Ipuinen tailerra · Ipuinak kontatu eta idaztea pentsamenduaren heldutasuna eta komu-nikazioa...

128
Ipuinen tailerra

Transcript of Ipuinen tailerra · Ipuinak kontatu eta idaztea pentsamenduaren heldutasuna eta komu-nikazioa...

  • Ipuinen tailerra

  • IPUINEN TAILERRA

    Seve Calleja eta Antton Irusta

    Labayru Ikastegia1999

    Bilbao

  • © Seve Calleja eta Antton Irustata Bizkaiko Ikastolen Elkartea.

    © Edizio honena: Labayru Ikastegia - Bilbao Bizkaia Kutxa FundazioaAretxabaleta, 1-1. 48016 BILBAOTel.: 944 437 684 - Fax: 944 437 758E-mail: [email protected]

    Egokitzailea: Igone EtxebarriaAzaleko irudia: J.A. Tellaetxe IsusiBarneko irudiak: “Lumaki” (Haur eta gazte liburuen Euskadiko lehen Aretoari buruzko argitalpen berezia)

    eta zenbait marrazkilari eta ikasleren marrazkiakFotokonposizioa eta fotomekanika: Ikur, S. A.Silutegia: A. G. Rontegui, S. A. L.

    L. G.: BI-1640-99ISBN: 84-89816-94-8

    Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema informatikoekin beronen edukina biltzea, ez inongosistema elektroniko edo mekanikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen edocopyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimen barik.

  • 5

    “Lehenago satorrak begiak zeuzkan eta buztanik ez. Egun batean igel bat aurkitu zuen. Igelak buztana bazeukan, begirik ez ostera. Euron gauzok aldatu behar ziztuztela asmoa hartuta, satorra begirik gabe gelditu zen,

    buztanik gabe igela.”

    Azkuek jasoa.

    “Haiek han eta gu hemen,gure ipuinak Flandesen eta Parisen.Gure txepetxak bizkarrean hezurra,

    eta kontatutako guztia,egia ala gezurra.”

    Herri ipuinen amaiera.

  • 7

    AURKIBIDEA

    IPUINEN TAILERRA1. Kontu kontari ipuin tailerrean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92. Ipuinen tailerraren nondik norakoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133. Baziren behin ipuinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

    Ipuin tradizionalak eta herri ipuinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Ipuinen bizitza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Herri ipuina eta ipuin literarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Herri ipuina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

    4. Sormenerako proposamen eta esperientziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31a) Katea narratiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34b) Alegiazko ipuinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45c) Zergatien ipuinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52d) Ipuin polinomikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65e) Herri ipuinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

    Ipuin tradizionalak (Idazleak, gaiak eta kontuak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Hiru ezaugarri nagusi: unibertsaltasuna, iraunkortasuna eta entzutea . . . . . . . . . . 71Ipuin tradizionalen sailkapena eta tipologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Ipuin tradizionalen estiloa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Ipuin tradizionalen egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Ipuin tradizionalen baloreak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Ipuin miragarrien egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Ipuineko funtzioen zerrenda laburtua Proppen arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Idazteko proposamenak ipuin tradizionalak lantzeko: ipuinak ikertu,berreskuratu, birsortu eta asmatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Beste proposamen batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

    f) Ipuin tailerrerako beste zenbait prozedura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87g) Nola sortu ipuinak okerretara (alderantziz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91h) Ikus-entzunezko tailerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92i) Ipuin bat albiste bihurtu. Kazetaritza tailerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93k) Marrazketa tailerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

    5. Bukaera gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

  • 8

    IRAKASLEENTZAKO GIDA

    1. Kontatzeko diren ipuinen ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Zenbait gomendio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Nola kontatu behar den ipuina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Narratzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

    2. Euskal folkloretik jasotako baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Ipuin hasierak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109Ipuin amaierak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Zotz egiteko formulak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Igarkizunen hasierak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Esaerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Jolasak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Sorgin esaldiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Hatzamarrekin lagundurik errezitatzekoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Haur kantak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

    Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

  • 11..KKoonnttuu kkoonnttaarrii iippuuiinn ttaaiilleerrrreeaann

  • 11

    Garai eta kultura desberdinetan, gizakiok beti kontatu ditugu istorioak,hitzaren edertasunaren bitartez elkarrekin dibertituz eta gozatuz. Hala ere,istorioen narrazioak funtzio sozial ugari bete ditu: hainbat tresna edo bitar-teko zelan erabili erakusteko, prozesu teknikoak burutzeko moduak aipa-tzeko, sinesmen historikoak (hala nola familia, leinu eta herrikoak) gara-tzeko, zabaltzeko, babesteko eta hezkuntza etikoa errazteko. Gaur egun,jakina, hiri handietan funtzio hauetariko batzuk bizirik daude, eta bestebatzuk gehitu egin dira, batez ere, hiriko bizitzan eta haren erakundeen jar-duerarekin zerikusia dutenak.

    Ipuin Tailerraren asmoa Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren helburuorokor guztiak betetzen laguntzea da, baina beste era batera. Ikaslearenhizkuntza-gaitasunak gehitzea da kontua, baina hizkuntzaren alderdi ludi-koa eta sormenerako dituen ahalbideak oinarri hartuta.

    Ipuinen tailerrean ahozkotasunerako, irakurtzeko eta idazteko zaletasu-na piztu nahi da. Ikasleak berak aukeratuta eta berak nahi duelako jokoduenez tailerrera, hizkuntzarekin harreman pertsonalagoa izateko aukeraizango du.

    Aukerako jakintzagai honen helburua ondoren adierazitako gaitasunakikasleengan garatzen laguntzea da:

    –Sormenaren bitartez eta irudimenak lagunduta ipuinak egin eta esatea.–Ipuinak kontatu eta idaztea aukera aparta dela konturatzea eta baloratzea.–Lan-taldean benetan parte hartzea, nork bere ideiak eta sentimenduak

    jendaurrean adierazteko eta besteen adierazpenak onartzeko izaten direnzailtasunak gaindituta.

    –Ipuinak sortzen diren helburu desberdinen eta komunikazio-egoerenarabera, adierazpideak koherentziaz eta zehatz ematea.

    Beraz, Ipuin Tailerrean agertzen diren printzipio hauek eta haur eta

  • 12

    gazte literaturak berak, azken finean, zera proposatzen digute: irakasleok,maisu-maistrok, ipuinak kontatzeko artean adituak izatea, ahozko tradi-zioa ezagututa, edo haren errepertorioa, izaera, teknika eta funtzioak behi-nik behin.

    Ikasleei irakatsiz eta haien jarrera motibatuz irakasleak betetzen dueneginkizuna garrantzi handikoa da, haien bat-batekotasuna landu eta sor-mena bultzatzen duelako. Aldi berean, ikaskideen arreta pizteko eta bizi-tza ulertzeko modu desberdinak ezagutzeko, ikasleek elkarrengana hurbil-du beharrak ere irakatsi eta motibatu egiten ditu.

    Irakaslearen jarrera, beraz, oinarri-oinarrizkoa da: bateragile, anima-tzaile, egiten diren lanetan koordinatzaile eta batez ere, ipuinen ekoizpe-nean laguntzaile izango da, dena aldi berean.

    Irakaslea, hortaz, ahozko tradizioarekin lotzen duten kate-begia izateradeitua dago. Ahozko tradizio hau, egun, iragandako garai zaharraren aztar-na baino ez da, eta horren aurrean irudia, satelite bidezko komunikazioa,eta audiobisualen inperioa nagusi dira.

    Zeregin honek zalantzarik gabe zaila dirudi, baina gure irudikoz, guztizeskertzekoa izango da. Zailtasun ugari agertuko dira, jakina, hitzak irudia-ren sedukzioaren aurrean lehiatu ahal izateko, areago, ipuin kontalarieneredu bizi eta eraginkorra eskasa dugula kontuan hartzen badugu.

  • 22..IIppuuiinneenn ttaaiilleerrrraarreenn nnoonnddiikk nnoorraakkooaakk

  • 15

    Ipuinen Tailerraren asmoa Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren helbu-ru orokor guztiak betetzen laguntzea da, ikaslearen hizkuntza-gaitasunakgehitzea, bi alderdi kontuan hartuta:

    –Ulermenaren eta adierazpenaren garapena, ahozko eta idatzizko ere-duen eta kontaketa sortu berrien idazketaren bidez.

    –Hizkuntzaren funtzionamenduari buruzko ezagutza hobetzea.Proposamen honetan oinarrizko hiru kontzeptu agertzen dira: hizkuntza,

    tailerra eta ipuina.Hizkuntzari dagokionez, hizkuntza bera nola irakatsi eta nola ikasi

    behar den pentsatu beharra dugu. Tailerrari dagokionez, ikasleak hizkun-tzaz duen ikuspegia zabaltzea lortu nahi da, irakasle eta ikasleen lana bate-ratu eta hartan oinarrituta. Ipuinari dagokionez, bestalde, egun ikasleekdarabilten eredua narratiboa da eta beti daude prest ipuinak entzuteko.

    Hizkuntzaren ikuskera ludikoan eta sormenezkoan oinarriturik, Tailerhonen bidez ikasleari dakiena sendotzen eta gaitasunetan aurrerapenakegiten lagundu nahi zaio, egin dituen akatsak zuzendu ondoren. Gainera,ikasleak hizkuntzaz duen ikuspegia zabaltzea lortu nahi da komunikatzekoizan ditzakeen gaitasunak hobetzeko aukera eskainiz.

    Ipuin Tailerrean irakurtzeko, idazteko eta kontaketarako zaletasunapiztu nahi da, haien bat-batekotasuna landu eta sormena bultzatu.

    Narrazioa ikaslearengana gehien hurbiltzen den generoa da. Gainera,ipuina laburra da eta horrek behartu egiten du ikaslea hizkuntza taxuz era-biltzera.

    Ipuinak idazteko arreta handiz behatu behar da, era guztietako senti-menduak adierazi behar dira, istorioa ulertu, kokatu, antolatu, entsaiatu,eta abar egiteko behar-beharrezkoak diren elementuak aukeratu behar dira.

    Idazketa eta kontaketa prozesu bat denez, beharrezkoa izango da:

  • 16

    –Ikaslea testuinguruaren baldintzez, idaztera bultzatu duen asmoaz etahartzailearen ezaugarriez jabetzea.

    –Sorkuntza-prozesuan ikaslea gutxinaka-gutxinaka gero eta eredu lan-duagoetara hurbiltzea.

    Ipuinen Tailerra sentimenen hezkuntzarako tresna gisa har daiteke.Ipuinetako protagonista gehienak ispilu psikologiko bikainak dira, geureburuari begiratzeko, aurre egiteko, identifikatzeko edo ukatzeko.

    HelburuakHelburua ondoren adierazitako gaitasunak ikasleengan garatzen lagun-

    tzea izango da:1. Sormenaren eta irudimenaren laguntzarekin ipuinak egitea, genero

    honi dagozkion egiturazko alderdiak kontuan hartuta.2. Ipuinak kontatu eta idaztea pentsamenduaren heldutasuna eta komu-

    nikazioa lortzeko ezinbesteko aukera dela konturatzea eta hori baloratzea.3. Lan-taldean aktiboki parte hartzea, nork bere ideiak eta sentimenduak

    jendaurrean adierazteko eta besteen adierazpenak onartzeko.4. Koherentziaz eta zehaztasunez espresatzea.5. Nork bere sorkuntzak burututako jarduerak eta lortutako ikaskuntzak

    kritikoki ebaluatzea.6. Ipuinetan oinarrituz, adierazpenaren eta dramatizazioaren bidea

    urratzea.

    Edukiak 1. Ipuina: ezaugarriak eta definizioa. Ahozko ipuinetik idatzizko ipui-

    nera.2. Euskal ipuin tradizionala.

  • 17

    3. Ipuin tradizionaletik ipuin modernora.4. Ipuinaren tipologia: didaktikoa, fantasia / legenda, beldurrezkoa,

    zientzia-fizkiozkoa, etab. 5. Ipuinaren egitura, izenburua, narratzailea, diskurtsoaren formak,

    (narrazioa, deskribapena, elkarrizketa), gaia eta argudioa, espazioa etadenbora, pertsonaiak (motak, protagonistak, antagonistak, bigarren maila-koak), amaiera desberdinak eta ipuinaren mezua.

    Prozedurako edukiak1. Ipuin desberdinen aukera ugari eta adierazgarri bat ozen irakurtzea,

    espresioa eta ulermena kontuan izanda.2. Ikasgelan irakurritako ipuinen egitura, edukia, gaia eta mezua antze-

    matea.3. Komunikazioan esku hartzen duten elementuak aztertzea (igorlea,

    hartzailea, kodea, testuingurua, etab).4. Ipuinaren oinarrizko egiturak eraldatzea: ordezkaketa, zabalkuntza,

    murrizketa, egitura-ordenaren aldaketa.5. Ahozko eta idatzizko ipuinak sortzea.6. Jatorri desberdinetako ipuinak biltzea.

    Jarrerako edukiak1. Ikaskuntzan zehar egindako lana baloratu eta errespetatzea.2. Ipuin tradizionalaren aurrean jakinmina erakustea eta baloratzea.3. Literatur sorkuntza baloratzea, Euskal Herriko gizartearen errealita-

    tea ulertzeko.4. Literatur testuak irakurtzeko eta testuak bakarka edo taldean sortze-

    ko zaletasuna izatea.

  • 18

    5. Autoestima garatzea eskolako lanak egitean eta sorkuntzako testuakidaztean.

    6. Taldea ideia pertsonalak adierazi eta errespetatzen diren eremu gisahartzea.

    Ebaluaziorako irizpideak1. Jatorri desberdineko ipuinen funtsezko ezaugarriak eta helburua an-

    tzematea, edukia ahoz eta idatziz adieraziz eta egiturari dagozkion ele-mentuak antzemanez.

    Testuaren zatiak, garrantzia eta esanahia berezi behar ditu eta ikasleaktrebetasuna erakutsiko du ikasgelan landutako ipuinen edukiari buruzkoahozko eta idatzizko laburpenak egitean.

    2. Ipuinak sorkuntza-asmoekin egitea, testu narratiboaren lanketa-fasedesberdinak kontuan hartuta.

    3. Taldean lan egitea eta talde-jardueretan parte hartzea, besteak onartueta errespetatzeko jarrera erakutsiz.

    Ikasleentzako bibliografiaAFANASIEV, A.N: Errusiako ipuinak. Elkar argitaletxea. 1991.ARIZTIA, Mayi: Amattoren uzta. Elkar, 1982.ARRATIBEL, Joxe: Kontu zaharrak. Erein. 1995BARANDIARAN, IRIZAR: Euskal herriko alegia, ipuin eta kondairen bildu-

    ma. Txertoa argitaletxea, 1989.BARBIER, Jean: Ixtorio-Mixterio. GARRO, BERNARDO “Otxolua”: Ipuin-

    Mipuinak. «Sutondoan». Labayru Ikastegia - Bizkaiko Aurrezki Kutxa.Bilbao, 1989.

    BENGOETXEA, Xabier: Euskal ipuinak. Erein, Donostia, 1995.

  • 19

    CALLEJA, Seve: Basajauna. Aizkorri, Bilbo, 1997.COSEM, Michel: Euskal Herriko kondairak. Ibaizabal, 1998.ELKARLANEAN: Hamaika Abere-ipuin. Bizkaiko herri-alegiak. Labayru

    Ikastegia-Bizkaiko Ikastolen Elkartea. Bilbao, 1997.ETXEBARRIA, Martin: Euskaldunen ipuin harrigarriak. Jakin, Arantzazu,

    1973.ETXEBARRIA, Juan Manuel: Gorbeia inguruko Etno-ipuin eta Esaundak,

    «Laratz»-2, Labayru Ikastegia-Bilbao Bizkaia Kutxa, Bilbao, 1995.–Txorien zoria. Ibaizabal 1998. «Matxin Salto bilduma».GRIMM anaiak: Grimm anaien ipuinak. Gero, Bilbo, 1990, 2 ale.HERRIKOIAK: Ipuin unibertsalak. Ibaizabal argitaletxea, 1994.IRUSTA, Antton: Kontalaria. Desclee. 1996.–Katxin. Alfaguara Zubia. 1997.–Luki barrabasa. Gero Mensajero. 1998ITUARTE, Mari Eli: Mundu zabaleko ipuinak. Gero, 1991.LAFITTE, Pierre: “Euskal ipuinak” in Euskera, 1974, 160-166 or.LERTXUNDI, Anjel: Peru eta Marixe, mila eta bat komerixe. Erein, 1993. MARINA, Alga: Karibeko ipuinak. Ibaizabal argitaletxea, 1994.MARTINEZ DE LEZEA, Itxaropena: Euskal leiendak. Erein, 1988.SATRUSTEGI, J. M.: Ipui miresgarriak. Gipuzkoako Ikastolen Elkartea,

    1979.–Axelko eta Otsoko (abereen ipuinak). Ibid. 1993.

  • 33..BBaazziirreenn bbeehhiinn iippuuiinnaakk

  • 23

    Ipuina eta kanta ditugu gure haurtzaroa inguratzen (eta hala ez bada,izan beharko!) duten bi kultur-adierazpenak. Ahozkotasuna dugu umeakliteraturarekin kontaktuan jartzen duen lehenengo zubia, zinez goxo eta,era berean, hezitzailea izan behar duen zubia. Zeinek eramaten du haurra,eskutik hartuta, zubi horretan barrena? Ipuin-kontalaria, kasurako maisua,maistra eta gurasoak edo pertsona zaharrak, tribu zaharretan izan ohi dire-nak.

    Hainbeste bide miresgarri zeharkatzeko lagun izango duen irakurketabereganatu ostean, haurtzaroan entzun zituen ipuin horien aztarna frankoaurkituko bide ditu orain bere irakurketetan. Zergatik? Idazleek ipuingin-tza tradizionalaren gai eta formulak birsortu eta egokitzen jakin dutelako.Hona hemen zenbait ikerleren esanak:

    Walter Benjamin: “Ahoz ahoko esperientzia idazle oro hornitu duen itu-rria da”; Menendez Pidal: “Idazlerik originalenak bera bizi den kolektibi-tatearen iraganarekin zor handia dauka”.

    Izan ere, herriko ipuin tradizionalak narrazio ororen oinarria ditugu,bereziki, ume zein gazteentzat idatzitakoa, nahiz eta denborak aurrera joanahala, formak aldatuko diren, narratzailea nor den edo eta entzule edo ira-kurlea nor den. Esanak esan, inork ez du honako hau zalantzan jartzen:literatura guztietan ipuin tradizional, primitibo eta herrikoiak ageri-ageriandaude.

    Ipuin tradizionalak eta herri ipuinak

    Antz-antzekoak direlako seguruen, maiz nahasten diren bi ipuin-motadira. Ipuin tradizionala zera dugu: egile bako sorkuntza kolektiboa, ahozahoko transmisioaren bidez, belaunaldiz belaunaldi, herriaren oroimenean

  • 24

    errotu egin dena, lekuak leku, bertsio desberdinetan, “herrikoi” bihurtudena. Herri ipuinak, ostera, ez du zergatik ahozkotasunaren emaitza etaanonimoa izan behar, baina, eta horra hor diferentzia, arrunt egin da,herrian hedatu egin da, atsotitzen, kanten edo eta txisteen modura komu-nikabideei esker, batez ere liburuari, zinemari eta telebistari esker. MickeyMouse edo Pinotxo egun, oso herrikoiak dira, egile ezagunak izan arren,gure ipuin tradizional batzuk baino “ospetsuagoak” dira. Batzuetan, hain-beste zabaldu dira (herrian harrera ezin hobea), ezen Ahatetxo Itsusia edoBerunezko soldadutxoa bezalako zenbait ipuin Andersen izeneko (abize-neko) egile batenak direla ahaztu egiten baitzaigu. Izan ere, oso maiz, tra-dizionala eta herrikoa gauza bera balira moduan gordetzen dira, eta autoreasko, euren obrak idazteko momentuan, horretaz baliatzen dira.

    Literatura unibertsalaren ipuinlari handietatik (Erdi Aroko HitakoArtziprestea, Don Juan Manuel edo Boccaccio) narratzaile modernoetarai-no (Oscar Wilde, Horacio Quiroga edo Italo Calvino, ahaztu gabe Pushkin,E.Allan Poe edo Gustavo A. Becquer ipuinlari erromantikoak), denek izandute haurtzaroan entzundako ipuin zahar eta legendak inspirazio iturri.Batzuetan, narrazio horietako zenbait pertsonaiaz edo argudioz jabetu diraeuren istorioa modu pertsonal batean narratzeko. Adibidez, Schiller ale-maniarrak Guillermo Tell izeneko suitzar legenda antzerkirako egokituzuen.

    Horrela, Balzac frantziarrak, Irulea izeneko ipuina idatzi zuenean,“Ipuina Perraulten erara” azpititulatu zuen, hau da, Antzinako ipuinak ize-neko argitalpenaren bidez Erpurutxo, Marierrauskin edo Txanogorritxobezalako ipuin tradizional eta zaharrak oso herrikoi bilakatu zituen idazle-aren erara. Gisa berean, Grimm anaiek geroago hartu zituzten ipuin ber-berak Etxeko eta umeentzako ipuinak izenekoen artean argitaratzeko.

  • 25

    Aipatu ipuin tradizional horietako pertsonaiak erraz ezagutzen dira erru-siar ipuinetan. Halakoetan Marierrauskinek Basilia izena hartu du,Liponiushka delakoak Erpurutxo ezagunarekin antz ikaragarria dauka.

    Ez al da gauza berdina Walt Disneyk edo Steven Spielbergek BarrierenPeter Panekin egindakoa? Hala bizi dira, bada, herri ipuinak.

    Ipuinen bizitza

    Ipuin zahar, tradizional eta herrikoi gehienek habia egiten dute umeengogoan, euren liburu ilustratuetan edo euren pelikula gogokoetan. Halaere, ez dira horretarako propio jaioak. Antzina ez zegoen umeentzakolibururik, umeentzako arroparik ez zegoen bezala. Helduek kontatzenzituzten istorioetako beste entzule bat baino ez zen umea. Dena dela,ipuin horietan bazegoen halako magikotasun bat, halako berezitasunaparteko bat, umeak ipuin horien hartzailerik kuttunenak bihurtu ditue-na.

    Nondik datoz ipuinak, baina? Zergatik antzekotasun hori eskimaleneta afrikarren ipuin baten artean? Tolstoik, ume errusiarrentzat Mujik-aeta pepinoak idatzi zuenean, Esnesaltzailearen alegia ezagutzen alzuen? Seguruenetik bai, literatura klasikotik edan zuen idazle kultu batbaitzen. Baina Esopo edo Samaniegoren alegiekin hain antz handiaduten Ertafrikako tribu baten ipuin tradizionalen kasua? Eta txinatarkultura zahar-zaharraren ipuinen kasua, Amerikako zenbaitekin hainantzekoak?

    “Lambtongo sugea” ipuin herrikoi ingelesak zein “Arrantzalearen semea”izeneko kubatar herri ipuinak Biblia izan ote zuten inspirazio-iturri?

    Mendebaldean bizirik irauten duten ipuin askok Indian dute jatorria.

  • 26

    Indiako kultura, mendeetan zehar, erromatar, judu zein arabiarren bidezheldu zen Europara.

    Adibide bakar bat. XIII. mendean, indiar jatorriko Calila eta Dymnaipuin-liburua arabieratik gaztelaniara itzuli zen. Aipatu liburua, askozlehenagotik (grekeraz, latineraz eta arabieraz) hedaturik zegoen oso, etaalegia-egile eta ipuinlari asko haren gai eta argudioez baliatu ziren.

    Gai hauek guztiak herrian zabaldu diren neurrian, bertsio eta aldaeraezberdinak izan dituzte egokitzaile edo ipuin kontalariaren arabera, bainaahoz-aho zabaldutako ipuin hauek noizkoak diren jakitea ez dugu egunahuntzaren gauerdiko eztula gero!

    Ezagutzeko aukera norbaitek idatziz jaso dituenetik aurrera baino ezdugu, ahozko tradizioan eta bertsio ezberdinetan askoz lehenagotik bazi-rela ahaztu barik.

    Herri ipuina eta ipuin literarioa

    Izenaren jatorria honako hau dugu: kontatutik (computare latinez, hotszenbatu). Gauzak zenbatzetik gertakizunak zenbatzera eta aipatzera aldatuzen. Hasieran egiazkoak, ondoren itxurazkoak. Espainiar hizkuntzarenErret hiztegian hirugarren esanahian, ipuinaren honako definizio hauagertzen da: “jite apaleko eta itxurazkoak diren gertakarien narrazio labu-rra, helburu moralarekin edo dibertimendurako egindakoa”.

    Literatur generoen sailkapen klasikoan, ipuina, eleberriarekin batera,epikako prosaren barruan kokatzen da.

    Ipuina hitzak, arazo terminologiko bat dakar, laburbiltzen saiatuko garena.Gaztelerazko narrazio labur zaharra izendatzeko zenbait termino ezberdin(ipuina ez da azaltzen horien artean) erabiltzen ziren, honako hauek bereziki:

  • 27

    alegia, enxiemplo, apologo, proberbio, e.a. Aurrerago, novela hitza azaldukoda (latinezko nova hitzaren diminutiboa; italieraz nuova eta novella, istoriotxikia, albiste laburra esan nahi duena), narrazio luzeak ez ezik, laburragoakere, gaur egun ipuin eta narrazio labur deitzen ditugunak, izendatzeko.

    Eleberria idatzitako narrazio laburrak izendatzeko erabiltzera iritsikoda, ipuinak, jite herrikoi eta ahozkotasunaren eremuko narrazio laburrakzein txiste, anekdota, atsotitz eta antzekoak izendatuko ditu. Geroagokogaraietan, eleberria idatzitako literatur narrazio luzeetarako bereizi da.

    Erromantizismo garaian, ipuina herri, fantasia edo legenda kutsudunnarrazioak izendatzeko erabiltzen da, prosaz nahiz bertsoz egindakoak;nahiz eta legenda, balada eta antzeko terminoak narrazio mota horiekizendatzeko ere erabiltzen ziren.

    Hona hemen gaurko egoera: narrazio laburra izendatzeko bi terminobereizi erabiltzen dira, ipuin literario eta herri ipuina; eleberri laburra,ostera, eleberria eta ipuin literarioaren arteko narrazioari esaten zaio.

    Herri ipuina

    Herri ipuina folkloreari dagokio, hau da, “herriaren jakituria tradiziona-lari”, eta hor ipuina ezezik usadio eta ohiturak, dantzak, kantak, e.a. eresartzen dira. Folklorearen barruan, literatura herrikoi eta tradizionalarenesparruan kokatzen da, kopla, erromantze eta soka bereko kultur adieraz-penekin batera.

    Herri ipuina tradizio batean jaio eta garatu eta ahoz aho zabaltzen da.Garaiotan, mintzoaren indarra eta izen onaren parte bat galdu egin da,baina mila urtetan, hitza izan da trasmisio tresna bakarra, eta oraindikorain, leku askotan hala da.

  • 28

    Herri ipuina anonimoa da. Inoiz sortzaileren bat izan zuela ukaezina denarren, komunitateak ipuina bere egitearekin batera sortzaile haren izenaahaztuta gelditu da. Komunitatea ipuinarekin identifikatu egiten da, harenpartea sentituz, eta ostean herri-ondasun bat bilakatu da.

    Tradizioaren ibilbidea zeharkatu ahala, batik bat ahozkotasunagatik,ipuinak belaunaldiz belaunaldi bertsio ezberdinak izango ditu, beti ereerreferentzia (zentzuaren haria, bizkar-hezurra) beretsuari eutsiko dionarren. Tradizio etniko eta kulturalak markatu egiten du ipuin bakoitza,ipuin kontalari bakoitzak egingo duen gisa berean.

    Herri ipuinen jatorriaz asko idatzi da. Labur-labur esanda, honako hipo-tesia plazara daiteke: jatorria bera izango zen hasieran, ostean zabalkundeaeta geroago mailegutze-prozesu bat. Beste teoria batek zera diosku: jatorrianitza, leku eta denbora desberdinetan sorrera bana duela gisa-sentimendueta bateratzen dituena pentsamenduaren berezko batasunaren printzipioanoinarrituko litzateke.

    Teoriak teoria, bi aditu ospetsuk, Aarne eta Thomsonek, munduosoko herri ipuinen motak ikertu ondoren baieztatu dituzte gai nagusiakerrepikatu egiten direla antzinako narrazioetan –indiarretan bereziki–eta gaurkoetan, leku oso desberdinetan gainera. Roger Pinoen arabera,herri ipuina ez da inon ez inoiz kokatzen. Gaia heroi baten inguruanematen da –behinik behin ihesean dagoena– eta heroi horrek etsai edoeta eragozpen askori aurre egin behar izaten die, azkenean beti garaileateratzeko.

    Ipuinetako pertsonaiek ez dute ezaugarririk (izaerarik, nortasunik). Tipoeskematikoak dira, hots, edo erabat onak edo erabat gaiztoak. Ez dutebarne-bizitzarik, eta kasualitate magikoaren arabera jokatzen dute.

    Estiloari dagokionez, honako ezaugarriak izaten dituzte: gauzak izen-

  • 29

    datzen dira, baina deskribatu gabe; esamolde ugari dago (hasieran, bukae-ran zein gainerako tarteetan), antzeko egoerak ia mekanikoki errepikatzendira; istorioa poliki-poliki garatzen da, eta batzuetan episodio anitz azal-tzen badira ere, bata hurrengoaren prestatzailea da beti. Ekintza nagusidela kontuan harturik, errazki ulertzen dira deskripziorik eza edo eta, jada,lehenago aipatu dugun karakterren eskematitazioa, e.a.

    Herri ipuinaren forma, luzapenik gabekoa, labur gurakoa eta azkarraizateaz gain, beti sinple eta zuzena dugu, inolako artifiziorik gabekoa.

    Herri ipuinak hiru helburu izango lituzke. Lehena gizakiak dituen gaita-sun eta beharrak hasetzea jakinmin, ebasio, fantasia eta emozioen arloan.Bigarrena didaktikoa, hau da, ahoz ahoko narrazioaren bidez, bizitzarenedozein alderdirekin zerikusia duen zerbaitez irakaspen bat ematea, etaazkenik, hirugarren helburua, entzuleak herriaren ondare kulturalean sartueta harekin lotzea.

  • 44..SSoorrmmeenneerraakkoopprrooppoossaammeenn

    eettaaeessppeerriieennttzziiaakk

  • 33

    Azalpen teorikoak oinarri batzuk eman dizkigu, gero horiekin azterketaegin ahal izateko eta, aldi berean, horrekin ipuin tradizionalen jokabideariburuz ikasitakoa praktikan ikusi ahal izan dugu. Baina duda barik, idaz-menean ikusiko dugu ondoen, beti ere idazmena fabulazio joko legez har-tuta, ikasleek ikasitakoa eta, batez ere, bere sormen gaitasuna eta aberas-tasun espresiboa praktikan jartzeko duen motibazioa eta interesa; imitazioeredu denez gero, literatur lanak berak piztutako interesa. Plagioak, lana-rekin olgetea, desmitifikatzea, pizgarri izango dira umeentzat fabulaziolanean.

    Idazmena irakurketatik banaezina da eta zuzenean edo zeharka argi era-kutsiko du ikaslearen hizkuntza gaitasuna. Eta hortik aurrera, Hizkuntzaeta Literaturako irakaslea, ikaslearen gramatika ohiturak zuzentzen eta bir-moldatzen hasi ahal izango da. Izan ere, hortxe ulertuko dira ondoen plan-teamendu gramatikalak: ikasleak idatzitakoari zuzenean aplikatuta. Hala,hizkuntza gaitasunen didaktikari dagokionez, sormena bultzatzeak lehen-tasuna duela iritzi diogu. Are gehiago “testuen tailer” baten ikuspegitik.

    Ipuinen munduan murgilduta, hasi gaitezen alegiazko kontakizunakasmatzen, lehenengo eta behin egitura narratibo oinarrizkoenak erabiliz.

    Metodoa hauxe izan daiteke:1. Liburu batetik testu bat hartu eredu legez.2. Ikasgelan egindako eredu edo adibideak.3. Guztien eskura dauden irakurgaiak.Hala, proposatutako eredua idatzizko sormenaren jarraibide izango

    dugu. Gero, eskola umeentzat dauden literatur lan guztietatik, batzukaukeratuko ditugu irakurtzeko, hain zuzen ere, egindako esperientziatiklortu ditugun idazlanak obra horiekin konparatzeko.

  • 34

    KATEA NARRATIBOA

    Irakurketa bultzatzeko batzar eta ikastaroetan inoiz parte hartu dutenenartean, duda barik, “katea narratiboa” da, aldaera guztiekin, fabulaziojokorik ezagunena eta erabiliena, eta gero, jokoa ikasgelara eroaten dute.Horregatik, eta itxura batean joko narratibo oso oinarrizkoa izan arren,eskolako fantasiari aukera gehien ematen dion jolasetariko bat da.

    Diskurtsoaren sekuentziak kateatzea Rodarik bere Gramatika-n aipa-tzen duen “jolas zaharren” artean dago. Horietarikoak dira, esate baterako,egunkarietako titular-zatiak erabiliz edo galdera-erantzunak dituen paper-txoekin egiten diren jolasak. Oraingo honetan rodarizalea izatea beremoduko Bretonzalea izatea da; hau da, ulertzea idazketa berezko jarioadela, ez dela ahaleginik egin behar, eramaten utzi baino ez, eta hala aurki-tuko dugu zoria dela miresgarritasunaren bidea eta paregabeko irudiaksortzen dituena. Hala, surrealismo frantsesaren aitak defenditzen zuenidazketa automatikoa bide asko zabalduten dituen fabulazio jolas entrete-nigarri bihurtu daiteke ikasgelan.

    André Breton-entzatadimena lo-suman zego-ela sortutako esaldiakbalio handikoak ziren.Horregatik bere jarrai-tzaileekin egiten zuentertulia poetikoetan, al-drebeskeriazko jolas an-tzeko bat erabiltzen zu-en: tertuliakide bakoi-tzak esaldi baten berba

  • 35

    bat idatzi behar zuen, erreferentziatzat kategoria gramatikal jakin bat bainoez zuela, eta esaldia osorik ezagutu gabe. Jolas poetiko hartatik 1919anirten zuen lehenengo esaldia ospetsu egin zen:

    Gorpu gozoak ardo berria edaten du1 2 3 4 5

    Ikus daitekeenez, hortik datorkigu jolas honetako izenburua: “Gorpugozoa”.

    Hain izan zen ospetsua esaldia ezen, gaur egun “gorpu gozoa” legezezagutzen dugu jolas hau. Eta jolas horretatik abiatu zen Rodari itaun etaerantzunen proposamenerako:

    “Gorpu gozoa”(Idatz-Jolas bat narrazio egiturak lantzeko)

    Ondoren Gianni Rodari pedagogo, haurren irakasle eta, batez ere, idaz-le italiar ospetsuak Bretonen ideiari helduta bere ikasleentzako jolas berribat asmatu zuen.

    “Bata bestearen hurren dauden gertaerei, hau da, narrazio bati formaematen dion itaun-erantzunen serie batetik abiatzen gara:

    1. Nor zen? 2. Non zegoen?3. Zer egiten zuen?4. Zer esan zuen? 5. Zer erantzun zuen jendeak? 6. Zelan amaitu zen dena?Taldeko lehenengoak lehen itaunari erantzun eta papera tolestuko du

    erantzuna inork irakurri ez dezan. Bigarrenak bigarren itaunari erantzun

  • 36

    eta, honek ere, papera tolestuko du. Eta hala hurrengorik hurrengo itaunakamaitu arte”. (Gramatika, 10, 47. or.)

    Berak dioenez (eta adibide honekin erakusten digu: “Hildako batek /Pisako dorrearen gainean / josten zegoela / esan zuen: “zenbat dira hirubider hiru?” / jendeak abesten zuen: “Poronponpero” / “amaitu zen hiruzero”), kontakizunak ia beti zentzugabekoak izaten dira. Eta Rodarik dio:“Erantzunak irakurri egiten dira, barre egin, eta horixe da dena. Edo, oste-rantzean, lortutako egoera aztertzen da bertatik istorio bat ateratzeko”.

    Italiarraren proposamenak –berez da ariketa ludikoa– fabulaziorakobide bat zabaltzen digu, “testuaren sintaxia” eskaintzen digu, hau da, egi-tura narratibo finkoa. Horregatik azkenengo esaldia azpimarratu guradugu: “bertatik istorio bat ateratzeko”.

    Ikasleak, beharbada, ezagunak izango ditu kazetaritzako berrien oina-rrizko egitura diran “5 W”ak, eta orain, kontakizunaren egitura zelangoaden bere kabuz aurkitzeko aukera dauka; izan ere, ohiko testu azterketakegin behar dituenean ikaslearentzat egitura kontzeptu abstraktua da-eta.Rodarik, jolasaren bitartez, historia guztiek aldamiajeak dituztela erakus-ten du, eta horrek kontakizun “landuagoak” asmatzeko bidea ematen du.

    Proposamena oso erraza da berriro ere: ikasgela bost (edo sei) ikaslekotaldetan antolatuz gero, istorio zein baino harrigarriagoak sortuko dira.Istoriooi, ozen irakurri ahala, izenburua ipiniko zaie eta guztietatik taldea-rentzat erakargarriena dena aukeratuko da, normalean harrigarriena, ausar-tena eta ilogikoena.

    Gero, erabakitako izenburuarekin, eta ereduaren erreferente berberekin(pertsonaiak, lekuak, ekintza eta amaiera) norberak ipuin oso bat eginbeharko du; eta, erreferentziko kontakizuna bozetoa baino ez da izango.

    Umeentzako jolasetan gertatzen den legez, “katea narratiboa” ez da pro-

  • 37

    posamen berria; berria izango da irakasle animatzaileak ikasleen taldekoespresio eta ezaguera mailara egokitzen duen neurrian, eta, zelan ez, ikas-leek, motibatuta sentitu eta eskolako esperientziak erabiltzen dituzten neu-rrian. Emaitzen erakusgarritzat, didaktika ikastaroan parte hartu zuen ira-kasle baten kontakizuna aurkeratu dugu, eta “aldamiaje”tzat eurek landu-tako eta aukeratutako eredu berbera:

    Irakasleak sortzen dituen kontakizunetan hasierako bozetoari lotzekojoera dago ageri-agerian, eta bertako sekuentzia literalak egoki erabiltzenditu. Ikasleen lanetan, ostera, ez dago halako loturarik, asmatzeko gaitasu-nari bidea libre uzten diote, hasierako aldamiajea alde batera utzi arteraino.Hemen bozetoa benetan erabili behar zen moduan erabili da: fabulazioarenaitzaki moduan, eta fabulazioari beharrezkoa duena bakarrik emanez: moti-bo nagusia. Seguru asko, Rodarik PIANOA-ILARGIA binomio fantastikoabihurtu izango zuen. Gure zazpi urteko alegiagileak lotura narratiboa egindu proposamenarekin eta, aurreko ipuineko egilearen moduan jokatu du.Haren egileak ere, kate narratiboa maiteen dituzten heroiak bere istorio par-tikularrean sartzeko bidea izan du. Heroiok telebistaren izpilu izugarrianazaltzen direnetakoak dira, izan ere, duda barik hau da-ta “binomio”, “kateanarratibo”, alegiazko ipuina... eta era guztietako erreferente ludikoen iturri-rik aberatsena. Oso garrantzitsua da irakasle animatzailea gai izatea heroihoriek, iragazkitik pasatuta, ikasgelara eramateko.

    Fantasiazko Gramatika izeneko liburuan Gianni Rodarik ederki azal-tzen digu zertan datzan katea narratiboa lantzeko prozedura.

    Hauexek dira irakasleek proposatutako galderak:1. Nor zen?2. Non zegoen?3. Zer egiten ari zen? (edo zertan zegoen?)

  • 38

    4. Zer esan zuen?5. Zer erantzun zioten?eta 6. Nola amaitu zen dena?Oharra: 2. eta 3. galderak batu ditzakegu, taldeak bostekoak izan ahal

    izateko.Galdera guztiak erantzun eta elkarrekin irakurri ondoren, imajinatu

    dezakegu zer nolako ipuinak sor daitezkeen: zentzurik gabekoak, logikagutxi dutenak..., baina dena den, guztiz dibertigarriak. Gero ipuin bakoi-tzari dagokion izenburua jarriko genioke.

    Baina ez badugu jolasa amaitzerik nahi, idazten jarrai dezakegu.Horretarako, denon artean ikasgelako istoriorik politena, barregarrienaedo... aukeratu dezakegu (izenburuz izenburu hautatuz).

    Ahor zenbait adibide atal honi dagokionez:

    1. Bazen behin mutiko bat beti edan eta edan egiten zuena.2. Ilargian hegaz egiten.3. Eta neska-mutilekin jo eta ke zebilen.4. Aizu, motel! ekarriko al didazu ontzi bat ur?5. Azkenean denak hil ziren.

    (DBH 4. mailako talde batek asmatua)

    Hona hemen pausuz-pau-su:

    1. Ikasleak taldeka jarrikodira (5 edo 6 ikasle taldebakoitzean). Beraz, 5 edo 6talde sor daitezke ikasgelabatean.

    2. Ikasle bakoitzak dago-kion taldean bertan zenbakibat aukeratuko du (batak 1zenbakia, besteak 2, hurren-goak, 3, etab.).

    3. Irakasleak galderakozenki idazten dituen neu-rrian, taldeetako kideekbakoitzak bere zenbakiaridagokion galderari eran-tzungo diote, eta banan-banan orri batean idatzikodute euren erantzuna, bainaarreta handiz, aurrekoekedo ondokoek ikusi ez deza-ten bakoitzak zer idaztenduen.

    4. Erantzuna idatzitakoan,orria tolestuko du hurrengo-ari pasatu baino lehen.Gauza bera egingo du ondo-rengoak berari dagokiongaldera erantzun ondoren.

    5. Bide horretatik, taldebakoitzak ipuintxo bat gara-tuko du, ondoren ozenki ira-kurtzeko. (Zentzurik gabekoipuinak eta, askotan, barre-garriak izango direla kontu-ratuko gara).

  • 39

    OSTIRALEKO PARANOIA

    1 Bazen behin mutiko bat beti edan eta edan egiten zuena. Egia esan, ezzen ohikeria soil bat edateko kontu hori; mutilaren iritziz edateak ametseta egoera zoriontsu eta miragarriak bizitzera bidaltzen omen zuen.

    Berak zioenez, ohiko errutinari eta eguneroko bizimodu aspergarriariuko egiteko edo, beste modu batera esanda, ihes egiteko modua zen hura.

    Behin, 2 Ilargian hegaz egiten zegoela imajinatu zuen. Satelite miste-riotsu hartatik bueltaka, grabitatearen indarrik gabe flotatzen zebilelasentitzen zuen. Flotatzen zihoan bitartean, 3 bere neska lagunekin musukaomen zebilen.

    –Hau bai zirrara atsegina! –zioen bere barnetik mutilak.Ilargiko taberna antzeko batera ailegatu zirenean, mutilak barraren

    atzean zegoen estralurtar bati zera esan zion:4 Aizu motel! Ekarriko al didazu ontzi bat ur?–Nola eskatzen didazu ontzi bat ur? –erantzun zion gizon antzeko

    hark–. Ez al dakizu hemengo bizidunok ez dugula “ur” delako hori fabri-katzen lurtarren edaria delako? Ez al dakizu lurtarrek ezin dutela gurelurraldera etorri? Gure lege-kodeak agintzen du hori, eta bere aginduz,ilargian aurkitzen ditugun lurtar guztiak deusestatzea dugu betebeharnagusia, beraz, Ra, Ta, Ta, Ta, Ta, Ta !!!

    Ilargiko gizonak arma bat atera eta mugimendu arraro bat eginez, baimutila baita bere neska laguna ere hil egin zituen, akabatu.

    Hurrengo goizean, gure mutila altxatzerakoan, aurreko gauean izanda-ko amets gaiztoaz gogoratu zen. Hura bai mozkor jasanezina!

    Egun hartatik aurrera, mutikoak ez zuen sekula santan tragu gehiago-rik hartu.”

    Zaloa Goiri Virto (DBH 4. mailakoa).

  • 40

    PERRETXIKOTAN

    Ba zen behin ardi txiki bat mendian artalde batean bizi zena. Udaberriazenez, hau da, perretxikoen sasoirik aproposena, bere artaldetik urruntzeaerabaki zuen perretxikoak jateko gogoa asetzeko asmoz.

    Bidetik zihoala Basajaunarekin topo egin zuen eta hark ea nora zihoangaldetu zion. Ardiak kontatu egin zion artaldean ez zeukala lagunik etaperretxiko bila joateko aitzakiarekin, lagunen bat aurkitzera zihoala.

    Basajaunak, hunkitu eta, bere etxera joatera gonbidatu zuen.Basajaunaren semea etxean zegoen eta ardia ikusi bezain laster, maite-minduta geratu zen berarekin, eta ea berarekin ezkondu nahi zuen galde-tu zion. Ardiak baietz erantzun zion.

    Bat-batean Basajaunak esan zion semeari euren artean debekatutazegoela kanpotar batekin ezkontzea, eta ardiak, hori entzutean, mindu eginzen eta berehala erantzun zien bera ez zela kanpotarra, bertakoa baizik.

    Basajaunak hori entzundakoan zorabiatu egin zen eta zerraldo erorizen. Ardia eta Basajaunaren semea pozik geratu ziren Basajaun aitarenoztoporik gabe.

    Ezkondu zirenean perretxiko bila joan ziren eztei bidaian. Perretxikopozoitsuak jateagatik hil ziren ondoren; hala ere beraien munduanzoriontsu izaten jarraitu zuten.”

    (Iraleko irakasle talde batek idatzia)

    1. Bazen behin arditxiki bat.

    2. Perretxikotara zi-hoan.

    3. Norbaitek perretxikobila mendira joangozela esan zuen.

    4. Ni ez naiz kanpota-rra, hemengoa baizik.

    5. Ezkondu egin zireneta oso zoriontsu bizi.

  • 41

    ATSO ITSUA

    Behin bazen mendi batean bizi zen atso itsu bat. Atso hura mendi ton-torrean bizi zen bere ilobarekin. Ilobak Mikel zuen izena. Mikelek atsoariasko lagundu behar izaten zion: arropa garbitzen, janaria egiten...Horregatik Mikel oso mutil heldua zen.

    Mikelen eskola mendiaren bestaldean zegoenez, hogeita bost bat minu-tu behar zuen bertara joateko.

    Atsoak arazo bat zuen, ordea: pastelak jaten zituen etengabe; horrega-tik “kolesterola” oso altu zeukan. Mikelek behin eta berriz errepikatzenzion pastelak jateari utzi behar ziola, baina atsoak ez zion kasurik egiten.

    Mikel, goizero bezala, eskolara joan zen bere motxila eta futbolekobaloiarekin. Egun horretan, gizarteko azterketa zeukaten. Mikelek azter-keta oso ondo prestatua zeukan.

    Arratsaldeko bostak inguruan heldu zen Mikel etxera. Amonak pastelakjaten ziharduen eta Mikelek, orduan, amorru handiz pastelak hartu, kutxabatean sartu eta armairu barruan sartu zituen.

    Biharamunean bere amonak...–Jainkoarren! Armairu barruan dago –esan zuen larri.Orduan Mikelek etsi egin zuen bere amonarekin. Orduz geroztik, paste-

    lak jaten utzi zion amonari. Tartean, gure Mikel eskola laga eta eskalebihurtu zen. Eskolara oso gutxi joan ohi zen; egun batean Ipuinen taile-rreko maisuak esan zion gehiago ikasi behar zuela, bestela ez zuela kur-tsoa gaindituko, ipuinen tailerrari zegokionez.

    Mikel oso haserre zegoen maisuak esandakoarengatik, orduan etxerabueltatu zen arineketan. Bere amonak pasteletan xahutu zituen berakaurreztutako azken txanponak.

    1. Behin bazen mendibatean bizi zen atsoitsua.

    2. Pastelak jaten zituenetengabe.

    3. Jainkoarren! Armai-ru barruan dago –esanzuen sarri.

    4. Gehiago ikasi beharzuela erantzun zioten,bestela ez zuen kurtsoagaindituko, ipuinen tai-lerrari dagokionez.

    5. Hiltzailea atzemanzuten, ondoren giltzape-tu eta gaur zaharrarenzaharrez kartzelan bizida.

  • 42

    Mikel zoratuta zegoen, pistola hartu eta bere amona buruan bi tiro ema-nez hil egin zuen.

    Hogeita bost urteren buruan hiltzailea atzeman zuten eta giltzaperatu.Egun, zaharraren zaharraz kartzelan bizi da.

    Iñigo Blanco DBH 1. mailako ikaslea.

    Eredu berarekin egindako beste adibide bat

    Bazen behin mendi batean bizi zen atso itsu bat. Egun batean, bere bilo-bak bisitatzera joan ziren. Gurasoak ere joan ziren, baina oso serio etahaserre aurpegia zuten. Gozokiak atera zituzten mahaira, eta atsoak pas-telak jaten zituen etengabe. Zarata bat entzun zuten eta denak isildu ziren.Goiko pisutik zetorren. Ama igo zen eta bat-batean norbaitek eskutik helduzion eta armairura sartu zuen. Aita, korrika igo zen eta armairuaren ateairekitzerakoan, hauxe izan zen erreakzioa:

    –Jainkoarren! Armairu barruan dago! –esan zuen larri.Orduan konturatu zen hilda zegoela ama. Ez zien ezer esan umeei eta

    hurrengo goiza heldu zen.Ikastolan andereño eta maisuak errieta egin zioten umeari, gehiago

    ikasi behar zuela erantzun zioten, bestela ez zuen kurtsoa gaindituko, ipui-nen tailerrari zegokionez.

    Egun berean, arratsaldean, aitak hilketa salatu zuen; hiltzailea atzemanzuten, giltzaperatu eta, gaur egun zaharraren zaharrez bizi da kartzelan”.

    (Lexuri López, DBHko 2. mailako ikaslea)

  • 43

    Aurrekoaren beste adibide bat.Istorio hau haizeak kontatu zidan, basoko belardi batean, izarren arte-

    an, lotan nengoen gau hartan.Behin bazen mendi batean bizi zen atso itsu bat. Ikusi ez arren suaren

    ondoan gau guztietan istorio polit batzuk kontatzen zizkigun.Egun batean, beti bezala bere etxera joan ginen. Etxera sartu ginenean,

    atso zaharra pastelak jaten ari zen etengabe. Oso arraro iruditu zitzaigun ezzuelako inoiz pastelik jaten, baina, hala ere, gutariko inork ez zuen ezer esan.

    Pastelak bukatu ondoren, aulki batzuk su inguruan jarri eta bertan jesa-rri ginen itsuaren istorioak entzuteko.

    Egun hartan beldurrezko istorio bat kontatzen ari zela, bat-bateanJokin falta zela konturatu ginen. Atsoa oso jakintsua zen eta minutu batzukpasatu ondoren, armairuaren ondora joan eta atea ireki zuen.

    Armairuaren barruan zegoen Mikel, bi pastel eskuetan zituela.Maitanek ikaraturik, oihu egin zuen:

    –Jainkoarren! Armairuaren barruan dago –esan zuen larri.Irten zenean bronka itzela bota genion ez zela berriro etorriko esanez.Hurrengo egunean, ohetik jaiki nintzenean, nire amak Xabierri bronka

    botatzen entzun nion, gehiago ikasi behar zuela, bestela ez zuen kurtsoagaindituko, ipuinen tailerrari zegokionez, behintzat.

    Ondoren egongelara joan nintzen eta telebista piztu bezain laster, tele-berrian albiste interesgarri batzuk ematen ari ziren. Haietako batek hone-la zioen:

    –“Hiltzailea atzeman zuten, giltzaperatu eta gaur egun zaharrarenzaharrez kartzelan bizi da”.

    Ondoren, orain dela 50 urte kartzelan sartu zuten hiltzailearen argaz-kia erakutsi zuten, eta ikaratuta gelditu nintzen, istorioak kontatzen zituenatso itsuaren argazkia baitzen.

  • 44

    Gosaldu lasterka bizian, aurpegia garbitu eta arin batean abiatu nin-tzen lagunen etxera gertatutakoaren berri ematera.

    Harrezkero ez ginen atsoaren etxera bueltatu. Urteak joan eta urteaketorri, atsoa hil egin zen eta ni izendatu ninduen haren irabazien primu.

    Sinetsi nahi duenakberehala bertara joan

    eta ikus dezala.Neuk diotsuet hau egia dela,

    gari heldua berdea ez den bezala.

  • 45

    ALEGIAZKO IPUINAK

    Gaur egun umeentzako liburuetan hain sarri agertzen den irudi grafikoaez ei da mesedegarria irudimenarentzat, itxura denez fantasia mugatu egi-ten du, Dora Pastorizak dioen legez, “irudimen sortzailearen jardun askea,sortze funtzioa mugatuz”. Baina onartu egin behar da baita irudi batek edoirudi multzoak adimena iratzartzeko duen ahalmena. Eta traslazio, egokitueta birsortzeko jolasetan, iruditan emandako kontakizunetatik testu narra-tibo iradokitzaileak egin daitezkeela. Hala bada, irudi eta berbak, baterae-zin baino gehiago, osagarri bihurtzen dira.

    Ondo jakina da, umearentzat irudia oinarrizko espresio sistema dela eta,geroago konturatzen dela ideiak berben bitartez emateko aukera dagoela;oraindik irudiari lotuta dauden hitzen bidez.

    Aztertu dezagun idazketaren prozesuaren gainean umeek egindakogogoeta hau: “Testua egiteko, orria hartzen da, irudia egiten da, eta ondo-ren ikurrak egiten dira. Gero, hizkiak, eta hauek, inprentan ipintzen diraeta egin egiten da eta gero liburuan jartzen da”.

  • 46

    Ohartu gaitezen “irudia egiten da” narrazioaren prozesuko lehenengopauso legez agertzen dela.

    Francesco Tonuccik, Viaje alrededor de “El Mundo” (Laia, Bartzelona,1881) liburuan, Mario Lodiren esperientzia didaktikoen gainean egindakoegunkari ospetsuenetariko bat aukeratu eta komentatzen du. Mario Lodikegunkari horretan oinarrizko eskolari buruzko iritzi eta inpresioak bilduzituen 1977tik 1979ra bitartean. Liburuan irudia aipatzen du, izan ere,Lodik jardun ludiko eta sortzaile bihurtu zuen irudia bere ikasleentzat:“Irudietatik kontakizunak, antzerkirako gidoiak eta liburuak sortzen ziren,eta gainera, kontakizunak komentatzeko, eszenak ilustratzeko (...) baliozuten. Irudia ez zen “librea” eta baliogabea, beharrezkoa baino; irakurtzea,idaztea edo kontuak egitea bezain beharrezkoa.

    Planteamenduok, ikusten denez, oinarrizko mailatatik ateratakoak dira,eta euron inguruan jarri gura dugu geuk ere; hain zuzen ere, irudi grafikoaproposatzeko –marrazkiak edo argazkiak– kontakizunak sortzeko eragilelegez aurkezteko.

    Zalantzarik gabe, alderantzizko prozesua ezagunagoa dugu. Horregatik,literatura tailerretako praktiketan sarriago aurkitzen dira idatzizko testuakilustratzeko proposamenak.

    Ilustrazio hori egiteko teknikak hainbat dira: batzuetan dauden irudiakerabili izan dira (ebakinak, kolageak); eta beste batzuetan, ostera, ereduliterarioak topatu eta imitatu izan dira, idatzia plastikoki birsortuz letris-moa, ikusteko poesia edo kaligrametan esaterako. Ikusi dezagun zelanlortu daitekeen “alegiazko ipuina” argazki sinple batetik abiatuz.Horretarako, aukeratu ditzagun ikaslearentzat ezagunenak diren irudiak:tebeo edo komikietako binetak.

  • 47

    a. Mila berba eragiten dituen irudia

    Behekoaren moduko ebakin sinple bat, egunkarietan argitaratzen direnkomiki-tiretariko batetik hartua, nahikoa izan daiteke, behin otartekoairentsi ostean, irudimenean hainbat esaldi asmatzeko.

    Ikasle bakoitzak, irudigilearekin batera gidoilari bihurtu eta burura eto-rri zaiona kontatzen du. Gero, elkarrekin erkatuko dira, bai irakurriz baiarbelean idatziz.

    Adibide legez BBBko 1. mailako talde batenak bildu ditugu eta baitadidaktika ikastaroan parte hartu zuten irakasle batzuenak ere:

    (Ikasleak)–Ze irakurle txerria, adurra dariola dago!–Berriro ere kendu dute ura!–Itogin hauekin ilea kiribilduko zait!–Xebe!, itzelezko euritea egingo zuela Iparraldean, e?–Goikoak berriro itsasontzien jolasean olgetan.–Atso horiek..., seguru “Goenkale” ikusten daudena.–Bigarrenekoak berriro ere hil du emaztea.–Nik uste nuen amets hezeak beste gauza bat zirela.(Irakasleak)–Hartu ala urtegira bialduko dut?–Amaitu dira ur-murrizketak, azkenean hil honetan dutxatu egingo naiz!–Ene Jesus! ura eskatu nizun, ez Espiritu Santuaren bitartekotza.

  • 48

    IRUDI ZERRENDA

    Irudiak zehatzak ez direnean gero eta errazagoa izango da irudimena

    landu ahal izatea.

  • 49

    Aukera dezagun oinarrizko istorio bat.Lehen bineta. Bai, ez zaizkit zeure oinetakoak gustatzen, ezta zure fra-

    kak ere.Bigarren bineta: Ezta zeure jateko era, ezta zure liburuak ere.Hirugarren bineta. Ez ditut gogoko zure autoa, ezta zeure inportazioko

    gaztak.Laugarren bineta. Beraz, ez zara nire gustuko!Bosgarren bineta: Uf! Azkenean badakit nola gainditu nire lotsa.

    Egun beretsuetan eta Euskal Herriko egunkari bat kontuan hartuz eginziren, eta argi dago, lehortea eta murrizketak hainbat bider aipatzen direla.Dena dela, taldean egindako irakurketa batek argi erakusten digu konfabu-lazio askearen lehenengo ezaugarria: irakurle beste “kontakizun” daude,eta denak desberdinak, denak irudi sinple batetik atera diren arren.Bestetik, “katea narratiboan” erantzun bakoitzeko izaten zen “harridura”,kasu honetan, narratzailearen “ikuspegi” desberdinak eragiten du.

    Halako proposamen baten aurrean, ikasleak taldean dagoen irudimenaberastasuna aurkitzen du, konparatu eta jolastu egiten du. Hain zuzen ere,umoreak eta, sarri, ironia eta garraztasun ezkutuak, “testu librearen” prak-tika honetan ihesbidea aurkitzen dutelako.

  • 50

  • 51

  • 52

    ZERGATIEN IPUINAK

    Ipuin tradizionaletan berezkoak eta ugari ere ugariak ditugu ipuin etio-logikoak. Kontakizunotan, antzinako kultura guztiak munduari buruzkoazalpenak ematen ahalegindu dira, hurreko gertaera naturalen zergatiakeman dituzte. Horregatik antologietan halako izenburuak erraz topatzendira: “Zergatik dabiltzan urretxindorrak txioka eten barik” (Indiako ipui-na), “Zergatik da gazia itxasoko ura” (Alemaniako ipuina), “Zergatik daburusoila saia” (Birmaniako ipuina) edo “Zergatik ez duen okelarik jatenerbiak” (Poloniako ipuina).

    Baina ez daukagu zertan antzinako folklorera jo ikasgelan kontakizunetiologiko bizi-biziak aurkezteko, batez ere ikasleak fabulazio harrigarrieta barregarria egitera bultzatu gura baditugu. Esaterako, RobertoMielgoren Basamortuko gauak (Kimutxo saila, 17. zk. Gero, 1993), edo-zein liburutegitan erraz aurkitzeko modukoa da, eta kontakizun etiologi-koak eragiteko beren beregikoa izan daiteke.

    Honako pasarte batzuk ahogoran irakurtzea baino ez dago ikasleek iru-dimena erne izan dezaten: “Zergatik krokodiloak ez duen inoiz arkurikhausten barre egiten” edo “Zergatik dituzte adarrak behi zaharrek”.

  • 53

    Ikasleak, gertaerarik arruntenak ahalik eta harrigarri edo barregarrien kon-tatzen ahaleginduko dira. Emaitza adibideotan ikusiko dugu, ikasle zeinirakasleen ipuin hauetan:

    “Zergatik ilargia ez den beti ilargi betea.”“Bada, osten-osteka olgetan dabilenean eta ilargiak kontatu behar

    duenean eta eguzkia ostendu, ilargiak burua atera eta tranpa egiten due-lako.”

    (Tomás Iglesias, 10 urte)

    “Zergaitik urten zuen Mona Lisak halako barrearekin.”Hasiera baten, Italian, ez zegoen Mona Lisa baino hagin politagoko

    andrarik. Eta horrexegatik erabagi zuen Leonardo da Vincik bera pinta-tzea.

    Lehenengotan ez zekien zelako jarreran pintatu, baina bazekien irriba-rre zabal batekin pintatu behar zuela, haginak ondo ikusi zitezen. Bainakoadroa ia amaituta zegoenean, Mona Lisak, jesarlekutik jausi, eta mahaiertzaren kontra jo zuen. Eta hagin guztiak jausi zitzaizkion.

    Leonardo da Vinci, ostera, artista argia zen eta irribarre berberarekinpintatzea erabagi zuen, baina ahoa itxita.

    (José Malavert, 10 urte)

    “Zergaitik den arrautza-formakoa rugbyko baloia”Bidaia luzeak egiten direnean denerako astia egoten da: irakurtzeko,

    film bat ikusteko, lagunarekin berba egiteko... eta, batez ere, pentsatzeko.Ba, rugbyko taldearekin Britainia Handitik zehar nindoala, eta denbo-

    ra emateko era guztiak amaitu zitzaizkigunean, betiko gauzetan pentsatzen

  • 54

    hasi nintzen. “Ez da asko falta ailegatzeko”, “bira hau garrantzitsuada”..., eta bat-batean, baloi batek buruan jo ninduen. Hartu, eskuetan era-bili eta pentsatzen hasi nintzen. “Benetan ere, forma bitxia dauka, pepinoaematen du!!”

    Eta zeozer esatearren, bidai lagunari itaundu nion ea zergatik daukanbaloiak arrautza-forma; egia esan, itaun oso normala ni bezalako hasibe-rri batentzat. Barreka adierazi zidan urte batzuk lehenago, BritaniaHanditik bira bat egiten zegoela, berak ere itaun berbera egin ziola PeterWelsh jokalari ingelesari; eta hurrengo erantzun hau eman zion, antza:

    Gure nagusiek diotenez, joan den mendearen erdi inguruan, Ingalaterrabarrualdeko Bytwon izeneko herritxo baten, gazteak, astia zeukatenean,futbolean jokatzeko batzen ziren, guztiok dakigunez, kirol oso errotua da-eta herrialde hartan. Gazte haiek, gehienak gorputz atletikodunak, inbidiaeragiten zuten euren zortea ez zutenengan; izan ere, gehienak lodikote etapotoloak ziren eta begiratu baino ez zuten egiten.

    Baina hasiera bateko inbidia ona, apurka-apurka errezelo eta gogan-behar bihurtu zen. Eta hain zen handia errezelo hura ze, baloiak zelaitikirteten zuen bakoitzean ikusle haietako batek hartu eta gainean jezartenzen baloia eragabetzeko asmo gaiztoarekin. Hala zihoan baloia arrautza-forma hartuz, eta, berriro ere jokoan hasi orduan, baloiak bote irregula-rraz salto egiten zuen, jokalari guztiak haren atzetik arineketan zihoazela;baina laster utzi zioten baloia hankaz jotzeari.

    Ohiko haserrealdi haiek zirela-eta, Bytwon herritxoko jendeak sarriikusten zuen baloia arrautza-formaz. Eta laster zabaldu zen inguruko kon-derrietara baloi haren entzutea. Hala bada, behar den moduan errodatze-ko eta hanka batzuetatik besteetara erraz pasatzeko gai ez zen baloi bat,erabilgarria gertatu zen eskuekin olgetako. Eta halaxe sortu zen

  • 55

    “Rugby”a, berba akronimoa, argi eta garbi, Peter Welsh-en kontakizuna-ren arabera, “Rustic game of Bytwon” esalditik datorrena.

    (Aitor, didaktikako ikastaroetan parte hartu zuen lizentziatua)

    Kontakizun hauen ostetik gure arbasoek mundua azaltzeko kontatuzituztenak irakurriz gero, ikasleek asmakizun hauekin, konturatu barik,antzinako ipuin etiologikoen eredua imitatu egin dutela konturatzen gara:

    JAINKOA ETA ILARGIAIgande baten gizon bat hesia zarratzera joan zen elorri-eskuta batez.

    Jauna agertu zitzaion bidean eta zera esan zion: “Neure eguna lohituduzunez, neure legea hautsi duzunez, gogor zigortuko zaitut; gau guz-tietan argia emango duzu munduaren azkenerarte”. Eta une hartanbere elorri-eskutarekin igo eta, ordutik hona ilargi legez dago zeruan.

    (Leyendas y cuentos populares del país vasco,“Euskal-Erria...” aldiz. IX, 2. arg. 1883, Donostia)

    Era berean konturatzen gara, ipuin tradizional haien eta ipuin hauenartean, ikasleak hainbat irakurgai erakargarri aurkitzen dituela: R. Kipling-en Precisamente así (gaztelerazko, inglesezko edo euskarazko gaur egu-neko bertsioak), H. Quirogaren Oihaneko ipuinak edo, esate baterako,ipuin herrikoien antologiak, gaur egun hain ugariak. Eta irakurtzea etaidaztea elkarri lotuta daudela halakoetan.

    Hona hemen adibide ugari:

  • 56

    ZERGATIK ERRINOZEROEK ADAR BAT BAINO EZ DUTEN.

    Aspaldiko denboretan, gaurko zezenak eta errinozeroak espezie bereko-ak ziren. Elkarrekin joaten ziren lautada eta belardi berdeetara. Egunbatean, haietako errinozero batek zeharo aspertuta ibilbide bera egitenzuelako, zuhaitz baten azpian atsedena hartzea erabaki zuen.

    Haien lagunek, errinozeroaren nagikeria ikusita, adarretatik tiratzeaeta tiratzea erabaki zuten altxatu arte. Horren indartsu teink eta teink eginzuten ze, errinozeroaren adar batekin gelditu ziren. Gaur egun, errinoze-roek zezen alper baten ondorengoak direla esaten dute.

    (DBH-ko 2. mailako Nahia Galarza)

    ZERGATIK DA ITSASOKO URA GAZIA?

    Ba dakizue itsasoko ura zergatik den horren gazia?Duela urte asko itsasoko ura errekakoa bezain gozoa zen. Txoriak eta

    emakumeak bertara joaten ziren.Bazen lamia bat artzain batekin maiteminduta zegoena. Egunero ikusi

    ohi zuen artzaina ardiekin zihoala. Hasieran agurtu, eta ondoren berbetanhasi ziren biak.

    Egun batean, kanta bat kantatu zion, beste behin lamiak itsasoko mas-kor bat erregalatu zion itsas ondoko etxola batean bizi baitzen. Horrelaegoten ziren egun batean zein bestean, maitemindu arte. Lamiak bere etxe-ra gonbidatu zuen artzaina, afari gozo batera. Zopa handi bat prestatuzion lapiko erraldoi batean eta zera, lamiari nahiko gazi atera zitzaionzopa hura.

  • 57

    Artzaina heldu zen. Biziki poztu zen zopa hura ikustean! Dena jatekoprest zegoen, baina dastatu zuenean, hara! zopa hura gazi-gazi zegoen.Atera kontu, ez zegoen gizakirik, gaziaren gaziz halako zoparik jango zue-nik!

    Artzainak erantzun zion:–Aizu barkatu, baina ezin dut hain gogotsu prestatu duzun zopa hori

    jan.Lamiak erantzun zion.–Baina, zer dela eta?–Tira, oso gazi dago.–Zer diozu? Ez dago horren gazi!–Niretzat bai.Lamia molestatu zen. Platera jaso, lapikoa hartu, itsaslabar ondora

    joan eta itsasora jaurtiki zuen.Hara! Beste horrenbeste! Hain zegoen lapikoa gazi ezen handik

    aurrera itsasoko ura gazi dago. Baina ez hori bakarrik. Itsaso horretaraura hartzera joan ziren txoriak ere ur hori edan ondoren, arrain bilaka-tu ziren.

    Harrezgero, arrainak daude eta bainua hartzen ari ziren emakumehaiek lamia bihurtu ziren eta lamiak berak, lapikotik zopa gazi hura botaostean, itsasora bota zuen bere burua eta bera ere sirena bihurtu ei zen.

    Orduan, artzaina itsasoratu egin zen txalupa txiki batean lamia aurki-tzeko asmoz eta horrexegatik daude arrantzaleak munduan. Bera izan zen,antza denez, sirena bat topatzeko asmoz itsasoratu zen lehen arrantzalea.

    Aurkitu zuen ala ez, hori ez dakigu.

    Erlantz Santa Maria (DBH 1. mailako ikaslea).

  • 58

    NOLA EGIN ZEN ARROZA

    Duela zazpi milioi urte baino lehenago, gizakiak lurrean izan baino lehen,lurrean animalia handi eta txiki ugari bizi ziren, nahiko zoriontsu gainera.

    Lurrean, udan, nahiz eta urtarorik ez egon, bero handia egiten zuen,beraz, janari ugari zegoen animalia guztientzat; neguan, aldiz, hotz han-dia egiten zuenez, ez zegoen ezer jatekorik.

    Egun batean, elurte handia zegoela, bat-batean zerutik arroz-aleakjausten hasi ziren, elurra balitz moduan.

    Arroz-garau ugari jausi zirenez, asko lur azpian sartu ziren.Ordudanik, arroza lurretik hazten eta hazten aritu da eta beti, arroza ani-

    malientzako egina dagoela esaten da, nahiz eta haiek ez jan eta guk bai.Inork ez daki nola gertatu den fenomeno hau. Batzuk jainkoa izan zela

    diote, beste batzuek, ordea, zuhaitz handi-handia izan zela diote, haizeakzuhaitza astindu zuela eta ondorioz, arroz-aleak jausi egin zirela.

    (Eneko Monton DBHko 2. maila)

    ZERGATIK DIRA ARRATOIAK HAIN TXIKIAK

    Orain dela urte asko, antzinako Grezian, animaliak bakarrik zeuden.Imaginatzen duzue horrelako mundu bat? Ba, imaginatu. Denen erregeausoa zen, denak oso pozik bizi ziren.

    Baina egun baten usoa beste lurralde batera joan zen negozioak egite-ra eta arratoia utzi zuen agintari.

    Hasieran ondo gobernatu zuen lurraldea, baina usoa hil zela entzunzuenean, gaiztakeria asko egin zituen eta animalia guztiak esklabo bihur-tu zituen.

  • 59

    Horrela igaro ziren hamar urte. Zer dela eta lehoia bezalako animaliekez zioten arratoiari ezer egiten?

    Arratoia oso-oso indartsua zen eta inor ez zen ausartzen erasotzen.Halako batean musker jakintsu bat heldu zen Greziara eta arratoia men-deratu zuen.

    Maldizio bat bota zion. –ARTXILA-MORTXILA, urte bete osorik jan gabe egon zaitez –esan

    zion erabat haserre muskerrak.Halaxe gelditu zen ondoren arratoia, txiki-txikia eta bere ondorengo

    belaunaldikoak ere, bera bezain nimitxoak gelditu ziren.

    Eta egia ala gezurra,begi bien artean sudurra.

    (Urko Gonzalez, DBH 2. mailako ikaslea).

    ZERGATIK EGITEN DUEN EURIA

    Orain dela urte asko, mundua sortu gabe zegoenean, guztia ura zen; ezzegoen ostorik, ez animaliarik, ez gizakirik... ez zegoen ezer.

    Behinola, eguna argitu zuenean, ur azpitik lurra hasi zen ateratzen etagizakiak ere agertu ziren. Hauek hiriak eraikitzen hasi ziren baina arazohandi bat zuten: Non sartu ura?

    Makina batzuk asmatu zituzten eta poliki-poliki ura biltzen hasi ziren.Hainbeste ur gordetzeko, ordea, ez zuten makinarik.

    Lekuren bat aurkitu behar zuten lurreko ur guztia pilatzeko. Emakumebatek zerura begiratzean, amaierarik gabeko leku bat aurkitu zuen.Aurrerantzean ur guztia zerurantz bota zuten eta hodeietan geratu zen.

    Egun hodei hauek mugitzen direnean, euria izaten dugu.Ane Miren DBH 2. mailako ikaslea.

  • 60

  • 61

  • 62

  • 63

  • 64

  • 65

    IPUIN POLINOMIKOAK

    Gianni Rodarik, Gramática de la fantasia lanean, alegiazko kontaki-zunak asmatzeko bildu zituen tekniken artean, “binomio fantastikoa”delakoa dugu ezagunena eta goraipatuena (“berba batek beste baten era-ginez bakarrik dihardu” zioen italiar pedagogoak. “Binomio fantastikoanberbek ez daukate betiko esangura; normalean agertzen diren berba-kate-etatik askatu egiten dira... eta elkarren kontra jaurti inoiz ikusi ez denzeruan. Eta orduantxe daude, egon ere, istorioa osatzeko egoerarik one-nean... umeek atsegin hartuaz erabili dezaketen teknika da”). Gaitasunludiko honen azalpena, gure iritzian oinarrizkoa den idea batekin amai-tzen zuen: “Gure eskoletan, orokorrean, barre gutxiegi egiten da. Adi-menaren heziketa serioa eta iluna delako idea gainditzea da gaitzena”.

    Rodarik esandakoa azalduz eta abiapuntutzat bere “binomio fantastikoa”hartuta, eta bereziki “Luz y zapatos” bere Gramatika-ren V. kapitulua, hauxeproposatzen dugu: IPUIN POLINOMIKOAK formularen bitartez, han-hor-hemen zabal dauden eta itsu-itsuan aukeratu diren elementu batzuekin kon-takizun bat asmatzea, beti ere narratzailearen logika eta irudimena erabiliz.

    Emaitza, hauen moduko ipuinak izan daitezke, ikusi bestela ondorengoadibideetan:

  • 66

    ZALDIA, DIAMANTEAK ETA ERLOJUA

    Asko munduan bezala, mutil batek oilo bat saldu zuen zaldi baten truke.Zaldi hori oso berezia zen eta egun batean esan zion mutilari:

    –Begira mutil, apostu bat egingo dugu ea nork egiten duen aterik gogo-rrena eta iraunkorrena. Horrek sari galanta izango du.

    –Ongi da.Handik egun gutxira umea agertu zen zurezko ate batekin. Zaldiak esan

    zion:–Zurezkoa? ez da oso iraunkorra. Adibidez, sute bat baldin badago,

    erre egingo da. Ez, ez du balio.Une hartan herriko mutilik jakintsuena agertu zen, diamantezko ate

    batekin:–Ene, diamantezkoa! Hau bai hau mineral iraunkorra! Paregabea bene-

    tan zuk asmatutako atea. Ez da erretzen, ez da apurtzen, bai jakituriazurea, bai– esan zuen harrituta zaldiak.

    Dudarik gabe mutil honentzat izango zen saria, inork ez zuen hala-korik egin inoiz. Eta ezetz jakin zer opari egin zioten? Erloju miresga-rri bat.

    Kaletik zihoan poz-pozik esku batean erlojua eta bestean atetik aterata-ko diamanteak zituelarik.

    Egia bada sinets, ez bada egia ez sinets.

    (Lexuri Lopez DBHko 2. mailako ikaslea).

    ARRANTZALEA, JAKITURIA ETA ZORROZKAILUA

    Zeruan urdina, lurrean belarra, itsasoan ur tantak eta basamortuanharea.

  • 67

    Deba inguruko itsaso ondoan bazen arrantzale bat bere itsasontzianarrantza egitera irten zena. Arrantzalea behartsua zen eta ia ez zuen diru-rik bere familia mantentzeko.

    Udako goiz batean, arrantzalea herriko merkatura jeitsi zen janariarenbila, baina bidetik atso batekin topo egin zuen, eta hark honela esan ziongizonari:

    –Hartu zorrozkailu hau eta hemendik aurrera arrantza ugaria izangoda eta horren ondorioz, zure familia mantenduko duzu eta gizon aberatsaizango zara.

    Arrantzalea harriturik, zorrozkailua hartu eta etxera bueltatu zen bereemazteari gertatutakoa kontatzera. Emazteak arrantzalearen istorioa en-tzun ondoren, honela esan zion:

    –Emaidazu zorrozkailu miragarria eta herriko apazizarengana eraman-go dut ea zer esaten duen.

    Bazkalostean, andre hura apaizarengana joan eta zorrozkailua eraku-tsiz, istorio guztia apaizari kontatu zion berriz.

    –Atso hark jakituria askorekin hitz egin dio zure senarrari, munduandagoen zorrozkailu miragarri bakarra da, zorte handia ekarriko dizuebizitzan zehar– erantzun zion apaizak.

    Hilabete batzuk igaro ziren eta arrantzale behartsua bankujabe aberatsbat bihurtu zen.

    Eta ongi bizi izan baziren, ongi hil ziren. Orduan han nintzen eta orainhemen.

    (Irati Arzuaga DBHko 2. Maila).

  • 68

    MENDIA, SORGINA ETA URA

    Asko munduan bezala bazen mendi bat. Mendi hori oso altua zen.Bertan ez zuen inoiz euririk egiten eta mendiak ura ikutu nahi zuen.

    Negua etorri zen baina, hala ere, elurra baino ez zuen ekarri, eta men-diak ura nahi zuen eta ez elurra.

    Egun batean sorgin bat joan zen mendira osto batzuk bilatzera, bereedabe magiko bat egiteko asmoz.

    Mendia oso triste zegoen. Sorginak konturatu eta esan zion:–Zer gertatzen zaizu, mendi?Mendiak erantzun zion:–Ura ikutu nahi dut baina ez du euririk egiten.–Lagunduko dizut –erantzun zion sorginak.Sorginak edabe magikoa egiteko pitxarra eta behar zuen guztia eraman

    zuen mendira. Pitxarreanura bota zuen, osto berezibatzuk, arratoiaren pekoro-tza eta txerriaren mihi bat.Gero hitz magiko hauekesan zituen:

    Artxila, murtxila!Minutu pare bat igaro zen

    hitzak esan zituenetik. Pi-txarrak eztanda egin zuen,BOOM!, mendia edabemagikoaz bete zen, bat-bate-an eguzkia atera zen etaederki berotu zuen mendia.

  • Edabe magikoa lurrindu egin zen eta mendiaren inguruan hodei handibat ageri zen; hodei hartatik ura eta ura atera zen. Hilabetearen buruaneuria eta euria egin zuen. Mendia oso pozik jarri zen, urez beterik ingura-tuta baitzegoen.

    Eta nik kontatu dizuetmendiak niri kontatutako moduan.

    Hala izan edo ez izanzuen bihotzak ipuin hau

    entzun dezan.

    (Erlantz Santa Maria, DBH 1.mailako ikaslea)

    69

  • 70

    HERRI IPUINAK

    Duda barik, testuak lantzeko iturririk aberatsena eta oparoena ipuin-gintza tradizionala dugu, eskoletako liburutegietan ditugun bilduma etaantologietan zabal hedatuta.

    Liburu horietako bat zabaltzea, sorpresa-kutxa bat zabaltzea modukoada, edo ezezagunak zirelakoan, ezagun egiten zaizkigun bazter arrotzetarabidaiatzea modukoa. Izan ere, ipuin horien barruko eskeletoa topatuz gero,orduan ulertuko dugu zeintzuk diren zatiak eta zelan josten diren alkarre-kin. Eta horrexek erakutsiko digu zelan egin geure “puzzle” narratiboak,egitura zein den jakinda.

    Ikus dezagun ipuin tradizionalen aurrean sailkapena, egitura eta proze-dura mota desberdinak.

    Ipuin tradizionalak (Idazleak, gaiak eta kontuak)

    Elhuyar hiztegi entziklopedikoak definizio hau ematen digu ipuinariburuz: “prosan idatzitako narrazio lan laburra, bereziki alegiazko gertaerakkontatzen dituena eta umeei zuzendua”.

  • 71

    Azken batean edozein kontakizun edo narrazio laburren funtsa aurkidezakegu, delako hori herri ipuina zein literatur ipuina, fantastikoa zeinerrealista izan.

    Ipuin tradizionala ezertan bereizten bada honako honetan da: herriarenoroimenean bizirik irauten du, usadioei eta ohiturei atxikiz mendez mende,gizaldiz gizaldi, belaunaldiz belaunaldi.

    Hiru ezaugarri nagusi: unibertsaltasuna, iraunkortasuna eta entzutea

    Ipuin tradizionala taldeak, herriak berea egin du. Ipuin tradizionala ahozaho pasatzen da, eta ahots horiek hizkuntza desberdinetan mintzatzenbadira ere, idazkera finkorik ez izateak zeharo errazten du hizkuntza bate-tik beste batera pasatzea, kultura batetik bestera igarotzea.

    Haien sormen ezezagun eta antzinakotik, ipuin herrikoiek batetik bes-terako saltua egin dute eta antzinako ekialdeko bildumetan, ertarokoetaneta erromantikoetan pausalekua aurkitu dute (Perraulten AntzinakoIpuinak; Grimm anaiek bildutako Umeentzako eta etxerako ipuinak... etaabar.

    Ipuin tradizionalen sailkapena eta tipologia

    Ipuin tradizionalak euren gaiak kontuan hartuta sailkatu ohi dira. Aarne-Thompsonena da sailkapenik ezagunenetakoa. Honako sailkapen mota hauproposatzen dute:

    –Animalien ipuinak: oinarrizko protagonistak animaliak ditugu.–Ipuin miresgarriak: ipuin hauetan naturaz gaindiko elementuak ager-

    tzen dira.–Ohitura-pasadizoak: kontaketak eta txiste xelebreak.

  • 72

    Dena den, eta euskal foklorera hurreratuz gero, Piarres Lafittek bereiz-tutako bost atal nagusiok ditugu:

    –Leienda eta ipuin epikoak: mitologiako heroiak, pertsonaia historikoeiburuzko leiendak eta aparteko balentriak kontatzen direnak, adibidez JaunZuriarena edo Aitor edo Carlomagnorenak.

    –Ipuin paganoak eta jentilen ipuinak: euskal mitologia eta bertako per-tsonaiei buruzkoak, hala nola Mari, Lamiak, Basajauna, Tartaro etaHerensuge...

    –Iratxo ipuinak: mundu osoko folklore unibertsaletik hartutako pertso-naiak eta eraldaketa miresgarriak narratzen dituztenak.

    –Jentilen eta kristauen ipuinak: ipuin hauetan Bibliatik hartutako gaie-kin eta kristauen fedearekin bat datozen kontuekin batera, antzinako sines-menak eta sineskeriak nahasten dira.

    –Umorezko ipuinak: eguneroko bizimoduan agertzen diren pertsonaienberri ematen dute, besteak beste herrian zeharo ezagunak direnak:Pernando Amezketarra, Peru eta Marixe, Axular idazlea, kasurako.

    Ipuin tradizionalen estilo ezaugarriak

    Ipuin tradizionalak ia beti beste garai bateko gertakizun moduan ager-tzen zaizkigu, garai mugagabean, datarik gabekoan.

    Biltzen dituen gertaerak, batzuetan hur daudela pentsatu arren, gehien-tsuetan zehaztasun gutxiko tokietan gertatzen dira: jauregi batean, oihanaedo basoan, etxolaren batean. Bestelako egoerarik ere agertzen da, kasura-ko elezaharretan. Hemen, elezahar baten aurrean gaudenean, denborari etalekuari buruzko aipamenak zehatzak izan ohi dira, tokiaren eta denborarenerreferentziak ugari ez badira ere.

  • 73

    Kontatzeko denbora, ordea, iraganaldi zehaztugabea da.Pertsonaiei dagokienez, pertsonaia hutsak dira, gutxitan zehazten dire-

    nak: baserritarra, printzea, maitagarria... Aldez aurretik markaturiko fun-tzio topikoak edo oso antzekoak hartzen dituzte (ongilea, laguntzailea,heroia, gaizkilea...). Ez dute izen berezirik izaten eta izaera sikologikoaoso gutxitan agertzen da, literatur ipuinetan eta eleberrietan ez bezalaxe.

    Egitura itxia dute beti eta gertaera andana batek osatuta agertuko dira.Gehienetan laburrak dira eta bukaera zoriontsua.

    Formuletan oinarritutako hizkuntza eredua darabilte. Hasiera ematekoesaldiak (Behin bazen, Behinola, Aspaldi-aspaldian), bukaeran erabilita-koak (Eta ongi bizi baziren, ongi hil ziren) eta beste esaera batzuk, ekin-tzak elkarrekin lotzeko (Bat-batean, Halako batean, Biharamunean...).

    Ipuin tradizionalen egitura

    Ipuin gehienak ipuin miresgarrien eta maitagarrien multzoan sailkatudaitezkeenez, iker ditzagun barne antolakuntzan izaten dituzten ezaugarrinabarmenak.

    Vladimir Proppek ipuin tradizionalak sakon ikertu ostean, guztietanbehin eta berriz errepikatzen ziren motibo batzuk aurkitu zituen eta “per-tsonaien funtzioak” izenarekin ezagutzen dira gaur egun.

    Hogeita hamaika funtzio horiek aztertzea ezinezkoa denez, horietakobatzuen aipamena egingo dugu: familiako kideren bat urrundu egiten da,protagonistari zerbait debekatzen zaio, erasotzaileak biktimari buruzkoinformazioa lortzen du, zerbait galtzen da.

    Gainera, aipatu funtzio hauetako batzuk (guztiak ipuin berberean suer-tatzen ez badira ere) bikotetan agertzen dira:

  • 74

    –debekua+debeku hori haustea–galdeketa+informazioa–borroka+garaipena–jazarpena+laguntza

    Oro har, zazpi izaten dira aktanteak edo parte hartzen duten pertsonaiak:heroia, erasotzailea, laguntzailea, agintari bat, biktima, emailea eta heroifaltsua.

    Beraz, ia ipuin tradizional guztiek erabiltzen dituzte aipatu funtzioak etazazpi pertsonaia mota hauek.

    Ipuin tradizionalen baloreak

    Ipuin tradizionaletan balore moralak garrantzi handia dauka. Batzuetanbukaera zoriontsuaren bitartez azalduko da eta beste batzuetan oso agirian,beren beregi esanda.

    Jaun Zuria, Orreaga, Pernando Amezketarra eta Peru eta Marixerenipuinetan esaterako, nekez agertuko dira balore berberak, baina, hala ere,hauetako bakoitzak baditu propio diren baloreak, batzuetan patriotismokutsu horretan bereziki indartuta.

    Horrela, Jaun Zuriaren kondairan Lekobide patriarkak bere etxean har-tutako esker ona agertzen du eta istorio epiko honetan elkartasuna da bes-teak beste azaltzen den balorea.

    Hala ere, ipuin tradizionalen ezaugarririk nabarmenena, zalantzarikgabe, beren izaera fantastikoa litzateke. Fikzioak beste mundu batzuetaragaramatza, beste errealitate batzuk bizitzea posible egiten digu eta egune-rokotasunetik ihes egiteko bide zabala eskaintzen du.

  • 75

    Ipuin miragarrien egitura

    Vladimir Propp ikertzaileak ipuin miragarri guztietan elementu iraunkorbatzuk errepikatzen direla beti aurkitu zuen. Elementuoi pertsonaien funt-zioak deitu zien.

    Funtzio horiek kopuru zehatza zutela ikusi zuen: 31. Eta ipuin guztietandenak batera agertu ez arren, beti azaltzen dira ordena berean kontakizu-nean zehar.

    Ipuineko funtzioen zerrenda laburtua Proppen arabera

    0. Hasierako egoeraren deskripzioa. Ez da funtzioa.1. Familiakoren bat urrundu (edo hil, kasurik txarrenean)2. Protagonistari egiten zaion debekua.3. Debekua hautsi.4. Erasotzaileak biktimari buruzko berriak bilatzen ditu.5. Erasotzaileak lortzen ditu biktimari buruzko berriak.6. Erasotzailea biktima atzipetzen ahalegintzen da.7. Biktima gaizkide egiten da bere gurariaren kontra, atzipetu deza-

    ten ustean.8. Erasotzaileak okerkeria egiten du. Zeozeren falta igartzen da.9. Falta denaren edo okerkeriaren berria zabaltzen da eta heroiaren-

    ganaino heltzen da.10. Heroi bilatzaileak erasotzailearen aurkako ekintzari hasiera ema-

    ten dio.11. Heroia bila irteten da: bilatzaileak helburu hori dauka; biktimak

    ez dauka helburu zehatzik.12. Heroiak emaile bat aurkitzen du eta honek proba bat egiten dio.

  • 76

    13. Heroiaren erantzuna probari.14. Heroiak gauza hartu edo kendu egiten dio emaileari.15. Heroia bila dabilen gauza dagoen lekura doa.16. Heroia eta erasotzailearen arteko borroka.17. Heroiak marka bat hartzen du.18. Erasotzailea gainditu egiten du. Garaipena.19. Okerkeria edo falta zuzendu, arteztu.20. Heroia itzuli egiten da.21. Heroiari jarraitu egiten diote erasotzaileak eta haren kideek.22. Heroiak laguntzaile magikoaren laguntza hartzen du.23. Heroia inork jakin barik heltzen da.24. Sasi heroi batek asmo ilunak erreibindikatzen ditu.25. Heroiari lan gaitza agintzen zaio.26. Heroiak bete egiten du lan zaila.27. Heroi legez onartzen dute.28. Sasi heroiaren nortasuna argitzen da.29. Heroiak bere itxura eta ingurua antzaldatzen ditu.30. Zigorra heroi faltsuari.31. Heroiaren ezkontza eta beste sari batzuk.

    Hurrengotik hurrengo funtzio horiek (denak agertu ez arren) dituen kon-takizuna, eta jardule edo pertsonaia horiek dituena, ipuin miresgarria delaesan dezakegu.

    a) Pertsonaia eta funtzioak herri ipuinetan.Hurrengo koadroan ipuin miragarrien pertsonaia edo jarduleak ditugu.

    Kasu honetan, “Txano Gorritxoren ipuina”.

  • 77

    HEROIA Txano GorritxoERASOTZAILEA OtsoaMANDATARIA AmaBIKTIMA AmamaLAGUNTZAILEA Ehiztaria

    b) Pertsonaiak bilatu irakurritako ipuinetan.1. Antzeko koadroa eginez gero, irakurritako ipuinetan ezagunak egiten

    zaizkigun pertsonaia-jarduleak ipini ahal izango ditugu espazio bakoitze-an (ez dezagun ahaztu ez dutela zazpiak zertan agertu, eta batzuetan, per-tsonaia bakar batek hainbat funtzino bete ditzakeela).

    2. Aurrean Propp-en 31 funtzioen zerrenda daukazula, irakurrita dituzunipuinetan ahalegindu zaitez funtzio garrantzitsuenak (urruntzea, debekua,atzipena, burruka,...) bilatzen.

    URRUNTZEA (F.1)–Aitak basora daroaz seme-alabak (Hansel eta Gretel, Grimm anaien

    Ipuinak).–Amak Urrezko Lorea nebaren ardurapean utzi du (Artz amama,

    Dragoiaren aztarna ipuinean).–Jessie gaztea ur bila doa putzura (Apo printzea, Britaniar ipuin herri-

    koiak).

    DEBEKUA (F.2)–Txanogorritxori basoa zeharkatzea galerazi diote (Txanogorritxo,

    Antzinako ipuinak).

    Kontakizunean, 31 fun-tzio hauekin bikoteak egindaitezke. Hona hemenzazpi bikote:

    1. Debekua-Haustea (2-3)

    2. Itaunketa-Iinforma-zioa (4-5)

    3. Atzipena-Gaizkideta-suna (6-7)

    4. Borroka-Garaipena(16-18)

    5. Marka-Ezagutzea (17-27)

    6. Okerkeria-Zuzenketa(8-19)

    7. Jazarpena-Laguntzaeskatzea (21-22)

    Zazpi dira ere, AK-TANTEAK edo ager dai-tezkeen pertsonajeak:

    1. Heroia2. Erasotzailea edo anta-

    gonista3. Laguntzailea4. Mandataria5. Biktima6. Sasi heroia7. Emailea

  • 78

    –Senargai gazteak sekretua ez kontatzeko eskatu dio Gerdari (Guztienahotan zegoen sekretua, Ipar haizea).

    ATZIPENA (F.4)–Amordeak sagar pozoindua eskaini dio Edurnezuriri (Edurnezuri,

    Grimm anaien Ipuinak).–Mangangezula aztia Sikulume gaztea amarruan jausi dadin ahalegin-

    tzen da (Sikilume eta Mangangezula aztia, Txabolako Zirkulua).

    BITARTEKOTZA (F.9)–Otsoak biderik laburrena erakusten dio Txanogorritxori (Txanogo-

    rritxo, Antzinako ipuinak).–Amordeak eta aitak Adidio etxetik bota dute (Otsoaren eztainak,

    Samuraiaren gaua).

    EGINBEHAR GAITZA (F.25)–Erregeak Juanikori txori bat harrapatzeko eskatu dio, eta gero eraztu-

    na (Zazpi koloreko zalditxoa, Iberoamerikako ipuin herrikoiak).–Merkatariak protagonista gazteari basoko arbola guztiak ebakitzeko

    eta gero, infernura eskutitz bat eroateko agindu dio (Nagusiaren gaztelua,Txabolako Zirkulua).

    Kontuan izan behar da gutxitan agertzen direla zerrendako 31 funtzioaketa, gainera, batzuk errepikatu daitezkeela (batez ere protagonista edo pro-bak hiru direnean).

    Orduan bada, hona hemen aztertuta dagoen eta eredu legez erabili dai-tekeen ipuin bat:

  • 79

    PRAKTIKA ETA APLIKAZIOA

    BALZOLAKO GIZON-SUGEA (Euskal Herriko ipuin herrikoia)Negu aurretxo baten, urteko lehen edur-malutak barruntatuz batera,

    ardietara joan ziren Paulo eta Pello anaia biak.Ardiak Balzolako koba-zuloaren ondoko landan zeuzkaten eta edurra

    loditu baino lehen etxera edo tejamanara ekarri nahi zituzten.Han zebiltzan ardiok pilatu nahian, bateko txakurrari txistu egin, beste-

    ko makila jaso edurrak mara-mara eragoion bitartean.Ahalegin guztiak eginda be, dena zen alperrik. Edurrak, goian-behean,

    zarratu-zarratu ekiten zion eta santiamen baten zuritu zen dena, ardiakibili ez egiteko moduan.

    Ardiei hanka meheak edurtzan sartzen zitzaizkienean, euren artileakedur bolaz jazten ziren pisuaren pisuaz ibili ezinik utziz.

    Ardiok lehorreratu nahiaren ekina begien bistan zegoen baina ezina bis-tarago. Horregatik Paulok ondobeharrean badinotso Pello anaia gazteari:

    –Hi, honekin edurtza honekin ezingo gaituk etxera joan, pentsatu be ez.Orduan, horraxe, Balzolako koba-zulora eramango dizkiagu ardiok hariketa lurmendu arte. Zer deritzok?

    –Nik neuk ondo! –erantzun zion Pellok. Nire aldian, ez diat sekula hone-lako edurtzarik ezagutu. Hik bai?

    –Hobe ez! Ni neu gerrirainoko edurtza be ezagututa negok, hi jaioberrihintzela. Orduan, basabehiak eta zaldiak sartu nizkian hortxe Balzolakokoba-zulo horretan. Gaur ardiak egin beharko dizkiagu, osterantzean ho-tzak hilgo dizkik gesu baten gautu egin behar dik eta.

    Halaxe egin zuten. Aidatu ardiok eta denabeharrean heldu ziren ardi etaguzti koba-zulo haretara.

    Propp-en funtzioak no-la agertzen diren ipuinhonetan.

    1. URRUNTZEA (fami-liako norbait etxetikurruntzen da)

  • 80

    Behin koba-zuloraz gero, ardiek euren artileak astindu zituzten edur-bolak botateko. Jarraian etzan eta hausnar hasi ziren haitz-zuloaren aba-roan.

    Paulok eta Pellok be euren soinekoei astinaldi bat emon eta gero, eza-rri egin ziren koba-zuloaren arratean.

    Paulok, sua izitu zuen eta jateko apur bat atera bere zakutotik. Pellok ezzeukan soinekoa baino besterik eta esan zion:

    –Hi, Paulo, zer dela eta ekarri duk hau guzti hau? Jakin egin duk alagaur gaua hemen egin behar diagula?

    –Jakin ez, –erantzun zion Paulok irribarreka–, baina edurrarekin kon-tuz, edurra zuria dela beltza duk eta badaezpada zuhur ibiltealakorik ezzegok. Nik neuk be aitagandik ikasita zeukat eta hik heuk be ikasiko duknire adinera orduko.

    Biak bietara, jan zuten Paulok eramandako jakia eta kontu kontetanzeuden noizbehinka sugarretan eskuak igurtziz.

    Kandela bedinkatu bat be biztu zuen Paulok. Honek beti eramaten zuenkandelario egunean bedeinkatutako kandela bedeinkatua aldean, beharzenean izituteko, sinesmen handikoa zen eta.

    Loak noiz hartuko zeudela, Pellok suge handi bat ikusi zuen suareningurumaritik ardietarantz.

    Zutundu egin zen eta surtatik bertatik ilenti handi bat hartuz, ha sugeikaragarria hilten joan zen.

    –Zertan hoa? –itandu zion Paulok.–Suge endemoniño bat zegok hemen eta hil egin behar diat.–Ez, Pello, ez ezak hil, hori be Jaungoikoak egina duk eta!–Berdin zidak, hil egin behar diat eta kito!Esan eta egin! Pellok indar guztiaz bota zion ha ilentia sugea buruan

    2. DEBEKUA (protago-nistari zerbait debeka-tzen zaio)

    3. DEBEKUA HAUSTEA(protagonistak horixeegiten du)

  • 81

    joko zuelakotan, baina, huts egin zuen eta buruan barik buztanean jo etabuztan punta kendu.

    Sugea estaldu egin zitzaion koba barruan. Txori-gorri eta guztiak botazizkion sugeari koba barruko iluntasunean, baina alperrik, sugearen geri-zarik be ez.

    Gaua igaro eta eguna zabaldu zenean, Paulok joan-etorri bat egin zueninguruetatik eta esan zion Pellori:

    –Hi, egun eguzkitsua agertu duk eta egurdartean ez bada, arrastirakolurmenak agertuko dituk eta joan ahal izango gaituk astiro-astiro etxera.

    Halaxe gertatu zen. Arrastian, hartu ardiok eta gau iluntzerako bakebakean zeuden etxean ardi bat esan eta bera be galdu barik.

    Negu luzea be joan zen eta udaberria etorri zenean, Paulori guda bate-ra joan beharra etorri zitzaion.

    Urrun joan behar izan zuen, Luyandoko Malato arbola baino askozurrunago. Borondatez kontra baina joan egin behar.

    Guda hori luzea izan eta luze egin zitzaion Paulori, baina halakorenbaten akabatu zen gerra hori eta lizentziatzeko eguna ailegatu.

    Gabon eguna zen. Eguerdi ostean lizentziatu zituzten gudariok. Pozaeta algara ez zen falta, baina Paulok, begiak jaso eta esan zion bereburuari:

    –Ni negok ona! Gabon arrastia duk eta ez zeukat gaur etxera heltzekomodurik. Aurtengo Gabonak bidean egin beharko dizkiat. Baina tira, kon-formatu egingo nauk, gerra honetatik bizirik urten diat eta.

    Hausnarketok eginda, etxerako bidea hartu zuen Paulok. Oinez zetorrenbakar bakarrik eta pentsakor.

    Handik lasterrera gizon ezezagun bat hurreratu zitzaion Paulori eta erahonetara berba egin zion:

    11. ETXETIK ALDEN-TZEA (protagonistaketxetik alde egiten du)

    12. EMALEAREN LE-HENDABIZIKO FUNTZIOA

    (froga, galdera edoeraso bat gainditu ondo-ren, gauza magiko bateskuratzeko prest dago)

  • 82

    –Zer burutazino darabilk buruan?–Zein erabiliko diat ba, Gabon gaua etxean egin gurarena! –erantzun

    zion Paulok.–Benetan be Gabon gaua eureekin egin nahi duk?–Hik heuk be ez dakik zenbat baino gurago niakeen Gabon gaua neure

    etxekoekin egitea!–Hori gura baduk, plantatu hadi apurrin nire neure lepoan eta nik neuk

    eramango haut airean! Baina, kontuz, kondizio batekin: hegaz goazela ezduk esango “arre deabrua” baino besterik, entzun didak?

    Paulok ezin zuen ezer ulertu baina, alde batetik etxera-gogo handia zue-nez eta bestetik hari gizon bereziari ezetz esaten ausartzen ez zenez, badi-notso:

    –Ondo zegok, joango nauk. Baina ba al dakik hik ni nongoa naizen?–Jakingo ez diat ba! Gogoratzen al duk, behinola, hi eta hire anaia nola

    egon zineten Balzolako koba-zuloan gaua egiten edurtza handi batekin etazelan hire anaia Pello ha sugea hil guran ibili zuan!

    –Bai! gogoratuko ez nauk ba!–Ba ikus ezak nire eskua, hatzamar txikia falta diat. Hauxe duk hire

    anaiak ilentiarekin kendutako buztan punta. Oraindino hire anaiarenga-nako berbak ondo gogoan dizkiat: “bakean uzteko sugea be Jaungoikoakegina dela eta”; horregatik zorrean negok eta eramango haut Balzolakokobaraino.

    Esan eta egin! Deabruak apurrin hartu zuen Paulo eta honek “arre dea-brua” esanaz batera airean zeuden.

    Gabon egun horretako iluntze aurretxoan heldu ziren Balzolako kobazuloaren arratera. Paulo guztiz zorabioturik zegoen eta bere konorteraetorri zenean ezin zuen sinistu be egin Balzolan zegoenik.

    13. ERANTZUNA (prota-gonistak froga galderaedo erasoa gainditzendu)

    14. GAUZA MAGIKOAESKURATZEA (bapatekobidaia hegaz egitekoaukera...)

  • 83

    Deabruak Paulori zion zorra hobeto bete guran edo, hauek berbok esa-ten hasi zitzaion:

    –Hi, Paulo, hator koba-zulora barrura, hor barruan zeozer zeukat baihiretzako eta bai hire anaia Pellorentzat.

    Joan ziren biak barrura eta han kobaren sakon sakonean artza bat beteurregorri zeukan deabruak gordeta. Horretara badinotso:

    –Eutsoz, har itzak artza eta bertako urregorri guztiak ondo eginarenpagurako. Ostera, hire anaia Pellori eraman iezaiok hau gerriko gorri haueta esan iezaiok oraingoz libratu egin dela. Hi izan haizen kasuan Pelloizan balitzok, harenak egin zian!

    Ikusiak eta entzunak e