IV Congreso Patrimonio

7/28/2019 IV Congreso Patrimonio

1/160

PATRIMONIO ETNOGRFICO

GALEGO IV

C o o r d i n a n

X o s M a n u e l C i d F e r n n d e z F t i m a B r a a R e y

M a r i l F e r n n d e z S e n r a X u l i o F e r n n d e z S e n r a

OS CAMIOS DE SANTIAGO:

MIRADAS E EXPERIENCIAS


2/160


3/160


4/160

S e r i e

Direccin

Secretara

Coordina

Deseo e Maquetacin

Edita

Impresin

Dep. Legal

Centro de Cultura PopularXaqun Lorenzo Fernndez

Imprenta Deputacin de Ourense

Ou 211 - 2012

Maril e Xulio Fernndez Senra

Fco. Xavier lvarez Campos

Centro de Cultura PopularXaqun Lorenzo Fernndez

Todos os dereitos de reproducin, adaptacin, traducin ou re-

presentacin dos textos, ilustracins e fotografas estn reserva-

dos e s podern ser exercidos por terceiros previa solicitude e

correspondente permiso dos editores ou dos autores.

R A I G A M EA p d o . 4 8 4

T e l f / f a x : 9 8 8 2 4 9 4 9 33 2 0 8 0 - O u r e n s e

[email protected]. cc pxa quin lo r en zo .es

IV CONGRESO DE PATRIMONIO ETNOGRFICO

OS CAMIOS DE SANTIAGO: MIRADAS E EXPERIENCIAS

Coordinan:

Xos Manuel Cid Fernndez

Ftima Braa Rey

Xulio Fernndez Senra

Maril Fernndez Senra


5/160

PATRIMONIO ETNOGRFICO

GALEGO IV

OS CAMIOS DE SANTIAGO:

MIRADAS E EXPERIENCIAS

ACTAS

IN MEMORIAM

XOS ANTN FIDALGO SANTAMARIA


6/160


7/160

Os camios de Santiago: miradas e experiencias o ttulo do Congreso de patrimonio

etnogrfico galego celebrado en Ourense con motivo do Xacobeo 2010. Foi

organizado pola Deputacin de Ourense a travs do Centro de Cultura Popular Xaqun Lorenzo e

a Facultade de Ciencias da Educacin da Universidade de Vigo.O grande antroplogo Xos Antn Fidalgo Santamaria, ourensn de adopcin, formaba

parte do seu comit organizador, como xa fixera nos anteriores congresos de patrimonio

etnogrfico. Lembramos aqu e agora as sas exhaustivas investigacins e os seus numerosos

estudos antropolxicos sobre os oficios ambulantes, os afiadores ou o Entroido na nosa provincia,

entre os que destaca o profundo traballo realizado sobre a parroquia de Vilanova dos Infantes,

estudo que tanto serviu para desenvolver a realidade etnogrfica e cultural que hoxe a romara

Raigame, coa que cada ano celebramos os ourensns o Das das Letras Galegas.

E, neste sentido, non nos podemos esquecer tampouco da sa derradeira obra Polas rutasdo polbo e as polbeiras tradicionais en Ourense, na que traballou durante tantos anos da sa vida e

que finalmente puido ver a luz ao ser publicada por esta Deputacin.

A un ano do seu pasamento, coa publicacin destas actas, a Deputacin de Ourense quere

sumarse ao recoecemento da sa traxectoria como profesor e investigador, as como do inxente

labor desenvolvido no mbito da antropoloxa galega. Esa antropoloxa que, de forma tan singular,

se ten caracterizado na Ourensana, dicir, no noso xeito de andar e interpretar o mundo.

Por iso considero, mis que necesario, imprescindible, fomentar os traballos de

investigacin, tanto do profesor Fidalgo Santamaria coma de todos aqueles que, coma el, veen

realizando sobre o noso patrimonio etnogrfico. De a que a Deputacin de Ourense estea sempre

disposta a contribur sa divulgacin e posta en valor, garantindo deste xeito a sa pervivencia,

algo que non , senn, a garanta de podermos continuar a facer nunca mellor dito camio con

p firme e cun obxectivo claro, cara ao noso futuro.

Jos Manuel Baltar Blanco

Presidente da Deputacin de Ourense


8/160

In Memoriam. Xos Antn Fidalgo SantamariaXos Manuel Cid, Comit Organizador

I. CAMIOS DE SANTIAGO: ANOTACINS HISTRICAS1. 1.200 anos de motivacins para facer o Camio de Santiago

Manuel F. Rodrguez

2. Mulleres peregrinas nos camiosCarmen A. Pugliese

II. CAMIOS DE SANTIAGO: MIRADAS ANTROPOLXICAS

1. Por que a antropoloxa no camio?Manuel Vilar lvarez

2. As accins patrimoniais no Camio de Santiago a travs daanlise das fontes como lugares antropolxicosFtima Braa Rey

III. CAMIOS DE SANTIAGO: O CAMIO FRANCS

1. Un Camio recuperado. Polticas da memoriaEva Mourio

2. Dos camios parroquiais aos camos especiais: as rutas deperegrinacin ao seu paso por San Xulin de Grixalba(Sobrado dos Monxes)Jos Antonio Fidalgo Santamaria

3. A paisaxe do camio na entrada a GaliciaXos Benito Reza

Px. 9

Px. 15

Px. 25

Px. 37

Px. 47

Px. 59

Px. 67

Px. 81

ND ICE


9/160

IV. CAMIOS DE SANTIAGO: OS CAMIOS DO SUR

1. Delimitacin e proteccin do camio de Santiago, Va da

Prata. Estado da cuestinYolanda Barriocanal Lpez

2. O Camio Sur como iter iniciticoXabier Limia Gardn

3. Os Camios de Santiago. Os Camios do SurEligio Rivas Quintas

4. Unha mirada dende a sade pblica cara o CamioXacobeo Minhoto-Ribeiro

Lourdes Maceiras GarcaV. CAMIOS DE SANTIAGO AOS OLLOS DOS/AS EDUCADORES/AS:

1. Gua de recursos didcticos sobre o Camio de SantiagoXess Rodrguez Rodrguez e Raquel Mario Fernndez

2. A experiencia dunha aula infantilRosa Vicente

Px. 91

Px. 101

Px. 111

Px. 117

Px. 139

Px. 149


10/160


11/160

I V C O N G R E S O D E P AT R I M O N I O E T N O G R F I C O G A L E G OO S C A M I O S D E S A N T I A G O : M I R A D A S E E X P E R I E N C I A S

O18 de decembro deixounos o profesor. A Antropoloxa Social, a Etnografa perden ao

seu maior activista das ltimas dcadas nestas terras. O Centro de Cultura Popular

Xaqun Lorenzo e a Facultade de Ciencias da Educacin queremos publicar estas actas na sa

memoria. O seu ltimo traballo, polo de agora, aparece neste tomo. A sade xa non lle permitiu

coordenar con ns os traballos de edicin. Teo que aceptar o papel que el sempre me asignaba.

Cando fun director dos cursos de vern (el sempre tia algunha proposta para sacar a universidade

das sas paredes), ou despois cando fun Vicerreitor, ou Decano, sempre me presentaba nas

intervencins: ten a palabra o profesor Cid, onde hai patrn non manda marieiro. Que difcil

asumir iso neste momento, en que o patrn indiscutible el, e os demais levamos os remos, ou

s axudamos a arrimar a barca no peirao, a cuberto das olas e marexadas. A barca da cultura

inmaterial a ltima que tentamos levar a porto, conxuntamente cos outros amigos do proxecto

Ronsel. Esta nova edicin do congreso de patrimonio etnogrfico outra grande barca que nos

incorporamos Ftima e mis eu, para manter a flote un dos grandes proxectos que, coa axuda da

Deputacin Provincial, puxeron en marcha Maril, Xulio e Xos Antn, al por 2004.

Labor difcil que temos que asumir, inspirndonos nas sas ensinanzas, e alentados pola

sa memoria. Teo as mesmas lembranzas de afecto, como alumno, que as manifestadas por Xos

Manuel Pieiro nun recente artigo. Eu por ser un ano mis vello non o tiven na materia de

11

IN MEMORIAM

XOS ANTN FIDALGO SANTAMARIA


12/160

Antropoloxa de segundo, senn en Socioloxa de terceiro, materias que impartiu por primeira

vez, e desenvolveu durante unha longa dcada, ata especializarse s en Antropoloxa Social.

Sumouse a aquel marabilloso equipo do Colexio Universitario para xuntar teora e prctica,

organizando sadas de estudo antropolxicas a aldeas rurais da montaa ourens (Forcadas,

Chandrexa, a Illa...). Que feliz estaba de ver que dabamos continuidade a ese labor, coas estadas

en Lodoselo, Grixalba, Santarm, ou a que temos concedida actualmente polo Ministerio, para a

posta en valor de pobos abandonados, en Granadilla (Cceres).

Como alumno primeiro, e como compaeiro despois, convivimos naquel Colexio

Universitario de Ourense da Universidade de Santiago, logo Facultade de Humanidades, e mis

tarde, Facultade de Ciencias da Educacin, na Universidade de Vigo. A nosa colaboracin mis

seria foi o , desde o ano 2006, momento no que tamn retomamos os Congresos de Patrimonio,

nas sas edicins segunda (dedicada a Xaqun Lourenzo polo seu centenario), a terceira (centradano Entroido, para crear un foro de debate das ideas expostas no libro sobre o tema coordinado

por el), e finalmente este cuarto sobre os Camios de Santiago, no ltimo Xacobeo.

Lembramos ao profesor, e logo introducimos o contido deste traballo colectivo.

O profesor Fidalgo chega ao colexio universitario no ano 1976, e decide non marcharse,

fixando aqu a sa residencia e exercendo como profesor e investigador ata o mesmo da da sa

morte. Moitos traballos inditos, como este que inclumos aqu, irn sando luz.

Foi o habitante solitario da illa da antropoloxa en Ourense. Apenas tivo con quen

compartir docencia e investigacin no mbito universitario durante toda a sa longa traxectoriaprofesional. El era a Antropoloxa Social no campus de Ourense, e en toda a Universidade de

Vigo. Desde esa soidade, a sa producin era notoria desde os primeiros momentos, destacando

a tese doutoralAntropologa de una parroquia rural, defendida en Salamanca (1984), pero realizada

no terreo, en Friol.

Desde a sa illa foi tendendo pontes e tecendo redes: a Rennes, Bretaa e Pars, para

perfeizoar a sa metodoloxa de investigacin; a Congresos da rea para achegar as sas

contribucins; a Santiago, para contar entre dinamizadores da Seccin de Etnografa e Folklore

(Instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos - C.S.I.C.), do Padroado do Museo do Pobo Galego,ou da fenecida Ponencia de Antropoloxa do Consello da Cultura Galega; fora do pas para

integrarse na European Association of Social Anthropologist (EASA); sen descoidar a casa de

acollida, onde presidiu o Ateneo, dirixiu o Centro Asociado da UNED, e gaou os premios Otero

Pedrayo e Taboada Chivite. Unha ponte importante foi a integracin no Proxecto Ronsel, con Ivn

Area, Pablo Carpintero, Xos Manuel Cid, Xavier Simn, e Anxo Fernndez Ocampo, do que sau

o Plan para a salvagarda e posta en valor do patrimonio cultural inmaterial de Galicia, as como

multitude de traballos de etnografa publicados a travs da web do proxecto, ubicada no portal

da Universidade de Vigo.

12

I N M E M O R I A M . X O S A N T N F I D A L G O S A N T A M A R I A


13/160

Ademais dos relatorios en Congresos e artigos de revistas, o profesor Fidalgo foi elaborando

durante a sa traxectoria investigadora libros como: Antropologa de una parroquia rural (1988);

Cinco profesins ambulantes ourensns (1989); O afiador (1992); La gran pulpada gallega.

Consideraciones histrico-antropolgicas de la fiesta del pulpo de Carballio (1999); Os saberes

tradicionais dos galegos (2002); Colectivos artesns. Para unha etnografa dos portadores de saber

tradicionais (2007); As caras do entroido ourensn (coord, 2009); Tcnicas artesanais tradicionais

(edicin trilinge en colaboracin con Ftima Braa, 2010).

Na sa illa, no despacho que pediu incansablemente ao Decanato, para transformalo en

laboratorio de Antropoloxa, contina anda a materia prima, coa que elaborou a sa producin

cientfica. Centos e centos de cintas de son e vdeo, unhas veces feitas polo alumnado e outras da

autora do propio profesor, esperan a sa transcricin, ou a sa copia en soportes dixitais mis

modernos e duradeiros. Soou con que o Proxecto Ronsel fose o soporte econmico para eselabor, pero a aposta inicial da Consellera de Cultura e outras dependencias da Xunta de Galicia,

non tivo continuidade, e a etnografa volve estar en mans do voluntarismo ao que Antn se

dedicou durante tanto tempo, con horas e horas que caan fra da sa actividade laboral. Viviu

para a etnografa e morre co recoecemento da etnografa. Sirvan estas actas do IV Congreso

Etnogrfico para sumarse a ese recoecemento cunha achega sinxela, pero feita desde o corazn

dos colaboradores desta publicacin.

O Congreso pensouse coa oportunidade que ofreca a celebracin do ano Xacobeo do 2010,

e coa pretensin de darlle carcter internacional, co apoio da SIPS, e cun comit cientfico,integrado por profesores de diversas universidades europeas, que revisase as aportacins que

agora se publican. Neste esforzo por dar maior proxeccin cientfica ao Congreso, o programa foi

deseado co convite a expertos internacionais, como Paolo Caucci (que finalmente non puido vir)

e Carmen Pugliese. Algns destes expertos internacionais son galegos, e como pode verse nas

actas que seguen, a contribucin foi moi notoria.

Iniciamos a obra cunha seccin histrica, cos traballos de Manuel Rodrguez Fernndez, da

Universidade de Santiago, e de Carmen Pugliese. Son das persoas con traxectorias investigadoras

moi dilatadas sobre os camios de Santiago, ademais de activistas na sa recuperacin fsica esimblica. No primeiro caso faise unha anlise das motivacins que amosan os peregrinos para

facer o camio, recorrendo para iso anlise histrica e a estudos sociolxicos contemporneos.

Estamos diante do traballo dun dos grandes expertos, como amosa a Gran Enciclopedia do

Camio, que coordinou e que mostra en 18 tomos, as mltiples perspectivas que hai sobre o

mesmo. Anda que temos unha seccin pedagxica nestas actas, o autor da enciclopedia xa mostra

a sa vertente didctica, pois a enciclopedia sirve como obra educativa aclarando verbas,

conceptos, ideas, personaxes, itinerarios, tradicins e lendas, pero tamn inclundo todos os

aspectos prcticos da ruta, como albergues, gastronoma e informacin de interese.

13

I V C O N G R E S O DE PA T R I M O N I O E T N O G R F I C O GA L E G OO S C A M I O S D E S A N T I A G O : M I R A D A S E E X P E R I E N C I A S


14/160

Carmen Pugliese levounos polo camio da man de mulleres que se arriscaron a facelo en

moi diversos momentos histricos. A historia est chea de historias que a autora de Perugia,

escribe con talento cientfico e de maneira amena para centrar o interese de tdolos pblicos.

Unha segunda e unha terceira seccins, agrupan as reflexins dos antroplogos, nun caso

con reflexins tericas mis ou menos contextualizadas en realidades dos camios, e no outro

aterrando directamente no camio francs. Son as achegas de Manuel Vilar, Ftima Braa, Eva

Mourio e Xos Antn Fidalgo, todos eles autoridades cientficas na antropoloxa galega, e grandes

coecedores dos camios. Completa a segunda seccin un texto de Benito Reza, no que a

perspectiva ecolxica, completando de xeito maxistral os aspectos culturais, cos do patrimonio

natural.

Un congreso en Ourense, non poda dedicar menos espazo aos camios do Sur, pois unha

das capitais da denominada, non sen polmica, Va da Prata. Por aqu pasa tamn un camioportugus que se est tratando de promocionar, o Camio Xacobeo Mioto-Ribeiro que ten

entrada por Castro Leboreiro (Municpio de Melgao), transcorrendo despois polos concellos

ourensns de Padrenda, Pontedeva, Cortegada, Arnoia, Ribadavia, Beade, Leiro, Bobors e Beariz,

e xa na provincia de Pontevedra por Forcarei e A Estrada, e na da Corua polos de Vedra e Santiago

de Compostela. A perspectiva das asociacins dos Camios, dalgn xeito representadas por Eligio

Rivas e por Lurdes Maceiras, vese sistematizada polas contribucins de dous especialistas en

historia, nomeadamente na historia da arte: Yolanda Barriocanal e Xabier Limia Gardn.

Finalmente, hai unha seccin pedagxica, fieis nosa tese da importancia da transmisins novas xeracins do saber dos portadores e estudosos da cultura popular. Xess Rodrguez e

Raquel Mario ilstrannos coa variedade de materiais e recursos didcticos nos que apoiarse para

traballar educativamente o camio. Mentres Rosi Vicente fainos un percorrido polo camio

portugus, adaptado a estudantes de infantil.

Que disfruten coa lectura destes traballos e esperamos continuar con novos congresos, que

lembren a figura do seu iniciador, Xos Antn Fidalgo. Nada mellor que un Congreso sobre o

afiador e outros oficios da Galicia interior, no que estamos traballando con Olegario Sotelo Blanco

e Florencio de Arboiro.Polo comit organizador, Xos Manuel Cid

14

I N M E M O R I A M . X O S A N T N F I D A L G O S A N T A M A R I A


15/160

I. CAMIOS DE SANTIAGO:ANOTACINS HISTRICAS


16/160


17/160

17


Unha das preguntas mis repetidas hora de tratar a cuestin xacobea a seguinte:

que motivacins impulsan a xentes tan distintas e de tan variadas procedencias a

realizar o Camio de Santiago?

Hai algo que engloba e compendia as razns para facer esta histrica ruta de orixe relixiosa

no presente. Estamos, sen dbida, ante a mis emocionante non digo a mellor, nin a mis rela-

xante, nin a mis fermosa das aventuras europeas do sculo XXI. Ningn outro destino cultural

concita a persoas tan diversas, durante tantos das e ao longo de tantos quilmetros. E nesa viaxe

danse as condicins para que se produza unha determinada transformacin, unha evolucin, unha

asimilacin de experiencias que entenden moitos s por esta va se poden intur. o concepto

do camio mis longo, o que nos transforma, e o seu espazo ideal no presente , para milleiros e

milleiros de persoas dos cinco continentes crentes ou non, a ruta xacobea. De feito, nalgunha

enquisa, tense afirmado que a distancia idnea para achegarse raz transformadora da viaxe ,

segundo os propios peregrinos, superior a 500 km. Pero 500 km de algo: historia, paisaxe espec-

fica, esprito, xente singular e diversa. Un escenario as, hoxe por hoxe, s o ofrece de xeito pleno

o itinerario a Compostela. o factor diferencial onde o Camio se mostra sobresaliente.

1.200 ANOS DE MOTIVACINS

PARA FACER O CAMIO DE SANTIAGO

Manuel F. Rodrguez

Tcnico da SA de Xestin do Plan Xacobeo


18/160

A Ruta, cuxas orixes remotas se sitan

uns 1.200 anos atrs o sepulcro de Santiago

descubriuse contra os anos 820-830 e que

en gran medida funciona grazas ao boca a

boca actualmente un sorprendente boca

a boca internacional, xa unha das viaxes

imprescindibles dunha vida para persoas dos

cinco continentes. Como Pars, Roma, Grecia,

Nova York... un logro asombroso, se temos

en conta que se fixo realidade en apenas 20

anos. A primeiros dos pasados noventa os pe-

regrinos que chegaban a Compostela polo Ca-mio eran uns poucos milleiros cada ano,

segundo os datos da Oficina do Peregrino da

Catedral de Santiago, que concede a compos-

tela, o popularsimo certificado da peregrina-

cin polo Camio.

Cales son os motivos deste xito? Son,

por suposto, razns histricas e contempor-

neas. Nos ltimos anos dispoemos de deter-minadas enquisas que pretenden responder a

esta cuestin. Se nos detemos s no manifes-

tado polos propios interesados nesas enquisas

as motivacins espirituais son as predomi-

nantes, pero con matices, como veremos.

Queda unha ampla marxe para as intencins

parciais, non concretas, difusas. Pero vaiamos

por partes.

NAS ORIXES

Se intentamos buscar no pasado as cla-

ves para o presente, tampouco acabamos de

desvelar o misterio, sempre e cando pretenda-

mos ir mis al da incuestionable realidade da

peregrinacin a un lugar santo como Com-

postela. Quizais a resposta comece a adivi-

arse na propia definicin que os dicionarios

dan do termo motivacin, que coinciden en

citar como a causa ou razn que impulsa a una

accin, o estmulo para animar e interesar, o

conxunto de factores que motivan ou deter-

minan unha actitude ou comportamento. Xa

que logo, estamos ante unha cuestin trans-

cendente, que vai mis al do simple vocbulo

motivo, onde o estmulo non resulta deter-

minante. O feito de que a maiora dos estudo-

sos da cultura xacobea se aproximen s causas

para facer o Camio a travs do termo moti-

vacins en plural xa nos orienta sobre ofondo da cuestin que nos ocupa. E da sa

complexidade.

O misterio da peregrinacin a Compos-

tela comeza desde o propio descubrimento do

seu sartego a principios do sculo IX. Todo in-

dica que os primeiros peregrinos peninsulares

chegaron xa nas primeiras dcadas. Desde o

sculo X temos probas fundadas da chegadade peregrinos ultrapirenaicos. Tia que ser

moi forte a ansia que os impulsaba. Non hai

fontes especficas ao respecto. A mis antiga,

o Codex Calixtinus (s. XII) non nos d pista di-

rectas. Mis que das razns dos peregrinos

para marchar a Compostela fai promocin das

virtudes taumatrxicas do apstolo Santiago

en todas partes, pero especialmente no seusantuario: Chegan os enfermos e son curados

sinlase no libro I do Calixtinus, os cegos re-

cobran a vista, os coxos rguense, os mudos

falan, os posesos son liberados, dselles con-

solo aos tristes e, o que mis importante,

atndense as oracins dos fieis, dixanse al

as pesadas cargas dos pecados e destanse as

ataduras dos pecadores. todo. Non se nos

desvela ningn tipo de razn esencial ou sin-

18

CAMIOS DE SANTIAGO: ANOTACINS HISTRICAS1.200 ANOS DE MOTIVACINS PARA FACER O CAMIO DE SANTIAGO


19/160

gular que actuase sobre os xa moitos peregri-

nos europeos que reciba daquela o santuario

composteln.

Poderan ser unha boa base documental

os relatos de peregrinos que xa desde ese

tempo se conservan, pero as referencias non

van mis al da superficie: decdese peregri-

nar ao sepulcro de Santiago sobre todo anda

que non exclusivamente por unha imparable

intencin relixiosa pola fe, se se quere, pola

fe extrema, pero case nada se nos di do seu

trasfondo.

Os grandes estudosos xacobeos alemns

Klaus Herbers e Robert Pltz, conscientes da

dificultade de establecer motivacins especfi-

cas, apelan a un cambio de mentalidade do

home medieval que se confirma no sculo XI:

o ir dun lugar a outro, o moverse, a busca, con-

vrtense nunha necesidade, nun costume, nun

ideal, anda que as sas formas de realizacin

concreta sexan distintas. E engaden: Os pe-

regrinos [medievais] aman de xeito apaixonado

as grandes e remotas viaxes, moitos ven a vida

do peregrino sinxelamente como a vida cristi.

, en definitiva, o concepto do homo via-

tor, que aparece con forza nese tempo: a vida

terreal vese como unha representacin da

viaxe cara a vida eterna. E neste sentido, que

mellor forma de interpretala que a travs do

camio cara a fin do mundo daquela coecido,

o extremo e remoto punto onde esperaba un

19


O gozo da paisaxe estimula a

determinados peregrinos. Gundin,

Camio do Sueste. Foto Arquivo SA de

Xest i n do Pl an Xaco beo


20/160

dos apstolos predilectos de Cristo, o nico do

seus seguidores directos enterrado en chan

europeo, xunto con san Pedro: Al estaba o

lugar que prometa gracia, que significaba

unha ponte entre ceo e terra, conclen Her-

bers e Pltz. Nestas connotacins coinciden

outros expertos. Non caba maior sacrificio e

mostra de fe. Pode que naquela Europa medie-val agrupada baixo o manto dun cristianismo

sen lmites non se intuse unha viaxe con mis

argumentos para rozar co corpo e o esprito o

outro mundo. E os outros mundos.

Xa que logo, se intentamos condensar

as razns histricas en superficie as argu-

mentadas ou razoadas, podemos agrupalas

en dous grandes grupos, sempre relacionados

e intercambiables:

Polo impulso da fe. Pola aventura da fe,

poderamos dicir. Os corpos santos, sobre

todo se eran tan valiosos como os dun aps-

tolo de Cristo, entendanse como os mellores

valedores para a viaxe vida eterna. Por iso se

buscaba de maneira obsesiva a sa interce-sin, e esta era moito mis eficaz desde a pro-

ximidade fsica, que se alcanzaba tras a

correspondente penitencia do camio, dun ca-

mio longo e con dificultades constantes.

Pola aventura da pura supervivencia

material-espiritual ou vital. Moitos peregri-

nos obsrvase sobre todo desde o sculo XV

btanse ao Camio buscando simplemente aposibilidade de sobrevivir nun novo escenario

ou impulsados polo desexo de coecer mundo,

un mundo europeo onde o santuario compos-

teln figuraba, en gran medida mitificado, na

memoria colectiva. En ambos os casos o es-

pazo xacobeo entendase como idneo para o

encontro de xentes moi diversas; ademais,

tia na hospitalidade co peregrino un refe-

rente inescusable.


20

Ano Santo de 1965. Peregrinos catlicos

catalns chegados a p entran na catedral

compostel. Foto Arquivo Municipal

de Santiago


21/160

NEOMOTIVACINS

Co renacer contemporneo do Camio

os primeiros peregrinos ultrapirenaicos que

realizan esta ruta buscando de forma cons-

ciente a conexin co seu esprito medieval son

dos anos cincuenta do sculo XX obsrvase

unha idealizacin das antigas motivacins e

da sa atractiva simboloxa histrica. Unha

especie de neomotivacins. E esta interpreta-

cin, que se sustenta nunha sublimacin do

termo descubrimento, vai actuar como prin-

cipal e pioneiro motor para o seu insistimos-sorprendente renacer. A ruta xacobea, como

tal, pasa a ser o gran valor, de forma cons-

ciente ou inconsciente. Sen desbotar a trans-

cendencia fundacional da meta, obsrvase un

troco no sentido dos termos: da meta que le-

vaba a marchar polo Camio, ao Camio que

leva a unha meta. A cuestin xa non tanto

ir a Santiago como facer o Camio que leva

a Santiago. Como sinalan tamn Robert Pltz

e Klaus Herbers, a ruta no presente unha ex-

periencia espiritual, turstica e ata deportiva

na que en primeiro termo est mis ben o Ca-

mio; ata os telogos teen desenvolto unha

espiritualidade propia do Camio. Outros au-

tores insisten tamn nesta nova visin.

A razn desta idealizacin do itinerariocomo fundamento do actual renacer da ruta

xacobea un dos grandes misterios da sa

contemporaneidade. Os motivos dos peregri-

nos que desde os anos cincuenta do sculo XX

21


Os motivos espirituais en sentido amplo

impulsan tamn a peregrinos doutras culturas.

Foto V. L. Villarabid


22/160

volveron ao Camio son tan complexos como

imposibles de reducir a unha simple estats-

tica, como moitas veces con boa intencin se

pretende. Non suficiente para coecer esas

razns con preguntar se se peregrina como

se fai por motivos relixiosos, relixioso-cul-

turais, culturais, tursticos ou outros... Hai

un fondo limitador nesto, necesario, pero

simplificador en exceso, como veremos mis

adiante.

Quizais nos tempos actuais a experien-

cia do Camio responda de xeito arquetpicoao que reclamaba o poeta Konstantinos Kava-

fis (1863-1933) para o seu clebre Viaxe a

taca que o camio sexa longo, colmado de

experiencias, colmado de aventuras porque

pode que a busca sexa sempre a mesma: a ne-

cesidade vital da viaxe. O ser humano sobre-

viviu como especie grazas viaxe. Non en

balde iniciamos o noso desenvolvemento cara

o que somos mediante unha viaxe que hai

entre cen mil e setenta mil anos nos levou

desde frica a todos os continentes. Ademais,

o concepto do homo viator medieval aquel

que entenda esta vida como unha viaxe cara

a vida eterna segue presente na memoria

oculta do ser humano actual. E dalgn xeito,

manifstase. E o seu escenario representativo

no presente interprtase por moitos que o

Camio de Santiago.

Facer o Camio ten mltiples connota-cins para o ser humano destes tempos. Ve-

xamos algunhas das mis exitosas:

unha ruta chea de preguntas. E con

cada pregunta, pode empezar unha aventura.

Cada paso polo Camio visto como un

paso sobre a senda que antes fixeron monxes,

reis, devotos, aventureiros, cun nico fin: che-

gar a Santiago, onde non lles esperaban ni ri-quezas, ni grandes praceres terreais, s algo

que seguimos sen acabar de saber que pero

que sigue atraendo a xentes de todo o mundo,

sexan catlicos ou non.

Obsrvase como un espazo sincero, di-

ferenciado e nico. A singularidade do Ca-

mio enorme nestes tempos: un lugar onde

o natural marchar e chegar a p. o camio


22

A cruz, smbolo motivacional do Camio.

Cruz do Talario, Camio do Sueste.

Foto Arquivo SA de Xestin

do Plan Xacobeo


23/160

mis longo, onde se daran as condicins para

que xurda o descubrimento e a transforma-

cin. a esencia deste itinerario. Non houbo

que inventalo ou desealo.

tamn determinante para moitas per-

soas a propia idiosincrasia humana desta

ruta. O Camio vese como un produto dunha

sociedade plural e singular. Promocinano esustntano moitos en moitas partes: asocia-

cins, voluntarios, hospitaleiros, peregrinos,

etc., e fano cada da, case sempre con paixn

e devocin. Ningn produto tursico-cultural

dispn dunha singularidade e un activo seme-

llantes.

Son connotacins que representan un

xigantesco activo de presente e de futuro. Encalquera caso, sempre hai outras razns... Son

as dos que corren o risco de ir mis que aven-

tura, desventura, no sentido persoal, polo

menos.

Poamos algns exemplos:

Quen elixe o Camio para competir. Vai ver

quen chega antes.

Quen escolle o Camio para amosar o l-

timo modelo do que sexa.

Quen se bota ao Camio para mostrar a

mochila con mis inutilidades imprescin-

dibles.

Quen se bota ao Camio para ser o pri-

meiro que s atopa con problemas.

Quen vai ao Camio para non estar nel.

Pero tamn este tipo de xentes son

parte da paisaxe desta ruta. Poen o contra-punto necesario, o que colabora a autenticar

a propia experiencia.

ENQUISAS E MOTIVACINS

As enquisas, sempre propicias para a

sistematizacin interpretativa dos datos, pero

case nunca capacitadas para discernir sobre a

sa complexidade, tampouco nos resolven acuestin de fondo. Si nos orientan sobre as

motivacins de superficie. Neste sentido, son

de gran valor, entre outras, as promovidas

anualmente pola Federacin de Asociacins

de Amigos del Camino de Santiago de Espaa,

publicadas na revista Peregrino, e as da Oficina

de Acollida ao Peregrino da catedral de San-

tiago, onde se concede a compostela s per-

soas que realizan a ruta xacobea a p, a cabalo

23


A dureza

da peregrinacin

para moitos unha

motivacin aceptada.

Foto V. L. Villarabid


24/160

ou en bicicleta, ou sexa, sen utilizar medios

motorizados.

Nas primeiras, realizadas ao longo do

Camio, e facendo unha media dos anos

2007-2009, sobresaen os motivos espirituais

en sentido amplo como os principais, en

torno ao 30%, seguidos dos relixiosos, 19%.

Aparecen despois outras razns en porcenta-

xes variables, pero sempre menores: encontro

cos amigos, deportivas, aventura e arte, e his-

toria. Na enquisa de 2007 os autores sinalan

que o xito actual do Camio non alleo moda adquirida nos ltimos tempos de cami-

ar. , sen dbida, un argumento de peso,

que unido singularidade xa comentada da

ruta, acaba infludo na elevadsima valoracin

que na case totalidade das enquisas de cal-

quera procedencia esta logra, case sempre en

medias do 90% ou que rozan nalgn caso o

100%.As motivacins polas que pregunta a

Oficina do Peregrino son tres: relixiosas, re-

lixiosas e culturais, e culturais. Aqu os re-

sultados presentan unha maior oscilacin.

Elvanse ata cifras que superan o 50%-70%

os motivos relixiosos nos anos santos xaco-

beos e noutros momentos sinalados un

dato observable xa desde o Xubileo de 1993e baixa ao contorno do 50%-40% noutros pe-

rodos, nunha porcentaxe, en todo caso, na

que os motivos estritamente relixiosos levan

unha lenta pero continuada lia descendente,

que as cifras da Oficina non ocultan e que, en

boa medida, se explican non tanto por unha

diminucin do nmero dos peregrinos reli-

xiosos como polo propio xito do Camio,

cada vez mis concorrido por xentes de todas

as culturas, crenzas e procedencias. A dife-

renza entre as das fontes sinaladas podera

deberse a que as enquisas da Oficina do Pere-

grino extrense dos datos do formulario que

se cubre para solicitar a compostela, conce-

dida a quen manifesta motivacins relixiosas

en maior ou menor grao.

Pero como diciamos, se imos ao da a da

dos peregrinos e ao que estes opinan e escri-

ben, as razns non estn tan claras. Obsr-

vase unha sublimacin da experiencia do

Camio e unha interiorizacin imprecisa ouque se busca xustamente non acabar de preci-

sar das razns que a provocan. Dicimolo ao

primeiro: o valor intrnseco na contempora-

neidade tamn en parte no pasado? a

percepcin singular que se ten do Camio; re-

sulta o feito motivante, independentemente

da visin histrica mis ou menos contrastada

que cada peregrino/camiante poida ter.Sinala o historiador, escritor e experto

peregrino galego Antn Pombo na Gran Enci-

clopedia del Camino de Santiago que na pos-

modernidade resulta especialmente difcil

chegar a percibir as motivacins dos peregri-

nos, en moitos casos porque eles mesmos

tampouco saben precisalas con nitidez. Como

di Pombo, nas novas motivacins tan di-versas segue aparecendo a fe, a busca da

proximidade co santo, pero a tremenda sin-

gularidade da viaxe xacobea non estamos

ante a tpica peregrinacin a un santuario

local ou realizado polos modernos medios

est no Camio. Esta parece a cuestin defi-

nitiva, como xa vimos comentando. As o ex-

plica tamn este experto: Moitos peregrinos,

sobre todo os de longo recorrido non s no


24


25/160

espazo, senn tamn o tempo determinan a

percepcin das claves simblicas presentes na

gran romara compostel, seguen conside-

rando o seu Camio como unha metfora da

vida. Ao realizar esta lectura estanse decan-

tando pola concepcin que a Igrexa bizantina

tia da peregrinacin, cuxo valor radicaba no

propio Camio e non na meta.

Comentaba na edicin do pasado 7 de

agosto de La Voz de Galicia o antroplogo ga-

lego Manuel Mandianes que o que fai tan es-

pecial para moitos o Camio que resultaunha experiencia de transformacin e de

aceptacin de un mesmo [...]. O camiante

non queda indiferente porque unha expe-

riencia de mimetismo, de reflexin e de me-

ditacin. Apelando tamn actualidade mis

inmediata, outro coecido personaxe, o xor-

nalista e peregrino Carlos Herrera, incida en

aspectos prximos. Dica na revista El Semanaldo 13 de xuo ltimo que hai unha voz inte-

rior que anima ao camiante xacobeo por

unha senda poboada de tipos que chegan dos

lugares mis remotos do mundo sen que un

entenda que os trouxo ata aqu, tipos que ca-

mian sen descanso e sen dar explicacins,

que arrastran o misterio como arrastran os

ps. E tras esta experiencia, concle, nuncanada ser igual e, ano tras ano, contarn os

das que lles quedan para volver a explorar a

espesura mis descoecida de todo o uni-

verso: un mesmo.

Nesta lia, que leva a algns a cualificar

o Camio como manual prctico de autoa-

xuda, malia que unha anlise detida evidencie

o errneo desta visin reducionista, inciden

os libros de peregrinos situados nos alber-

gues, bares, restaurantes, igrexas, etc., ao

longo das rutas xacobeas. Malia a gran varie-

dade de motivos particulares, ntimos, excn-

tricos e extemporneos neles expresados,

unha lectura atenta leva a conclur que o mis-

terio, a busca, a necesidade imprecisa de

encontro moven aos peregrinos mis con-

cienciados, que son case sempre os das maio-

res distancias. Resultan ser eles, sen dbida,

os que alimentan cada da a singularidade xa-

cobea, sen a que esta ruta non sera nada, e

sen os que con seguridade xa non existiracomo tal. Xa que logo, que permaneza o mis-

terio. Ser para ben.

En fin, a motivacin decisiva a que

afortunadamente non podemos ofrecer aqu

a que pode buscar ou descubrir por si mesma

cada persoa que decide facer esta ruta. parte

das que estn anda por suceder.

O peregrino italiano Nicola Albani, tanrelixioso como aventureiro, inicia as a ex-

tensa crnica da sa Viaxe de Npoles a San-

tiago de Galicia: Direi aqu o motivo que me

impulsou a realizar a mia viaxe, que foi que

estando eu ao servizo do Excelentsimo Seor

Don Mondillo Orsini, arcebispo de Capua, no

ano 1743, presentuseme a ocasin de con-

graciarme con dous peregrinos toscanos quevian de Santiago de Galicia, os que me con-

taron cousas fermosas da sa viaxe, e moitas

outras curiosidades do mundo, polo que eu,

que me encontraba xustamente na flor da mo-

cidade, aos 28 anos, solteiro, sen paixn nin

carga ningunha, e desexando moito andar

polo mundo, decidn facer tamn a mesma

viaxe. Establecido isto, e con boas maneiras,

solicitei licencia ao meu patrn, que tivo un

25

I V C O N G R E S O D E P AT R I M O N I O E T N O G R F I C O G A L E G OO S C A M I O S D E S A N T I A G O : M I R A D A S E E X P E R I E N C I A SI V C O N G R E S O DE PA T R I M O N I O E T N O G R F I C O GA L E G OO S C A M I O S D E S A N T I A G O : M I R A D A S E E X P E R I E N C I A S


26/160

gran desgusto, xa que non logrou disuadirme

de levar a termo o que tia decidido, malia

que me puxo diante dos ollos as moitas des-

gracias que poderan sucederme por ser unha

viaxe longa, e porque ademais era o tempo da

peste de Mesina e da guerra en toda Italia;

mais eu, confiado totalmente en Deus, pre-

parei os hbitos de peregrino con todo o ne-

cesario, apartei 30 cequs venecianos, vendn

todas as mias pertenzas, din varias delas

aos amigos, e tndoo moi determinado, par-

tn de Capua.

Salvando todas as distancias temporais

e culturais, pode que a motivacin ltima de

cada un siga sendo iso: o trasfondo material e

inmaterial que se inte nas palabras de Al-

bani, definitorio da existencia humana. Al-

bani quizs compendie, sen pretendelo, os

1.200 anos de motivacins para realizar o Ca-

mio de Santiago.


26

BIBLIOGRAFA:

ALBANI, N. Viaxe de Npoles a Santiago de Galicia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2007.

BARREDA, . L. [et al.]. Encuesta anual de peregrinos 2007. Sociologa y economa jacobea, en

revista Peregrino, n 118, abril, 2008, pp. 18-27.

BARREDA, . L. Encuesta de peregrinos del ao 2009. Anlisis sociolgico de la peregrinacin,

en revista Peregrino, n 122, Logroo, junio-agosto 2010, pp. 36-39.CAUCCI von SAUCKEN, P. Les rcits de voyage en tant que principale motivation des pelerinages

italians vers Saint-Jacques-de-Compostelle, en Les traces du pelerinage Saint-Jacques-de-Com-

postelle dans la culture europene, Conseil de lEurope, 1992, pp. 132-138.

Cdice Calixtino. O Codex Calixtinus en galego. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2010.

Estadsticas, en Oficina de Acogida de Peregrinos, http://www.peregrinossantiago.es/

HERBERS, K. e PLTZ, R. Caminaron a Santiago. Relatos de peregrinaciones al fin del mundo, San-

tiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1999.

POMBO, A. Motivaciones, en Gran Enciclopedia del Camino de Santiago. Diccionario de la cultura

jacobea, Santiago de Compostela: Bolanda Edicins, 2010, tomo 12, pp. 168-172.

RICHARDS, J. Les relations de plerinage au Moyan Age et les motivations de leurs auteuers,

en Wallfahrt kennt keine Grenzen, Munich: Schnell & Steiner, 1984, pp. 143-154

VV.AA. Santiago de Compostela. 1000 ans de plerinage europen, Bruxelas: Credit Communal, 1985.

VV.AA. Santiago, camino de Europa. Culto y cultura en la peregrinacin a Compostela, Santiago de

Compostela: Xunta de Galicia, 1993.


27/160

27


Nas lias que seguen imos analizar a presenza e o papel das mulleres peregrinas,

especialmente das que concorreron a visitar as metas das peregrinacins maiores

Xerusaln, Roma e Santiago, examinando algunhas das figuras mis significativas dende os ini-

cios do Cristianismo.

Entre estas atopamos a raas, santas, tolas, visionarias, nenas ilextimas, damas misteriosas

e seoras procedentes de diferentes clases sociais.

Estudando os seus relatos (algns escritos por elas mesmas e outros polos seus bigrafos)

trazaremos un paralelo entre elas intentando debuxar un perfil da muller peregrina a travs da

historia.

Cando se fala de peregrinos, no imaxinario colectivo a figura que se acostuma visualizar a

dun home, de mediana idade, solitario, posibelmente barbudo que, apoindose nun pau, avanza

cara a sa meta baixo un sombreiro de aba ancha, decorado cunha venera. Este , a grandes trazos,

o estereotipo do peregrino. A realidade que en peregrinacins an tamn outros tipos de persoas:

familias enteiras, nenos, ancins e, obviamente, tamn mulleres.

Imos achegarnos un pouco a esta figura da muller peregrina, considerando que, nos docu-

mentos, os datos sobre as mulleres son mis ben escasos (cando se fala de mulleres acostmanse

nomear xunto aos homes esposa de ..., irm de ..., como se non puidesen ter unha identidade

MULLERES PEREGRINAS NOS CAMIOS

Carmen A. PuglieseCentro Italiano di Studi Compostellani - Perugia


28/160

propia), e son algo mis abundantes na litera-

tura e na tradicin.

Obviamente, non imos presentar unha

lista de todas as mulleres peregrinas das que

temos noticias mis ou menos aprecibeis (e

son moitas mis do que se poida crer), senn

que nos centraremos nas mis significativas

(pola poca ou polo feito de que tean pere-

grinado non s a Santiago de Compostela,

senn tamn s outras das metas das pere-

grinacins maiores, porque tean deixado un

relato da sa viaxe, ou, como veremos, porquetean chegado a peregrinar at nove veces a

Santiago de Compostela).

Contrariamente relixin xuda, que es-

tableca a obrigacin de peregrinar ao menos

tres veces ao ano (Pascua, Tabernculos e Re-

coleccin), as Escrituras, refrome ao Novo

Testamento, non impoen a peregrinacin

(anda que saibamos que Cristo, coa sa fami-lia primeiro e cos seus discpulos despois,

cumpriu coa peregrinacin a Xerusaln). O

costume de peregrinar aos Santos Lugares

instaurouse na primeira metade so sculo IV,

posteriormente ao edicto de tolerancia da re-

lixin cristi do emperador Constantino, e foi

alentada polo achado da reliquia mis impor-

tante, a Vera Cruz, por parte de Helena quepodemos considerar como a primeira pere-

grina, e polo levantamento de varias igrexas

nos lugares mis significativos da pasaxe de

Cristo.

Os datos biogrficos sobre Helena son

bastante escasos e existen versins contrasta-

das sobre a sa orixe. Unha versin refire que

naceu dunha familia humilde; San Ambrosio

no seu Oratio de obitu Theodosil, refrese a ela

como stabularia (a que se ocupaba das cortes),

ou pousadeira. Sen embargo, converteuse na

esposa (algunhas versins din que casaron,

outras que foi a sa concubina), do entn se-

nador Constancio Cloro, do que tivo un nico

fillo, Constantino.

Outra versin, duns cronistas ingleses

da Idade Media, refire que fora filla dun prn-

cipe britnico, pero carece totalmente de fun-

damento histrico. Esta idea puido xurdir

pola errnea interpretacin dun termo em-

pregado no panexrico do matrimonio deConstantino con Fausta; indicbase que Cons-

tantino, oriendo (polas sas orixes, desde o

principio), honrara a Bretaa, o que foi to-

mado como unha alusin ao seu nacemento,

cando en realidade faca referencia ao comezo

do seu reinado. Cando Diocleciano instituu a

tetrarqua, Constancio Cloro repudiou a He-

lena para casar coa filla do emperador e con-verterse no Csar de Occidente. Coa morte de

Constancio Cloro, no 308, Constantino, quen

o sucedeu, convocou a sa nai corte impe-

rial, conferndolle o ttulo de Augusta. O bi-

grafo Eusebio, na sa Vita Constantini, apunta

que coa sa influencia e liberalidade Helena

favoreceu unha ampla expansin do Cristia-

nismo.Pero o labor mis significativo foi a pe-

regrinacin que emprendeu a Palestina des-

pois de que Constantino se converteu no

nico Emperador do Imperio Romano. Esta

estada en Xerusaln deu orixe lenda do des-

cubrimento da Vera Cruz e dos cravos de

Cristo. Hai que considerar que as reliquias

foron moi importantes en crear as bases da

nova relixin. O bigrafo de Constantino, o ci-

28

C A M I O S D E S A N T I A G O : A N O TA C I N S H I S T R I C A SM U L L E R E S P E R E G R I N A S N O S C A M I O S


29/160

tado Eusebio de Cesrea, conta que mandou

levantar varias igrexas (a de Beln, a do Santo

Sepulcro), pero non menciona en absoluto o

achado da Vera Cruz, cousa que non deixa de

nos sorprender.

Quen refire o achado Teodoreto de

Ciro na sa Historia Eclesistica, escrita no s-

culo V, pero os historiadores consideran estes

contos apcrifos. certo, sen embargo, que a

igrexa do Santo Sepulcro xa se terminara no

ano 335 e que as supostas reliquias da Cruz xa

se veneraban al dende o ano 340, tal comoconta no seu Catequeses Cirilo de Xerusaln.

Estamos no sculo IV da nosa era cando

na prctica empezaron as peregrinacins aos

Santos Lugares (as vas consulares romanas

facilitaban os desprazamentos dos peregrinos

e peregrinas).

Entre os propios padres da Igrexa haba

quen apoiaba a prctica da peregrinacin(como por exemplo San Xernimo e Teodo-

reto de Ciro) e quen a desaconsellaba, espe-

cialmente para as mulleres, como Gregorio de

Nisa, quen nunha das sas Epstolas pregun-

taba: Que tern mis os que estiveron nos

Santos Lugares?El mesmo estivera en pere-

grinacin a Terra Santa e afirmaba que a sa

fe non crecera nin decrecera a consecuenciadesta peregrinacin. Practicamente contri-

buu a crear o clebre refrn segundo o cal qui

multo peregrinantur, rare satificantur. San Xe-

rnimo, ao contrario, alentou a peregrinacin

de Santa Paula (347-404). Paula pertenca a

unha das familias patricias de Roma: quedou

viva idade de 32 anos, converteuse ao cris-

tianismo por influencia de Santa Marcela e o

seu grupo. Catro anos mis tarde tivo lugar a

xuntanza decisiva con San Xernimo, quen

chegara a Roma. Paula e o seu fillo Eustaquio

deixaron Roma para seguir a vida monstica

en Oriente. Primeiro, Paula realizou a perigri-

naxe a todos os lugares famosos da Terra

Santa, e finalmente estableceuse en Beln, ao

igual que San Xernimo. Fundou dos mostei-

ros, un para homes e outro para mulleres. Rica

e benfeitora, o modelo das vivas cristis.

Algns peregrinos deixaban un diario

da sa viaxe. Xa nos anos 333 e 334 temos un

relato de peregrinacin dun annimo pere-grino de Burdeos: o famoso Itinerarium burdi-

galensis. Como annimo non sabemos con

exactitude se foi escrito por un home ou por

unha muller. O Itinerarium Burdigalensis (co-

ecido tamn como Itinerarium Hierosolymita-

num) o mis antigo Itinerarium, e o diario

dunha viaxe a Terra Santa cruzando Italia, o

ro Danubio, o val de Constantinopla, a travsde Asia Menor e Siria at Xerusaln e volta. O

relato pouco mis que unha mera enumera-

cin das cidades polas que pasou o autor, onde

cambiou de cabalos e as distancias. Describe

moi pouco a Terra Santa. A sa descricin de

Xerusaln, anda que simple, proporciona in-

formacin de grande valor para reconstrur a

topografa da cidade. Persoalmente consideroque foi redactado por un home, en canto ao

estilo, estrito e telegrfico moi parecido ao

Itinerarium que nos deixar o bispo de Canter-

bury Sigerico no sculo X e que hoxe a base

para definir as etapas da Va Francgena.

Neste mesmo sculo, Egeria sae de Ga-

liza para ir en peregrinacin a Terra Santa.

Non s viaxou a Palestina, Exipto, Siria, Me-

sopotamia, etc., senn que deixou un relato

29



30/160

30


escrito da sa viaxe baixo forma de cartas que

a escribindo a outras mulleres, unhas afasta-

das seoras e irms que evidentemente saban

tamn ler. Anda que os seus datos biogrficos

sexan escasos, suponse que foi orixinaria de

Galiza. Sbese que visitou os Santos Lugares

entre os anos 381 e 384, recollendo as sas

impresins no seu libro Itinerarium ad Loca

Sancta, que tivo certa difusin por narrar de

forma minuciosa e, sobre todo, animada a

viaxe.

O Itinerarium divdese en das partes: aprimeira narra a peregrinacin e comeza

cando Egeria est a punto de subir ao monte

Sina, despois de ter visitado Xerusaln, e a se-

gunda describe a liturxia tal e como se levaba

a cabo entn en Terra Santa. un diario re-

dactado dende a piedade relixiosa, no mundo

de finais do sculo IV, cando o Imperio Ro-

mano empezaba a sa decadencia, e que re-flicte a sa valenta e curiosidade por recorrer

estes pases case pechados, dando detallada

descricin dos lugares, persoas, curiosidades

e costumes.

As cartas que forman o relato desta pe-

regrina dnos unha boa idea de como se poda

viaxar nesa poca, desprazndose polas ml-

tiples calzadas, no que entn se chamaba cur-sus publicus, pasando as noites nas vendas ou

mansins, casas de postas que marcaban as

etapas da viaxe, ou acudindo hospitalidade

dos mosteiros, e de como era o Oriente do s-

culo IV. Varias mencins ao longo do manus-

crito suxiren a posibilidade de que contara con

algn tipo de salvoconduto oficial que lle per-

mitiu recorrer proteccin militar en territo-

rios especialmente perigosos. A sa gua foi a

Biblia. Como dixemos, Gregorio de Nisa es-

taba convencido e escrbeo nunha epstola

dirixida a un tal Censitore que era imposbel

atravesar lugares corrompidos como as posa-

das ou os albergues orientais sen se contami-

nar coa sa depravacin. Egeria demostrou

que o niseno erraba.

Esta muller considera a primeira via-

xeira e escritora de fala hispana. Os seus

datos persoais anda son cuestionados polos

historiadores, pois ela falou pouco de si

mesma nos seus escritos. Non obstante,polas datas e lugares que menciona, infrese

que pertenceu familia do emperador Teo-

dosio I. Sabemos que tia coecementos de

grego, literatura e xeografa, e que foi que-

rida e respectada polos seu contempor-

neos, e supnselle tamn que foi abadesa

dun convento. Varios investigadores consi-

drana monxa, anda que o movemento mo-nacal anda se est instalando en occidente

por esas datas e non se coece ningunha co-

munidade cristi de mulleres s que se lle

poida denominar monxas no sentido actual

do termo. A hiptese mis probbel que

Egeria fose unha viva e que posibelmente

sa volta da peregrinacin puidera ter deci-

dido entrar nunha comunidade relixiosa. Aofinal daquel carto de sculo, bisagra entre o

final do mundo clsico e o principio da poca

medieval, eran moi numerosas as matronas

trotamundos que, como afirma o historiador

Franco Cardini inundaban como un verda-

deiro diluvio a Xerusaln dos tempos de Xe-

rnimo. Entre estas vivas peregrinas

(moitas delas grandes amigas do autor da

Vulgata) recordamos, ademais da nai de


31/160

31


Constantino, a Paula, a Melania, a Mara de

Amida, a Furia ou Pelagia... A mesma Egeria

refire que na cidade de Seleucia coincide

cunha compaeira peregrina ... al encon-

trei unha gran amiga mia, de cuxa vida

todo o mundo se faca linguas en oriente ...

chamada Marthana....

Os datos que temos proporcinaos San

Valerio, abade de varios mosteiros do Val do

Silencio, nunha carta dirixida aos monxes do

Bierzo, dicindo que Nacida no mis remoto

litoral do mar Ocano occidental, deuse acoecer ao Oriente... e era superior en for-

taleza a todos os varns do sculo1. Desco-

cense lugar e circunstancias da sa morte.

Imos agora ao que son as peregrina-

cins a Santiago, que alcanzaron o seu auxe

no sculo XII. Era a poca de Xelmrez e a

consideracin da muller s veces reflectase

nas crnicas. AHistoria Compostelana, noseu libro II, deixa patente a misoxinia en

xeral e a aversin raa Urraca en parti-

cular, que comparada con Jesebel en fra-

ses como Dbil e inconstante o nimo da

muller pronto sae da sa rbita. Segundo

est escrito Mis vale a maldade do varn

que a beneficencia da muller... A que non se

atreve a loucura da muller? Que non in-tenta a astucia da serpe? Que non ataca a

moi criminal vbora?

Cando se quere loar a unha muller com-

prase cun home: o cronista Mateo Paris dixo

da raa Blanca de Castela, rexente do seu

fillo, que era muller por sexo e home polo

Consello. Temos visto que o mesmo abade Va-

lerio do Bierzo, para enxalzar a Egeria di que

A benaventurada Egeria, superior en forta-

leza a todos os varns do sculo.

A poca de Xelmrez coincide coa do

Codex Calixtinus. Ben: todos sabemos que o

libro foi compilado por un tal Aymeric Picaud

(alias Oliviero de Iscan...) que relata a sa

longa e dificultosa viaxe. Pero se nos fixamos

con atencin, este Aymeric non a s, senn

con sotia eius. Ao final do libro V hai unha

bula, naturalmente apcrifa, do Papa Inocen-

cio II, que ademais de confirmar ulteriormentea paternidade do manuscrito atribundolla a

Calixto II e reiterar a autenticidade dos conti-

dos, explica que o cdigo, que se supn redac-

tado en Roma, vai levado e doado a Santiago

por un certoAymericus de Picaud(alias Olive-

rus dIscn), orixinario de Parthenay-le-Vieux,

e por Girberga de Flandes, a sa compaeira.

No texto latino: Hunc codicem a domnopapa Calixto primitus editum, quem Pictavensis

Aymericus Picaudus de Partiniaco veteri, qui

etiam Oliverus de Iscani, villa sancte Marie Mag-

dalene de Viziliaco, dicirtur, et Girberga Flan-

drensis sotia eius, pro animarum suarum

redemptione sancto Iacobo Gallecianensi dede-

runt, ...

Todo iso, en romance paladn soa como:Este cdice, composto primeiramente polo

Papa Calixto, que o poitevino Aimerico Picaud

de Parthenay-le-Vieux, quen se di tamn Oli-

ver de Iscn, vila de Santa Mara Magdalenade

Vzelay, e Girberga de Flandes, compaeira

sa, doaron a Santiago de Galiza pola reden-

cin das sas almas....

1 Epistola de Beatissimae Echeriae laude, San Valerio - Ad fratres Bergidensis, (cfr. Flrez, XVI, 391-416; PL 87,439-456).


32/160

32


Expertos como o profesor Herwaarden,

quen ten analizado a singular figura deste Ay-

mericus, teen aportado diferentes teoras

sobre a sa identidade e funcin: polo texto

non se comprende con exactitude se Oliverus

outro nome de Aymericus de Picaud ou se os

que levaban o precioso cdice foron tres: Ay-

mericus, Oliverus e Girberga. Se Aymericus e

Oliverus fosen a mesma persoa (a hiptese

mis aceptada), o primeiro podera ser o nome

de pila e o outro o nome relixioso, utilizado na

igrexa de Iscn, perto de Vzelay; en efecto,Picaud, autor do himno que precede a carta do

Papa Inocencio, vn definidopresbtero de Par-

thenay.

Despois est esta Girberga que o acom-

paaba, que no texto latino vn definida sotia

eius, onde sotia podera significar amiga, que

vai con el en peregrinacin, ou compaeira ou

esposa, anda que teoricamente esta hiptesetera que se descartar porque o Concilio de

Reims (1119) acababa de reiterar a obrigacin

do celibato para o clero. Ou a seora de Flan-

des podera ser unha monxa, polo tanto socia

en sentido relixioso ou, tamn posbel, a mu-

ller de Oliverus, na hiptese de que os que le-

vaban o cdice fosen tres. Ou unha viva.

Fose o que fose Girberga, o certo que unhamuller, unha peregrina, que acompaa ao c-

lebre Picaud e que leva o Liber Sancti Iacobi de

Roma a Santiago.

Eminentes estudiosos confirman que o

Codex foi redactado por Picaud quen, se non

foi o autor de cada unha das sas pxinas, foi

cando menos, o coordinador de toda a obra.

Ningun propuxo nunca que Girberga poida

ter sido a autora ou coautora do Codex.

Anda que durante a Idade Media as mulleres

en xeral sempre quedaban nun segundo plano,

houbo algunhas que saba ler e escribir, e con

moita maa. Pensamos na monxa alem Hil-

degarde von Bingen, contempornea de Gir-

berga, que era pintora, msica, experta en

plantas medicinais e pedras e que se carteaba

con personaxes como Bernardo de Claraval, o

Papa Eugenio III e o emperador Barbarroxa.

Herwaarden liquida rapidamente a Gir-

berga como concubina de Aimeric e outros afa-

mados autores que analizan detalladamente oCodex nin a nomean. Non nos sorprendera

que entre os dous houbese a que hoxe chama-

mos afectuosa amizade e que dende Roma se

pechara un ollo sobre esta relacin prohibida.

Pero como a Roma a consentir que esta rela-

cin fose reflectida con nomes e apelidos nun

libro tan sagrado como o que loa ao Apstolo

Santiago e que ten que ser un punto de refe-rencia para os devotos peregrinos?

Se reflexionamos sobre a figura de Gir-

berga Flandrensis, son moitas as preguntas

que se nos xuntan. Suponse que daquelas,

para levar de Roma a Santiago un documento

tan precioso e enviado polo mesmo papa, or-

ganizouse unha comitiva con algns escoltas

e que ao mellor, aproveitouse a viaxe para en-viar tamn outros escritos ou obxectos.

Entn, era Girberga a nica muller da comi-

tiva? E se non era a nica, por que se nomea

s a ela? Que tia de especial? Que faca en

Roma? Cal era exactamente a sa relacin con

Picaud? Como temos que interpretar as pala-

bras sotia ieus?

Levar un documento tan precioso como

o Codex Calixtinus era ao mesmo tempo un


33/160

33


honor e unha responsabilidade. Como se lle

confa a unha muller tan valioso manuscrito?

Para coidalo e defendelos seran mis aptos

outros homes. Tanto ela como Picaud eran pe-

cadores que doaban o libro para a salvacin

das sas almas. Por que non puideron redac-

talo xuntos?

Se pensamos nos textos que preceden

ao Codex e que relatan peregrinacins, nota-

mos que o estilo e o carcter do Calixtinus se

achegan moito mis ao diario de Egeria (hai

observacins sobre os costumes alimentariosdos pobos, sobre a sa forma de vestir, rela-

cionarse socialmente, acerca da liturxia, etc.)

que non, por exemplo, ao simple relato do

bispo Sigerico, quen narrando a sa peregri-

nacin de Canterbury a Roma limtase a indi-

car as estancias das etapas recorridas e as

estacins de posta. No Codex ntase que hai

unha atencin especial ao lado prctico da pe-regrinacin, diramos un toque feminino e,

por moi escandaloso que poida parecer, con-

sideramos moi posbel que a misteriosa pere-

grina Girberga sexa coautora do Calixtinus.

Na segunda metade do sculo XII, nos

camios de peregrinacin aparece unha figura

singular: Santa Bona da Pisa (1155-1207),

quen realizou peregrinacins a Roma, San-tiago e Xerusaln. Os seus haxigrafos (hai

dous Vitae, un redactado polos cengos regu-

lares de San Martio de Kinzica onde estivo

acollida dende pequena e outro o do mosteiro

de San Iacopo en Podio que ela mesma fundou)

refiren que naceu en Pisa no barrio de Kinzica

na ribeira do ro Arno. A nai era corsa e o pai

un tal Bernardo que en Xerusaln tia tres fi-

llos que os abandonou cando Bona tia tres

anos. A nai, solteira e sen medios, recorreu aos

frades do prximo mosteiro, onde a pequena

foi acollida e criada. Era unha nena algo espe-

cial: aos sete anos tivo unha primeira visin de

Xess, que volver aparecerlle numerosas

veces, tamn xunto a Virxe e Santiago. Bona

acostumaba martirizar o seu corpo cun cilicio

e sometase a duras penitencias.

Aos trece anos marcha en peregrinacin

a Xerusaln e queda nove anos visitando os

Santos Lugares. Coa axuda duns mercadores

de Pisa, consegue chegar ao convento de SanMartio onde viva. Al ten unha nova visin

na que Cristo se lle presenta xunto a Santiago

e invtana a unirse aos peregrinos que se diri-

xen a Compostela. Dinlle que Volo te huius

beati Iacobi limina in Hispania visitare. Bona

non dubida en participar naquela primeira pe-

regrinacin, que seguirn moitas mis. A

muller convrtese en gua e acompaante dosperegrinos, a quen apoia, axuda nas dificulta-

des e salva das augas dos ros.

Peregrinou at nove veces a Compostela

e tamn guiou a peregrinos a Roma e ao

Monte Gargano, ao santuario do arcanxo Mi-

guel (Via Micaelica).

Tamn funda un mosteiro, o de San Ia-

copo en Podio, onde acolle peregrinos, recollereliquias para enriquecelo (unha imaxe do

mesmo Xess Cristo que ela lle pediu). Ao cin-

cuenta anos de idade as sas condicins de

sade obrgana a interromper as peregrina-

cins: morrer o 29 de maio de 1207. Non foi

s gua de peregrinos, senn tamn milagreira

en vida e post mortem. Agora descansa na

igrexa de San Martio en Pisa. O 2 de marzo

de 1962, o papa Xon XXIII declarouna oficial-


34/160

34


mente protectora das azafatas e supoo que

tamn dos azafatos.

A ltima anlise do seu corpo (en 2002)

revela que o esqueleto corresponde ao dunha

muller que morreu idade de 50-55 anos (os

haxigrafos afirman que morreu aos 50 anos et

amplius), de estatura pequena (1,5 m) e bas-

tante grcil. O estado dos extremidades inferio-

res tpico dunha persoa que ten camiado

moito (camiou aproximadamente 60000 km.),

que tivo unha boa alimentacin e non lle foron

atopadas lesins traumticas de ningn tipo,contrariamente ao que afirma a tradicin, que

di que foi ferida por uns sarracenos e que foi pi-

sada por un cabalo. Tampouco haba trazos de

anemia. Coas medicins e estudos que se fixe-

ron do seu cranio foi posbel reconstrur de

xeito aproximado o aspecto do rostro da santa.

Entre as peregrinas medievais houbo di-

ferentes princesas, infantas e raas que nor-malmente an acompaando aos seus esposos

ou pais. Unha destas soberanas foi Isabel, neta

de Xaime I o Conquistador, que aos doce anos

foi pedida en matrimonio por Dens, rei de Por-

tugal, convertndose en raa deste pas. A sa

vida non foi fcil polos enfrontamentos entre

o fillo, Afonso IV, e o marido, nos que tivo que

mediar. En 1325 enviuvou do seu esposo, e foientn cando empezaron as sas peregrinacins

a Compostela, onde entregou ao bispo a coroa

real para recibir o hbito da Orde das Clarisas.

Ao volver a Portugal levaba con ela o bordn e

a esclavina dos peregrinos, para aparecer pe-

regrina de Santiago. At o fin dos seus das

viviu retirada, vestindo sempre o hbito da Ter-

ceira Orde Franciscana, anda que libre dos votos

relixiosos, pois sempre quixo manter o seu pa-

trimonio para construr igrexas, mosteiros e

hospitais. sa morte, o seu corpo foi trasla-

dado at o mosteiro de Santa Clara de Coimbra,

onde repousa envolto nunha aureola de mila-

gres. Foi canonizada polo papa Urbano VII o 25

de maio de 1625.

Isabel a Catlica tamn recorreu o Ca-

mio de Santiago, pero con diferente actitude:

visitou o santuario de San Xon de Ortega para

propiciar o nacemento dun herdeiro varn e na

Ruta era unha especie de cazarreliquias (no Ce-

breiro quera levar o cliz e a patena; de SanXon de Ortega levou un brazo do Cristo de

marfil; e de Burgos quera levar nada menos que

os cravos do Cristo, que entn estaba en San

Agustn). Pero o certo que ocupouse de mello-

rar as infraestruturas para acoller os peregrinos

(por exemplo, o Hospital dos Reis Catlicos).

Brxida Birgersdotter, coecida como

Santa Brxida de Suecia, foi escritora, teloga,fundadora dunha orde relixiosa, santa patroa de

Suecia e co-patroa de Europa. Via dunha fami-

lia aristocrtica: o seu av materno tia paren-

tesco coa familia real sueca. Dende nena tivo

visins da Virxe que lle colocou unha coroa na

cabeza e de Cristo morto na cruz. Quedou orfa

aos dez anos e, cando tia ao redor de trece, foi

dada en matrimonio, contra a sa vontade, a UlfGudmarsson. Foi nai de oito fillos, entre eles,

santa Catalina de Vadstena. A devocin de Br-

xida influu tamn no seu marido. Entre outras

viaxes, os esposos realizaron peregrinacins a

Ndaos (actual Trondhein) e a Compostela. Du-

rante o camio, en Francia, Ulf caeu enfermo.

Cando teman o peor, San Dionisio pareceu ante

Brxida e prometeulle que o seu marido non mo-

rrera nesa ocasin. Morreu de regreso a Suecia.


35/160

35


Entn, Brxida repartiu os seus bens, au-

mentou o nmero de visins e preparou a sa

viaxe a Roma co propsito de tomar parte na

celebracin do xubileu de 1350 e para obter o

permiso do papa para fundar unha nova orde

relixiosa. Durante a sa estancia en Italia

tamn aproveitou para viaxar en peregrinacin

a santuarios de Ass, Npoles e Italia do sur. O

papa resida entn en Avignon, pero a sa au-

sencia non desanimou a Brxida, pois ela saba,

debido a unha visin que tivera, que vera ao

papa e ao emperador en Roma. Tivo que espe-rar at 1368 para entregar as regras da sa orde

ao pontfice, e estas foron aceptadas con varias

revisins e fortes cambios cos que probabel-

mente Brxida non estivo nada de acordo.

Cando contaba cuns 68 anos, Brxida rea-

lizou una viaxe a Terra Santa e ao regresar a

Roma, unha enfermidade debilitouna e final-

mente morreu na actual Praza Franese. Deacordo coa sa vontade, os seus restos mortais

foron trasladados a Suecia. Uns anos despois

da sa morte, sau luz a primeira edicin das

sas Aparicins celestiais. A orde que fundou

perdura at os nosos das co nome de Orde do

Santo Salvador, chamada comunmente Orde

Birxidiana.

O relato da sa vida descubriuse en 1934(s se coecan sete follas) e un dos textos mis

temperns sobre a peregrinacin a Santiago.

Outra muller peregrina foi Margary

Kempe. Naceu ao redor de 1373 en Bishops

Lynn, Inglaterra, nunha familia acomodada,

anda que nunca aprendeu a ler e escribir. Se-

gundo a sa biografa (que ditou ela mesma)

durante a sa xuventude cometeu un pecado

secreto, do que non entra en detalles, pero

afirma que nunca tivo valor para confesalo a

ningn sacerdote. Aos 20 anos casou co rico

mercador John Kempe, e pouco despois do

nacemento do seu primeiro fillo intentou o

suicidio. Probabelmente este pecado secreto

alterara o seu equilibrio mental. Este foi o pri-

meiro dos seus trece fillos. Nos anos entre

1413 e 1415 empezou as sas peregrinacins,

viaxando a Xerusaln. O seu comportamento

durante a viaxe (gritos e crises de nervios) puxo

a dura proba a paciencia dos seus compaeiros

e as sas rarezas supuxronlle a acusacin deherexa da que se tivo que defender. En 1417,

xa soa, peregrinou a Santiago de Compostela

en barco e como pola sa extravagante actitude

era considerada louca (ou bruxa), os seus acom-

paantes dixronlle que se chegaran a ter mal

tempo sera pola sa culpa e que de seguro a ti-

veran botado ao mar. Entre 1431 e 1436 ditou

a sa biografa a dous escribas: os ltimos do-cumentos sobre ela datan de 1438.

Estas pinceladas acerca dunhas peregri-

nas destacadas lvannos a unhas conclusins:

Moitas delas puideron levar a cabo as

sas peregrinacins ou as sas obras de bene-

ficencia cando quedaron vivas. Este estado

civil era sen dbida o mellor porque proporcio-

naba muller liberdade de movementos, liber-dade de xestin dos bens econmicos e unha

exencin dos prexuzos sociais. Ao contrario

dos homes, a quen a condicin de vivo rende

case desamparados, as mulleres parecen gaar

en moitos sentidos.

Outras eran msticas ou visionarias, o

que as converta en persoas fra do comn,

anda que a mido a risco da Inquisicin. En

todo caso, mulleres excepcionais.


36/160


37/160

II. CAMIOS DE SANTIAGO:MIRADAS ANTROPOLXICAS


38/160


39/160

39


Pese importancia histrica, a ser un fenmeno universal e mover millns de persoas, a pe-

regrinacin non chamou a atencin da antropoloxa at tempos moi recentes. Neste sentido

hai que destacar o pioneiro traballo de Robert Hertz ou o enfoque terico proposto por Victor Turner.

Sen embargo hoxe un antroplogo pode focalizar o seu traballo noutros aspectos, como o

da patrimonializacin e achegamento ao territorio que atravesa o camio, nun intento de contri-

bur a entender a sociedade do presente. Neste sentido defendo o traballo etnogrfico como unha

ferramenta metodolxica vlida para estudar a sociedade do sculo XXI.

INTRODUCIN

Na chamada literatura odeprica actual atopamos preguntas do tipo Por que o Camio?

Que me levou a peregrinar?, preguntas que tamn se fai a escritora Espido Freire nun libro recente

e no que relata o seu peregrinar a Compostela. E estas podan ser as preguntas que tamn formu-

lemos desde a antropoloxa nun intento de visualizar o contacto cultural, de volvelo consciente,

de reflexionar sobre o encontro entre o antroplogo e o seu obxecto de estudo (Krotz 1994: 8).

Polo tanto a pregunta xenrica a contestar aqu sera: que fai ou que pode facer un antrop-

logo no Camio? E ampliara o espazo do camio ao territorio por onde este atravesa. As respostas

poden ser diversas porque os enfoques poden ser igualmente diversos, pero tamn porque a an-tropoloxa un amplo campo que posibilita a diversidade interpretativa.

POR QUE A ANTROPOLOXA NO CAMIO?

Manuel Vilar lvarezAsociacin Galega de Antropoloxa (AGANTRO)


40/160

Pero, antes de seguir adiante, quero con-

fesar que cando se comezou a falar en Galicia

con forza do tema do Camio e da peregrina-

cin, al polo comezo da dcada de 1990, non

sentn moito interese intelectual polo mesmo.

Entenda que haba outros temas, mis inte-

resantes ou urxentes, sobre os que lanzar

unha mirada antropolxica e que a peregrina-

cin a Santiago era un feito social con pouca

incidencia no desenvolvemento global da so-

ciedade galega, que a sa importancia estaba

para os de fra, non para ns, porque o feitocomposteln non tivo practicamente reper-

cusin relixiosa en Galicia, e moi escaso foi o

beneficio cultural... O Ano Santo nunca signi-

ficou moito en Galicia, en contraste con ou-

tros santuarios, coma o de Santo Andrs de

Teixido (Chao Rego 1999).

Sen embargo si me interesaban as pere-

grinacins a outro nivel, a un nivel mis local,as peregrinacins que moitos de ns fixemos

ou facemos a un santuario prximo a onde vi-

vimos cada ano, cando imos a unha romara,

porque peregrinar iso, desprazarse at un

lugar que consideramos sagrado e facelo por

un motivo devocional. As, reteo na mia

memoria o camio de 4 km que de neno faca

cada 21 de setembro andando co meu av atun santuario da parroquia muxi onde nacn;

ou tamn o desprazamento at a vila de

Muxa o domingo da romara da Virxe da

Barca. Porque estes pequenos camios, en ex-

presin tomada de Marcial Gondar (Gondar

1993), pequenos s pola distancia, son impor-

tantes hora de configurar as identidades dos

individuos, tanto a nivel particular como so-

cial, pero tamn son importantes desde un as-

pecto mis ligado ao espiritual e, a certos ni-

veis, tiveron moito mis peso social que as pe-

regrinacins a Santiago.

ANTROPOLOXA DA PERIGRINACIN

Podemos dicir que as peregrinacins

estn presentes, dun xeito ou doutro, en todas

as culturas e desde as orixes das mesmas. Na

cultura occidental a peregrinacin cristi, que

empeza nos sculos I ou II da nosa era coa ve-

neracin das reliquias dos santos, podemos

dicir que is as much a part of the ongoingdrama of European history as are wars, revo-

lutions, the rise and fall of empires, industria-

lization, and urbanization (Nolan e Nolan

1989: 3). Pero pese a esta importancia hist-

rica e o volume humano que as peregrinacins

mobilizan, estas non chamaron moito a aten-

cin dos antroplogos e podemos dicir que

non o fixeron at moi recentemente.A antropoloxa abriu os ollos peregri-

nacin e viuna como un meritorio obxecto de

estudo en parte grazas aos traballos de Victor

Turner e Edith Turner (Turner 1974 e Turner

e Turner 1978). Estes levaron ao terreo da pe-

regrinacin as teoras de Arnold van Gennep

sobre os ritos de paso. Por dicilo moi breve-

mente: para a Turner a peregrinacin un pro-ceso no que o peregrino atravesa, como en

todo rito de paso, tres niveis: un de separacin,

outro de liminalidade e un ltimo de agrega-

cin ou incorporacin cun esprito renovado.

O importante para Turner a liminalidade na

que o peregrino pasa por un estado temporal

de outredade, de transicin, onde se dilen as

diferenzas de clase, deixa atrs as estruturas

mis rxidas da vida mundana e sente que

40

C A M I O S D E S A N T I A G O : M I R A D A S A N T R O P O L X I C A SP O R Q U E A A N T R O P O L O X A N O C A M I O ?


41/160

comparte con outros un novo sentido comu-

nitario. o que denominou communitas ou

spontaneos communitas.

A anlise de Turner estaba moi impreg-

nada do seu interese polo ritual e que tia es-

tudado entre os Ndembu da actual Zambia;

significa tamn traer a un contexto occidental

unha metodoloxa aplicada, con certo xito,

ao estudo da sociedade tribal africana.

Pero mesmo antes de nacer Victor Tur-

ner, outro estudoso realizou un traballo inte-

resante e pioneiro sobre unha peregrinacina un santuario situado nos Alpes italianos. Ro-

bert Hertz, morto prematuramente na Gran

Guerra, escribiu un artigo sobre o santuario

de San Besse no que se preguntaba que era o

que motivaba xente, dos pobos dos vales

prximos e da rexin do Piamonte, subir cada

10 de agosto at ese lugar solitario, onde entre

outros rituais os romeiros levaban anaquiosdunha rocha, como hoxe se fai tamn nalgns

santuarios galegos, como o caso do que est

situado sobre a vila marieira de Laxe1. Mais

o traballo de Hertz, publicado xa no 1913, tivo

pouco impacto nos posteriores estudos sobre

as institucins relixiosas (Coleman 2002:

355). Ademais Marcel Mauss, que cualifi-

couno como delicioso, non o considerou comoun estudo antropolxico porque o tema que

trataba enmarcbase nun contexto europeo e

non nunha xeografa distante e extica. En

consecuencia, e para os parmetros daquel

tempo, era un traballo que entrara no que se

consideraban estudos do folclore (MacClancy

1994: 37), algo que se cualificaba como menor

e cunha categora cientfica mis cativa.

Outros antroplogos, como John Eade,

Michaell Sallnow ou Simon Coleman, centran

os seus traballos en explicar a complexidade

deste fenmeno e os diversos campos inter-

pretativos que este posibilita, entre outros o

contraste entre as prcticas do peregrino laico

e os mandatos da ortodoxia relixiosa, o pere-

grino como viaxeiro e a sa relacin coa socie-

dade pola que vai viaxando, etc. Tamn son

autores de fortes crticas s teoras de VictorTurner, como que este confunde a realidade

sociolxica co idealismo teolxico e de elabo-

rar un paradigma que, si funciona, faino me-

llor para os contextos cristins que para os

non cristins, ou que os antroplogos saron

ao campo busca da communitas e non encon-

traron evidencias da mesma (Coleman 2002:

356 e 359). Pero pese a todas as crticas, o tra-ballo de Turner pode considerarse clave para

traer o fenmeno da peregrinacin to the fo-

refront of anthropological considerations

(Morinis 1992: 8) e significa o primeiro mo-

delo terico aplicado interpretacin da pe-

regrinacin.

Os estudos enfocados no fenmeno da

peregrinacin foron medrando e consolidn-dose e hoxe hai antroplogos que se centran

no estudo das causas que levan xente a facer

unha peregrinacin; antroplogos que estu-

dan ao peregrino mentres realiza o camio,

das experiencias que este sufre durante a rea-

lizacin do itinerario e na chegada meta; ou-


41

1

Aqu hai un cruceiro, que chaman a Cruz do Navegante, no que os devotos arrincan anaquios da rocha sobrea que se asenta e lvanos como amuletos protectores. Tamn contan que estes anaquios eran enviados, nomedio dunha carta, aos que estaban na fronte durante a guerra civil.


42/160

42

tros centran o seu estudo no regreso do pere-

grino vida coti e despois de atravesar un

perodo de separacin do mundo no que des-

envolve a sa vida normal. Pero tamn hai ou-

tros aspectos vinculados peregrinacin que

chaman a atencin dos antroplogos como o

que vincula peregrinacin cunha forma de tu-

rismo, entendendo que o peregrino pode ac-

tuar ou comportarse como un turista, porque

xa Victor Turnes e Edith Turner dixeran que a

tourist is half a pilgrim, if a pilgrim us half tou-

rist (Turner and Turner 1978: 20). De todosxeitos a fronteira entre peregrinacin e tu-

rismo relixioso un fino fo, pero a antropolo-

xa atende aos dous fenmenos porque ambos

son actividades humanas complexas que prac-

tican moitos millns de seres humanos.

E son estes os temas porque estes son

tamn os elementos que caracterizan a unha

peregrinacin, especialmente a decisin de ra-char coa rutina e emprender un camio cara

a un lugar considerado sagrado. Polo tanto

motivacin, destino e desprazamento son os

tres piares bsicos dunha peregrinacin, e os

tres teen chamado recentemente a atencin

da antropoloxa. E baseando a peregrinacin

nestes tres ps, tamn se pode considerar

como peregrinacin a que se fai a determina-dos lugares vinculados con feitos mis mo-

dernos ou persoeiros dos nosos das, como

polticos ou cantantes, e propios dunha so-

ciedade mis secular. As temos que funcio-

nan como centros de peregrinacin a casa na

que viviu Elvis Presley, o campo de concen-

tracin de Auschwitz, a tumba de Jim Morri-

son, o Strawberry Field no Central Park de

Nova York, etc.

Non queremos rematar este apartado

sen unha mencin aos escasos traballos an-

tropolxicos sobre o fenmeno da peregri-

nacin feitos desde aqu ou sobre aqu.

Salientar os traballos de Nieves Herrero

(1995 e 2003) sobre o camio como unha

metfora da vida e a patrimonializacin do

mesmo; e de Eva Mourio (1997) sobre o en-

garce da peregrinacin nun contexto posmo-

derno. E con referencias ao Camio ou a

cidade de Santiago como meta de peregrina-

cin, tamn citar os traballos de Nancy Frey(1998 e 2004) centrados mis no peregrino

como un viaxeiro e no regreso deste, ou de

Sharon Roseman (2004) sobre as lecturas po-

sibles de Santiago de Compostela como ci-

dade cosmopolita e o Camio usado como

smbolo de unidade europea.

ANTROPOLOXA NO CAMIOPersoalmente levo mis dunha dcada re-

lacionado co camio e coa peregrinacin; sen

embargo nunca me considerei un antroplogo

do fenmeno da peregrinacin, en tal caso un

antroplogo preocupado, entre outros, polos

procesos de patrimonializacin e polos temas

e problemas que afectan sociedade na que

vivo, sociedade do meu tempo, porque a an-tropoloxa unha ciencia do presente.

Chegados a este punto teo que volver

dicir que tanto o Camio como a peregrina-

cin non me atraan como obxectos de es-

tudo. Sen embargo un da, a comezos do

vern de 1997, vin anunciada unha peregri-

nacin de Santiago de Compostela a Fisterra

e Muxa para reivindicar e impulsar este ca-

mio que, de aquela, non estaba aberto nin

C A M I O S D E S A N T I A G O : M I R A D A S A N T R O P O L X I C A SP O R Q U E A A N T R O P O L O X A N O C A M I O ?


43/160

43


moito menos sinalizado2. Entn decidn par-

ticipar porque me pareceu outro xeito, e para

min at entn diferente, de aproximacin ao

territorio co que me identificaba e co que tia

intereses de estudo. A experiencia resultou in-

teresante e atractiva, polo que repetina at o

ano 2004, en que se decidiu non convocar

mis esta peregrinacin, aducindo que este

camio estaba agora xa aberto, sinalizado e

con infraestruturas mnimas para atender aos

peregrinos. Ademais, e desde 1999 en que

IV Congreso Patrimonio

Documents

Transcript of IV Congreso Patrimonio