin eta bizimodua herrian egiteari utzi dio. Lanadela, ikasketak direla... batera eta bestera ibili gara, askotan herria-rekin baino lotura estuagoak izan ditugu herrikoak ez ziren adiski-deekin, gehienetan, bestalde, erdara izan da bizitza modernoanhorrenbeste estimatzen ditugun ekintzetarako hizkuntza bakarra(lankideak, hedabideak, administrazioa...) eta gainera Lezokoherritar ia guztiak euskaldunak izatetik erdia baino gutxiago izate-ra pasa ginen (1960-1970), herria handitu egin zen, auzo eta laguntalde berriak sortu...

Beraz, nola ez da ba gure aiton-amonen hizkera hilzorian egon-go belaunaldi berriok ez baldin badugu geure egin eta erabiltzekopremiarik izan?

Lan honekin gure asmoa, alta, galbidean dagoen Lezoko euska-ra jaso, aztertu eta belaunaldi berriei eskaintzeko urrats bat emateaizan da. Abiapuntua da eta ez helmuga; orain denon eskutan dagogure hizkera erabili eta indarrean jartzeko lana.

Ez dago esan beharrik azken helburu horrek ikerketa burutudugunon ahalmena gainditzen duela. Ezinbestekoa izango da, bada,udala, herriko hedabideek eta ikastetxeek gogoz eustea asmo honi,horretarako behar diren urratsak emanez.

METODOLOGIA

Ikerketa egiteko materiale gehiena herritarrei egindako grabaketenbidez jaso dugu. Herritarrak hautatzeko irizpideak honakoak izandira:

—65 urtetik gorakoak izatea.—Herrian sortutako gurasoak izatea ahal delarik.—Herrian sortu eta herrian bizitakoak izatea.—Ezkontidea ere herrikoa izatea.—Euskara estandarrarekin ahalik eta harreman ttikiena izana

izatea.—Buruz argi egotea.

22 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza

—Berezko hortzadura izatea ahal delarik.Horrezaz gain, beste bi irizpide ere erabili ditugu: sexua eta

bizilekua (kalea ala baserrialdea).Irizpide horiekin zenbait herritarri bere inguruan begiratu eta

izenak proposatzeko eskaera egin genien. Hortik jasotako izen guziak bildu eta egokienak hautaturik,

beraiekin harremanetan jartzeko bitartekari egokiaren bila hasiginen. Horrela eginez harreman naturalagoa lortu nahi genuen.Horrek jakina, lana atzeratzen zuen, baina emaitzak merezi izanduelakoan gaude.

Elkarrizketa egiteko orduan ez diegu esan gure asmoa haieneuskara aztertzea zenik eta horren ordez, garai bateko bizimoduaeta haien bizitzari buruzko kontuak galdetu nahi genizkiela esanezibili gara. Horrela, linguistikoki interesgarriak izateaz gain, antro-pologia eta historiarako interesgarriak diren materialak ere eskura-tu ditugu, eta garrantzitsuena, Lezoko euskara bizi-bizi jasotzealortu dugu.

Grabaketa gehienak lekukoak banaka hartuta egin baldin badi-tugu ere, bitan gutxienez bikoteak hartu ditugu. Kasu horretanemaitzak askoz ere hobeak izan dira, haien arteko elkarrizketa erejaso baitugu, eta besteak beste Lezoko hitanoa.

Grabaketa bakoitza gutxienez ordu erdi ingurukoa egiten saia-tu gara eta ondoren bakoitzari hogei minutu transkribatu dizkiogu.Transkripzio horretan jasotakoa izan da azterketarako erabilidugun dokumentazioa ondoren hustuketa egiteko.

LANAREN EGITURA

Lanaren muina hiru multzo nagusitan banatu dugu: Fonetika-fono-logia, morfosintaxia eta lexikoa.

Fonetika fonologiak bokal eta kontsonanteekin gertatzen direnfenomenoak biltzen ditu. Morfosintaxiak, berriz, izena, aditza etasintaxiarekin loturikoak. Azkenik, lexikoak izenak eta hauen era-torpenari eta elkarketari dagozkionak.

Amaieran, azterketarako erabili ditugun zenbait testu, ondorioxume batzuk ikurren zerrenda eta bibliografia datoz.

Irakurleak aurkibidean topatuko du multzo nagusi bakoitzaren

Lezoko euskararen azterketa. Sarrera 23

KL

LEZOKO EUSKARARENAZTERKETA

Lezoren kokapena

GEOGRAFIA

Lezoko udalerria Gipuzkoako sortaldean kokaturik dago, eta hona-ko udalerriek inguratzen dute: Iparraldean; Pasaia. Sortaldean;Hondarribia eta Irun. Hegoaldean; Errenteria eta Oiartzun. Etasartaldean, berriz, Pasaia. Sartaldean, halaber, Pasaiako badiakourak bustitzen du herria.

Udal-barrutiak 13 km2-ko hedadura du, eta perimetroak,berriz, 14.000 metro inguruko luzera du.

HISTORIA

Historiari ere begiradatxo bat egin beharko diogu bada gure herria-ri egiten ari gatzaizkion hurbilpen-sarrera honetan. Xehetasunguziak emateak luze joko lukeenez, zertzelada batzuk baino ez ditu-gu emango hemen. Udalerriaren historian mugarri izan diren ger-taera edo garai behinenak aitatuko ditugu ideia bat izan dezagun.

Egun Lezoko Unibertsitatea dagoen lurretan historiaurrearenhondarrean, neolitiko garaian, artzain ibiltariak bizi ziren, eurenartaldeekin larre batetik bestera ibiltzen zirenak. Gizatalde haienaztarna zenbait badira gure herrian; Barunga baserria zeneko lurre-tan aurkituriko harri landuzko aizkora eta Jaizkibel gaineko Ezku-rin inguruko trikuharria esaterako.

Antzin Aroaz esan liteke aldaketa handirik gabe igaro zela, etaLezon behin-betiko erroak finkatu zituen lehen gizataldea aurkitze-ko X. mende aldera etorri behar dugu. Nafarroako erregeren agin-

dupeko Pedro de Vizcaya kapitainak Bizkaia auzoa sortu zuelarik.“Item, dono vobis Guillelmum de Lazon et socios suos, ut sint

vestri vicini.”(1203an Gaztelako Alfonso VIII.ak Hondarribiko Carta Pue-

blan Gillermo de Lazoni eginiko emariaren aipamena).1203an Gaztelako Alfonso VIII.ak Hondarribia fundatu eta

Guillermo de Lazón zalduna, gaskoi talde batekin, Lezora etorrizen bizitzera. Lezoandia etxea eraiki zuen hemen eta herriko bizi-tzari bultzada handia eman zion. Abeltzaintza eta laborantzaz gain,itsasoarekin lotutako lanbideak asko azkartu ziren. Garai honetanherriak nolabaiteko loraldi bat ezagutu zuela esan liteke; Santiago-ko bidea, Gurutze Santua mariñelen patroi...

XVI. mendean, Lezok, itsas-eskubide bereziak zirela eta, mer-kataritzaren garapen handia bizi izan zuen. Bertako uzten eskasiaorekatzeko, oinarrizko elikagaien hornidura ahalbidetu baitzuteneskubide hauek. Kaiaren garrantziari esker, herrian era guzietakoitasgizonak bizi izan ziren merkatariez gain: mariñelak, pilotuak,kapitainak, arrantzaleak, baleazaleak, kortsarioak eta kanoilariak,besteak beste. Ezin ahantz dezakegu, halaber, 1597tik aurrera Biz-kaia auzoko Lezoko Errege Ontzigintza ospetsua zurgin, itsasarotzeta errementari askoren irabazpide bilakatu zela.

XVII. mendeko krisi orokorraren ondotik, itsasoarekin loturikojarduera gehienak ahultzen hasi ziren, eta gainbehera hau 1728ansortutako Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarrak urtebatzuez geldotu bazuen ere, XVIII. mendearen bukaerarako iaitsasgizon guziak baxurako arrantzaleak ziren. Geroztik jarduerahonek bere horretan zertxobait eutsi zion, baina nekazaritza izanzen ondoko urteetan nagusi.

XVIII. mendearen bukaera aldera gabezia garaia etorri zenherrira. Lezoren egoera ekonomiko eta soziala oso lardaskatu zen.Konbentzioko Gerran (1793-1795) eta Independentzia Gerran(1808-1814) Frantziako gudarosteak eginiko txikizio eta gehiegike-riek herria egoera tamalgarrian utzi zuten. Honi, 1795, 1816 eta1817an itsasoan gertaturiko ezbeharrak gehitu zitzaizkion, ume-zurtz eta alargun andana utziz.

XIX. mendearen lehenengo heren honetan lortu zuen Lezokudalerri izaera.

XIX. mendearen bigarren erdian, Karlistaden ondotik, industria-


lizazioaren lehenengo zantzuak agertzen hasi ziren zenbait lantegieraikitzearekin; Arizbakarreko sutauts fabrika eta “La Merceditas”teilagintza mekanikoa. Industriaren garapenarekin arrantzaren gain-behera etorri zen, ordea, eta XX. mende hasieran arrantza lanbidezuten herritarrak bakan batzuk besterik ez ziren. Herriko fabriketannahiz Errenteriakoetan lan egiten zutenak, berriz, ehundik goiti ziren.

XX. mendearen erdialdean, Francoren diktadurapean, industria-ren garapen handi eta azkarrak etorkin ugari ekarri zuen gure herri-ra. Gertaera honek eragin handia izan zuen herriaren kulturan, hiri-gintzan, gizartean eta hizkuntzan. Herriko biztanleriaren gehiengoajatorri erdaldunekoa bihurtzeak euskara galbidean jarri zuen.

SOZIOLINGUISTIKA

Historian barrena Lezoren erabateko euskalduntasuna aipatzenduten datu gehiegi ez baldin badago ere, daudenak arrunt argiakdira. Adibide ttiki bat ematearren honela dio Lezo eta Irungoidazkariak: “Idioma que común y ordinariamente se usa en ambospueblos es el natibo y bulgar bascongado (...) por ser la primeray unica lengua que generalmente se usa y aprende” (JimenoJurio (1997) Navarra, historia del euskera. Tafalla, Txalaparta.181-3. Or.)

Ez dago, ordea, historiaren garai ilunetan ibili beharrik. Gerrau-rreko eta gerra ondoko Lezo ezagutu dutenek zalantza izpirik gabeadierazten dute Lezo mende honen lehen erdia bukatu arte zeharoeuskalduna zela. Alegia, Lezoko herria euskaraz bizi zen.

Honek ez du esan nahi, noski, gure artean ez zenik bizi euskarazez zekienik. Indarberritzen hasia zen industriak erakarrita (Espai-niatik etorritako eskulangileak) edo estatuak bidalitako funtzionario-ak (Guardia Zibilak, trenbideko langileak, irakasleak...) ziren multzohori osatzen zutenak (1940an % 4). Multzo horretan, ordea, bi ezau-garri aipatu behar dira: 1.- Lezon egiten zuten egonaldia laburra iza-ten zela. 2.- Lezon egonaldi luzea egiten zutenak euskaldundu egitenzirela herriko hizkuntz joeraren eraginez.

Frankismoak euskara eta Euskal Herria akabatzeko asmoakeuskalduntasuna betirako zapuztea izan zuen helburu, eta tresnaugari erabili zuen horretarako: Euskara legez debekatu zuen ikas-

Lezoko euskararen azterketa. Lezoren kokapena 29

tetxeetan, kalean mintzatzea zigortu... Garai gogor horietan Lezokeuskalduntasunari eutsi baldin bazion ere, galtzen hasia zen kalekolehentasuna. Hiru elementu dira gertaera honetan aipatu beharreko-ak: 1.- Euskaraz mintzatzea arrisku gertatzen hasi zen; 2.- Industriali-zazio aro berriarekin (1955-1975) etorkin ugari hartu zuen Lezok (etaEuskal Herri osoak), honek hankaz gora jarri zuen Euskal Herrikoerrealitate soziologikoa, kulturala eta linguistikoa (Lezon 1970ean%21 ziren Espainiatik etorritako etorkinak). 3.- Oparotasun ekono-mikoaren garaia zen, Frankismoak modernotasunari ateak ireki ziz-kion eta euskaldunen eskura kultur unibertso berri bat jarri zen: tele-bista, irratia, automobila, musika joera berriak... dena erdaraz, jakina.

Gertaera honekin, jokaldi gaizto bat eginez euskara euskaldu-nontzat atzerapenaren hizkuntza izatera pasa zen. Modernotasunaerdaraz mintzo zen, atzerapena euskaraz.

Beraz, hogei urtetan Lezon euskaldun kopurua erdira jaitsi zen(1981ean % 42,3). Aldaketa honetatik, ordea, ondorio mamitsuagobat atera behar da, Lezoko eguneroko bizimoduan euskara harremanguzietarako balio zuen hizkuntza izatetik harreman batzuetarakobakarrik balio izatera pasa zen, eta aldiz, erdara bihurtu zen harre-man guzietarako balio zuena, hizkuntza “seguroa”. Euskara bazte-rrean gelditu zen.

Franco hil zen garaian euskara atzeraka zihoan Lezon. Poliki-poliki, ordea, ikastolaren sorrerarekin, hainbat herritar eta elkartereneraginez gainbehera hau eten egin zen.

Xehetasun handiegitan sartu gabe, Lezon euskararen ezagutzakpoliki-poliki gora egin duela nabarmena da: 1981ean elebidunak(euskaraz mintzatzeko gai zirenak) % 42,3 ziren, elebakarrak,berriz, % 34,9, euskara menderatzeko bidean zirenak, aldiz, % 21,8.Hamabi urte beranduago (1993) egindako erroldan, berriz, elebidu-nak % 54,5 ziren (+ %11,3), erdal elebakarrak % 24,8 (- % 10,1), etaeuskara menderatzeko bidean zirenak % 20,7 (- %1,1). Datu hauek,Siadecok dioen bezala, “Lezoko Hizkuntz Komunitatea euskaldun-tze prozesu moderatu baina iraunkor batean sarturik” dagoela adie-razten digute (Siadeco (1994) Lezoko herritarrak eta euskararenezagupena, iritziak eta jarrerak. 5. Or.). Igoera hori, ordea, haur etagaztetxoen artean gertatu da, horiek dira euskara ikasi dutenak, ez,ordea, helduak. Helduek, baita elebidunek ere, erdarazko ereduaematen diete belaunaldi gazteenei. Horretarako erabilera datuak


ikustea besterik ez dago.1992 eta 1997ko datuak alderatuz, 1992an % 32,7 zen Lezon eus-

karaz aritzen zen lezoar kopurua, 1997an, berriz, % 34,7, alegia, bosturtetan bi puntuko igoera. Adin taldeka joera zein izan den begira-tzen baldin badugu, berriz, goranzko joera kasu guzietan oso apaladela ikusiko dugu. Alegia, haurrak gazte izatera pasatzen direnean,euskaraz hitz egiteko gai direnak gehiago izan arren, ez dutela eus-karaz aritzeko joera hartzen, gazte eta helduen munduan ohikoaerdaraz aritzea baita. Euskaraz hitz egiteko gai izan arren, arau sozia-lak erdarara bultzatzen ditu.

Dena den, Lezon zenbat euskaldun dagoen eta zenbat euskaraerabiltzen den aztertuz, ondorio argi bat aterako dugu, Lezon euska-raz hitz egiteko gai diren gehienek euskaraz egiten dutela. Euskararifideltasun handiz eusten zaio.

Ez genuke atal hau amaitu behar gure gaiari dagokion aipamenbat egin gabe. Historian zehar lezoarrak etxean euskaldundu izandira eta etxeko euskaraz mintzatu izan dira. Azken hogei urteotan,ordea, lezoar askok etxean ez du euskararik ezagutu, eskola izan daeuskaldundu dituena, beste batzuk, berriz, gurasoak gure ingurukoeskualde euskaldunetatik etorriak izaki, etxean ez dute lezoko euska-rarik ikasi eta eskolan, berriz, euskara estandarra. Eskolatik kanpo,lehen ez bezala, erdara da nagusi. Beraz, etorkizunari begira hemenaztertzen dugun euskararen iraupenaz mintzatzerakoan eragilehauek guziak izan behar ditugu kontuan.

HIZKUNTZA

Eskuartean dugun lan honen ardatza hizkuntza, edo zehatzago esa-tearren, hizkera izanik, hurbil gakizkion beroni, eta ikus ditzagun,labur bada ere, Lezoko hizkeraz orain arte idatzi direnak.

L.L. Bonaparte printzeak Lezoko hizkera Iparraldeko Goi-nafa-rreraren Irungo azpieuskalkian kokatu zuen bere sailkapenean.

Euskalkiak era batera edo bestera aztertu dituzten ondorengoikerlari gehienak ere uste berekoak dira, edo ez dute behintzatsailkapen hori zalantzan jarri. R. Mª de Azkuek adibidez, bereDiccionario vasco-español-francéseko sarreran, laburduren aur-kibidean, euskalkien sailkapen bat egin zuen eta euskalki bakoi-


tzeko herrien zerrenda ere eman zuen. Goi-nafarrerari dagokionzerrendan L letrara iritsiz honako herrion izenak agertzen dira:Labayen, Lakuntze, Larraun, Latasa, Leiza, Lekunberri, Leza-ka(sic), eta Lezo. Beraz, garbi dago Azkueren aburuz Lezoko hiz-kera goi-nafarreraren aldaera bat dela.

Pedro de Yrizar ere ez da Bonaparteren sailkapenetik gehiegiurruntzen. Hala, Iparraldeko Goi-nafarreraren aditz laguntzaileaazalduz argitaratu zituen liburukietako bigarrenean, “Subvarie-dad de Rentería-Lezo aipatzen du”. Beraz, gure herria Errente-riarekin bateratzen du, bere ustez bi hizkeron arteko aldeak osottikiak direlako, eta Irungo azpieuskalkiaren barnean sartuzituen. Yrizar, esan bezala, Bonaparteren sailkapenean oinarri-tzen da bere lanak egitean, baina Koldo Mitxelena errenteriarra-rekin bat etorriz puntu batean ez zen ados sailkapen honekin. Ale-gia, Bonaparte printzeak Errenteriako hizkera gipuzkeraren bar-nean kokatu zuen, eta Lezokoa, berriz, goi-nafarreran. Mitxele-naren ustez, ordea, Lezoko eta Errenteriako hizkeren artean ezdago apenas alderik eta goi-nafarreraren baitakotzat hartu zituenbiak, azpialdaera berean bilduta gainera. Yrizarrek ere hausnar-keta bera egiten du, eta ondorioz, bi herrietako hizkerak bateanbildu eta nafartzat hartu zituen.

Koldo Mitxelena:“Aunque esto no coincide con el mapa de Bonaparte, se puede afir-mar que no hay diferencia práctica entre las hablas de Lezo y deRentería. Por una serie de rasgos (palatalizaciones, conjugación,léxico) van con Oyarzun y el dominio alto-navarro vecino: la divi-soria está entre Lezo y Pasajes de San Juan, que va con San Sebas-tián y, por supuesto, con Pasajes de San Pedro, claramente guipuz-coanos de lengua. No ocurre así con el acento, punto en el que Lezoy Rentería coinciden con San Sebastián y se apartan de Oyarzun.”.(Fonética Histórica Vasca, 1977, 576. or.)

Pedro de Yrizar: “Esta subvariedad comprende íntegros los municipios de Renteríay Lezo, de los que seguidamente indicamos el número de vascófo-nos en 1970, según nuestra evaluación de aquella época:

Rentería—7.665 vascófonos


Lezo—2.500 vascófonosDe acuerdo con estos datos, la subvariedad de Rentería-Lezo

contaba, en 1970, con unos 10.170 vascófonos, en números redondos.La conjugación de los verbos auxiliares es fundamentalmente la

misma en ambos pueblos, como puede apreciarse mediante la com-paración de las formas verbales consignadas en los “Cuadros”correspondientes”. (Morfología del verbo auxiliar alto-navarro sep-tentrional II. liburukia, 1992, 521. or.)

Gaurko egunetara etorriz, Koldo Zuazo ikerlari apartak Bona-parteren sailkapena zalantzan jarri berri du. Agian, egokiagoa daeguneratu egin duela esatea, izan ere, Bonapartek sailkapen huraegin zuenetik mendea ederki joana da, eta denbora horretan alda-keta asko eta handiak gertatu dira euskararen historian, hedadurageografikoan, status juridikoan eta gizarte prestigioan, batzuk one-rako eta beste batzuk txarrerako inondik ere. Koldo Zuazok sail-kapen arras diferentea egin du, Bonaparteren 74 ezaugarri edoneurgarriak 92ra pasatuz. Hala, 5 euskalki bereizi ditu, gure herri-koa erdialdekoa deitzen duen horretan kokatuz.

Honek ez du esan nahi, ordea, Bonaparteren irizpideak okerrakzirenik, baizik eta K. Zuazoren ustez, gutxi zirela eta batzuk dese-gokiak. Honi guziari arestian aipatu dugun aldaketa edo eragile dia-kronikoa ere gehitu behar zaiolarik, jakina.

Kontuak kontu, orain arte herriko hizkeraz honakoa bezain lanzabal eta sakonik egin gabe zegoen, eta gauzak bere tokian jartze-ko lagungarri gerta bekie ondotik datozkeen euskalariei. Hala biz.


1LEZOKO EUSKARAREN

AZTERKETA

Fonetika-fonologia

■ BOKALAK

Lezoko bokal sistemak bost bokal ditu /i/, /e/, /a/, /o/, /u/. Bokalhauek hitzaren baitan edozein posiziotan agertzen dira; hitzarenhasieran, barnean nahiz bukaeran.

Adibideak:Hasieran Barnean Bukaeran

/i/ igeri pirrilla josiizena korrika sabaldiikuttu

/e/ eskola aserre luseegurra ereki jende

/a/ ariya karramarro arropaayeka ikaragarriya maixtra

/o/ oan kalloka sotooliyo apropos beso

/u/ urte ttunttuna salduura sekulan attu

seguru

Fonema hauek, ordea, katea mintzatuko gainerako hotsei lotu-rik ahoskatzen ditugu gehienetan, eta jakina, euren artean loturikere bai. Ondoko ataltxoan bokalen arteko konbinaketaz eta elka-rreraginaz ariko gara, elkarreraginetik sortutako fenomenoez,hobeto esanda.

DIPTONGOAK

Silaba berean bi bokal elkarren segidan ahoskatzeari diptongoaesaten zaio. Diptongoak bi eratakoak izan daitezke: beheranzko-ak eta goranzkoak. Gainera, goranzko ala beheranzko izateaz lan-da, berezkoak nahiz kontsonante baten galeraren ondorioz sortu-rikoak bereizi ohi dira.

Beheranzko diptongoakBeheranzko diptongoak dira ugarienak euskaraz, eta jakina,Lezon ere gauza bera gertatzen da. Diptongoaren lehenengo

bokala bigarrena baino irekiagoa denean, beheranzko diptongoadela esango dugu:

Hasieran Barnean Bukaeranai [ai] jaitan bestiai

aittu etzaitaimbeste nonai

ei [ei] seittuan exeieisa besteik

saardoteimakineiamasei

oi [oi] oinbeste porroioitan kamioi

au [au] aundiya isautu amalauauntzo ganauausko

eu [eu] euskalduna emateuten eyeueunero usteutdeuse

ui [wi] muittu iruittugui

Goranzko diptongoakDiptongoaren lehenengo bokala bigarrena baino itxiagoa dutenakdira goranzko diptongoak. Jaso ditugun adibide gehienak maile-guzko hitzak dira, euskaraz, lehen esan bezala, beheranzkoak baiti-ra gailen.

ia [ja] ikustiangatikie [je] fiestak

niekenio [jo] dio > youa [wa] juan

sanjuandarrakeguardiyauan


ue [we] puestoguebuenokuetia

iu [ju] siun

Diptongoen soilketaai > a:

orain > oain1 > oan /oañnaiz > nashaiz > (y)as

ai > ibaina > baiño > biño /miño(n)

ai > ei > eJaitsi > jeitsi > jetxi

au > adauka > dakanauzu > nasunaun/k > nan/keseraulkia > exeyalkiyaaurpegi > arpeginaukan > nakan

ei > ibehintzat > beintzat > bintzat / mintzat2

behinik behin > *beinipein > biñipin /miñipin3

edozein > eosiñ4

begiratu > beitu5 > bituui > u

Kontsonante horzkari ahoskabearen aurrean iasistematikoki gertatzen da fenomeno hau. Hala

Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 39

1 Ikus kontsonante galerak2 Ikus kontsonanteen aldaketen atalean asimilazioak3 Ikus kontsonanteen aldaketen atalean asimilazioak4 Ikus kontsonante galerak5 Ikus kontsonante galerak

ere, kasu honetan inguramendua sabaikarituaegoteak ere zeresan handia du.muittu > muttuiruitu > iruittu > iruttuGaintxurizketa > Gantxuisketa > Gantxuxketa6

ua > ujuan > jun

ie > isoziedadea > sosidadia

ia > aguardiazibila > guardasibilla

TRIPTONGOAK

zeauei < zera haueiuain < orain7imbiait < egin behar diat

BOKALEN ARTEKO ERAGINA

Bokal batek ondoan, hitz berean nahiz katea mintzatuan, inguruanduen beste bokal bat alda dezake. Bokalen arteko elkarreragina osofenomeno arrunta da Lezoko hizkeran. Batak besteari bere ezauga-rriak kutsatzen dizkionean, asimilazioa gertatu dela esango dugueta alderantzizko fenomenoa gertatzen denean, bokal bat bestebaten ezaugarrietatik aldentzen denean, alegia, disimilazioa gertatudela esango dugu.


6 Ikus bustidurari buruzko azalpena7 Egin behar diat > (egin > ein > in) (Behar > bear > biar) (diat > dit) > in biar dit > imbiait (-rd- multzoa galdu

egiten da)

AsimilazioaAsimilazioa, esan bezala, bokal batek besteari bere ezaugarriakkutsatzea da, baina kutsatze horrek bi maila baditu gutxienez; ezau-garri batzuk bakarrik kutsatuz asimilazio partziala eragitea, edoezaugarri guziak kutsatuz, bokal batek bestea bereganatzea eraba-teko asimilazioa gertatuz.

Asimilazioa eragiten duen bokala hitzaren barneko posizioan aurre-koa bada, asimilazio aurrerakaria gertatu dela esango dugu eta asimila-zioa eragin duen bokala atzekoa bada, berriz, asimilazio atzerakaria.

Asimilazio aurrerakariako-u > o-o

soinu > soñu > soñoe-a > e-e

eraman > *ereman > *eeman > emanherramienta8 > *erraminta > erremintabezala > bezela

i-e-i > i-i-iireki > irikiihesi > iesi > iisi

a-e-a > a-a-a > a-aatera > *atara > *ataa > ata

o-e > o-o > ohirurogeita hamar > irurogeitamar > *irurogoita-mar > *irurooitamar > iru(r)oitamar

o-e > o-oTorrejil > Torrojil

o-u > o-okomuna > komona

u-e > u-uHurrengo > urrungo

i-a > i-iikaragarri > ike(r)agarri > ikia(a)rri (?)

o-a > o-ohorrelako > olako9 > oloko


8 Gaztelaniatik mailegatutako hitza da.9 Sinkopa: horrelako > orlako > olako.

Asimilazio atzerakariake-i > i-i

Cecilia > *Xexili > Xixililehendabizi > lehenbizi10 > lembisi > limbisiperrilla > pirrilla

o-u > u-uoihuka > ojuka > ujukakomuna > kumuna

i-e > e-eireki > ereki

e-o > o-otxekor > txokorherdoila /erdoya/ > ordoya

o-e > e-eomen > (e)menote > ete

e-u > i-ueduki > iruki

a-o>ao>oo>onago>*nao>*noo>nobeherago> *berao>*beroo>bero

e-o>eo>oo>oedo>eo>o

Bestalde, bi bokal berdin elkarren segidan gertatzen direnean, hren galeraren ondorioz batez ere, asimilazio sistematikoa gertatzenda soilduz. Bokal bikoitzak edo geminatuak oso gutxitan erabiltzendira Lezon, joera nagusia asimilazioa da kasu honetan.

zahar>sarbehera>beraohol>ol

Bi bokal ezberdin elkarren segidan gertatzen direnean, berriz,asimilazioa da joera nagusia gure herrian.

nuen>nun


10 Sinkopa baten ondorioz a galdu da eta horren ondotik d galtzen da: lehendabizi > leen (d)(a)bizi.

zenituen>senittunalleatu>allatu

Gaintxurizketa goikoan bildutako beste adibide hauek ere bideberetik doaz:

orduan>ordunbatean>batian>batinjoan>jonzenean>senian>seninkantuan>kantun

Katea mintzatuan gertatzen diren asimilazioakLehen ere esan dugu hitza ez dela asimilazioentzako muga, hiztu-naren jarduna jarraia izaten denez, katea moduko bat eratzen daahoskatzerakoan hitzak elkarri lotuz. Era honetako asimilazioakikusiko ditugu segidan.

Makina hura > makinuaZera horiek > seoikOhitura horiek > oitturoikEta horrelako > tolako11

Malda horretan > maldortanIdeia hori > idea ori > ideoipixa egitera > pixa ittea > pixittea

DisimilazioaBi bokal elkarrengandik hurbil edo segidan gertatutakoan, lehenen-goa bigarrenaren ezaugarrietatik aldentzeari disimilazioa esatenzaio. Lehenengoak ixteko joera izan ohi du horrelakoetan. Gertaerafonetiko hau hitzaren baitan edo katea mintzatuan gerta daiteke, hitzbaten bukaerako eta beste baten hasierako bokalen artean, alegia.

ea > iaordea / ordean > ordia(n)gerratea > gerratiaerakusten > eakusten > iakusten


11 eta > ta bilakaera oso arrunta da.

paseatzen > pasiatzensehaska > seaska > siaskabehar > bear > biarluzeagoak > lusiaguaketxea > itxiabehe hartan > bee artan > biartanhogeita bostean > ogeitabostian

oa > uajaioa > jayuajoan > juansotoan > sotuangogoratu > goatu > guatuXaguanekoa > Xaguanekuabaraderoak > baraderuakorain > oain > uaiñkolkoan > kolkuanalmoadak > almuadakia itoan > iya ittuanKaittako hark > Kaittakuarrek12

oraingo hauek > oainguabek13

eo > iopare horretan > pare orretan > pariortanetxe horrek > itxiorrekgehixeago > *geixeao > *geixeo > geixiotrebexeago > *trebexeao > *trebexeo > trebexioez zagoan / ez zegoken14 > etzeoken > etziokenzeudenan / zegoztenan > seostenen > siostenen

oe > uecohete (gazt.)> kuete

oo > uolehenago > *leenao > leno / *lenoago> *lenoao > *lenoo > lenuoKaittako horren > KaittakuorrenHonantzago > *onuntzao > onuntzo / *onuntzo-


12 Arrek (Hark) euskalki mailako aldaera da.13 Ikus yod eta wau-ri buruz mintzo den atala.14 Lehen forma batuarena da, bigarrena, berriz, euskalkiarena eta hortik abiatzen da bilakaera.

ago >*onuntzoao > *onuntzoo > onuntzuoGaiztoago > *gaxtuao > gaxtuo / *gaxtuogoa > gaxtuoguaZerako horretan > seako ortan15 > seakuortan

ui > oieskubitan > eskuitan > eskoitan

oi > uimovimiento (gazt.) > moimentua > muimentuamoitzeko > muitzeko

eo-iupaseoan > pasiuan

ai > eimaquinaria (gazt.) > makinaria > makinai > makineinahikoa > naikua > neikuapasarik > paseikapaiza > apaisa > apeisa

eu > iuesne hura > esniua

oa > uenindoala / nijoala > nijuela

ia > iezidaken > ziaken > zieken

ee > ie (Ez da oso disimilazio arrunta Lezon, gehienetanbi bokal horiek elkarren ondoan gertatzen direnean soiltzeko joerada nagusi: ee > e.)

fraileeta > frailietaurteetan > urtietan

oe > oihonenbeste > *oembeste > oimbeste

MetatesiakEz da oso fenomeno ugaria Lezoko hizkeran baina dauden adibideapurrak oso arruntak eta sendoak dira.


15 Horretan > ortan: e sinkopaz galdu da

esaten dizut > *esatenizut > esateintzuteman dizut > *emanizut > emaintzutegiten dute > *egitenute > *ittenute > itteunteeman al dizu >*emanalizu >emanailtzuIntxaurrandieta > Intxarraundieta

Bokal gehitzeakBokala gehitzen den posizioaren arabera, protesia; hitz hasieranbokala gehitzea, epentesia; hitzaren barnean gehitzea, eta parago-gea; hitz bukaeran gehitzea, bereizten dira. Lezon bokal gehitzeugariena, bakarra ez esatearren, protesia da.

Protesia kasurik gehienetan “rr” dardarkari gogorrez hastendiren hitzetan aurkituko dugu, maileguzko hitzak denak ere. Diru-dienez, ordea, mailegu berrietan protesirik ez da ageri eta joerazaharra dela dirudi dardarkari gogorrez hasitako hitzei bokal pro-tetikoa jartzearena. Dardarkari gogorraren aurrean aurkitu ditu-gun bokalak “a”, “e” eta “i” dira.

arropaarrokaerremeyoerrelebotanerrosayuaerresatuirriyuaerretiratuerrepikeerrabierresua

Baina; rondarejareketiarepublikareuniyuarekisaturefujiyuaRusia


Bada Lezon gainera herskari belare ahoskabez hasitako hitz batmaiz aski ”e” bokal protetikoz erabiltzen dena eta sendotasun han-di xamarrez gainera.

ekendu

Bokal galeraBokal galerak, gehitzeak bezalaxe, hitzaren hasieran, barnean,nahiz bukaeran gerta daitezke, eta posizioaren arabera izen ezber-dina hartzen dute: hitz hasierako galera aferesia da, barnekoa sin-kopa eta bukaerakoa apokopea.

AferesiakNahikoa gertaera arrunta dela esan dezakegu. Dena den, kasubatzuetan bereziki arrunta eta sendoa da fenomeno hau, eta beste-tan hiztunaren arabera, gertatzen da, edo ez da gertatzen. Solas ari-nari lotua dago fenomeno hau eta neurri batean solaskideen artekoharremanari ere bai, erregistro kolokialean gertatzen da gehien.

etorri > torrieman > manekarri > karriikusi > kusiomen > menote > teizandu > zandueraman > eaman > aman erakutsi > eakutzi > akutzi egoten > eoten > otenere > re / deeta > taitzan/k > *itzin/k > tzin/kezan/k > san/kezagutu > sautuemakume > makume

SinkopaEz da aurrekoa bezain fenomeno arrunta baina adibidie jakinbatzuetan arrunt sendoa da gertaera hau ere.


pasatzen > pastenpezeta > pestainportatzen > importzenbegiratu > beitu gañetik > gaintikbotatzen > botzenhonetan > ontanhorretan > ortangehienak > geinakedukiko > eukiko > eukoikusiko > (i)kuskoetorriko > (e)torkoibiliko > (i)bilkojarriko > jarkozeuzkan / *zaukazkin > sauskin

Apokoperik ez dugu jaso Lezon, baina “a” itsatsiaren galera ger-taera aski zabaldua denez, galera berexi batzuk aurkitu ditugu.

erremolatxdotrin

KONTSONANTEEK ERAGINDAKO BOKAL ALDAKETAK

Kontsonante batzuek inguruan duten bokala aldatzeko ahalmenadute eta kontsonante horien ezaugarrien arabera, bokalak itxi edoireki egiten dira.

IrekierakLezon aurkitu ditugun kontsonanteek eragindako irekierak dardar-kariak eta albokariak eragindakoak dira. Ez dugu adibide askojaso, izan ere, gutxi dira, nahiz maiz agertu.

Dardarkariak eragindako irekierake > a

ederra > earraeguerdia > eguardiya


eguberriak > eguarriyakentierroa > entiarruabaserria > basarriya

i > eamabirjina > amaberjiñ

Albokariak eragindako irekierake > a

elkarrekin > alkarrekin

HersketakKontsonante txistukari, sudurkari eta herskari belare ahoskabeakitxiarazten dituzte bokalak.

Txistukariek eragindako hersketaka > e

jaitsi > jatxi > jetxie > i

maestra (gazt.) > maistra > maixtraetxe > itxeetxekoandre > itxekoandreezagutu > isautupesar (gazt.) > pisatu > pixatuesquina (gazt.) > ixkiñaestua > ixtua

Sudurkariek eragindako hersketakembudo (gazt.) > imbutugainerantzean > *gainerontzean > gañontzian > gañuntziannonbait(ere) > numbattehonenbeste > onenbeste > *oenbeste > oimbesteamona > amuna

Herskari belare ahoskabeak eragindako hersketakkailoka > kalloka > kallukaadinako > añako > añekozaidak > zaiak > zaiek


“YOD” ETA “WAU”

“Yod” eta “Wau” hiatuak ez diptongatzeko zenbait hitzetan tarte-katzen diren hotsak dira. Aurreko bokala “i” baldin bada, “yod” tar-tekatzen da eta “i “ hori diptongo bateko bigarren bokala bada,“yod” bihurtzen da. “u” bada, berriz, “wau” bilakatzen da.

“Yod” [j]jaioa > jayuabatzokia > batzokiyaalegia > ale(g)iyainportantziarik > importantziyikzioten > ziyotenbihurria > biyurriyagutxiago > *gutxiao > *gutxio > gutxiyoidiak > iriyak16

zaldia > saldiyahoria > oriyaaroztegia > arosteyaarraia > arrayaoli > oliyoartzaia > artzayaia > iya

Hitzen artean ere gertatzen da “yod”en tartekatzea.

harri hori > arriyoitoki hari > tokiyarreibehi hau > beyau

“Wau” [w]Lezoko hizkeran bizpahiru adibide besterik ez dugu jaso, “wau”beti sartzen dutenak, ordea.


16 Ikus alternantzien atala (d / r)

guaean > gabianhauek > abek / obekkapellaua > kapellabalauak > labak

■ KONTSONANTEAK

KONTSONANTEAK ETA KONTSONANTEEN KOKAPENA

Kontsonanteak taldetan sailkatzen dira, dituzten ezaugarrien ara-bera. Ezaugarri horiek ebakitze puntuari eta ebakitze moduaridagozkie. Taldez talde kontsonante bakoitza hitzaren zein posizio-tan agertzen den azalduko dugu lehenik.

Sudurkariak: “m”, “n”, “ñ”Hasieran Barnean Bukaeran

m ezpainbikoa muturra amaikamutil xamur

komeyakn apiko-albeolarea nonai bakandu orduan

nai atzena la(g)unnekatu esneketai gisen

ñ sabaikaria jakiña oañgiñan iñ

Hitz bukaeran apiko-albeolarea agertzen da. Ezpain-bikariaonomatopeia eta interjekzioetan. Sabaikaria, berriz, ez da posiziohorretan agertzen, “i”ren ondoko apiko-albeolare sabaikarituaagertzea arrunta bada ere.

Herskari ahoskabeak: “p”, “t”, “k”Hasieran Barnean Bukaeran

p ezpainbikoa pitxarra arrapatupoxpoliña apaisa


t horzkaria tolaria arateya semattallerra atia sait

mintzatestakit

k belarea kaya ollotokiya beakkarramarrua bakallua neonekkarraka axkora oikkaxko ikatza

Herskari ahostunak: “b”, “d”, “g”Hasieran Barnean Bukaeran

b ezpainbikoa bertan aberatzabikayua nobenabasarriya

d horzkaria denda berdeladeuse ardua

g belarea goatu sagarduagasteya ogiya

Frikariak: “f”, “j”Hasieran Barnean Bukaeran

f ezpain-horzkaria fabrika afayafiesta

j belarea jaiki sijuastenjende sanjuandarra

Hitz bukaeran frikariak agertzekotan, interjekzioetan ager-tzen dira.

Albokariak: “l” eta “ll”Hasieran Barnean Bukaeran

l apiko-albeolarea lana beriela iguallampernak elisa asal

ll sabaikaria illobaaguasilla


Dardarkariak “r” eta “rr”Dardarkari sinplea: “r”

Hasieran Barnean Bukaeranr apiko-albeolarea gurasuak

beratuDardarkari gogorra: “rr”

Hasieran Barnean Bukaeranrr apiko-albeolarea refujiyua arrandeya laxter

rejistratu elurra derriorreketia

Dardarkari sinplea da, beharbada, bokal arteko posizioan eror-tzeko edo galtzeko joera handiena duen kontsonantea Lezoko hiz-keran, bokal batzuen ondoan eta kasu jakinetan bakarrik eustenbaitio bere horretan. Hitz hasierako posizioan ez da ageri eta buka-erakoan, berriz, dardarkari gogor bihurtzen da.

Dardarkari gogorra posizio guzietan agertzen da. Dena den,hasierako posizioak mailegu berriei dagozkie eta bukaerakoak,berriz, dardarkari sinple neutralizatuak dira.

TxistukariakTxistukarien atalak arreta berezia merezi du gure ustez Lezoko hiz-keraz ari garelarik. Hasteko, esan dezagun bi motako txistukariakdaudela, frikariak eta afrikariak. Bi multzo hauek harturik, ordea,desoreka nabari da Lezoko txistukarien sisteman, ez direlako gure-an sistema horretako guziak, kontsonante guziak, erabiltzen. Halaere, Gaintxurizketa eta herrigunearen arteko bereizketa egin beha-rrean ere bagara auzi honi gagozkiolarik.

Gatozen banan-bana puntu guziak argitzera. Herriguneanbatik bat, “z” txistukari frikari bizkar-albeolarea galbidean da,edo galdurik da dagoeneko. Haren ordez “s” frikari apiko-albeo-larerantz doan hotsa edo apiko-albeolarea bera ebakitzen da hiz-tunaren arabera.

seastesaspisisayonsesena


Afrikariei begiratuz, berriz, “ts” apiko-albeolarearen ordez, “tz”bizkar-albeolarea erabiltzen da.

itzuaeakutziitzasuaitzuskiautza

Beraz, oro har harturik, Lezoko txistukari sistema honoko kon-tsonante hauek osatzen dute:

Frikarien sailean “s” apiko-albeolarea eta “x” sabaikaria agerizaizkigu sendo. “z” bizkar-albeolarea, berriz, zenbait onomatopeia-tan eta hitzari balio enfatikoa erantsi nahi zaionean erabiltzen da.

zerriya!marizikiña!zapatekuazast!

Afrikarien sailean “tz” bizkar-albeolarea eta “tx” sabaikaria age-ri dira.

atxurrami(n)katzatxilborrasintzaarritxintxarraitzala

Arestian esan bezala, ordea, Gaintxurizketa goialdean, herrigu-nean galbidean edo galduak diren bi kontsonante txistukari haueieusten zaie oraindik, nahiz eta hor ere galtze-ordezte bidea abianden. Sistema osoak indarrean jarraitzen duela esan daiteke, bainagalbidean den sistema orok bezala erregulartasun urrikoa da. Irre-gulartasuna hiztunen artean eta baita hiztun bakoitzaren baitan eresomatzen da. Esaterako: “Autsa” hitza txistukari afrikari apikoal-beolareaz (“autsa”) nahiz bizkar albeolareaz (“autza”) ager daiteke.

Bada, aipatu nahi dugun txistukariei loturiko beste puntu batere. Euskaraz oro har, txistukaria afrikarazten duten zenbait ingu-ramendu eta fenomenotan Lezon batzuetan frikaria agertzen da.


sisayon (= zitzaion [zicayon])esen (= ez zen [ecen])esuten (ez zuten [ecuten])

Kontsonanteak hitzaren zein posiziotan agertzen diren ikusiondotik hauen inguruko fenomenoak azalduko ditugu.

KONTSONANTEEN ERORKETAK EDO GALERAK

Bokalarteko posizioa berez ahula izanik, zenbait kontsonantekposizio horretan galtzeko joera du. Galtzeko joera duten kontso-nante multzoek euren ahulezia ere eransten diote posizioarenari,galera erraztuz.

Herskari ahostunakGalera hitzaren barnean nahiz katea mintzatuan batera ebakitakohitzen artean gerta daiteke kontsonante hauen kasuan.

“b” herskari ezpainbiko ahostunahamabost > amaostebaki > eakiakabatu > akaatu > akatupixka bat > pixkatbeste batzuk > besteatzukkabitu > kaittu

“d” herskari horzkari ahostunairuditzen > iruitzenbadut > bautedozein > eosein > eosiñmodukoak > moukuaksoldado > soldaoaditu > aittuedan > eanbadakik > baakik > bakikezagutu dizkiat > isautuiskit


“g” herskari belare ahostunaseguru > seuruigual > iualegongo dira > eongoiadugu > duunegu > neudaude / dagozte > daoste > dostezagok / zegok > *zeok > siokzegoen > seonailegatu > alleatuegun > eunmagalian > maalianhegaztia > eaxtiyasagardotegi > saardoteiezagutu > esautu > isautusegika > seika

Dardarkari sinplea“r” dardarkari apiko-albeolare leuna

gizarajoa > gizaajuabera > beaaizkora > axkoaarunzko > auskotxuria > txuiyadira > diagure > guearitzen ginen > aitze(n) giñanerantsi > eratxi > eatxielizara > elisaneroni > neonihori > oiharako hura > ako ua

KONTSONANTE BILKETEN INGURUKO BILAKAERAK

Kontsonante batzuek segidan duten kontsonantea aldatzeko


ahalmena dute. Aldaketa hauek hitzaren baitan nahiz hitz arteangerta daitezke baldintzak betez gero. Aldaketa horiek gertatzendireneko inguramendu, baldintza eta konbinaketak aztertukoditugu segidan.

“l”, “n”, “r” sonanteak + “z”“l”, “n” eta “r” kontsonante sonanteek segidan duten “z” edo “s” txis-tukari frikaria, “tz” txistukari afrikatu bihurtzea oso gertaera arrun-ta da Lezon.

“-l” + “z-” > -ltz-mutilzarra > mutiltzarrabukatu al zuten? > bukatu altzuten?ahal zen guztia > aaltzen gusiyanahi al duzu? > nai al (du)zu > nai altzu?

“-l” + “s-” > -ltz-vals (gazt.) > balsa > baltzasalsa (gazt.) > saltsa > saltza

“-n” + “z-” > -ntz-etortzen ziren > (e)tortzentzienegin zenezake > intzenesakehan zebilen > antzabillenhautsi egin zaie > autzi intzayoteesan zidan > (e)santzitten

“-r” + “z-” > -rtz-har ezan > ar zan > artzanbehar zuten > bear zuten > bertzuten / biartzutenzer zen > sertzenbehar zaio > bertzayo / biartzayo


“-n” + “t-” > -nt-Mendebaldeko euskalkietan “n” sudurkariaren ondoan nekez agertuohi da “t” horzkari ahoskabea, honen ordez, horzkari ahostuna ager-tzen da batez ere. Lezo ekialdeko joerari lotzen zaio eta “n” sudurka-riaren ondoko horzkari ahoskabeari bere horretan eusten dio.

esantakoin ta kitto

Gauza bera gertatzen da “l” albokariaren ondoko horzkari ahos-kabearekin ere.

il ta janmutil ta neska

“-z” + “z-” > -tz-Aztertzen ari garen gertaera hauetako asko sandhiak dira, hau da,katea mintzatuan gertatzen diren aldaketa fonetikoak. Honakoa, adi-bidez, sandhia aitatzean jartzen den adibideetako bat da. Bi txistuka-ri elkarren ondoan gertatzen direnean txistukari afrikatua sortzen da.Hau “ez”en ondotik “z”z hasitako adizkia heldu denean izaten da.

ez zitzaidan > etzisaitenez zion > etziyonez zeuden / ez zegozten > etzeosten ez zen > etzenez zuela > etzuelaez zebilen > etzabillenez zeukaten > etzakatenez duzu > ez (du)zu > *ez zu > etzu

Badira, ordea, txistukarien sailean aipatu denez, joera nagusihoni jarraitzen ez dioten adibideak ere.

esen (ez zen)esisayon (ez zitzaion)

“-z” + “n” > ønez naiz > enasez dizkit / ez nazki > enaski


ez nau > enauez nizuke > enisukeez nuen > enu(e)nez nekian / ez nakiken > enakiken

“-z” + “l” > ølez litzateke > ez litzake > elitzakeez lioke > eliyoke

“-z” + “d-” ; “-z” + “b-”“z” txistukari frikariaren ondoko “d” eta “b” herskari ahostunakahoskabetu egiten dira. Aldaketa hau, “ez”en ondotik “d”z edo “b”zhasitako adizki edo partikularen bat heldu denean gertatzen dabatez ere, nahiz eta beste adibiderik ere baden.

“-z” + “d-” > -zt-ez da > estaez dut > estutez dago > estoez dizuet > estisutetez dabil > estabilez dinat > estiñet

Bada “ez +d” multzoaren bestelako bilakaera bat ere. Herska-ri horzkari ahostunari “i” bokal sabaikaria darraikio kasu haue-tan, multzo hori sabaikarizatu bide du yod bilakatuz eta azkenik“z” galduz.

ez diot > eyotez diet / diotet > eyotetez diagu > eyeu

“-z” + “b-” > -zp-ez ba! > espa!ez baitzen > espaisen


noizbait ere > noispatteez baduk > espauk

“-t” + “z-” > “-t” + “z-”Euskaraz joera orokorra dirudien (“-t” + “z-” > tz) Lezon ez da gehiene-tan betetzen. Horren ordez (“-t” + “z-” > “-t” + “z-”) formula betetzen da.

baitzen > baisenbaitziren > baisienez baitzekien > espaisakiyen

“ez” + “d-” > “ey-”ez diot > eyotez diet / ez diotet > eyotetez diagu > eyeu

Herskari ahostuna ahoskabetzeakb > kp > pbehinik behin > biñipinaurretik bai > aurretipaiguk bagenuen > gupagenunoyek bai > oikpai > oipaizuek bai > zuepai hauek bai > ok bai > opaitb > tp > pez dakit ba > estakipapolit bat > polit pat > polipat

SabaikaritzeaFenomeno hau da, gure ustez, Lezoko hizkerak bereizgarri dituene-tako bat. Oso gertaera orokor eta sendoa da gure herrian. Bi sabai-karitze mota daude; “i” bokal sabaikariak eragiten duena, automati-koa, eta goxotasunak, afektibitateak, hurbiltasunak, hitz batean,adierazkortasunak eragindakoa; adierazkorra. Lezon bi mota hauekindar handia dute, “l”, “n”, “s”, “z” eta “t” sabaikaritzeaz gain, lehen


aipaturiko “yod” hotsa ere kontuan hartzekoa da, ugari erabiltzenbaita. Honek guziak hemengo hizkerari halako goxotasunezko janz-kera bat damaio, guzia zipriztintzen eta biltzen duena.

Sabaikaritze automatikoa“i” bokal sabaikariak ondoren dituen hainbat kontsonante sabaika-ri bihurtzen ditu. Bokal hau diptongoaren bigarren osagaia denean,normalean, galdu egiten da.

-in- > -(i)ñ-baina > baino > miño(n)gainerakoan > gañekuanegina > iñaadina > añaoinez > oñes inor > iñorminez > miñespapeleraraino > papelerañozeinek > señek

-il > -(i)ll- bilera > billeraoiloak > olluakhila > illabotila > botillahiloba > illobapila > pillazaila > sallailundu > illundu

-it- > -(i)tt-ahitu > attuditu > ttuditin/k > ttin/kegiten > ittenohitu > oittu > ottuzituzten > sittustenzait > sa(i)ttzerbait ere > serbattegoiti > gottibeheiti > betti


-is-, -iz- > -(i)x-; -itz- > -tx-pizarra > pixarrabisigua > bixiguahistoria, istorio > ixtoriyanizkian > nixkinmaistra > maixtraaisa > aixagaizki > gaxkigaiztoa > gaxtuaizkirak > ixkiraktristea > trixtiaaizkora > axko(r)abakoitza > bakotxaaitzurra > atxurra

Sabaikaritze adierazkorraSabaikaritze adierazkorra hiztunak solasari, hitzei eransten dienkarga afektiboaren ondorio da, hurbiltasuna, goxotasuna, ttikita-suna eta estimua adierazten ditu gehienetan, berez, neutroak edohotzak gerta litezkeen hitzak hots goxoagoz bilduz. Gainera,sabaikaritze adierazkorrak zabalkunde handia du pertsona izene-tan ere. Herriko arau fonetikoak zorrotz betetzen dira izen bere-zien kasuan, batez ere arroztasun fonetiko eta kulturala dutenhorien kasuan. Adierazkortasuna kasu honetan, homonimo etatoponimo ihartuetan nabaritzen da gehien.

poza > poxadoncella (arrain mota gazt.) > dontzeila > dontxellazuria > txu(r)iyaBidania > Biañiharantzaxeago > auntxoxiobeltza > beltxaeseri > exeizurrut > (t)xurruttanta > ttanttabazterretik > baxterretikpolita > pollittacesto (gazt.) > xextosos > xox


basoka > baxokazorrotza > xorrotxakoska > koxkakasko > kaxkogozo > goxozako > xakoAzkue > AxkueZezili > XixiliJose Luis > Joxe Luix

AsimilazioakKontsonante leherkari ezpainbikoek, bai ahostunak, bai ahoska-beak, aurrean duten sudurkari apiko-albeolarea ezpainkari bihur-tzen dute.

nb > mbhonenbeste > oimbesteegin behar > imbiarnonbait ere > numbattekanbiatu > kambiatu

Asimilazio hau, ordea, batzuetan azken muturreraino iristenda. Alegia, “m” sudurkariak “b” leherkaria asimilatzen du ezpain-karitasuna dela medio.

ambiente (gazt.) > ambiente > amientezenbat > zembat > zematlehendabizi > lehenbizi > limbizi > limisi

Asimilazio hau hitz hasieran ere gertatzen da arrunki Lezon.baina > baiño > biño > miño(n)behinik behin > biñipin > miñipinbehintzat > bintzat > mintzat

np > mpkanpotik > kampotikinportatzen > importzenlanperna > lamperna


kanpandorrea > kampantorriakanposantua > kamposantua

MetatesiaHitz bateko kontsonanteak lekuz trukatuak agertzeari metatesiaesaten zaio. Lezon ez dugu adibide askorik aurkitu, ez dirudi osogertaera arrunta denik.

ilunabarra > iñula(b)arraluketela > lutekelaSantakrutzak > Santrakutzakperiodikua > pediorikua

AlternantziakKontsonante batzuek elkar txandakaturik agertu ohi dira maiz.Kontsonante bikote hauek ezaugarri bereizle batzuk amankomundituzte eta txandakatuta ere, ez da ondorio semantikorik gerta-tzen, esanahirik ez da aldatzen.

d/redo / (e)ro medikua / merikuabidea / biriaaguro / a(g)udoere > (e)re / deeduki > iduki / irukibolada > bolaraidiak / iriyakedari / erarieuri / eudi

f/pfrango / prankofalta / paltaferia / periyaafaria / apaiya


b/p bortxan / portxan

d/ldotriña / lotriña

k/gkanbiatu / gambiatu

g/rlantegi / lanteri

g/bsugea / subia

j/gjostaketa / gostaketa

l/nlehenbiziko > limbisiko / nimbisiko

ñ/yninduan > niñun / niyun

y/llayeka / alleka

Kontsonanteen galeraInguruan dituzten beste kontsonanteen eraginez, kontsonantebatzuek galtzeko joera dute, bai hitz barnean, bai hitzen artean.

Sudurkarien galera“n” kontsonante sudurkariaren ondotik “g” leherkaria gertatzen dene-an, batzuetan sudurkaria galdu egiten da. Neurri apalagoan bada ere,gauza bera gertatzen da “b” leherkari eta “z” txistukariarekin.


pasatzen genuen > paste genu(e)negiten genuen > itte genu(e)njoaten ginen > joate giñanizaten genituen > isate genittu(e)ndeitzen genion > deitze geniyonegiten zituzten > itte sittustenhartzen zioat > artze siot

Hitz barnean “z”, “t” edo “tz”ren aurrean gertatzen denean eregaldu egiten da sudurkaria.

haranzko aldera / arunzko aldera > ausko aldeahonanzko aldera / onunzko aldera > onusko aldeakonprenditzen > konprenitzen > konpreintzen > konpreitzenentenditzen > entenitzen > enteintzen > enteitzenbotatzen dute > *botatzenute > botzeunte > botzeute

Herskari ahoskabeen galeraHerskari ahoskabeek, horzkaria “t” eta belarea “k” hitz bukaerangaltzeko joera dute hurrengo hitza kontsonantez hasten denean.Hitz barnean galtzeko joerarik ez dute, adibideren bat edo bestejaso dugun arren.

zenbat ziren > semasienbat bagenuen > babagenundenak batean > denabatianbizkaitarrak ziren > bizkaitarrasienbait genekien / bait genakigun > baigenakiunhoriek denak > oidenakonak zitunan / onak itunan > onattunenhilak dira > illadiahaiek negarrak > aine(g)arrakguk memoriz > gumemoriskupelak garbitu > kupelagarbittuzuk badakizu > subakizubait zen > baisenkandelak nahi > kandelanaiez dakit > eztakit > estait


patata > paatazituzten > siusten

n + d > øBigarren partizipìoaren ondoko aditz laguntzailea “d” leherkariazhasten denean, “n” eta “d” galdu egiten dira maiz.

etortzen dira > (e)tortzeiaesaten duk > esateukaditzen du > aitzeubotatzen dizu > botzeisuematen duten > emateuten

Dardarkarien galera-rd- > ø

esan behar diot > (e)samber diot > (e)sambeyotbehar dizkiat > berdiskit > beiskit > beskitegin behar diat > imbiardit > imbiaiteman behar dizut > (e)mamberdisut > (e)mambeisutetorri behar duk? > (e)torri beuk?

“Behar” aditzaren ondotik “d” leherkariaz hasitako adizkia ger-tatzen denean, “r” eta “d” galdu egiten dira gehienetan.

Bestalde, antzeko gertaera bat ere bada, Euskal Herri osoannahikoa zabaldua, oker ez bagaude behintzat, eta sendotasun han-diko kasu bakar batean gauzaturik agertzen zaiguna.

-rg- > øzergatik > seatik(an)(en)

Eta beste hau ere beste horrenbeste;

-r- > øzer > se


Kontsonante gehitzeakKontsonante gehitze kasu bakarra topatu dugu jasotako korpu-

sean. Hala ere, esan behar da behin eta berriz errepikatzen dela hiz-tun ezberdinak izanagatik ere.

inkurriña

Kontsonante multzoakHiztunak, solas arinean ari denean batez ere, zenbait kontsonantemultzo soiltzeko joera du, bai ahoskatzeko zailak zaizkiolako, baimailegatuak izateagatik arrotzak zaizkiolako. Hona hemen gaztela-niatik harturiko hainbat maileguren adibideak.

lección > lesiyoclaro > karoaccidente > asidentiadirector > diretoriaambiente > amientedialecto > dialetodoctrina > dotriñadesinfectar > desinfetatubicicleta > bisiketaCampsa > kansa > kantzaRetrato > erretatuaOctubre > otubre

Asimilazio, neutralizazio eta sabaikaritzeakbildotsa > billotsaKoldobi > Kollobibildu > billuMadrildik > Madrillikoraindik > oañik(an)(en)ninduan > niñunerdaldun > erraldun


2LEZOKO EUSKARAREN

AZTERKETA

Morfosintaxia

■ IZEN SINTAGMA

IZENAREN MORFOLOGIA

Izenen deklinabideaz ohar orokorrakAtal honetan Lezoko deklinabidearen ezaugarri bereziak aipatukoditugu. Ezaugarri hauek orokorrak dira, hau da, deklinabide osoa-ri dagozkionak. Gero, taula bakoitzaren ondoren taula horri dagoz-kion oharrak eta azterketak egingo ditugu.

Lehen lehenik, esan dezagun erdialdeko euskalkiaren joerarijarraituz A itsatsia ez dela gordetzen. A itsatsiaren galera, ordea, ezda sistematikoa eta aurretik bokala duen kasu guzietan galtzenbadu ere, kontsonantea duen kasu gehienetan ez du galtzen. Sal-buespena txistukari frikari bizkar-albeolarea edo apiko-albeolareaduten hitzek osatzen dute.

gauselis

Ergatibo singularra eta plurala Lezon ez dira, formari dagokionez,bereizten, biak -AK markaz adierazten baitira. Bi silaba eta mugatzai-leaz osaturiko hitzetan azentuak bereizten ditu bata eta bestea. Erga-tibo plurala, proparoxitonoa da eta singularra, berriz, paroxitonoa.

Gisónak (sing.) jan duGísonak (pl.) jan dute

Absolutiboari so eginez, pluraleko -AK marka horrez gain,ergatibo pluralean gertatzen zen bezala, bi silaba eta mugatzaileazosatutako hitzak proparoxitonoak dira.

Gísonak etorri dia

Mugatu plurala adierazteko marka, singularrean bezala, -A-izateak gainerako deklinabide kasu guzietan ere azentuari errepa-ratzera behartzen gaitu. Azentua, ordea, esan bezala, bi silaba etamugatzaileaz osaturiko hitzetan da bereizle, edo hobeto esanda,mugatzailetik atzera bi silaba dituzten hitzetan. Mugatzailetik atze-ra bi silaba baino gutxiago edo gehiago dituzten hitzetan ez dagoinolako bereizketarik testuinguruaz eta aditz laguntzaileaz landa.

Beraz, eta kasuz kasu egiten ari garen ibilbideari jarraiki, dati-boan, arestian aipatutakoaz gain, mugagabeko atzizkia da aipame-

nik merezi duena. Izan ere, NORI mugagabearen atzizkia edo kasumarka -EI da gure herrian nagusi, -I gutxiagotan agertzen delarik.Lehenengo atziki horren jatorria, beharbada, -RI bati zor zaio, dati-boaren kasu marka -I-ren ordez -RI dela usteko zuten garai batekolezoarrek eta horri “E” loturazko bokala jarri bide zioten ahoskatuahal izateko. Gero, ordea, “R” leunaren galera gertatu da eta azke-nean -EI forma gailendu da.

Genitibo kasua -N batez adierazten da. Ez zaigu Euskal Herri-ko hainbat tokitan agertzen den -REN forma osoa agertzen, jato-rrizkoa hori dela pentsa badaiteke ere.

Amaren > *amaen > aman

Genitiboan -RE- hau ez agertzeak, bistan da, eragina du geniti-boaren gainean eraikitako gainerako kasuetan ere, guziak -RE- rikgabe eratzen baitira.

Soziatibo kasuari erreparatuz, berriz, esan dezagun honen kasumarka -KIN dela. Gainera, gure herrian, soziatibo kasuak instru-mentalaren adierarik berezkoena ere bereganatzen du.

Destinatiboan bi kasu marka erabiltzen dira gure herrian, “-TZAT” eta “-TZAKO”, bigarrena gailentzen delarik. Zenbait hiz-tunek, ordea, bereizketa gordetzen du, nahiz eta diferentzia lauso-turik gelditzen den hiztun gehienentzat.

Instrumental kasuak ere merezi du aipamenik gure ustez. Sozia-tiboan aurreratu dugunez, instrumentaltasuna neurri handi batean -KIN kasu markaz adierazten da. Baina, -Z (S) kasu markak ere badubere lekua, eta sendotasun handiz eusten zaio oraindik. Hala ere, -Z(S) kasu markaren esparru nagusia aditzondoen sorreran dago.

marruesbaporeskales kalekamiyoskantatuesatzekos aurreaaspikos gaineuskis

Eta kasu batzuetan instrumental soil moduan ere agertzen da,oso gutxitan bada ere. Erabilera hau, ordea, agorturik dago:


ondarreseskus

Inesiboko kasu marka -N da singularrean eta -TAN pluralean.Mugagabearen eta mugatu pluralaren arteko nahasketa gertatzenda gure herrian, biak modu berean adierazten baitira.

Lesoko ítxetan esta argiyikLesoko bost itxétan esta argiyik

Ergatiboarekin gertatzen den bezala, hemen ere, formalkibereiztu ezin dena azentu bidez bereizten da.

Hala ere, mugatuan hitz bukaerako -E eta kasu markaren -Eelkarren ondoan gertatzen direnean bi bilakaera desberdin gertadaitezke, arestian aipatu duguna eta maizen gertatzen dena (-E +E- > E), eta kasu berean asimilatu ordez disimilatzera jotzen due-na (-E + E- > -IE-)

Ttikitan frailIEtan ibili nitzanLesoko itxietan esta argiyik

Inesiboko mugatu singularrean aundiyan / aundiyian edo barre-nan / barrenian bezalako bikoiztasunak jaso ditugu. Beraz, hiztunenartean nahasirik erabiltzen dira kontsonantez amaituriko hitzei eras-ten zaien multzoa(loturazko e bokala + a mugatzailea + n kasu mar-ka) eta bokalez amaiturikoei erasten zaiena (a mugatzailea + n kasumarka). Honek hiperkorreziorako bide zabala ematen du.

mayan / mayianustaillan / ustaillian

Leku genitiboan erabiltzen diren kasu markak honako hauekdira: -KO/-GO mugatu singularrerako, eta -TAKO, mugagabe etamugatu pluralerako. Dena den, kasu honetan ere, mugagabea etamugatu pluralaren arteko bereizketa azentu bidez egiten da.

Bi menditako tontorrak elurtuak dosteInguruko ménditako tontorrak elurtuak doste

Adlatiboaren kasu marka -(R)A da singularrean, plural etamugagabean, berriz -TA(R)A. Bi hauen arteko bereizketa, aurre-kotan bezala, hemen ere, azentu bidez egiten da.

Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 75

Hala, bokal artean kasu markaren -r leuna galdu egiten I-z edoU-z amaituriko hitzetan izan ezik. A-z bukatutakoetan, berriz, asi-milazioa gertatzen da A+A > A. Hiztun zenbaitek, ordea, honelako-etan A bokal luzatua gordetzen du oraindik.

Ameriketara > Ameriketaetxera > itxeasagardotegira > saardoteirasotora > sotoazerura > seruraDonostiara > Donostira

GOTTI eta BETTI adizlagunen kasua ere aipagarria dela deri-tzogu. Adizlagun hauek adlatiboaren kasu marka berezi bat era-kusten baitute, -TI alegia. Lezon GOTTI eta BETTI erabiltzen diraGORA eta BERAren ondoan, lehenengoen erabilera azken urteo-tan asko murriztu dela esan behar bada ere. GOTTIk eta BETTIkoraindik indarra dute baserrialdean baina herrian GORA etaBERA dira gailen.

Ipurdiyan sabaltxioa, eta gotti sorrotxioa.Geo Bordatxo au, ta orrea goitti koxkorren bato beste.Sisarra isaten tzen genealmente orrea betti, baiOlatzarkuak, Amuntenekuak ee baita guk e bai.Bebetti torri giñan, seara, ser da oi? “CalleGamón”.

Garai batean GOTTIk eta BETTIk zuten indarra adieraztenduten hitz batzuk ere erabiltzen ditugu herrian:

gottikagottittubettittubettikuaburutik bettikua

Bizidunei dagokienez, -(E)NA dugu marka. Bokal arteko leher-kari belare ahostuna galtzen da.

Mikelengana > MikelenaMikaelarengana > Mikelana


Hurbiltze adlatiboaren marka Lezon -(R)UNTZ da. Erabileraesparru murritza du, ordea, kasu marka honek. Izan ere, auntz etaonuntz eta hauen eratorrietan, onuntzio, auntzio, auskalde, onus-kalde..., soilik erabiltzen da. Hurbiltzea, bada, adlatibo soilarenbidez egiten da usuenik.

Hurbiltzearen kontzeptua kasu marka bidez gutxitan erabiltzenda. Hurbiltzea adierazi nahi denean -(R)AKA kasu marka erabil-tzen dugu. Hala, galdera honela egiten da:

Noaka dijua?Eta erantzuna, berriz:Itxeaka

Sarri hurbiltzearen kontzeptua kasu marka bidez baino perifra-sia eginez adierazten dugu: ayeka hitzaren bidez.

Itxe ayeka (aiekara) nijua

Muga adlatiboa mugatu singularrean -(R)AÑO da eta mugaga-be zein pluralean -TAÑO. Adlatiboaren gainean eraikitako kasuadenez, haren jokabide bera du fonetikoki.

seruRAÑOarateiRAÑOitxeAÑOdendaÑOkaxkoAÑO

Ablatiboaren kasuan hiru aldaera, edo hobe esan bakarrarengainean eraikitako beste bi ditugu: -TIK, -TIKAN, -TIKANEN.Hiru forma hauen arteko bereizketa morfologia mailakoa da. Era-bilerari dagokionez, berriz, banaketa geografikoa sumatzen da.ekialdera (Gaintxurizketako bailaretan) -TIK / -TIKAN erabiltzenda, herri gunean eta herriaren mendebaldeko baserrietan, berriz, -TIK, -TIKAN, eta -TIKANEN.

Zehazki esatea zaila bada ere, herriaren ekialdeko zenbait hiz-tunek ez dute -TIK edo -TIKAN besterik erabiltzen. Herrigunean,halaber, badira, -TIKANEN inoiz erabiltzen ez dutenak.

Prolatiboan ez dugu kasu marka jakinik topatu eta kontzeptuhori perifrasi bidez adierazia ikusi ohi dugu.

erotzat jo = erua sela uste isan


Kontsonantez amaituriko izen bizidunak: gison

Ablatibo kasuan -GANDIK kasu markadun formarik ez duguaurkitu eta, beraz, esan daiteke Lezon ez dela kasu marka hauerabiltzen. Honek ez du esan nahi kontzeptu hau adierazten ezdenik. Hona hemen zeharbidez kontzeptu hau adierazteko topatudugun era bat:

andrearengandik bereizi = andrianetik apartatuOhikoena, dena den, perifrasi bidez adieraztea da, gehiegizko

atzizki pilaketari ihes egitekoa da joera nagusia.aitonarengandik jaso du > aitonak emana du

Bokalez amaituriko izen bizidunak: seme

MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAnor gison gisona gísonakzerik gisoniknork gisonek gisonák gísonaknori gisonei (gisoni) gisonai gísonainorengan gisonekin gisonan / gisonakin gísonan /gísonakinnorengana gisonena gisonana gísonananorenganaino gisonenganaño gisonanaño gísonanañonoren gisonen gisonan gísonannorekin gisonekin gisonakin gísonakinnortaz gisones gisonakin gísonakinnorengatik gisonengatik gisonangatik gísonangatiknorentzat gisonentzako gisónantzako gísonantzako

gisonentzat


MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAnor seme semia sémiakzerik semeiknork semek semiak sémiaknori semei semiai sémiainorengan semekin semiakin/semian sémiakin/sémietannorengana semena semiana sémiananorenganaino semenaño(?) semianaño sémianañonoren semen semian sémiannorekin semekin semiakin sémiakinnortaz semez semiakin sémiakinnorengatik semengatik semiangatik sémiangatiknorentzat sementzako semiantzako sémiantzako

sementzat semiantzat sémiantzatnortzat semetako

Gaintxurizketako zenbait lekukok bokalez bukaturiko izenenkasuan mugatzailea soiltzen dute. Gertaera fonetikoa da:

(-I + -A > I) Etxean > itxian > itxin(-U + -A > U) Goguakin > gogukin

Kontsonantez bukaturiko izen bizigabeak: sagar

Bokalez bukaturiko izen bizigabeak: itxe


MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAzer sa(g)ar sa(g)arra sá(g)arrakzerik sa(g)arrikzerk sa(g)arrek sa(g)arrak sá(g)arrakzeri sa(g)arrei sa(g)arrai sá(g)arrai

sa(g)arrinon sa(g)arretan sa(g)arrian sá(g)arretannongo sa(g)arretako sa(g)arreko sá(g)arretakonora sa(g)arreta sa(g)arrea sá(g)arretanoraino sa(g)arretaño sa(g)arreaño sá(g)arretañonondik sa(g)arretatik sa(g)arretik sá(g)arretatikzeren sa(g)arren sa(g)arran sá(g)arranzerekin sa(g)arrekin sa(g)arrakin sá(g)arrakinzerez sa(g)arrez sa(g)arrakin sá(g)arrakin

sa(g)arrekinzergatik sa(g)arrengatik sa(g)arrangatik sá(g)arrangatikzerentzat sa(g)arrentzako sa(g)arrantzako sá(g)arrantzako

sa(g)arrentzat sa(g)arrantzat sá(g)arrrantzat

MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAzer itxe itxia ítxiakzerik itxeikzerk itxek itxiak ítxiakzeri itxei itxiai ítxiainon itxetan itxian ítxetan

(zenbaitek : ítxetan)nongo itxetako itxeko ítxetakonora itxeta itxea ítxeta

(zenbaitek : ítxieta)noraino itxetaño itxeaño ítxetaño

(zenbaitek : ítxietaño)nondik itxetatik itxetik ítxetatik

(zenbaitek : ítxietatik)zeren itxen itxian ítxianzerekin itxekin itxiakin ítxiakinzerez itxekin itxiakin ítxiakinzergatik itxengatik itxiangatik ítxiangatikzerentzat itxentzako itxiantzako ítxiantzako

itxentzat itxiantzat ítxiantzat

Izen bereziakPertsona izenak: Joxepa eta Martin

Bitxikeria: absolutu eta ergatiboan Begoña baino Begoñeeta Begoñek esaten da. Ez dakigu honomastika garbizaleareneraginez den ala beste zerbaiti zor zaion baina sendotasun han-dikoa da.

Leku izenak: Bera eta Irun


Bokalez amaituak Kontsonantzez amaituaknor Joxepa Martinpartitiboa Joxepaik Martiñiknork Joxepak Martiñeknori Joxepai Martiñeinorengan Joxepakin Martiñekinnorengana Joxepana Martiñenanorenganaino Joxepanaño Martiñenañonoren Joxepan Martiñennorekin Joxepakin Martiñekinnortaz Joxepakin Martiñekinnorengatik Joxepangatik Martiñengatiknorentzat Joxepantzako Martiñentzako

Joxepantzat Martiñentzat

Bokalez amaitua Kontsonantez amaituazer Bera Irun (zenbaitek:Iruna)partitiboa Beraik Irunikzerk Berak Irunekzeri Berai Iruneinon Beran Irunennongo Berako Irungonora Bera Iruna/Iruneanoraino Beraño Irunaño/Iruneañonondik Beratik Irundikzeren Beran Irunenzerekin Berakin Irunekinzerez Berakin Irunekinzergatik Berangatik Irunengatikzerentzat Berantzako Irunentzako

Berantzat Irunentzat

IZENORDAINAK

Pertsona izenordainak

Arestian deklinabideaz esandakoez gain, pertsona izenordainendeklinabidean 1.pertsona pluralean berriro ere bikoiztasuna aipatubehar dugu. Izan ere, GU eta GUEK formak, biak, bizi-bizirik dau-de. GUEK forma ZUEKen analogiaz sortua dela dirudi eta absolu-tu, ergatibo, genitibo, datibo, soziatibo eta destinatibo kasuetan era-biltzen da, alegia, maiztasunik handienekoetan.

Erabilerari dagokionez, forma bakoitzak bere eremu geografi-koa du, honela, GUEK forma herrigunean erabiltzen da batik bat,GUrekin lehian. Eta GU, berriz, ekialdeko baserriguneetan.


NOR NI I GU SU SUEKGUEK

NORK nik ik guk suk suek

guek

NORI nei iri gu(r)i suri suei

guei

NORENGANA neana i(r)e(g)ana guena sugana suena

sure(g)ana

su(r)egana

NORENGANAINO neanaño i(r)e(g)anaño guenaño suganaño suenaño

sure(g)anaño

su(r)eganaño

NOREN ne i(r)e gue sure suen

guen

NOREKIN nekin i((r)e))kin gu((r)e)kin surekin suekin

NORENGATIK ne(re)gatik i((r)e))gatik gu((r)e))gatik su((r)e))gatik suengatik

guengatik

NORENTZAT netzako i((r)e)tzako gu((r)e)tzako suretzako suentzako

netzat i((r)e)tzat gu((r)e)tzat suretzat suentzat

guentzako

guentzat

Pertsona izenordain indartuak

Pluraleko 1. pertsonan bi forma ditugu: Absolutuan:GEONI / GEOK Ergatiboan: GEONEK / GEOKIkusten den bezala absolutu eta ergatiboan for-ma bera erabiltzen da: GEOK

“Bea”ren deklinabidea


NI I UA GU SUGUEK

NOR neoni eorri beorri geoni seorrigeok

NORK neonek eorrek beorrek geonek seorrekgeok

NORI neoni eorri beorri geoni seorriNORENGANA neonena eorrena beorrena geonena seorrenaNOREN neonen eorren beorren geo(ne)n seorrenNOREKIN neonekin eorrekin beorrekin geo(ne)kin seorrekin NORENGATIK neonengatik eorrengatik beorrengatik geon(en)gatik seorrengatikNORENTZAT neonentzako eorrentzako beorrentzako geon(en)tzako seorrentzako

neonentzat eorrentzat beorrentzat geon(en)tzat seorrentzat

singularra pluralaNOR bea beakNORK beak beakNORI beai beaiNON berian bertan be(r)etanNONGO bereko bertako be(r)etakoNORA/ berea berta beretaNORENGANA beana beanaNORAINO/ bereaño bertaño beretañoNORENGANAINO beanaño beanañoNONDIK/ beretik bertatik beretatikNORENGANDIKNOREN be(re) be(e)nNOREKIN be(a)kin beakinNORENGATIK beregatik beangatik

beangatikNORENTZAT beantzako beantzako

beantzat beantzatbe((r)e)tzakobe((r)e)tzat

Destinatiboan bikoiztasuna ikus daiteke: Beretzat eta Beantzatformak, hain zuzen. Lehenengoa “Bere” genitiboaren gainean erai-kia eta bigarrena, berriz, “Beraren” genitiboaren gainean eraikia.Ezin esan dezakegu bietan zeinek duen maiztasunik handiena, biakindar beretsua dutelakoan gaude.

Erakusleak


1 sg. 2 sg. 3 sg. 1 pl. 2 pl. 3pl.NOR au oi ua auek oyek ayek

abekobekok oik aik

NORK onek orrek arrek auek oyek ayekarek abek

obekok oik aik

NORI onei orrei arrei auei oyei ayeiarei abei

obeioki oiki aiki

NON ontan ortan artan auetan oyetan ayetanabetanobetanotan oitan aitan

NONGO ontako ortako artako auetako oyetako ayetakoabetakoobetakootako oitako aitako

NORA onta orta arta aueta oyeta ayetaabetaobetaota oita aita

NORENGANA onena orrena arrena auena oyena ayenaarena abena

obenaokena oina aina

NORAINO ontaño ortaño artaño auetaño oyetaño ayetañoabetañoobetañootañ

Joxe Luix Agirretxe | EZOKO EUSKARAREN AZTERKETA euskararen... · 2020. 10. 3. · euskararen...

Documents

Transcript of Joxe Luix Agirretxe | EZOKO EUSKARAREN AZTERKETA euskararen... · 2020. 10. 3. · euskararen...