Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

55
5 Inguruaren Ezaguera LEHEN HEZKUNTZA · HIRUGARREN ZIKLOA P roposamen Didaktikoa IREKI ATEA Ricardo Gómez Rafael Valbuena Juan Ramón Brotons

Transcript of Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

Page 1: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

5Inguruaren

Ezaguera

LEHEN HEZKUNTZA · HIRUGARREN ZIKLOA

Proposamen Didaktikoa

IRE

KI A

TE

A

Ricardo Gómez

Rafael Valbuena

Juan Ramón Brotons

Page 2: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

Proposamen Didaktiko hau Anaya Haritzak Lehen Hezkuntzako hirugarren ziklorako sorturiko pedagogia-proiektu baten barruan dago.

Liburu hau egiteko, honako hauek hartu dute parte:

Edizioaren koordinazioa:Teresa Mesegar eta Juan Doménech

Edizioa:Marco Sánchez, Ana Moreno eta José Luis Chamero

Azalaren eta barrukoen diseinua:Miguel Ángel Pacheco eta Javier Serrano

Diseinuaren tratamendu infografikoa:Javier Cuéllar eta Patricia Gómez

Maketak:Esperanza Hernández eta MonoComp

Grafikoen saila:Anaya Educación

Argazkiak: AGE Fotostock, Agencia EFE, AISA, Anaya Artxiboa (Candel, C.; Castro, M.; Cosano, P.; Enríquez, S.; Escofet, J.M.; García, P.; eta Muñoz, V.; Jove, V.;Lacey, T.; Lezama, D.; López-Archilla, A.; Lucas, J.; Marín, E.; Martínez, C.;Menéndez, D.; Moreno, C.; Moreno, N.; Ortega, A.; Padura, S.; Pérez-Uz, B.; Quintas,D.; Ramón Ortega, P.-Fototeca de España; Ruiz, J.B.; 6x6 Producción Fotográfica;Sánchez, J.; Sanguinetti, J.A.-Fototeca de España; Steel, M.; Valls, R., Vázquez, A.;Zafra, J.C.; Zuazo, A.H.), Casa Su Majestad el Rey/Dvirgili, Corbis/Cordon Press, ESA,Getty Images, NASA, NASA/JPL-Caltech, Prisma, Stockphotos.

Esker ona ume hauei: Sara Barahona Tejeda, Said Alaiz, Mohamed Afarir,Alba Bernal Burgos, Ana Brizuela Angulo, Jaime Bello Ayuso, María-Alina Duinea,Nora Garrido Martín, Danny Miguelina González García, Roberto Popescu,Medi Taheri.

Esker ona Sapere Aude Bigarren Hezkuntzako Institutuari.

© Testuarena: Ricardo Gómez Gil, Rafael Valbuena Pradillo, Juan Ramón Brotons, Vitoria, 2009.© Edizio oso honena: GRUPO ANAYA, S.A., 2009 - Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta kartzela-zigorrak edota isunak eta kalteen eta galerengatik kasu bakoitzean egokiizango diren indemnizazioak ezartzen ditu literatura-lana, artelana zein zientzia-lana edota berorren eraldaketa, interpretazioa edo artezko exekuzioaedozein eratako euskarritan finkatuta edo edozein eratako bidez komunikatuta, baimenik gabe erreproduzitu, beretu, banatu edo agirian komunikatzendutenentzat.

Produktu honetako edukiak Lehen Hezkuntzako 5. mailako Inguruaren Ezaguerarako materialaren osagarri dira.Irakasleek ikastetxean eskolak emateko baino ezin izango dute erabili, betiere ikasleek Grupo Anaya S.A. tal-deak argitaratutako materiala badaukate. Produktuari bestelako erabilera eman gura bazaio, zuzenean edozeharka, beronen edo edukien kopia egin gura bada, eta zabaldu eta hedatu gura bada, osorik zein zati bat,Grupo Anaya S.A-ren idatzizko baimen zehatza behar izango da.

Legezko Gordailua:Inprimatzailea:

ET011429/1E1I - 9239079

Page 3: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

AurkibideaINGURUAREN EZAGUERA 5. MAILARAKO ANAYAREN MATERIALAK 5

Ikasleentzako materialak............................................................................... 6

Irakasleentzako materialak............................................................................ 7

Honelakoa da ikasleen liburua ....................................................................... 8

Honelakoa da atlasa...................................................................................... 10

Honelakoa da Proposamen Didaktikoa ........................................................... 11

Honelakoak dira irakasleentzako baliabideak ................................................. 12

GAITASUNEN ARABERAKO PROGRAMAZIOA.................................................. 15

UNITATEEN GARAPENA ................................................................................. 23

1. Izaki bizidunak. Landareak....................................................................... 24

2. Animaliak ............................................................................................... 40

3. Elikatzea eta digestioa ............................................................................ 56

4. Arnasketa, zirkulazioa eta iraizketa........................................................... 72

5. Harreman-funtzioa................................................................................... 88

6. Unibertsoa eta eguzki-sistema................................................................. 102

7. Materia eta materiaren propietateak ........................................................ 116

8. Energia eta aldaketak ............................................................................. 132

9. Lurreko gainazala ................................................................................... 146

10. Planetako ura ......................................................................................... 160

11. Atmosfera eta klima................................................................................ 174

12. Gizartean bizi ........................................................................................ 188

13. Espainiako antolaketa ............................................................................. 202

14. Historia eta historiaren azterketa. Historiaurrea ........................................ 218

15. Antzinaroa eta Erdi Aroa .......................................................................... 232

Page 4: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)
Page 5: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

InguruarenEzaguera 5. mailarako Anayaren materialak

Page 6: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

EUSKADI5. mailako atlasa EUSKADI5. ma

6

Inguruaren

Ezaguera

5EUSKADI

LEHEN HEZKUNTZA · HIRUGARREN ZIKLOA

IRE

KI A

TE

A

Ikasleen liburuarekin batera atlasa dator material gra-fiko askorekin, unitateetan garatutako eduki batzukirudiz hornitu eta osatzeko.

Ikasleen liburua

Ikasleentzako materialak

Page 7: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

7

Baliabideak

IRE

KI A

TE

A

Programazioa

Ebaluazioa

Gaitasunen garapena

Aniztasunarentratamendua

Zientzien lantegia

EUSK

AD

I

5Inguruaren

Ezaguera

LEHEN HEZKUNTZA . HIRUGARREN ZIKLOA

5Proposamen Didaktikoa

EUSKADI

Inguruaren

Ezaguera

LEHEN HEZKUNTZA . HIRUGARREN ZIKLOA

IRE

KI A

TE

A

Proposamen Didaktikoa ikasgela barruko lana antolatzekogida eraginkorra da. Bertan datoz, koloretan, ikasleen libu-ruko orrialdeak, irakaskuntza-ikasketa prozesua aberastenduten elementuekin batera:

• Gaitasunen araberako programazioa.

• Unitate bakoitzaren aurkezpena.

• Ikasleen liburuko atal bakoitzean landutako helburuak,ebaluazio-irizpideak eta gaitasunak.

• Iradokizun metodologikoak.

• Sendotzeko eta zabaltzeko ariketak.

• Ikasleen liburuan eta Proposamen Didaktikoan proposa-tutako ariketen soluzioak.

Proposamen Didaktikoa

5Inguruaren

Ezaguera

LEHEN HEZKUNTZA · HIRUGARREN ZIKLOA

Ale hau argitalpen inprim

atuarekin batera banatzen da

Linux,Microsoft Windows® Vista™

etaARBEL DIGITALERAKO

CD-ROMaIrakasleentzako

IRE

KI A

TE

A

Gordeta daude sortzaile fonografikoaren

eskub

ide gu

ztiak

, eta

deb

ekat

uta

dago

CD

hau

bik

oizt

ea,

alokatzea eta maileguz ematea, bai eta jen

deare

n aurr

ean e

rrepr

oduz

itzea

eta

irra

tiz z

abal

tzea

ere, grabatutako lanaren jabearen baimeni

k gab

e. © G

rupo

Ana

ya, S

.A.

EUSK

AD

I

Diskoak hauxe dakar barruan:

• Ikasketa-proiektua.

• Baliabide didaktiko interaktiboak unitate bakoitzerako.

• Baliabide fotokopiagarriak: programazioa, ebaluazioa,sendotzea, zabaltzea, gaitasunak garatzea, zientzien lan-tegia eta soluzioak.

• Irudien bankua.

• Bideoak eta animazioak.

CD-ROMa

Kiribildun koadernoa ondoko baliabide hauen fotokopiaegiteko:

• Unitate bakoitzeko programazioa.

• Ebaluazio-probak.

• Gaitasunen garapena.

• Sendotzeko eta zabaltzeko ariketak.

• Zientzien lantegia.

• Lan-koadernoko soluzioak.

Baliabide fotokopiagarriak

Irakasleentzako materialak

LEHEN HEZKUNTZA / HIRUGARREN ZIKLOA

2. unitatea. Animaliak1. ariketa. Animaliak sailkatu

Page 8: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

8

Unitate bakoitzean edukiak atalkadaude antolatuta, bina orrialdere-kin. Hauexek daude atal bakoitzean:

• Eduki nagusiak nabarmenduta.

• Irudi eta argazki argigarriak.

• Edukiak sendotzeko ariketak gehi-garri gisa.

Edukiak

Ikono hori atal batzuetan ageri da,eta zeharkako gai eta balioekin lotu-tako ariketak eta edukiak lotzen ditu.

«Ortzadarra»

Unitate bakoitza hasteko, irakurgaibat eta irudi bat daude unitateanlanduko diren edukiekin loturik. Biorrialde horien ustiapen didaktiko-rako, honako hauek ere azaltzendira:

• Irakurgaia ondo ulertzen den neur-tzeko galderak.

• Ikasleek unitateari buruzko gaieiburuz gogoeta egiteko galderak.

Unitatearen hasiera

Honelakoa da ikasleen liburua

Page 9: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

9

Unitateko edukiak modu teorikoanberrikusten dira laburpen batenbidez, eta «Sendotu» izeneko ataleanbildutako ariketen bidez.

«Beste pauso bat» izenburupean,beste atal txiki bat ere gehitzen da,edukiak sendotu eta lotzeko, bai etazenbait trebetasun lantzeko ere: esa-terako, informazioa bilatzeko.

Unitatea berrikusi

Gaitasunen atala horietako bat gara-tzeko dago bereziki zehaztuta,Inguruaren Ezaguerarekin oso loturikdauden kontzeptuak, prozedurak etajarrerak abiapuntutzat hartuta.

Ikasketa-prozesua etengabea izandadin, unitate bakoitzean berriz eregogora ekartzen dira, ariketen bitar-tez, oinarrizko edukiak. Horrela, pro-zesua ez da inoiz eteten; jakinarengainean eraikitzen da.

Nire gaitasunak.Atzera begira

Orri bazterretan tarteka ageri denikono horrek liburuarekin bateradatorren atlaseko edukiak aipatzenditu.

«Munduko bola»

Page 10: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

Lehorreko animalia ornogabeak

6 7

Lehorreko molusku horreklandareak jaten ditu. Izurria izandaiteke laborantza batzuentzat.

Baratze-barraskiloa

Molusku horrek ez du oskolik.Kanariar uharteetako basobatzuetan bakarrik bizi da.

Laurisilvako barea

Artropodo horrek gauez ehizatzendu. Intsektuak jaten ditu. Horrenziztada oso arriskutsua da.

Eskorpioia

Intsektu horrek kolorezko ezkataoso txikiek osatutako lau hegohandi ditu.

Tximeleta

Artropodo hori tamaina handikoarmiarma-sarean egoten daharrapakinen zain.

Armiarma marraduna

Artropodo hori belarjalea da, eta ez du minik egiten. Ezagunada milazango izenaz ere.

Jorralea

Intsektu horrek zorriak jatenditu. Oso mesedegarria da.

Marigorringoa

Intsektu horrek argia ematen du.Barraskiloak jaten ditu.

Ipurtargia

Ariketak

1 Zer ornogabe-talde adierazten dira orrialdehauetan? Zer talderi dagokio izaki bakoitza?

2 Aukeratu orrialde hauetako ornogabe bat,eta idatzi testu bat horri buruz dakizun guztiajarriz.

Dieta osasungarria

10 11

Ariketak

1 Egin hurrengo asterako menua, janari-piramidehonetako aholkuak betez.

BarazkiakKontsumitu 3 edo

5 egunero.

Okela, arrautzak eta arrainaKontsumitu bizpahiru aldiz astero.

Lekaleak eta fruitu lehorrakKontsumitu bizpahiru aldiz astero.

GozokiakKontsumitu noizbehinka.

GantzakKontsumitu noizbehinka.

ZerealakKontsumitu behar beste ogi, pasta,

arroz, arto eta abar.

Esnekiak eta oliba-olioa

Kontsumitu egunero, baina

neurrian.

UraUra erruz kontsumitu egunero, batez ere bero egitenbadu, edo gorputz-ariketak eginez gero. Egunero litro

batetik bira bitartean edatea gomendatzen da.

FrutakKontsumitu 3 edo 5 fruitu

egunero.

20 21

Espainiako mapa fisikoa

D u e r o r e n h a r a n a

T a j o r e n h a r a n a

Gua

dalq

uivirren sakonunea

E b r o r e n s a k o n u n e a

G u a d i a n a r e n i b a r r a

Tramuntana ml.

K a n t a b r i a r m e n d i k a t e aP

IR

I N I O A K

I B E RI A

RM

EN

D

I KA

TE

A

E R D I A L D E K O M E N DI K

AT

E

A

S i e r r a M o r e n a

Me

nd

i k a t e

Su b b e t i k o a

M e n d i k a t e P e n i b e t i k o a

ME N

DI K

AT E

BE

T I K O A

To l e d o k o m e n d i a k

Madrona ml.

Baza ml.

Cazor

la m

l.

S

egur

a m

l.

Filabres ml.

Cabo de

Gata m

l.

Cuencako m

endilerroa

I PA R G O I

L A U TA D A

H E G O G O I

L A U T A D A

mendiakEuskal

Kataluniako Kostaldeko

mendikateaG

a l i zi a

ko m

en

dig

un

eaLugoko

goi-ordokia

Culebra ml.

Gata ml.

San Pedro ml.

Guadalupe ml.

Courel

ml.

Demanda ml.

Universal m

endiak

Gúdar ml.

Guara ml. Cadí ml.

Sa N e v a d a

Rondako

Aracena ml.

mendilerroa

G r e d o s m l .

Guadarrama ml.

San M

amede m

l.

Leoneko m

endi

ak

Europakomendiak

Urbasa ml.

Urbiónmendiak

M

AN

T X A

Espuña ml.

Crevillent ml.Aitana ml.

M

artés ml.

ALCARRIA

Albarracín ml.

Faro m

l.

MIÑO

MIÑ

O

Nar

cea Nalón

Limia

Sil

Nansa S

aja B

idasoa

Tormes

Adaja

DUERO

Eresma

TAJO Jara

ma Henares

GU

ADIA

NA

Zán

cara

Algodor

Bembézar

Zújar Matachel

Guadiato

Guadale

te

Odi

el

Ti

nto

Genil

Andarax

Almanzora

Sangonera

Mundo Vinalopó

Jalón

EBRO

Cinca

EBRO

Ter

Llobregat N

ogu

era

Palla

resa

Segr

e

Nogu

era

Rib

agor

zana

G

álle

go

Arga

Navia

E

o

Sella

Dev

a

Arlanza

Águeda

Alagón

Tajuña

Jabalón

Almonte

GUADIAN

A

GUADALQUIVIR

Gua

dalim

ar

Guadalaviar

Jiloca

Cabriel

Gua

dalo

pe

Arla

nzón

Tambre

Órb

igo

Esl

a

Pis

uer

ga

Aragoi

DUERODuratón

Alberche

G

uad

arra

ma

Cigüela

Mijares

TURIA

JÚCAR

TAJO

Salor

SEGURA

Guadiana

Gua

dalhorce

Eume

Txikia

Besaya

Nerbioi

Tiétar

Ebroren delta

Cádizeko golkoa

Gibraltarreko itsasartea

Muros eta Noyako itsasadarra

Arousako itsasadarra

Pontevedrako itsasadarra

Vigoko itsasadarra

Ares eta Betanzoseko itsasadarra

Corcubióneko itsasadarra

Sant Jordi golkoa

Rosesko golkoa

Valentziako golkoa

Mazarrón golkoa

Cádizeko badia Almeriako golkoa

Golfo de Viz

caya

Cope lurmuturra

Creus lurmururra

Ajolurmuturra

Formentorlurmuturra

Artrutxlurmuturra

Gata lurmuturra

Naolurmuturra

Palos lurmuturra

Barbarialurmuturra

San Adrián lurmuturra

Santa Pola lurmuturraHuertas lurmuturra

Finisterre lurmuturra

Matxitxakolurmuturra

Ortegal lurmuturra

Sacratiflurmuturra

Salouko lurmuturra

Tarifa lurmuturra

Maspalomaslurmuturra

Anagalurmuturra

Rascalurmuturra

Fuencalientelurmuturra

Tenolurmuturra

La Isleta

Almina lurmuturra

Calaburras lurmuturra

Estaca de Bareslurmuturra

Peñas lurmuturra

B A L E A R UH

AR

TE

AK

K A N A R I A R U H A R T E A K

KanariaHandia

TenerifeLa Palma

GomeraHierro

Fuerteventura

Lanzarote

Formentera

Eivissa

Mallorca

Menorca

M e di

te

r

r

a

ne

o

it

s

a

s

o

a

O Z E A N O A T L A N T I K O A

B i z k a i k o g o l k o a

A T L A N T I K O A

O Z E A N O

PO

RT

UG

AL

A L J E RI

A

F R A N T ZI

A

ANDORRA

M A R O K O

Mulhacén 3478

Aneto3404

Teide3718

35˚ I

36˚ I

37˚ I

37˚ I

38˚ I

38˚ I

39˚ I

39˚ I

40˚ I

40˚ I

41˚ I

41˚ I

42˚ I

42˚ I

43˚ I

43˚ I

4˚ E3˚ E2˚ E1˚ E1˚ M2˚ M3˚ M4˚ M5˚ M6˚ M7˚ M8˚ M9˚ M14˚ M15˚ M16˚ M17˚ M18˚ M

28˚ I

29˚ I

4˚ E 5˚ E3˚ E2˚ E1˚ E1˚ M2˚ M3˚ M4˚ M5˚ M6˚ M7˚ M8˚ M9˚ M10˚ M11˚ M12˚ M13˚ M14˚ M15˚ M16˚ M 0˚

Mendia

Ibaia

Urtegia

Estatuaren muga

Autonomia-erkidegoarenmuga

LEGENDA

Eskala: 1 / 4200000

0 100 200 400 km300

Ariketak

1 Aipatu Sistema Betikoko hirumendilerro.

2 Zein da Pirinioetako tontorrikgaraiena?

3 Zein da mendebalderen da-goen Iberiar penintsulakolurmuturra? Eta ekialderen?

4 Idatzi koadernoan Duero etaGuadiana ibaien launa ibaia-dar.

10

Atlasean bildutako informazioa binaorri emanik dago sailkatuta ikasleenliburuaren edukien segidari jarraituz.Horietatik abiatuta, honako arlohauek landu daitezke:

• Izaki bizidunak.

• Dieta.

• Giza anatomia.

• Lurrazala (erliebea, hidrografia...).

• Espainiaren antolaketa (EuroparBatasuna, autonomia erkidegoaeta Espainiako estatuaren lurraldebarruan dituen mugak...).

• Historia.

Orrialde bikoitz horiek modu didakti-koan erabiltzeko, bakoitzean ariketabatzuk gehitu dira.

Atlasaren egitura

Ikasleen liburuarekin batera dato-rren atlasak eduki batzuk biltzenditu hobeto azaltzeko eta ikasleeineurri handiko irudi eta mapak hela-razteko, kontsultak egiteko errazak.

Atlasaren helburua

Honelakoa da atlasa

Page 11: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

11

Honelakoa da Proposamen Didaktikoa

18 19

Bigarren hiruhilekoa

MUNDU FISIKOARENEZAGUTZA ETA INTERAKZIOA

6. UNITATEA UNIBERTSOA ETA EGUZKI

SISTEMA

• Eguzki-sistemako izarrakezagutzea, baita Lurraketa Ilargiak bertan dutenkokapena ere.

• Unibertsoa eta Lurraezagutzeko zientziakegin dituen aurrerape-nak aintzat hartzea.

• Unibertsoko izarrekkulturaren garapeneaneta gizakien sinesmene-tan duten eraginaz jabe-tzea.

• Zenbakizko datu han-diak erabiltzea, izarrenarteko distantziak, neu-rriak eta mugimendueniraupena adierazteko.

• Kalkulu errazak egitea,aurreko datuak baliatuz.

• Izarrekin lotutako usteeta superstizio okerrakdirela-eta egindako baz-terketa guztiak albora-tzea.

• Unibertsoaren ezagutzazientifikoaren garrantziakontuan hartzea.

• Planetario batera egindakobisita birtualean jasotakoinformazioa erabiltzea.

• Informazioa hainbat iturrita-tik jasotzeko ohitura hartzea,bai astronomiaz bai materieiburuz.

• Materialak ustiatu eta erabil-tzeak inguruari eragiten dio-naz informazioa lortzeko itu-rri batzuk kontsultatzea.

• Astronomiari eta astroeiburuzko hiztegia zabaltzea.

• Termino batzuen etimologiajakitea,eta terminoak antzekoetimologiekin lotzea,errazagoikasteko.

• Unibertso,eguzki-sistema etaLurrari buruzko informazioaeskema eta mapa kontzep-tualetan antolatzea.

• Astroak eta fenomeno astro-nomikoak behatzeko norbe-rak interesa eta gustua har-tzea.

7. UNITATEA MATERIA ETAMATERIAREN

PROPIETATEAK

• Materiaren propietateorokorrak ezagutzea,bai eta material bakoi-tzaren ezaugarri direnakere.

• Neurtzeko metodoakerabiltzea.

• Materialen propietateaketa material horien era-bilera lotzea.

• Artelanak egiteko hain-bat material erabiltzeakduen garrantzia igar-tzea.

• Materialek teknologiagaratzeko duten garran-tzia aintzat hartzea.

• Zenbakizko datuak etaneurtzeko unitateak era-biltzea masa,tenperaturaeta antzeko magnitu-deen balioa adierazteko.

• Kalkulu errazak egitea,datu horiek erabiliz.

• Ulertzea zein garrantzi-tsua den segurtasun-neurriak betetzea arris-kutsuak diren materialbatzuk erabiltzen dire-nean.

• Materialak aurreztu etabirziklatzeak duen garran-tzia aintzat hartzea.

• Materialen eta materialen era-bileraren gaineko terminoeiburuzko hiztegia zabaltzea.

• Aldaketa fisikoetan izatendiren kausa-efektu erlazioeiburuzko esapideak ulertzea.

• Eskema errazen bidez adieraz-tea bero eta dilatazioen iker-ketan ateratzen diren kausa-efektu erlazioak,bai eta indareta deformazioen artean sor-tzen direnak ere.

• Materiaren aldaketa fisikoeiburuzko eskemak interpreta-tzea.

• Fenomeno fisiko bakunakmodu autonomoan esperi-mentatzeko «jakin-min zien-tifikoa» garatzea, eta ardurazegitea, segurtasun-arauakbeteta.

• Eguneroko bizimoduan «hiruarauak» erabiltzeko norberakohitura egokiak hartzea.

8. UNITATEA ENERGIA

ETA ALDAKETAK

• Energiak naturan azal-tzeko dituen formak etaaldaketak ezagutzea.

• Energia nola erabiltzendugun eta inguruan era-bilera horrek duen era-gina lotzea.

• Kontsumo-gizarteanaldaketa egin behar delakonturatzea, ingurume-nari errespetu handia-goa izango dion gizartealortzeko.

• Adierazpen matemati-koak erabiltzea. Esate-rako,ehunekoak,energiaberriztagarrietatik etaberriztaezinetatik zerproportziotan ateratzenditugun esateko.

• Energia aurreratzeko ohi-turak hartzea eta inguru-menerako horrek daka-rren onura ulertzea.

• Energiaren erabilerare-kin lotutako segurtasun-arauak ezagutzea etabetetzea.

• Zientziaren museo baterajoanda informazioa lortzea.

• Albistegietan eta paperezkoegunkari zein egunkari digi-taletan inguruari eta inguruazaintzeari buruz ageri direnalbisteak aztertzea.

• Energiari buruz,energia-alda-ketaz eta -erabileraz dagoenhiztegia zabaltzea.

• Energiaren erabilerarekinlotutako terminoetan,eta era-bilera horiekin lotutako ter-minoetan, kausa-efektu erla-zioak bilatzea.

• Energia-iturriei lotutako infor-mazioa taula eta eskemetansailkatzeko erremintak gara-tzea.

9. UNITATEALURRAZALA

• Mapa bat zer den etazer motatakoak daudenjakitea.

• Espainiako erliebearenezaugarriak zein direnjakitea.

• Penintsularen mendial-deko, barnealdeko etakostaldeko paisaien balioestetiko eta kulturala ain-tzat hartzea.

• Sestra-kurben mapakinterpretatzea, bertanazaltzen baita kurbenartean zer alde dagoenaltueran eta altitudean.

• Kalkuluak egitea mendibatzuen altuera erabiliz.

• Paisaien balio naturaleta sozialak aintzat har-tzea, eta horiei deneierrespetua erakustea.

• Zenbait iturri erabiltzea infor-mazioa lortzeko eta Espai-niako erliebe forma nagusiakmapetan kokatzeko.

• Lurrazala irudikatzekomoduei buruzko testu batulertzea eta iruzkina egitea.

• Mapa guztiek dituzten hobarieta eragozpenei buruzkoondorioak ateratzea.

• Ulertzea nola egiten denmapa bat, eta halako bat,erraza, egitea.

• Mapak eta planoak erabil-tzea, orientatzeko gaitasunagaratzeko.

• Ura aurreratzeko daudenneurrietako batzuk praktikanipintzea.

10. UNITATEAPLANETAKO

URA

• Ura Lurrean nola bana-tzen den eta urarenzikloan etengabe mugi-menduan dagoela jaki-tea.

• Espainiako hidrografiaezagutzea.

• Urak sortu dituen pai-saien edertasuna suma-tzea.

• Ibaien luzerari buruzkodatuak ageri diren grafi-koak interpretatzea.

• Uraren kontsumoare-kin lotutako problemakebaztea.

• Ura ondasun urria delakonturatzea, eta berorikutsatzeak arazoa daka-rrela.

• Ura kontuz kontsumi-tzeko jarrerak bultza-tzea.

• Zenbait iturri erabiltzeainformazioa lortzeko etaEspainiako ibai, sakan eta ur-laster nagusiak mapetankokatzeko.

• Urea lortzeko moduei dagoz-kien hitz eta esapide multzoahandiagotzea: adibidez, gatzakentzeko lantegiak, arazte-giak...

• Urak izakientzat duen garran-tzi handia idatziz azaltzea.

• Ibaien eskema linealakmarraztea, bustitzen dituz-ten hiriak nabarmendurik;bai ezkerreko aldean baieskuinekoan.

ARTE KULTURARAKOGAITASUNA

MATEMATIKARAKO GAITASUNA

GIZARTERAKO ETAHERRITARTASUNERAKO

GAITASUNA

INFORMAZIOA TRATATZEKOETA TEKNOLOGIA DIGITALAERABILTZEKO GAITASUNA

HIZKUNTZA KOMUNIKAZIORAKO

GAITASUNA

IKASTEN IKASTEKO GAITASUNA

NORBERAREN AUTONOMIARAKO ETA

EKIMENERAKO GAITASUNA

Izaki bizidunak. Landareak

Unitate hau garatzearen helburu nagusia ikasturteanzehar erabiliko den lan-eredua zehaztea da.

Merezi du ikasleek uler dezatela zein den sarrerako ira-kurgaiaren esanahia, hasierako galderena, eta orri bakoi-tzeko testu eta irudiena; lan-metodoa orrialde bakoitzeanageri diren ariketek eta amaierakoek osatuta; gaitasuneiburuzko orriaren helburua...

Ikusiko denez, unitate honetan izaki bizidunen munduaaurkezten da, bereziki landareen mundua. Ikasitako gaiasko hurrengo unitateetan erabiliko dira, izaki bizidunaketa gizakien gorputza aztertzeko ikasgaien blokearenbarruan.

Unitate hau lantzeko aurreikusitako denbora aste bikoada: bai garapena bai bakarkako lana zein taldekoa sendo-tzeko ariketak ere, esperientzia txikiak planifikatzea, etainformazioa biltzea eta azaltzea.

Izaki bizidunen bizi-funtzioak eta beraien esanahia.

Izaki bizidunen antolaketa: zelulak, ehunak, organoak,aparatuak eta sistemak. Izaki zelulabakarrak eta izaki zelu-lanitzak.

Izaki bizidunen sailkapena: bost erreinuak. Ezaugarrinagusiak.

Landareek nutriziorako egiten dituzten prozesuak.

Sarrera

Gutxieneko edukiak

Animalia eta landareenganako interesa eta bizi-funtzioeiburuz aurretik duten ezagutza da abiapuntua, horiekdenak hobeto aztertzeko, eskema bidez zenbait prozesubereizi eta identifikatuz: esaterako, fotosintesia eta landa-reek substantziak xurgatzeko duten modua.

Landareen bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoakondo ikasteko teknikak ziurtatzea, zenbait egitura identi-fikatuz eta bakoitzari dagokion zereginari lotuz.

Metodologia

Atlasean zenbait lamina ageri dira hainbat motatako izakibizidunen fitxak dituztela. Fitxa horietan dira argazkiak,iruzkin eta guzti, eta eredutzat balio dute beste orga-nismo batzuk kokatu eta deskribatzeko eta haien guztienantzeko fitxak lantzeko.

Atlasen erabilera

«Aniztasunaren tratamendua» atalean edukiak sendo-tzeko eta zabaltzeko ariketak datoz, baita «Ikasitakoaantolatu» fitxa ere, unitatean amaierako «Laburrean» ata-larekin lantzeko.

«Ebaluazioa» atalean hasierako ebaluazioa egiteko arike-tak proposatzen dira, taldeak nondik abiatu behar duenzehazteko eta unitate honetako edukiak ebaluatzekoproba modura.

«Gaitasunak lantzen» atalean «Probetxuzko bidaia» ari-keta planteatu da.

«Zientzien lantegia» atalak, berriz, bi prozedura hauekdakartza edukiak zabaltzeko: «Izaki bizidunen fitxategiaegiten» eta «Zientzia museora bisitan».

Baliabideen koadernoa

«Baliabide didaktiko interaktiboak» atalean hiru ari-keta hauek daude bilduta «Zelula», «Izaki bizidunen sailka-pena» eta «Landareen nutrizioa». Unitateko edukiak sen-dotzeko erabil daitezke.

«Ariketak egiteko eskemak» atalean fitxa inprimaga-rriak datoz: «Zelulak» eta «Landareen nutrizio-prozesuak ».Ikasleek edukiak sendotzeko erabil ditzakete.

«Irudien bankua» sailak baliabide hauek dakartza:

– «Gardenkiak egiteko irudiak» atalak irudi hauekbildu ditu: «Izaki bizidun baten antolaketa», «Izaki bizi-dunen bost erreinuak», «Landareen organoak» eta«Landareen nutrizioa». Ikasgelan proiekta daitezke, uni-tateko edukiak sendotzeko.

– «Lanak egiteko irudiak» atalak bilduta ditu argazkibatzuk «Izaki bizidunak» izenpean. Zer erabilera didak-tiko eman, atalaren argibideetan bertan azaltzen da.

CD--ROMa

Ikasleek izaki bizidunen irudiak ekartzea komeni da, etatreba daitezela izakiok entziklopedietan kokatzen ikas-teko, paperezkoetan zein sarekoetan. Era berean, inte-resgarria da izakiak aztertu eta interpretatzen ikastekoariketak sustatzea, irudiak beste barik pilatzen ibili beha-rrean.

Horrez gainera, benetako landareak edo landare-atalakazter daitezke (orriak, haziak, azalak, sustraiak...). Begiz egi-tea edo, osterantzean, lupa edo mikroskopio bidez azter-tzea proposa daiteke, unitatean 18. orrialdean «Nire gaita-sunak» atalean zehazten den bezala.

Beste baliabide eta material abatzuk

26 27

Unitatearen eskema

IZAKI BIZIDUNAK

AUTOTROFOA

Sailkapena zelulen arabera,nutrizioaren arabera

Osatzen dituzte

ZELULAK 5 ERREINU

MONEROAK

PROTISTOAK

ONDDOAK

ANIMALIAK

LANDAREAK

NUTRIZIOA

Hiru bizi-funtzio betetzen dituzte

Bi motatakoakizan daitezke

EHUNAK

ORGANOAK

APARATUAKETA SISTEMAK

NUTRIZIOA:autotrofoa

Honen bidez egiten da

FOTOSINTESIA

Ezaugarri nagusiak

Izaki zelulabakarrak. Zelulak nukleo eta horma zelularrekin.

Atal berdeak izaten dituzte. Mugikortasun urria.

Gehienek sustraia, zurtoina eta orriak dituzte.

Hauek

UGALTZEA: espora edohazien bidez

HARREMANA: mugimendu urriak

argirantz eta uretarantzorientatzeko

Bizi-funtzio hauek dituzte

Kopuruaren arabera, honelakoak

izan daitezke

ZELULABAKARRAKEDO

ZELULANITZAK

Bildu eta hauekosatzen dituzte

HARREMANAUGALTZEA

HETEROTROFOA

32 33

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Bi orrialde hauetan, izaki bizidunensailkapen dikotomikoa ageri da.Gogoratuko dugu sailkapena pro-zesu bat dela (hainbat arlotan ageridena). Prozesu horretan, irizpide etaezaugarri ezagunen arabera zehaz-ten dira antzeko ezaugarriak dituz-ten elementu multzoak.

� Irudiei dagokienez, komeni daaipatzea zein den bertan ageri denanimalien benetako neurria; ani-malia eta landareak izaki zelulani-tzak dira eta, oro har, begi bistandago hori. Bakterio, protozoo etalegamiak izaki mikroskopikoakdira.Algei dagokienez, mikroskopi-koak eta makroskopikoak daude.

� Atlasean, izaki bizidunen laminabatzuk proposatzen dira, informa-zioa osatzeko.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Sailkatzea ezaugarri komunakdituzten elementuen multzoak egi-tea da.

2 a) Landareen erreinua.

b) Moneras, protoctistas, hongos yanimales.Todos menos las plantas.

c) Onddoek materia deskonposa-tzen dute, eta animaliek ez.Gainera, onddoak ehunik gabekoizakiak dira, animaliak ez bezala.

3 Ganba: animaliak.

Lizuna eta txanpinoia: onddoak.

Alga: protistoak.

Intxaurra eta goroldioa: landareak.

Bakterioa: moneroak.

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Zer erreinu osatzen dute nukleorikgabeko izaki zelulabakarrek?

2 Zer da izaki bizidunak sailkatzea?

Soluzioak

1 Moneroen erreinua.

2 Zenbait ezaugarri komun dituztenizaki bizidunak multzotan antola-tzea da.

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Planeta batean dago itsas izaki bat,zelulanitza eta, elikatzeko, substan-tzia mineralak, gasa eta ura hartzendituena, izar baten energiari esker.Zer erreinutako izakia da?

2 Zer erreinutakoak izan daitezkeehunek osatutako izaki bizidunak?

Soluzioak1 Izaki autotrofoak dira, zelulanitzak,

landare eta algetatik hurbilekoak.

2 Landareen edo animalien erreinu-koak izan daitezke.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 4. ariketa eta zabal-tzeko 1. ariketa.

� Zientzien lantegia. «Izaki bizidu-nen fitxategia egiten» prozedurazabaltzeko ariketa gisa erabil dai-teke.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Izaki bizidunak sailkatzen»ariketa dakar, edukiak sendotzekobaliagarri.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Izaki bizidunenbost erreinuak» izenekoa proiektadaiteke, edukiak sendotzeko. Eraberean, «Lanak egiteko irudiak» izene-koan «Izaki bizidunak» argazki-bil-duma dator; atal horren sarreran azal-tzen da berori nola erabili.

ATLASA ERABILI

� Atlasean ageri diren fitxak sailkape-nak,azterketak eta deskribapenak egi-teko erabil daitezke.

Soluzioak1 Algak (fucus), onddoak (niskaloa)

eta landareak (goroldioa, haritza,pinua, Sierra Nevadako lilia etatabaiba).

2 Askotariko erantzunak.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Izaki bizidunak bereiztea eta erreinutan sailkatzea, bakoitzaren ezaugarrienarabera.

Ebaluazio-irizpideak

• Izaki bizidunen bost erreinuen izenak dakizki, bai eta bakoitzaren ezaugarriakazaltzen ere.

• Izaki bizidunak ezaugarri nagusi batzuen arabera sailkatzeko gai da.

GAITASUNAK

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

� Atlaseko orrialdeetan garatzen da, izaki bizidunen deskribapen txikien bitar-tez, ikasitako erreinuetako bakoitzeko izaki bizidunen fitxak eginda, eta bizi-funtzioak nola betetzen dituzten konparatuta.

Ikasten ikasteko gaitasuna

� Bost erreinuen eskemaren tratamenduaren bitartez garatzen da, sailkapen etakonparazioak hobeto egiten eta taula dikotomikoa erabiltzen ikasteko. Horre-tara, norberak ikasteko duen trebetasuna lantzen da.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

� 3. ariketan lantzen da,norberak modu autonomoan ikasteko gaitasuna landuz,inguruko izaki bizidunak sailkatzeko ezaugarriei erreparatuta.

Oharrak

Unitate bakoitza hasteko, edukienaurkezpen orokorra eta beraienikuspegi didaktikoa ageri da, gutxie-neko edukiak, baliabide eta materialerabilienak, horiek denak erabil-tzeko iradokizunak eta unitateareneskema.

Unitatearen aurkezpena

Atal bakoitzerako hauek azaltzendira:

• Helburuak eta ebaluazio-irizpideak.

• Oinarrizko gaitasunak.

• Metodologia-iradokizunak.

• Sendotzeko eta zabaltzeko arike-tak, soluzio eta guzti.

• Ikasleen liburuko ariketen solu-zioak.

• Dagokion unean, atalarekin lotutaatlasean ageri diren orrien erabi-lera.

Unitatearen garapena

Proposamen Didaktikoaren lehe-nengo orrietan hiruhileko bakoitzekogaitasunen araberako programazioadator azalduta.

Gaitasunen araberakoprogramazioa

Page 12: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

12

32

Oinarrizko gaitasunak

Helburuak

Ebaluazio irizpideak

Edukiak denboran banatuta

Iraileko

Metodologia

Curriculumeko materialaketa beste baliabide didaktiko batzuk

Ebaluazio prozedurak eta tresnak

Kalifikazio sistemak

Errekuperazio programa

Aniztasunaren tratamendurako neurriak

Ariketa osagarriak eta eskolatik kanpokoak

Irakurtzeko zaletasunaren sustapena

IKT-en sustapena

Gutxieneko edukiak

• Mundu fisikoaren ezagueraren eta horrekiko elkarreraginaren arloko gaitasuna.

• Hizkuntza-gaitasuna.

• Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.

1. Bizi-funtzioak kontzeptu finkatzea.

2. Izaki bizidunak nutrizio motaren arabera identifikatzea eta sailkatzea.

3. Izaki bizidunen gorputzen antolamendua zein den jakitea: zelulak, ehunak,organoak, aparatuak eta sistemak. Izaki zelulabakarren eta zelulanitzen defi-nizioa ematea.

4. Izaki bizidunak identifikatzea eta erreinutan sailkatzea, ezaugarrien arabera.

5. Landareen bizi-funtzio bakoitzaren ezaugarriak azaltzea, horietan parte har-tzen duten landare-atalak identifikatuz.

6. Landareen nutrizio-prozesua ondo ulertzea eta zehatz azaltzea.

7. Izaki bizidunak ezagutzeko eta ikertzeko jakingura garatzea.

8. Informazioa buruz ikasteko, antolatzeko eta lotzeko tekniken garapena sus-tatzea, baita ikaskuntzako aurrerakuntzaren autoebaluazioa egiteko teknikengarapena ere.

1.1. Badaki bizi-funtzioen izena eta definizioa ematen.

2.1. Sailkatzen ditu izaki bizidunak nutrizio motaren arabera.

3.1. Animalien gorputzetako ehunak, organoak eta aparatuak izendatzen ditu,eta bakoitzaren funtzioa labur-labur azaltzen du.

3.2. Izaki zelulabakarraren eta zelulanitzaren definizioa eman eta talde bakoi-tzaren adibideak ematen ditu.

4.1. Izaki bizidunen bost erreinuak izendatu eta horien ezaugarriak ondo azal-tzen ditu.

4.2. Badaki izaki bizidunak sailkatzen, gako errazak erabiliz.

5.1. Badaki ohiko landare baten atalak identifikatzen eta izendatzen eta landa-reen antolamendua azaltzen.

6.1. Landareen xurgapen-prozesua, fotosintesia, arnasketa eta hondakinakezabatzeko prozesua ondo azaltzen ditu, baita landareek inguruarekinegiten duten gas-trukea ere.

7.1. Izaki bizidunak eta horien bizi-funtzioak ezagutzeko kezka eta ekimenadauka.

8.1. Informazioa buruz ikasteko, antolatzeko eta lotzeko teknikak garatzen ditu,baita ikaskuntzako aurrerakuntzaren autoebaluazioa egiteko teknikak ere.

• Bizi-funtzioak eta izaki bizidunen antolamendua.

• Zelularen eta horren atalen oinarrizko ideia. Izaki zelulabakarrak eta zelulanitzak.

• Bost erreinuak eta horien ezaugarri orokorrak.

• Landareak. Egitura eta bizi-funtzioen bereizgarritasun orokorrak.

• Nutrizio-funtzioa.

• Landareekiko errespetua eta horien funtzioak egiteko moduarekiko jakingura.

• Landareek egindako oxigeno- eta janari-ekarpena balioestea.

• Animalia eta landareekiko interesean eta bizi-funtzioei buruzko aurretiazkoezagueretan oinarrituz, horiek sakonago aztertzea, zenbait prozesu (esatera-ko, landareen fotosintesia edo substantzien xurgapena) identifikatuz eta eske-metan adieraziz.

• Landareen bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoei buruzko ikaskuntzaadierazgarrien eraikuntza bermatzea, egiturak identifikatuz eta funtzioarekinlotuz.

• Ikaslearen liburua, ariketen koadernoa.

• Baliabide Didaktikoen CD-ROMa.

• Erantsitako hasierako ebaluazio-proba.

• Unitateari dagokion ebaluazio-proba.

• Ebaluazioaren jarraipena erregistroan.

• Erantsitako ebaluazio-proban: puntu bat ariketa bakoitzeko.

• Unitatearen kalifikazioan ebaluazio-erregistroan adierazitako behaketarenondoriozko balioespena jasotzea.

Unitate honetarako erantsitako sendotzeko fitxa.

Ikasle guztientzat:

– Unitate honetarako erantsitako sendotzeko fitxa.

– Unitate honetarako erantsitako zabaltzeko fitxa.

• Izaki bizidunen fitxategia egin ariketa garatzea, erantsitako zientzia-lantegikoproiektuan jasota dagoena.

• Zientzia-museoak bisitatu ariketa garatzea, erantsitako zientzia-lantegikoproiektuan jasota dagoena.

• Irakurgaia: Biziaren historia laburra.

• Unitateko edukiak sendotzeko eta zabaltzeko ariketa elkarreragileak eskain-tzen dituen CD-ROMa erabiltzea.

Balioen hezkuntza

• Izaki bizidunak errespetatzea eta biodibertsitatea planetan babestu beharre-ko baliotzat eta baliabidetzat hartzea.

• Izaki bizidunen bizi-funtzioak eta horien esangura.

• Antolamendu mailak: zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak.Izaki zelulabakarrak eta zelulanitzak.

• Izaki bizidunen sailkapena: bost erreinu. Ezaugarri nagusiak.

• Landareek elikatzeko egiten dituzten prozesuak.

1. Unitatea

9190

Izen-abizenak: ..............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................

1. Probetxuzko bidaiaInguruaren Ezaguera

GG

Izen-abizenak: .............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................

1. Probetxuzko bidaiaInguruaren Ezaguera

GG

Charles Darwin Ingalaterran jaio zen 1809. urtean. Medikuntza ikasten hasizen gaztetan, baina izaki bizidunak aztertzeko interesa erakutsi zuenhandik gutxira. Hortaz, hogeita bi urte zituela, Beagle ontzian itsasoratuzen; munduan zehar espedizio zientifikoan joatekoa zen ontzia.

Bost urte iraun zuen bidaiak. Denbora horretan, Darwinek lekuan-lekuanikusitako fosilak, landareak eta animaliak marraztu eta aztertu izan zituen.

Beagle ontziak egindako ibilbidean, Galapago uharteetara egindako osteranabarmentzen da denen gainetik. Ozeano Barean den artxipelagoa da,Ekuadorreko kostaldearen aurrean. Galapagoetako izaki bizidunak osodeigarri egin zitzaizkion Darwini. Haien ezaugarriak aztertzean, gauza askoaurkitu zituen.

Bidaia haren ostean eta 1882an hil arte, Darwinek zenbait liburu argitaratuzituen, egindako azterketa guztiak eta ateratako ondorioak bertan bilduta.Darwinen ikerketak Eboluzioaren Teoria deritzona ekarri zuen. Gaur egun,izaki bizidunak garatzen diren ideia ezinbestekoa da ulertzeko zergatikdagoen horrenbeste espezie planetan.

Idatzi esaldi bana honako hitz hauekin:

a) Espedizioa: ..............................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

b) Fosilak: ....................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

c) Eboluzioa: ................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

1

Testua irakurri ostean, atera galdera hauen erantzuna:

a) Zenbat urte bizi zen Darwin? .................................................................................................

b) Zer urtetan atera zen bidaian Beagle ontzia? ........................................................................

c) Noiz bukatu zen bidaia? ..........................................................................................................

2

Aztertu mapa, kontsultatu atlas batean, eta erantzun:

a) Zer ozeano zeharkatu zituen Beagle ontziak bidaia hartan?.................................................

.......................................................................................................................................................

b) Zer kontinentetan ez zen izan Beagle ontzia?........................................................................

.......................................................................................................................................................

3

Bidaian zehar, Darwinek erreparatu zienizaki bizidunen hainbat marrazki egin zituen.

Demagun zu ere naturalista bat zarela,Darwin bezala. Aukeratu inguruan duzunizaki bizidun bat (loreontzi bateko landarea,intsektua, hegaztia…).

Egin izaki bizidun horren marrazkia, etaazaldu zer ezaugarri dituen.

Ikaskideek igarri egin behar dute zer izakiden.

4

©G

RU

PO

AN

AYA

, S

.A.,

Ingu

ruar

en E

zagu

era

5.Le

hen

Hez

kunt

za.M

ater

ial h

au fo

toko

piat

zeko

bai

men

a em

aten

da.

©G

RU

PO

AN

AYA

, S

.A.,

Ingu

ruar

en E

zagu

era

5.Le

hen

Hez

kunt

za.M

ater

ial h

au fo

toko

piat

zeko

bai

men

a em

aten

da.

Valparaíso

Galapagoak

Esperantza Onaren lurmuturra

Zeelanda Berria

Cocos uharteak Madagaskar

MaurizioSanta Elena

Kanariar uharteak

Suaren lurraldea

Azore uharteak

Cabo Verde uharteak

Britainiar uharteak

Atal horretan, bederatzi fitxa jasodira oinarrizko gaitasunak garatzekoariketa batzuekin.

Atal horren beste helburu bat daikasleak irakur tzera zaletzea,Inguruaren Ezagueratik abiatuta.

Gaitasunen garapena

Zientzien lantegia 16 lan-fitxatan bil-dutako ariketa osagarrien multzoada, gaitasun kognitiboak, prozedu-razkoak eta jarrerazkoak jokoan jar-tzeko, horien bidez sendotu etazabalduko baitira edukiak eta oina-rrizko gaitasunak.

Zientzien lantegia

Unitate bakoitzeko programazioa lau-kitan dator azalduta. Horietan datozikasturteko esku-hartze didaktikoaaurrera eramateko beharrezko direnelementuak: oinarrizko edukiak, hel-buruak, edukiak denboran banatuta,ebaluazio-irizpideak, gutxieneko edu-kiak, metodologia, eta abar.

Programazioa

Honelakoak dira irakasleentzako baliabideak

Page 13: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

13

Orrialde horietan, sendotzeko etazabaltzeko ariketen multzoa propo-satzen da; ikasleen liburuko unita-teetako bakoitzerako bat.

Aniztasunaren tratamendua

Gure proiektuak ebaluazio-proba batdakar unitate bakoitzeko, bai etahasierako ebaluazio bat eta amaie-rako beste bat.

Horrez gainera, hiruhileko erregis-troak azaltzen dira, baita proposatu-tako ariketa guztien soluzioak ere.

EbaluazioaIzen-abizenak: .............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................

2. UNITATEAAnimaliak

EB

4140

Idatzi animaliek dituzten hiru ezaugarri nagusi.

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

1

Osatu esaldi hauek:

Jatekoak digeritzea da ...................................... ateratzea eta aprobetxatu ezin daitezkeen

hondakinak ..............................................................................................................................

Janariak digeritzeko, ia animalia guztiek daukate .............................................................. .

6

Zer alde dago animalia ornodunen eta animalia ornogabeen artean?

....................................................................................................................................................

2

Arrainek uretatik hartzen dute oxigenoa. Zer organoren bidez hartzen dute?

..........................................................................................................................................................

Aztertu irudian ageri den animalia, eta eran-tzun:

a) Ornoduna ala ornogabea da?

.....................................................................

b) Zer taldetakoa da?

.....................................................................

c) Nola hartzen du arnasa?......................................................................................................

3

4

Eman ornodunen bost taldeen izenak, eta ipini adibide bana.

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

5

Izen-abizenak: .............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................

2. UNITATEAAnimaliak

EB

PROZESUA ZER ORGANOK EGITEN DUEN

Estimuluak atzematea

Efektoreak

Eman honelako animalietatik bina izen:

a) Brankia bidez arnasa hartzen dutenak ..............................................................................

b) Trakea bidez arnasa hartzen dutenak ................................................................................

c) Biriken bidez arnasa hartzen dutenak ...............................................................................

d) Azalaren bidez arnasa hartzen dutenak ............................................................................

7

Osatu zer informazio falta den animalien harreman-funtzioari buruzko prozesuen taula honetan.

9

Esan zer organok atzematen dituzten estimulu hauek:

• Argia: ......................................................................................................................................

• Soinu-bibrazioak: ...................................................................................................................

• Objektuak ukitzea: ................................................................................................................

10

Hona hemen zelula baten irudia, osohandi eginda.

a) Zer izen du zelula horrek?

................................................................

b) Idatzi irudian azaltzen diren atalenizenak.

c) Animalien zer organotan daude zelula hauek?

....................................................................................................................................................

8 1.

2.

3.

©G

RU

PO

AN

AYA

, S

.A.,

Ingu

ruar

en E

zagu

era

5.Le

hen

Hez

kunt

za.M

ater

ial h

au fo

toko

piat

zeko

bai

men

a em

aten

da.

©G

RU

PO

AN

AYA

, S

.A.,

Ingu

ruar

en E

zagu

era

5.Le

hen

Hez

kunt

za.M

ater

ial h

au fo

toko

piat

zeko

bai

men

a em

aten

da.

©G

RU

PO

AN

AYA

, S.A

., In

guru

aren

Eza

guer

a 5.

Lehe

n H

ezku

ntza

.Mat

eria

l hau

foto

kopi

atze

ko b

aim

ena

emat

en d

a.

Izen-abizenak: .............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................

1. UNITATEA. Izaki bizidunak. Landareak

ZA

115©G

RU

PO

AN

AYA

, S.A

., In

guru

aren

Eza

guer

a 5.

Lehe

n H

ezku

ntza

.Mat

eria

l hau

foto

kopi

atze

ko b

aim

ena

emat

en d

a.

Izen-abizenak: .............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................

1. UNITATEA. Izaki bizidunak. Landareak

SA

114

Ameba izaki zelulanitza da, monero-erreinukoa. ..................................................................

....................................................................................................................................................

Izeia izaki zelulabakarra da, eta nutrizio heterotrofoa du. ..................................................

.......................................................................................................................................................

Polipoa landare-erreinukoa da, eta lehorrean bizi da. ..........................................................

..........................................................................................................................................................

Legamiak protisto-erreinukoak dira, eta izaki autotrofoak dira. ..........................................

..........................................................................................................................................................

Esaldi hauek guztiak oker daude. Horietako bakoitzean bi berba daudetxarto. Hitz horiek aldatu eta egokiak ipiniz gero, egia bihurtuko dituzu.

1

Erreparatu zuhaitz atal hauei; enborrak dira.

a) Zer da enborra? ..........................................

......................................................................

......................................................................

b) Gauza bera dira enborra eta zurtoina? ........

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

c) Zer doa enbor horretatik zehar?

..............................................................................................................................................

2

Idatzi izaki bizidunen bost erreinuen izenak, eta eman adibide bana.

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

3

1 Osatu landareen atalei buruzko informazio hau.5

C) Landarearen atala:

.................................................................

Funtzioak:

.................................................................

.................................................................

.................................................................

B) Landarearen atala:

.................................................................

Funtzioak:

.................................................................

.................................................................

.................................................................

A) Landarearen atala:

.................................................................

Funtzioak:

.................................................................

.................................................................

.................................................................

Page 14: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)
Page 15: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

Gaitasunen araberakoprogramazioa

Page 16: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

MUNDU FISIKOARENEZAGUTZA ETA INTERAKZIOA

16

1. UNITATEA IZAKI

BIZIDUNAK. LANDAREAK

• Izaki bizidunak ezagu-tzea, zer ezaugarrirenarabera sailkatzen diren.

• Izaki bizidunek planeta-ren osasunerako nolakogarrantzia duten uler-tzea.

• Museoak gizaldietan bil-dutako ezagutzaren bil-gune direla ulertzea.

• Lupa eta mikroskopiobidez handiagotutakoelementuak konpara-tzeko zenbakizko datuakerabiltzen jakitea, baitaorganismo baten neurriazein den kalkulatzekoere,mikroskopioan ikusi-takotik abiatuta.

• Izaki bizidunak errespe-tuz hartzeko jarrerakbultzatzea.

• Izaki bizidunak gehiegiustiatzeak zer ondoriodakarren jakitea.

2. UNITATEA ANIMALIAK

• Animaliak ezagutzea;haien ezaugarriak,haiensailkapena, eta nolabetetzen dituzten bizi-funtzioak.

• Animaliak hainbat ingu-rutan ikasteko teknikaketa estrategiak berega-natzea.

• Ulertzea nola nabar-mentzen diren animaliabatzuk ekitaldi kultura-letan, eskulturetan, tra-dizioetan, zodiakokozeinuetan…

• Zenbakiak erabiltzenjakitea animalia taldeenorganoak kontatzeko,emaitzak lotzeko, baitakonparazioak egitekoere.

• Animaliak errespetuzhartzeko jarrerak bul-tzatzea.

3. UNITATEA ELIKATZEA

ETA DIGESTIOA

• Izaki bizidunen anato-mia eta fisiologia hobetoulertzea.

• Ulertzea zein garrantzi-tsua den dieta osasun-tsua egitea eta janariakgarbi edukitzea osasu-nez ondo ibiltzeko.

• Eskualde bakoitzekogastronomiaren ezauga-rri dietetiko,kultural etaartistikoak zein direnjakitea.

• Kalkulu-teknika oina-rrizkoak erabiltzen jaki-tea jatekoen etiketetanazaltzen diren elika-dura-balioak aztertzeko,eta emaitza horiek era-biltzea dieta osasunga-rria egiteko.

• Garbitasun-arauak etaosasunekoak bete, jate-koak kontsumitzean etaesku artean erabiltzean.

4. UNITATEA ARNASKETA,ZIRKULAZIOAETA IRAIZKETA

• Gizakien anatomia etafisiologia hobeto uler-tzea.

• Osasunerako ohituraonak hartzea gizakienelikatze-funtzioan partehartzen duten apara-tuak ondo egon daite-zen.

• Antzinaroan ere organis-moaren osasuna aintzathartzen zutela ulertzea,antzinako Grezian egin-dako Olinpiar Jokoengaineko irakurgai batenbitartez.

• Kalkulu errazak egitenjakitea; esaterako, odol-bolumen jakin bateanzenbat zelula daudenjakiteko.

• Zenbakizko datuakinterpretatzea; zenbatur galdu den edo ira-bazi den.

• Osasunerako ohituraonak hartzea zein ga-rrantzitsua den uler-tzea.

• Odola ematea oso ga-rrantzitsua dela ikustea,elkartasuneko ekintzadela.

5. UNITATEA HARREMAN FUNTZIOA

• Gizakien harreman-fun-tzioan parte hartzenduten organoen anato-mia eta fisiologia hobetoulertzea.

• Ezintasun bat duten per-tsonek bizitzeko izatendituzten zailtasunak kon-tuan hartzea.

• Gure zentzumenek atze-man eta gure nerbio-sis-temak sentsaziotzat du-ten guztiaren ezaugarriestetikoak igartzea.

• Zenbakizko datuak era-biltzea adierazteko zen-bat denbora beharduten mezuek espazio-ontzietan batetik bes-tera iristeko, kontuanharturik zein distantziahandia dagoen Lurretikbeste astro batzuetara.

• Onartzea eguneroko bi-zitzan ezintasunen batduten pertsonak hobetointegratzeko neurriakhartu behar direla.

• Segurtasunarekin lotu-tako ohiturak hartzea.

Lehenengo hiruhilekoa

ARTE KULTURARAKOGAITASUNA

MATEMATIKARAKO GAITASUNA

GIZARTERAKO ETAHERRITARTASUNERAKO

GAITASUNA

Page 17: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

17

• Hainbat iturritatik informa-zioa aukeratu eta ateratzeaizaki bizidunei buruzkofitxak lantzeko.

• Teknologia berriak erabil-tzea izaki bizidunei buruzkodokumentuak lantzeko.

• Animaliei buruzko fitxak egi-teko informazioa hainbat itu-rritatik aukeratu eta atera-tzea.

• Teknologia berriak erabil-tzea animaliak ikertzearenondorioz sortutako doku-mentuak egiteko.

• Izaki bizidunekin, sailkapena-rekin eta ezaugarriekin lotu-tako hiztegi orokorra eta zeha-tza zabaltzea.

• Ahozko hizkuntza eta ida-tzizkoa erabiltzea, izaki bizi-dunen taldeak eta espezieakbereizteko.

• Taula eta eskema dikotomi-koen bidezko konparazioaketa sailkapenak gaitasunagaratzea.

• Informazioa eskema kontzep-tual eta laburpenetan biltzea.

• Izaki bizidunei buruzko iker-ketak egiteko ikaskuntzaautonomoa lantzeko tresnakerabiltzea.

• Eginkizun baterako zenbaitaukeraren artean hauta-tzeko gaitasuna garatzea.

• Animaliei buruzko irakurgaiakhobeto ulertzea, eta beraieiburuzko hiztegia zabaltzea.

• Hiztegian begiratzeko ohi-tura hartzea.

• Hizkuntza erabiltzea, irudiaketa eskemak azaltzeko.

• Informazioa bilatzeko, hauta-tzeko eta fitxa eta eskematanantolatzeko jarraibideak gara-tzea.

• Ikasteko tekniken erabilerabultzatzea; adibidez, testubatetik abiatutako eskemakontzeptualak egitea.

• Animalien munduarenganakointeresa eta jakin-mina eduki-tzea, naturan behatzeko etaanimaliei buruzko informa-zioa lortzeko.

• Inguruarenganako errespe-tuzko jarrerak bultzatzea nor-banako bakoitzak.

• Arduraz jokatzea norberamodu egokian elikatzen ikas-teko.

• Jateko egokiak diren elika-gaiak aukeratzen jardutea,baita ondo erabiltzen eta kon-tserbatzen jardutea ere.

• Jatekoen etiketetan dagoeninformazioa bereiztea, etataulatan ordenatzea.

• Jatekoen etiketetan dagoeninformazioa bereiztea, etataulatan ordenatzea.

• Elikagaiei eta dieta osasun-tsuei buruzko hiztegia han-ditu eta irakurgaiak hobetoulertzea.

• Gizakien organo eta apara-tuei buruzko hiztegia zabaldueta erabiltzea.

• -Janarien elikagaiei buruzkoinformazioa interpretatu etaerabiltzea, sailkapenak egi-teko.

• Digestio-prozesua eta diges-tioan parte hartzen dutenorganoak eskema kontzep-tual batean ordenatzea.

• Gizakien nutrizioan partehartzen duten aparatu etaprozesuei buruzko informa-zioa lotzea eta laburtzea.

• Testu-prozesadorea erabil-tzea ohitura osasungarrieiburuzko inkesta egiteko.

• Gizakien organo eta apara-tuei buruzko hiztegia zabal-tzea eta erabiltzea.

• Hizkuntza erabiltzea prozesusekuentzien berri emateko;esaterako, odol-zirkulazio etairaizte-prozesuak azaltzeko.

• Informazioa eskematan orde-natzeko estrategiak garatzea,eta eskemok erabiltzea zen-bait etapatan banatuta dau-den prozesu konplexuakhobeto ikasteko.

• Errotuludun irudien bidezinformazioa azaltzea.

• Arduraz jokatzea nutrizio-fun-tzioan parte hartzen dutenaparatuak egoki gordetzekoohitura osasungarriei jarrai-tzeko.

• Elkartasuneko ekimenakgaratzea urritasunen batduten pertsonei bakarkalaguntzeko, eta pertsonahoriek gizarteratzeko dau-den oztopoak ezabatzeko.

• Informazioa lortzea bide-segurtasunari eta kiroletakosegurtasunari buruzko kan-painetan.

• Oztopo arkitektonikoeiburuzko informazioa lortzekoweb-orrietan nola begiratuaztertzen hastea.

• Gizakien harreman-funtzio-rako aparatu eta sistemekinlotutako hiztegia zabaltzeaeta erabiltzea.

• Hizkuntza erabiltzea azal-tzeko zer alde dagoen estimu-luen eta sentsazioen artean,borondatezko erantzunen etanahi gabe egiten diren eran-tzunen artean.

• Informazioa adieraztea errotu-ludun irudien bidez.

• Eskemak garatzea, zenbaitatalek osatutako egiturakikasteko,Aldi berean, atalokzenbait elementuk osatzendituzte, hala nola, gizakiennerbio-sistemak.

INFORMAZIOA TRATATZEKOETA TEKNOLOGIA DIGITALAERABILTZEKO GAITASUNA

HIZKUNTZA KOMUNIKAZIORAKO

GAITASUNA

IKASTEN IKASTEKO GAITASUNA

NORBERAREN AUTONOMIARAKO ETA

EKIMENERAKO GAITASUNA

Page 18: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

18

Bigarren hiruhilekoa

MUNDU FISIKOARENEZAGUTZA ETA INTERAKZIOA

6. UNITATEA UNIBERTSOA ETA EGUZKI

SISTEMA

• Eguzki-sistemako izarrakezagutzea, baita Lurraketa Ilargiak bertan dutenkokapena ere.

• Unibertsoa eta Lurraezagutzeko zientziakegin dituen aurrerape-nak aintzat hartzea.

• Unibertsoko izarrekkulturaren garapeneaneta gizakien sinesmene-tan duten eraginaz jabe-tzea.

• Zenbakizko datu han-diak erabiltzea, izarrenarteko distantziak, neu-rriak eta mugimendueniraupena adierazteko.

• Kalkulu errazak egitea,aurreko datuak baliatuz.

• Izarrekin lotutako usteeta superstizio okerrakdirela-eta egindako baz-terketa guztiak albora-tzea.

• Unibertsoaren ezagutzazientifikoaren garrantziakontuan hartzea.

7. UNITATEA MATERIA ETAMATERIAREN

PROPIETATEAK

• Materiaren propietateorokorrak ezagutzea,bai eta material bakoitza-ren ezaugarri direnakere.

• Neurtzeko metodoakerabiltzea.

• Materialen propietateaketa material horien era-bilera lotzea.

• Artelanak egiteko hain-bat material erabiltzeakduen garrantzia igar-tzea.

• Materialek teknologiagaratzeko duten garran-tzia aintzat hartzea.

• Zenbakizko datuak etaneurtzeko unitateakerabiltzea masa, tenpe-ratura eta antzeko mag-nitudeen balioa adieraz-teko.

• Kalkulu errazak egitea,datu horiek erabiliz.

• Ulertzea zein garrantzi-tsua den segurtasun-neurriak betetzea arris-kutsuak diren materialbatzuk erabiltzen dire-nean.

• Materialak aurreztu etabirziklatzeak duen garran-tzia aintzat hartzea.

8. UNITATEA ENERGIA

ETA ALDAKETAK

• Energiak naturan azal-tzeko dituen formak etaaldaketak ezagutzea.

• Energia nola erabiltzendugun eta inguruan era-bilera horrek duen era-gina lotzea.

• Kontsumo-gizartean al-daketa egin behar delakonturatzea, ingurume-nari errespetu handia-goa izango dion gizartealortzeko.

• Adierazpen matemati-koak erabiltzea. Esate-rako,ehunekoak,energiaberriztagarrietatik etaberriztaezinetatik zerproportziotan ateratzenditugun esateko.

• Energia aurreratzeko ohi-turak hartzea eta inguru-menerako horrek daka-rren onura ulertzea.

• Energiaren erabilerare-kin lotutako segurtasun-arauak ezagutzea etabetetzea.

9. UNITATEALURREKO

GAINAZALA

• Mapa bat zer den etazer motatakoak daudenjakitea.

• Espainiako erliebearenezaugarriak zein direnjakitea.

• Penintsularen mendial-deko, barnealdeko etakostaldeko paisaien balioestetiko eta kulturala ain-tzat hartzea.

• Sestra-kurben mapakinterpretatzea, bertanazaltzen baita kurbenartean zer alde dagoenaltueran eta altitudean.

• Kalkuluak egitea mendibatzuen altuera erabiliz.

• Paisaien balio naturaleta sozialak aintzat har-tzea, eta horiei deneierrespetua erakustea.

10. UNITATEAPLANETAKO

URA

• Ura Lurrean nola bana-tzen den eta urarenzikloan etengabe mugi-menduan dagoela jaki-tea.

• Espainiako hidrografiaezagutzea.

• Urak sortu dituen pai-saien edertasuna suma-tzea.

• Ibaien luzerari buruzkodatuak ageri diren grafi-koak interpretatzea.

• Uraren kontsumoare-kin lotutako problemakebaztea.

• Ura ondasun urria delakonturatzea, eta berorikutsatzeak arazoa daka-rrela.

• Ura kontuz kontsumi-tzeko jarrerak bultza-tzea.

ARTE KULTURARAKOGAITASUNA

MATEMATIKARAKO GAITASUNA

GIZARTERAKO ETAHERRITARTASUNERAKO

GAITASUNA

Page 19: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

19

• Planetario batera egindakobisita birtualean jasotakoinformazioa erabiltzea.

• Informazioa hainbat iturrita-tik jasotzeko ohitura hartzea,bai astronomiaz bai materieiburuz.

• Materialak ustiatu eta erabil-tzeak inguruari eragiten dio-naz informazioa lortzeko itu-rri batzuk kontsultatzea.

• Astronomiari eta astroeiburuzko hiztegia zabaltzea.

• Termino batzuen etimologiajakitea,eta terminoak antzekoetimologiekin lotzea,errazagoikasteko.

• Unibertso,eguzki-sistema etaLurrari buruzko informazioaeskema eta mapa kontzep-tualetan antolatzea.

• Astroak eta fenomeno astro-nomikoak behatzeko norbe-rak interesa eta gustua har-tzea.

• Materialen eta materialen era-bileraren gaineko terminoeiburuzko hiztegia zabaltzea.

• Aldaketa fisikoetan izatendiren kausa-efektu erlazioeiburuzko esapideak ulertzea.

• Eskema errazen bidez adieraz-tea bero eta dilatazioen iker-ketan ateratzen diren kausa-efektu erlazioak, bai eta indareta deformazioen artean sor-tzen direnak ere.

• Materiaren aldaketa fisikoeiburuzko eskemak interpreta-tzea.

• Fenomeno fisiko bakunakmodu autonomoan esperi-mentatzeko «jakin-min zien-tifikoa» garatzea, eta ardurazegitea, segurtasun-arauakbeteta.

• Eguneroko bizimoduan «hiruarauak» erabiltzeko norberakohitura egokiak hartzea.

• Zientziaren museo baterajoanda informazioa lortzea.

• Albistegietan eta paperezkoegunkari zein egunkari digi-taletan inguruari eta inguruazaintzeari buruz ageri direnalbisteak aztertzea.

• Energiari buruz,energia-alda-ketaz eta -erabileraz dagoenhiztegia zabaltzea.

• Energiaren erabilerarekinlotutako terminoetan,eta era-bilera horiekin lotutako ter-minoetan, kausa-efektu erla-zioak bilatzea.

• Energia-iturriei lotutakoinformazioa taula eta eske-metan sailkatzeko erremin-tak garatzea.

• Zenbait iturri erabiltzea infor-mazioa lortzeko eta Espai-niako erliebe forma nagusiakmapetan kokatzeko.

• Lurrazala irudikatzeko mo-duei buruzko testu bat uler-tzea eta iruzkina egitea.

• Mapa guztiek dituzten hobarieta eragozpenei buruzkoondorioak ateratzea.

• Ulertzea nola egiten denmapa bat, eta halako bat,erraza, egitea.

• Mapak eta planoak erabil-tzea, orientatzeko gaitasunagaratzeko.

• Ura aurreratzeko daudenneurrietako batzuk praktikanipintzea.

• Zenbait iturri erabiltzea in-formazioa lortzeko eta Espai-niako ibai,sakan eta ur-lasternagusiak mapetan koka-tzeko.

• Urea lortzeko moduei dagoz-kien hitz eta esapide multzoahandiagotzea: adibidez, gatzakentzeko lantegiak, arazte-giak...

• Urak izakientzat duen garran-tzi handia idatziz azaltzea.

• Ibaien eskema linealak ma-rraztea, bustitzen dituztenhiriak nabarmendurik; baiezkerreko aldean bai eskui-nekoan.

INFORMAZIOA TRATATZEKOETA TEKNOLOGIA DIGITALAERABILTZEKO GAITASUNA

HIZKUNTZA KOMUNIKAZIORAKO

GAITASUNA

IKASTEN IKASTEKO GAITASUNA

NORBERAREN AUTONOMIARAKO ETA

EKIMENERAKO GAITASUNA

Page 20: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

20

Hirugarren hiruhilekoa

MUNDU FISIKOARENEZAGUTZA ETA INTERAKZIOA

11. UNITATEAATMOSFERA ETA KLIMA

• Klimari eragiten diotenfaktoreak zein diren etanola eragiten diotenjakitea.

• Espainian diren klimaguztiak bereizten jaki-tea.

• Klimak paisaietan duengarrantzia aintzat har-tzea.

• Tenperaturen eta prezi-pitazioen datuak inter-pretatzen jakitea Espai-niako klimak bereizteko.

• Elkartasunezko jarreraeta jokabideak bultza-tzea, alerta meteorolo-gikoak gertatzekotan.

12. UNITATEAGIZARTEAN

BIZI

• Ulertzea nola aldatzenden toki bateko biztan-leria,baita zer bilakaeraizan duen Espainiakobiztanleriak ere.

• Espainia kultura-diber-tsitate handiko herriadela jakitun egotea.

• Inguruko eskualdeetakokultura Espainiako kul-turaren parte direla kon-turatzea.

• Biztanle-dentsitatekodatuak interpretatzeaEspainiako hiri eta erki-dego autonomoak kon-paratzeko.

• Gizarte gero eta plurala-goetan bizitzeko jarre-rak bultzatzea.

13. UNITATEAESPAINIAKOANTOLAKETA

• Udalerrien antolaketapolitikoa nolakoa denjakitea, autonomia erki-degoetakoa eta Espai-niakoa.

• Herritarrek eskubideaketa betebeharrak dituz-tela jakitun egotea.

• Pentsalari batzuekherrietako politikagin-tzan izan duten eragi-naz jabetzea.

• Denbora-unitateak lan-tzea XIX.eta XX.mendee-tan garraio eta komuni-kabideetan izan direnasmakizun nagusiak den-bora-lerro batean kokatueta ordenatzeko.

• Gizarte demokratikoe-tako arauak zein direnjakitea eta errespetatzea.

• Herritarrek haien eskubi-deak betearazteko dituz-ten bideak eta mekanis-moak zein diren jakitea.

14. UNITATEAHISTORIA ETAHISTORIAREN

IKERKETA. HISTORIAURREA

• Historia nola ikasten denjakitea, baita zein iturrieta aro dauden ere.

• Lehenengo gizakiekmunduan eta Espainianzelako bizitza izanzuten jakitea.

• Antzinako gizarte pri-mitiboenak ezagutzekogertaera eta manifesta-zio artistiko batzuekiturri gisa duten balioaaintzat hartzea: menhireta labar-pinturak azter-tuta, adibidez.

• Denbora-unitateak lan-tzea gertaera historikoakkokatu eta ordenatzeko.

• Aztarna historikoak dau-den inguruak jagotea.

• Historialarien lana ain-tzat hartzea eta errespe-tatzea.

15. UNITATEA ANTZINAROA

ETA ERDI AROA

• Antzinaroan eta ErdiAroan munduan etaEspainian izan ziren zibi-lizazioak ezagutzea.

• Antzinaroan eta ErdiAroan izandako gertaerakultural eta artistikobatzuk jakitea, eta ain-tzat hartzea gizarteeniragana ezagutzeko itu-rri gisa.

• Eraikin historikoak eraikizituzten urteei buruzkokalkuluak egitea.

• Aztarna historikoak dau-den inguruak jagotea.

ARTE KULTURARAKOGAITASUNA

MATEMATIKARAKO GAITASUNA

GIZARTERAKO ETAHERRITARTASUNERAKO

GAITASUNA

Page 21: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

21

• Iturri bat baino gehiago era-biltzea geure udalerrianazken urteetan izan direntenperatura eta prezipita-zioei buruz, klima nolaaldatu den igartzeko.

• Internet bidezko kontsultagidatuak egitea, beste auto-nomia-erkidego batzuetakotradizioei buruzko informa-zioa lortzeko.

• Idatziz jasotzea pertsonekLurra berotu ez dadin eginditzakegun gauzen gainekoiritzia.

• Iturri bibliografiko ugari era-biltzea larrialdi meteorolo-gikoa gertatzekotan eginbeharrekoak zein direntxostenetan zehazteko.

• Hainbat klimatako lekuetandiren paisaien argazkiakaztertzea eta ondorioak ate-ratzea.

• Klima-aldaketa eragoztekoneurri batzuk praktikan jar-tzeko gai izatea.

• Ahoz azaltzea zer den gizar-tean bizitzea.

• Espainiako hizkuntza ofizia-lak zein diren jakitea, baitahorietako batean agurtzenjakitea ere.

• Entziklopedietan informa-zioa bilatzea zenbait fakto-rek (klimak, esaterako) lekubateko bizimoduan duteneragina aztertzeko eta txos-ten txiki bat idazteko.

• Jarrera tolerantea izatea zeingarrantzitsua den jabetzeaaskotariko jendeak osatutakogizartean bizikidetza egokiaizateko.

• Herritar eta ikasle gisa ditu-gun betebeharretan ardurakhartzea.

• Udal, erkidego, EspainiakoGobernu edo Europar Bata-suneko erakunderen batekoweb-orria ikusteko bisita gida-tuak egitea eta bakoitzareneskumenak azaltzeko txostenbat idaztea.

• Gobernu mota eta prozesudemokratiko eta abarreiburuzko hiztegia zabaltzea.

• Ahoz azaltzea besteekin bizi-tzeko beharrizanaz diren iri-tziak.

• Ikasgelako ordezkaria hauta-tzeko prozedurari buruzkoinformazioa bilatzea.

• Museo arkeologikoren baterabisita birtual gidatuak egitea.

• Historia eta Historiaurreaaztertzeko terminoak gehi-tzea norberaren hiztegira.

• EIdazlan txiki batean jaso-tzea zer alde nagusi dagoenPaleolito eta Neolitoarenartean.

• Paleolito eta Neolitoko bizi-modua irudikatzen dutenmarrazkiak aztertzea, etaorduko asmakizun batzuekgizakiei ekarri zieten alda-keta ulertzea.

• Ezagutza modu autonomoanhandiagotzeko informazioabiltzeak duen garrantzia ain-tzat hartzea.

• Pertsonaia historikoek kultu-raren bilakaeran, teknolo-gian eta gizarteen antolake-tan izan duten eraginazjabetzea.

• Inguruan hurbilen duzuneraikin zaharren bat, Antzi-naroko edo Erdi Arokoa, az-tertzeko informazioa bila-tzea.

• Santiago,Leon eta Burgosekokatedralei buruzko informa-zioa bilatzea, eraikin erroma-niko ala gotikoak diren jaki-teko.

• Aro horietako terminoakgehitzea hiztegira: adibidez,erromanizazio eta kaliferria.

• Idaztea txosten txiki bateannola eraikiko zituzten,ustez,eraikinak Erdi Aroan.

• Antzinaroko eta Erdi Arokobizimoduko iruditzat dauz-kagunak aztertzea, eta zeraldaketa gertatu ziren azal-tzea.

INFORMAZIOA TRATATZEKOETA TEKNOLOGIA DIGITALAERABILTZEKO GAITASUNA

HIZKUNTZA KOMUNIKAZIORAKO

GAITASUNA

IKASTEN IKASTEKO GAITASUNA

NORBERAREN AUTONOMIARAKO ETA

EKIMENERAKO GAITASUNA

Page 22: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)
Page 23: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

Unitateen garapena

Page 24: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

Izaki bizidunak. Landareak

Unitate hau garatzearen helburu nagusia ikasturteanzehar erabiliko den lan-eredua zehaztea da.

Merezi du ikasleek uler dezatela zein den sarrerako ira-kurgaiaren esanahia, hasierako galderena, eta orri bakoi-tzeko testu eta irudiena; lan-metodoa orrialde bakoitzeanageri diren ariketek eta amaierakoek osatuta; gaitasuneiburuzko orriaren helburua...

Ikusiko denez, unitate honetan izaki bizidunen munduaaurkezten da, bereziki landareen mundua. Ikasitako gaiasko hurrengo unitateetan erabiliko dira, izaki bizidunaketa gizakien gorputza aztertzeko ikasgaien blokearenbarruan.

Unitate hau lantzeko aurreikusitako denbora aste bikoada: bai garapena bai bakarkako lana zein taldekoa sendo-tzeko ariketak ere, esperientzia txikiak planifikatzea, etainformazioa biltzea eta azaltzea.

Izaki bizidunen bizi-funtzioak eta beraien esanahia.

Izaki bizidunen antolaketa: zelulak, ehunak, organoak,aparatuak eta sistemak. Izaki zelulabakarrak eta izaki zelu-lanitzak.

Izaki bizidunen sailkapena: bost erreinuak. Ezaugarrinagusiak.

Landareek nutriziorako egiten dituzten prozesuak.

Sarrera

Gutxieneko edukiak

Animalia eta landareenganako interesa eta bizi-funtzioeiburuz aurretik duten ezagutza da abiapuntua, horiekdenak hobeto aztertzeko, eskema bidez zenbait prozesubereizi eta identifikatuz: esaterako, fotosintesia eta landa-reek substantziak xurgatzeko duten modua.

Landareen bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoakondo ikasteko teknikak ziurtatzea, zenbait egitura identi-fikatuz eta bakoitzari dagokion zereginari lotuz.

Metodologia

Atlasean zenbait lamina ageri dira hainbat motatako izakibizidunen fitxak dituztela. Fitxa horietan dira argazkiak,iruzkin eta guzti, eta eredutzat balio dute beste orga-nismo batzuk kokatu eta deskribatzeko eta haien guztienantzeko fitxak lantzeko.

Atlasen erabilera

«Aniztasunaren tratamendua» atalean edukiak sendo-tzeko eta zabaltzeko ariketak datoz, baita «Ikasitakoaantolatu» fitxa ere, unitatean amaierako «Laburrean» ata-larekin lantzeko.

«Ebaluazioa» atalean hasierako ebaluazioa egiteko arike-tak proposatzen dira, taldeak nondik abiatu behar duenzehazteko eta unitate honetako edukiak ebaluatzekoproba modura.

«Gaitasunak lantzen» atalean «Probetxuzko bidaia» ari-keta planteatu da.

«Zientzien lantegia» atalak, berriz, bi prozedura hauekdakartza edukiak zabaltzeko: «Izaki bizidunen fitxategiaegiten» eta «Zientzia museora bisitan».

Baliabideen koadernoa

«Baliabide didaktiko interaktiboak» atalean hiru ari-keta hauek daude bilduta «Zelula», «Izaki bizidunen sailka-pena» eta «Landareen nutrizioa». Unitateko edukiak sen-dotzeko erabil daitezke.

«Ariketak egiteko eskemak» atalean fitxa inprimaga-rriak datoz: «Zelulak» eta «Landareen nutrizio-prozesuak ».Ikasleek edukiak sendotzeko erabil ditzakete.

«Irudien bankua» sailak baliabide hauek dakartza:

– «Gardenkiak egiteko irudiak» atalak irudi hauekbildu ditu: «Izaki bizidun baten antolaketa», «Izaki bizi-dunen bost erreinuak», «Landareen organoak» eta«Landareen nutrizioa». Ikasgelan proiekta daitezke, uni-tateko edukiak sendotzeko.

– «Lanak egiteko irudiak» atalak bilduta ditu argazkibatzuk «Izaki bizidunak» izenpean. Zer erabilera didak-tiko eman, atalaren argibideetan bertan azaltzen da.

CD--ROMa

Ikasleek izaki bizidunen irudiak ekartzea komeni da, etatreba daitezela izakiok entziklopedietan kokatzen ikas-teko, paperezkoetan zein sarekoetan. Era berean, inte-resgarria da izakiak aztertu eta interpretatzen ikastekoariketak sustatzea, irudiak beste barik pilatzen ibili beha-rrean.

Horrez gainera, benetako landareak edo landare-atalakazter daitezke (orriak, haziak, azalak, sustraiak...). Begiz egi-tea edo, osterantzean, lupa edo mikroskopio bidez azter-tzea proposa daiteke, unitatean 18. orrialdean «Nire gaita-sunak» atalean zehazten den bezala.

Beste baliabide eta material abatzuk

24

Page 25: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

25

Unitatearen eskema

IZAKI BIZIDUNAK

AUTOTROFOA

Sailkapena zelulen arabera,nutrizioaren arabera

Osatzen dituzte

ZELULAK 5 ERREINU

MONEROAK

PROTISTOAK

ONDDOAK

ANIMALIAK

LANDAREAK

NUTRIZIOA

Hiru bizi-funtzio betetzen dituzte

Bi motatakoakizan daitezke

EHUNAK

ORGANOAK

APARATUAKETA SISTEMAK

NUTRIZIOA:autotrofoa.

Honen bidez egiten da

FOTOSINTESIA

Ezaugarri nagusiak

Izaki zelulabakarrak. Zelulak nukleo eta horma zelularrekin.

Atal berdeak izaten dituzte. Mugikortasun urria.

Gehienek sustraia, zurtoina eta orriak dituzte.

Hauek

UGALTZEA: espora edo

hazien bidez.

HARREMANA: mugimendu urriak

argirantz eta uretarantzorientatzeko.

Bizi-funtzio hauek dituzte

Kopuruaren arabera, honelakoak

izan daitezke

ZELULABAKARRAKEDO

ZELULANITZAK

Bildu eta hauekosatzen dituzte

HARREMANAUGALTZEA

HETEROTROFOA

Page 26: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

26

IRAKURGAIA LANTZEN

� Ikasturteko lehen unitate hau eredu-tzat hartuko denez, komeni dagarrantzia ematea hasierako irakur-gaiari. Natura- eta gizarte-zientziakikasteko, dibulgazio-irakurgaienbidez egiten da neurri handian, etaikasleen gozamenerako izan daiteke,baita jakin-mina asetzeko moduaere.

� Beharbada, lehenengo unitateetanozenki irakurri beharko da,ezaugarrinagusiak indartuz, termino zientifi-koak bereiziz, eta taldean aztertuzirakurgaiaren esanahia,hiztegiarekinbatera, are gehiago sakonduz.

� Hortaz, ariketak hasteko, lehenen-goak terminorik zailenak hiztegiarenbidez argitzeko eskatzen du.

� Jarrerari dagokionez, komeni danabarmentzea gizakia Lurrean direnespezieetatik bat dela, eta planetanbarrena sakabanatuta dagoela, etaplaneta bera ustiatzen duela moldae-rari esker, bere adimenari eta jakin-minari esker...

� Azkenik,komeni da lotzea irakurrita-koa eta irudia, garrantzi handia bai-tute irudiek liburu osoan. Izan ere,irudiak zehatz aztertzeak arreta lan-tzeko balio du,bai eta gogoeta eragi-teko ere.

ARIKETEN SOLUZIOAK

Testua dela eta

1 Biodibertsitate: eskualde edo herribatean bizi diren askotariko izakibizidunak, bertan diren askotarikoinguruak … Moldaera: izaki bizidunbatek ingurura eta inguruan gerta-tzen diren aldaketei egokitzeko egi-ten duen prozesua. Espezieak gal-tzea: espezieak erabat desagertzea.

2 Lehenengo izaki bizidunak agertubaino lehen, Lurra sutan zegoen, ezzegoen ur likidorik eta ez zegoenbizirik.

3 Askotariko erantzunak. Ariketahonen bidez, ikasleek ordenanideiak trukatzea lortu nahi da.Ikasleek parte hartu ahala botatzendituzten ideia interesgarriak nabar-mentzea gomendatzen da.

Galderak egiten

1, 2 eta 3 Askotariko erantzunak.

� Atal honetan ageri diren galderenhelburua da norberaren gogoeta era-gitea, eta taldekako eztabaida susta-

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Jakin-mina izatea, izaki bizidunak ezagutu eta aztertzeko.

Ebaluazio-irizpideak

• Kezka agertzen du eta kemena, izaki bizidunak ezagutzeko eta horien bizi-fun-tzioak nola betetzen dituzten jakiteko.

Page 27: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

27

tzea; eta, aldi berean, ikasleek oina-rrizko hiztegi bat jasotzea da asmoa,bai termino orokorrak bai gaiaridagozkion termino zehatzak lan-duta.

� Neska-mutikoek erantzun zuzenaematea baino gehiago, kontua daproblema bat aztertzeko joera hardezatela, «metodo zientifikoari»dagozkion prozeduren bitartez, pro-blema horretaz pentsa dezatela etaerantzun bat eman dezatela, ondo-ren eztabaidatzeko.

� Galderetako batzuek bide emangodiete ikasturtean zehar azaldukodiren eztabaida eta gogoetarako gaiei:planetako izaki bizidunak errespetatubeharra, gizakiek Lurreko ekosiste-mei eragin dietena …

ARIKETA OSAGARRIAK

1 Irudian ageri diren izaki bizidunenartean, bi animalia daude: «armadi-loa» eta «hartz nagia». Bereizi etaazaldu zergatik dituzten izen horiek.

2 Irudian eskeleto- eta dinosauro-eredu batzuk daude. «Dinosauro»hitzak «musker ikaragarria» esannahi du. Ikertu animalia horien gai-nean,eta azaldu zergatik emango zie-ten izen hori.

Soluzioak

1 Hartz nagiak (adar batetik zintzilik)izen hori du astiro mugitzen delako.Armadiloak (beheko irudian), azalgainean dituen plaka gogorrek osa-tutako «armadura» dela-eta hartzendu izen hori.

2 Aspaldi galdutako animalia horiekaurkitu zituztenean, gaur egungomuskerren antza hartu zieten(ornoak, hankak, burua…). Gainera,haina handiak izanik eta horrenitxura arraroa zutenez, ikaragarriakizan behar zutela pentsatu zuten.Hortik, izena.

GAITASUNAK

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

� Hasierako irakurgaiaren bidez garatzen da;hiztegia zabalduta eta biodibertsita-teari eta izaki bizidunen moldaerari buruzko terminoak egoki erabilita.

Arte-kulturarako gaitasuna

� Berori lantzeko,aintzat hartu behar da museoak direla gizaldietan jasotako eza-gutzaren biltoki.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

� «Galderak egiten» ataleko ariketekin garatzen da, izaki bizidunak errespetuzhartzeko jarrerak sustatuz eta gehiegizko ustiaketak dakartzan ondorioak kon-tuan hartuz.

Oharrak

Page 28: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

28

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� «Bizi-funtzioa» kontzeptua agertukoda ziklo osoan,eta abiapuntua izangoda izaki bizidunak eta beraien antola-keta funtzionala aztertzeko. Komenida esanahia ondo ikastea; izaki bizi-dun guztiek, txiki-txikiak izanda ere,hiru funtzio horiek egiten dituzte.

� «Zelula» ideia ere kontzeptu gakoa da.Lehenengoz aurkeztu denez, ondoetorriko da zelula baten oinarrizkoatalak bereiztea eta bakoitza zelandabilen modu errazean azaltzea...Zelula kontzeptua garrantzitsuaizango da aurrerago, neuronak azal-tzen direnean, edota odolak nutrizio-substantziak zeluletaraino eramateneta inguruko hondakin-substantziakbatzen dituela azaltzen denean.

� Oso oinarrizkoa da ikasleek ideia bategin dezaten zein konplexuak direnorganismoak eta nola dauden antola-tuta. Ideiak horiek eta beste batzukoinarrizkoak dira izaki bizidunaksailkatzeari ekiteko.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Eskemak hiru bizi-funtzioak jasobehar ditu, eta izaki bizidunak zelu-lek osatzen dituztela aipatu.

2 Zelulek osatuta dago, eta zelulahoriek ehunak osatzen dituzte. Eraberean, ehunek organoak osatzendituzte, eta horiek, aparatuak eta sis-temak. Aparatu eta sistemen mul-tzoak osatzen du txakurraren orga-nismo osoa.

3 Izaki autotrofoek beren elikagaiaksortzen dituzte ur, lurreko mineraleta gasen bitartez. Izaki heterotro-foek, berriz, beste izaki bizidunbatzuk janda lortzen dituzte elika-gaiak.

4 Askotariko erantzunak. Komeni daerantzunak bizi-funtzioen ildotik joa-tea izaki bizidunen kasuan,eta haiengabeziaren ildotik harriaren kasuan.

Begiratu beharko dira ikasleek egin-dako marrazkiei, eta ikusi zelularenelementuen izenak ondo ipinita dau-den. Ondo etorriko litzateke ikas-leek, atal guztien izenak aipatzeazgainera, nukleoaren funtzioak etamintz zelularrarenak ere aipatzea.

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Azaldu zergatik esaten dugun urdailaorgano bat dela.

2 Eman katu baten bi aparaturen ize-nak,eta aparatu horietako bakoitzekoorgano batena.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Bizi-funtzioak kontzeptua ondo ikastea.

� Izaki bizidunak nutrizio motaren arabera bereizi eta sailkatzea.

� Izaki bizidunen gorputzak antolatzeko modua jakitea:zelulak,ehunak,organoak,aparatuak eta sistemak.Definitu izaki zelulabakarrak eta izaki zelulanitzak.

Ebaluazio-irizpideak

• Badaki bizi-funtzioak izendatu eta definitzen.

• Gai da izaki bizidunak bereizi eta sailkatzeko,egiten duten nutrizioaren arabera.

• Badaki izendatzen animalien gorputzetako ehunak,organoak eta aparatuak,etabaita deskribatzen ere modu errazean horietako bakoitzak duen funtzioa.

• Izaki zelulabakarra eta izaki zelulanitza, kontzeptuak definitzeko gai da,baieta bakoitzaren adibide batzuk emateko ere.

Page 29: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

29

Soluzioak

1 Zenbait ehunek osatuta, funtzio batbetetzen duelako: elikagaiak digeri-tzea.

2 Askotariko erantzunak.Hau,adibidez:

Digestio-aparatua/esofagoa. Iraitz-apa-ratua/giltzurruna…

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Informatu zer zelulak osatzen dutenehun adiposoa eta zer funtzio duten.Gero, esan ugaztunen zer ataletanegoten den ehun adiposoa.

2 Zer substantzia sartzen da zeluletan?Nondik sartzen da?

Soluzioak

1 Ehun adiposoa gantza pilatzen dutenzelulek osatzen dute.Gantza erreser-bako energia-substantziak dira, eta,horrez gainera, isolatzaile termikoada ugaztunen azalerako.Ehun adipo-soa animalia askoren azalaren azpiandago;baita organo batzuen inguruanere: giltzurrunen inguruan, bihotza-ren inguruan...

2 Elikagaiak, oxigenoa eta ura sartzendira. Mintzaren bitartez sartzen da.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 1. ariketa eta zabaltzeko1. ariketa dakartza.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Zelulak» izeneko ariketakedukiak sendotzeko balioko du.

� Ariketak egiteko eskemak.«Zelulak» fitxa inprimagarria ikasleeibanatu ahal zaie sendotzeko ariketagisa.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Izaki bizidunbaten antolaketa» izenekoa dakar,etaosagarri gisa proiekta daiteke, edu-kiak azaldu ondoren.

GAITASUNAK

Hizkuntza komunikaziorako gaitasuna

� 1.,2.eta 4.ariketetan lantzen da, izaki bizidunen ezaugarri orokorrak deskriba-tzeko hiztegi zehatzaren bitartez.

Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa

� Edukiak ikastearekin batera, zenbait kontzeptu jasorik sustatzen da: izaki bizi-dunen garrantziarekin lotutako kontzeptuak jasota, haien aniztasuna, denekdituzten ezaugarri komunak eta hurrengo orrietan sailkapen dikotomikoakzehazteko balioko duten ezaugarriak.

Oharrak

Page 30: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

30

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Bi orrialde hauetan, izaki bizidunensailkapen dikotomikoa ageri da.Gogoratuko dugu sailkapena pro-zesu bat dela (hainbat arlotan ageridena). Prozesu horretan, irizpide etaezaugarri ezagunen arabera zehaz-ten dira antzeko ezaugarriak dituz-ten elementu multzoak.

� Irudiei dagokienez, komeni daaipatzea zein den bertan ageri denanimalien benetako neurria; ani-malia eta landareak izaki zelulani-tzak dira eta, oro har, begi bistandago hori. Bakterio, protozoo etalegamiak izaki mikroskopikoakdira.Algei dagokienez, mikroskopi-koak eta makroskopikoak daude.

� Atlasean, izaki bizidunen laminabatzuk proposatzen dira, informa-zioa osatzeko.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Sailkatzea ezaugarri komunakdituzten elementuen multzoak egi-tea da.

2 a) Landareen erreinua.

b) Moneras, protoctistas, hongos yanimales.Todos menos las plantas.

c) Onddoek materia deskonposa-tzen dute, eta animaliek ez.Gainera, onddoak ehunik gabekoizakiak dira, animaliak ez bezala.

3 Ganba: animaliak.

Lizuna eta txanpinoia: onddoak.

Alga: protistoak.

Intxaurra eta goroldioa: landareak.

Bakterioa: moneroak.

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Zer erreinu osatzen dute nukleorikgabeko izaki zelulabakarrek?

2 Zer da izaki bizidunak sailkatzea?

Soluzioak

1 Moneroen erreinua.

2 Zenbait ezaugarri komun dituztenizaki bizidunak multzotan antola-tzea da.

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Planeta batean dago itsas izaki bat,zelulanitza eta, elikatzeko, substan-tzia mineralak, gasa eta ura hartzendituena, izar baten energiari esker.Zer erreinutako izakia da?

2 Zer erreinutakoak izan daitezkeehunek osatutako izaki bizidunak?

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Izaki bizidunak bereiztea eta erreinutan sailkatzea,bakoitzaren ezaugarrien ara-bera.

Ebaluazio-irizpideak

• Izaki bizidunen bost erreinuen izenak dakizki, bai eta bakoitzaren ezaugarriakazaltzen ere.

• Izaki bizidunak ezaugarri nagusi batzuen arabera sailkatzeko gai da.

Page 31: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

31

Soluzioak1 Izaki autotrofoak dira, zelulanitzak,

landare eta algetatik hurbilekoak.

2 Landareen edo animalien erreinu-koak izan daitezke.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 4. ariketa eta zabal-tzeko 1. ariketa.

� Zientzien lantegia. «Izaki bizidu-nen fitxategia egiten» prozedurazabaltzeko ariketa gisa erabil dai-teke.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Izaki bizidunak sailkatzen»ariketa dakar, edukiak sendotzekobaliagarri.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Izaki bizidunenbost erreinuak» izenekoa proiektadaiteke, edukiak sendotzeko. Eraberean, «Lanak egiteko irudiak» izene-koan «Izaki bizidunak» argazki-bil-duma dator; atal horren sarreran azal-tzen da berori nola erabili.

ATLASA ERABILI

� Atlasean ageri diren fitxak sailkape-nak,azterketak eta deskribapenak egi-teko erabil daitezke.

Soluzioak1 Algak (fucus), onddoak (niskaloa)

eta landareak (goroldioa, haritza,pinua, Sierra Nevadako lilia etatabaiba).

2 Askotariko erantzunak.

GAITASUNAK

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

� Atlaseko orrialdeetan garatzen da, izaki bizidunen deskribapen txikien bitar-tez, ikasitako erreinuetako bakoitzeko izaki bizidunen fitxak eginda, eta bizi-funtzioak nola betetzen dituzten konparatuta.

Ikasten ikasteko gaitasuna

� Bost erreinuen eskemaren tratamenduaren bitartez garatzen da, sailkapen etakonparazioak hobeto egiten eta taula dikotomikoa erabiltzen ikasteko.Horretara, norberak ikasteko duen trebetasuna lantzen da.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

� 3. ariketan lantzen da,norberak modu autonomoan ikasteko gaitasuna landuz,inguruko izaki bizidunak sailkatzeko ezaugarriei erreparatuta.

Oharrak

Page 32: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

32

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Aurretik esan denez, landareak izakiautotrofoak eta zelulanitzak dira; biorrialde hauen helburua da izakihorien antolaketa eta bizi-funtzioakzehaztea.Bestalde,komeni da esateaugalketa sakonago aztertuko delahurrengo ikasturtean.

� Irudietan ehun eta organoak azal-tzen dira; ondo etorriko litzatekeirudi horien azterketa benetakoizakien azterketarekin osatzea:orriak hartu eta alde biak aztertzea,adar eta zurtoinen forma eta egi-tura aztertzea. Ariketa horienbidez, ikasleek elementu, funtzioak-eta aztertzen, deskribatzen, marraz-ten eta izendatzen ikasiko dutehobeto.

� Komeni da argi uztea ez dela egialandareek harreman-funtzio eskasadutela. Izan ere, inguruko estimu-luei (urtaro-aldaketei, hezetasunari,grabitateari, eguzkiari...) erantzu-ten diete, eta horietako askokharreman konplexua izaten dutebeste landare batzuekin, baita ingu-ruko beste izaki bizidun batzuekinere.

� Seguruenik ikastetxeko lorategi edopasabideetan izango dira landareak.Horiexek erabil ditzakezue deskri-bapenak egiteko edota bizi-zikloakbetetzeko nola zaindu behar direnzehazteko.Beste ariketa bat ere egindaiteke: landareok sailkatu etabakoitzaren izena topatu, botanikariburuzko gidaliburu baten bitartez.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Egiaztatu marrazkiotan landarearenatal guztiak bereizi dituztela, izeneta guzti.

2 Sustraiak ura dagoen tokirantz haztendira. Zurtoinek hostoei eusten diete.Hostoek elikagaiak sortzen dituzte.Zurtoinak, hostoak eta adarrak argi-rantz orientatzen dira. Sustraiak lan-darea finkatzen du lurrean.

3 Kloroplastoak hosto eta landareenatal berdeetako zeluletan daudenorganuluak dira. Klorofila daukate,eguzki-argia atzemateko balio duensubstantzia. Organulu horietan egi-ten da fotosintesi edo funtzio kloro-filikoa.

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Zeri erantzuten diete landareek?

2 Zer dira esporak?

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Landareen bizi-funtzio guztien ezaugarriak idaztea, eta bereiztea landarearenzein atalek hartzen duen parte funtzio bakoitzean.

Ebaluazio-irizpideak

• Badaki landare arrunt baten atalak bereizten eta izendatzen, eta badaki noladauden antolatuta landareak.

Page 33: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

33

Soluzioak

1 Batez ere, hezetasunari eta argiari.Baita grabitateari ere.

2 Goroldioek eta iratzeek ugaltzekoerabiltzen dituzten zelula bereziakdira.

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Esan zer diren zuhaitz baten enbo-rra eta adarrak.

2 Esan zer alde dagoen animalia batenzelulen eta landare baten zelulenartean.

Soluzioak

1 Enborra landarearen zurtoina da, etaadarrak enborrak goi eta alboetandituen banaketak dira.

2 Alde nagusia da landareen zelulakhorma zurrun bat inguratuta egotendirela, eta animaliek ez dutela horre-lakorik.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 2. eta 5. ariketak, etazabaltzeko 2. ariketa.

CD-ROMa

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Landareenorganoak» izenekoa dator, eta ikas-gelan erabil daiteke azalpenak ema-teko. «Lanak egiteko irudiak» atalean«Izaki bizidunak» izeneko argazki-bilduma erabil daiteke; nola erabilisarreran dator azalduta.

GAITASUNAK

Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa

� Eduki eta ariketen bidez garatzen da, landareen gainean gehiago jakin eta izakibizidunak errespetatzen ikasten delako, baita ingurua zaintzen ere.

Oharrak

Page 34: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

34

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Nutrizioan, substantziak landareansartzen dira, barruan zehar zirkula-zioan dabiltza, eraldatu egiten dira,landareak erabili egiten ditu, behardituenak gorde eta besteak bota.Prozesu konplexua da;beraz, irudiazbaliatzea komeni da, deskribapenaegiten denean.

� Esperimentu errazak, benetakoakzein irudikatuak eginez gero, kon-tzeptuak hobeto bereganatukodituzte. Adibidez, planteatzea zergertatzen zaion landare bati urikegin ezean, edo lurretik ateraz gero,edo eguzkia kenduz gero...).

� Komeni da argi uztea landareek erearnasa hartzen dutela eta, fotosinte-sia ez bezala, arnasa gau eta egunhartzen dutela. Era berean, komenida argi uztea landareek oxigenoaekoizten dutela oxigeno eta kar-bono dioxido bikotean lehenengoairteten baita garaile. Beraz, landa-reek oxigenoa xurgatzen dutela-koan, landareak dauden gela bateanlo egitea txarra dela ez da egia.

� Ikasleek jakin behar dute landareekelikagaiak eta gainerako izaki bizi-dun gehienen elikagaiak sortzen,ekoizten, dituztela. Horregatik, izakiekoizle deritzegu.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Ikusi eskemak ondo antolatuta etaosatuta dauden, eta aurrez zehaztu-tako moduari jarraitu dioten.

2 Biak dira gezurra.

3 Fotosintesian, argi-fasean, karbonodioxidoa sartzen da hostoan,eta oxi-genoa irteten da.Arnasketan, oxige-noa sartzen da, eta karbono dioxi-doa irteten.

Fotosintesia, aurrera eramatekoeguzki-argia behar delako.

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Esan zer diren estomak eta non dau-den.

2 Zer egiten dute landare baten zelu-lek izerdi landuarekin?

3 Landarearen zein ataletan sortzendira karbono hidratoak?

Soluzioak

1 Hostoen azpialdean dauden zuloakdira, bertatik trukatzen du gasa lan-dareak kanpoaldearekin.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Landareen nutrizio-prozesua ezagutzea eta deskribatzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Ondo deskribatzen du landareek elikagaiak xurgatzeko duten prozesua; foto-sintesia,arnasketa eta hondakin-substantziak kanporatzeko modua,baita landa-reek dauden inguruan gasak nola trukatzen dituzten ere.

Page 35: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

35

2 Izerdi landuarekin zelulek landarea-rentzako elikagai gehiago sortzendituzte.

3 Hostoetan.

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Azaldu zergatik esaten zaion foto-sintesiari funtzio klorofiliko.

2 Zer izen dute hostoen alde biek? Zeraldetan daude estomak?

Soluzioak

1 Klorofila izeneko substantziarenbidez jasotzen duelako landareakeguzki-argia.

2 Azpialdea eta gainaldea dira. Estomakhostoaren azpialdean daude.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 3. ariketa, eta zabaltzeko3. ariketa.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Landareen nutrizioa» ariketadakar, edukiak sendotzeko baliokoa.

� Ariketak egiteko eskemak.«Landareen nutrizio-prozesuak» fitxainprimagarri eta guzti.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean, «Landareennutrizioa» izenekoa dator. Bi orrialdehauek azaltzearekin batera proiektadaiteke ikasgelan.

GAITASUNAK

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

� 1. ariketan garatzen da, landareen nutrizioarekin lotutako prozesu guztiakahoz edo idatziz azalduta, terminologia egokia erabiliz eta sekuentzien orde-nari jarraituz,eta prozesu horrekin lotutako irudi eta eskemak ere egoki inter-pretatuta.

Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa

� 3.eta 4. ariketetan lantzen da, landareek biosferan duten garrantzia nabarmen-duta,animalientzako elikagaiak ekoizten baitituzte eta atmosferako oxigenoarieusten diotelako.

Oharrak

Page 36: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

36

LABURREAN

� Laburpena osatu gabe ematen da,nahita, ikasleek ariketak egin ditza-ten.

– Izan ere, lehenengo ariketa zatibat osatzeko da.

– Horri lotuta beste ariketa batzukere proposa daitezke: eskema osa-tzea edo zabaltzea ere bai, irakas-leak atalari ematen dion garran-tziaren arabera eta ateratzen duendenboraren arabera.

– Edozelan ere, interesgarria litza-teke eskema hainbat modutara ira-kurtzea.

� Gogoratu, baliabideen koadernoak«Ikasitakoa antolatu» fitxa dakarrela,eskema lantzeko.

BESTE PAUSO BAT

� Ariketa honekin ikasleek ulertubehar dute zer izaki bizidunek har-tzen duten parte eguneroko dietandarabiltzaten jatekoen hartzidura-prozesuan. Hori dela eta, ikasleakmotibatuta daudela ikusiz gero,ondoko prozesu horien gaineanegin daiteke berba.

Okintza

� Zereal batzuen irinak, gariarenakedo arrozarenak, esaterako, hartzituegiten dira legamien bidez (ond-doak) karbono hidratoak alkoholeta azido bihurtzen baitituzte.

� Hartzidurek, gainera, gasa sortzendute, karbono dioxidoa, eta gashorren burbuilek zuloak ateratzendizkiote oreari. Hortik datoz ogimamiaren zuloak.

Jogurtak egitea

� Jogurtak lortzen dira bakterioeiesnetan hartzitzen uzten zaienean.

� Bakterio horiek substantzia mikatzasortzen dute, eta substantzia horrekgatzatu egiten du esnea eta jogurtbihurtu.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Erantzunetan, ebaluatuko duguikasleak gai diren lotzeko ondokoprozesuak eta atalak: sustraiak etaxurgatzea, zurtoina eta garraioa,eta orriak eta fotosintesia.

2 Nutrizioa: hazteko eta energia lor-tzeko elikagaiak lortzea da.Harremana: kanpotik estimuluakjaso eta beraiei erantzutea da.Ugaltzea: gurasoen ezaugarri berbe-rak dituzten umeak sortzea da.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasleakikasketan aurrera doazen ebaluatzeko ere.

Ebaluazio-irizpideak

• Garatuta ditu informazioa gogoratu,antolatu eta lotzeko teknikak,baita ikaske-tan aurrera doazen ebaluatzeko ere.

Page 37: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

37

3 Izaki biziduna: hiru bizi-funtziobetetzen dituena da. Zelula: izakibizidun batean bizi-funtzioak bete-tzen dituen ataletako bakoitza.Landarea: izaki bizidun zelulanitzanutrizio autotrofoduna.

4 a) Landareak sortu zuen oxigenoa,fotosintesiaren bitartez. b) Ez, gauezez dago fotosintesirik, argirik ezdagoelako.

5 Zurtoinak eta orriak argirantz orien-tatzen dira.

6 Goroldioa (landareak/autotrofoa), inu-rria (animaliak/heterotrofoa) etaonddo zati bat (perretxikoa), (ond-doak/ heterotrofo deskonposatzai-lea).

7 Landare-zelulak dira, horma zelula-rra eta klorofilaren kolore berdeaageri dira eta.

8 eta 9 Askotariko erantzunak.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.«Ikasitakoa antolatu» atalean,«Laburrean» ataleko eskema beradator azalduta, baina lauki batzukhutsik dituelarik, bertan informa-zioa gehitzeko. Fitxa baliagarria izandaiteke ikasleek unitatearen atalhau landu dezaten.

� Zientzien lantegia. «Zientzienmuseora bisitan» lan-fitxarekinbatera, proposa daiteke, modua iza-nez gero, ikasleak horrelako museobatera joatea. Horretara izaki bizidu-nak ikertzeaz arduratzen den zien-tziaren atalean sakonago lan eginahal izango dute.

GAITASUNAK

Ikasten ikasteko gaitasuna

� 1. eta 2. ariketen bitartez, ikasteko teknikak hobetzeko. Laburpenak egitea,eskemak edo mapa mentalak oso erabilgarriak dira ikasketa prozesuan.

Oharrak

Page 38: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

38

NIRE GAITASUNAK

� Seguruenik, ikasleek esku arteanerabili izan dituzte lehenago erelupak, behaketa zientifikoak egitekoez bada ere. Hasteko, galderen bitar-tez motibatzea litzateke onena,jakin-mina pizteko eta eginkizunzientifikoagoren bat aurrera erama-teko:kasurako, lehen begiratuak osoantzekoak diruditen izaki bizidunakaztertzea (zorri batzuk, inurriak…).

� Oso ariketa deskriptiboa denez,tresnaren bat izanez gero, berorierabiltzea gomendatzen dugu ikas-gelan prest ditugun laginak azter-tzeko. Lupek, eskukoek zein binoku-larrak, objektu opakuak aztertzendituzte. Mikroskopioek, berriz, lagingardenak.

� Zabaltzeko ariketa gisa, azaldu dai-teke badaudela mikroskopio elek-tronikoak ere, gauzak hamar edomila bider handiago ikusteko.

ARIKETEN SOLUZIOAK

Nire gaitasunak

1 Mikroskopioa da indar handienekoa,eta lupa xumeena.

2 Inurria: eskuko lupa. Inurriarenantenak: lupa binokularra.

3 Mikroskopioa.

4 Argazkiko neurria 60 mm da; 1000bider handiagotuta badago, orga-nismo horren benetako neurriaizango da 60/1000,hau da,0,06 mm.

Atzera begira

1 Nekazaritza: landareak lantzea jate-koak lortzeko.Abeltzaintza: anima-liak haztea eta zaintzea produktuaklortzeko (txerriak, oiloak).

2 Askotariko erantzunak.

3 Begiak, belarriak, sudurreko pituita-rioa, mihi gaineko dastamen-papilaketa azala.

4 Bertan bizi diren pertsonak.

5 17 autonomia-erkidego ditu, eta bihiri autonomo.

6 Animalia ornodunek bizkarrezurraeta barruko eskeletoa dute; ornoga-beek, ez.

7 Bideak, etxeak, zubia, hesia, gazte-lua…

8 Hegaztia: hegoak, mokoa…; kaktusa:orriak arantza bihurtuta, zurtoinharagitsuak…

Historiaurrea,Antzinaroa, Erdi Aroa,Aro Modernoa eta Aro Garaikidea.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasleakikasketan aurrera doazen ebaluatzeko ere.

Ebaluazio-irizpideak

• Garatuta ditu informazioa gogoratu,antolatu eta lotzeko teknikak,baita ikaske-tan aurrera doazen ebaluatzeko ere.

Page 39: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

39

GAITASUNAK ERABILTZEKO ARIKETAK

Arterako gaitasuna

1 Udazkena datorrela eta, ikastetxeaneta inguruan dagoen orbela batudezakegu.Horma-irudiak egin dai-tezke orbelarekin; esaterako, lerrohorizontalak, bertikalak edo etzanakeginik, hostoak akuarelatan bustoeta haien aztarnak utzirik…

2 Zuhaitzen azalak kalkatzeko eskatueta egindako lan guztien erakusketaantola daiteke. Kolorea erabiliz.

Matematikarako gaitasuna

1 Zuhaitz baten enborrean hazkundea-ren eraztunei erreparatzea. Eraztunbakoitza, argi-ilun segida batez osatu-rik,urtebete da.

2 Konparatzea, kenketa eta zatiketabidez, ikasleek ezagun dituztenzuhaitz eta animalia batzuen adina.

Gizarte eta herritartasunerako gaitasuna

1 Ikerketak egitea norberaren herriedo auzoan diren gune berdeakerrespetatzeak duen garrantziaz,baita ikastetxeko eta inguruko lan-dare apaingarriak errespetatzeakduen garrantziaz ere.

Landareak bizirik edukitzeko egindaitezkeen gauzen zerrenda egiteaere eska daiteke: landatzea, kima-tzea, ongarria ematea, ura egitea,hostoak biltzea…

2 Eztabaidatzea ikaskideekin landa-reek duten balioaz: apaingarri gisa,ekologikoa, jateko…

3 Zerrenda batean ipintzea etxean etageure inguruan ditugun izaki bizi-dun guztiak. Zehaztea zein erreinu-takoa den bakoitza. Horien ongiza-tea zaintzeko arduraz jokatuta egindaitezkeenak ere zerrenda bateanipintzea.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

1 Ariketa bat ere proposa dezakegu:ikasleek esan dezatela zer egitekoprest dauden izaki bizidunak erres-petatzeko.

2 Ikasgelako zer lekutan ipinikozenuke ernetzen haritzaren hazi bat(ezkurra)? Zer egingo zenuke kimua-rekin?

GAITASUNAK

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

� «Nire gaitasunak» ataleko 1.ariketan lantzen da tresna egokiak aukeratzen jaki-teko gaitasuna; zein den tresna egokia izaki bizidunen sailkapena egiteko, etahaien ezaugarriak identifikatzeko.

Matematikarako gaitasuna

� Gaitasun hori «Nire gaitasunak» ataleko 3. eta 4. ariketetan lantzen da, konpa-ratu egiten baitira zifra batzuk. Hain zuzen, eskuko lupek, lupa binokularreketa mikroskopikoek handiagotutako neurrien zifrak.

«ATZERA BEGIRA» ATALEAN BERRIKUSITAKO EDUKIAK

� Aurreko ikasturtekoari begiratu orokorra egitea.

Page 40: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

Animaliak

Unitate honetan, animaliak aztertzen dira, landareakaztertzean egin den bezala, nutrizio- eta harreman-fun-tzioei erreparatuko zaie; hurrengo ikasturtean ikasiko daugaltze-funtzioa.

Komeni da abiapuntutzat hartzea animaliak izaki zelula-nitz heterotrofoak direla. Beraz, beste landare edo anima-lia batzuetatik jatekoak hartu behar dituztela. Horihorrela izanik, harreman-funtziorako mekanismo bere-ziak eduki behar dituzte: batetik bestera ibiltzeko meka-nismoak edota ihesi ateratzeko, mimetizatzeko edoegoera aldakorretara moldatzeko.

Atala aztertzen hasteko, ornogabeak eta ornodunakzehaztuko dira, eta animaliak horien ezaugarri bateratuakkontuan hartuz sailkatuko dira denak.

Animaliok zer ingurutan bizi diren aztertzea komeni da,baita zer gorpuzkera duten ere. Izan ere ezaugarri horieibegiratuz gero, hobeto ulertuko dugu nolakoak dirennutrizioa, arnasketa, iraizketa...

Oso garrantzizkoa da digestioa, arnasketa, zirkulazioa etairaizketa prozesu bateko atalak direla onartzea.Honelakoa da prozesua: elikagaiak (jatekoak eta oxige-noa) hartu, gorputzean zehar zabaldu eta hondakin-subs-tantziak kanporatzea.

Denborari, dagokionez, aste bian unitate hau lantzeagomendatzen dugu.

Ornogabeen eta ornodunen talde nagusiak.

Animalien digestioan eta arnasketan parte hartzen dutenorganoak eta aparatuak.

Animalien harreman-funtzioan parte hartzen duten orga-noak eta sistemak: organo errezeptoreak, ehunak, orga-noak eta nerbio-sistemak eta muskuluak.

Animalien nutrizio- eta harreman-funtzioekin lotutakoprozesuetan parte hartzen duten organo eta aparatuakbereiztea.

Sarrera

Gutxieneko edukiak

Animalienganako interesa eta bizi-funtzioei buruz aurretikdakitena hartuko da abiapuntutzat sakon aztertzeko.Horretarako, zenbait prozesu bereizi eta irudikatuko diraeskema bidez: adibidez, nola jaten duten animaliek, nola-koa den digestioa, edota nola hartzen duten oxigenoa,arnasa hartzeko.

Animalien bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoakondo ikasten dituztela ziurtatzea, hainbat egitura bereizizeta bakoitza dagokion eginkizunarekin lotuz.

Metodologia

Atlasean hainbat animaliaren laminak ageri dira, fitxa etaguzti. Abiapuntu modura har daitezke, ikasleek aukeratu-tako beste animalia batzuen fitxak egiteko.

Atlasen erabilera

«Baliabide didaktiko interaktiboak» atalean ariketahauek daude bilduta: «Animaliak sailkatzen», «Animaliaornodunen nutrizioa», «Animalia ornogabeen oxigenoahartzeko moduan» eta «Animalien harreman-funtzioa».Unitateko edukiak sendotzeko eta zabaltzeko erabil dai-tezke.

«Ariketak egiteko eskemak» atalean fitxa inprimagarriakdatoz: «Ornogabeen sailkapena», «Ornodunen sailkapena»,«Ornogabe baten anatomia», «Ornodun baten anatomia» eta«Animalien ikerketa». Ikasleek edukiak sendotzeko eta zabal-tzeko erabil ditzakete.

«Irudien bankua» sailak baliabide hauek dakartza:

– «Gardenkiak egiteko irudiak» atalak irudi hauek bilduditu: «Ornogabeen sailkapena», «Ornodunen sailkapena»,«Digestio-aparatuak», «Oxigenoa hartzeko organo motak»,«Neurona baten eskema» eta «Animalien harreman-fun-tzioa». Ikasgelan proiekta daitezke, unitateko edukiaksendotzeko.

– «Lanak egiteko irudiak» atalak bilduta ditu argazkibatzuk «Izaki bizidunak» izenpean. Zer erabilera didak-tiko eman atalaren argibideetan bertan azaltzen da.

CD-ROMa

Animaliei buruzko zabalkunde-liburu ugari daude.Horietako batzuk erabil daitezke informazioa zabal-tzeko animalien gainean, animalien ohituren gai-nean...

Beste baliabide eta material batzuk

«Aniztasunaren tratamendua» atalean, edukiak sendo-tzeko eta zabaltzeko ariketak datoz, baita «Ikasitakoaantolatu» fitxa ere, unitatean amaierako «Laburrean» atala-rekin lantzeko.

«Ebaluazioa» atalean, unitate honetako edukien ebalua-zioa egiteko proba bat proposatzen da.

«Gaitasunak lantzen» atalean, «Probetxuzko bidaia» ari-keta planteatu da.

«Zientzien lantegia» atalak, berriz, bi prozedura hauekdakartza edukiak zabaltzeko: «Izaki bizidunen fitxategiaegiten» eta «Zientzia-museora bisitan».

Baliabideen koadernoa

2

40

Page 41: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

41

Unitatearen eskema

ANIMALIAK

Jatekoak ahoratzea

Jatekoen digestioadigestio-aparatuetan.

Arnasketa arnas aparatu eta organoen

bidez: trakeak,brankiak eta birikak.

Oxigeno, elikagai eta karbono dioxidoaren

zirkulazioa,zirkulazio-aparatuen

bidez.

Hondakin-substantziakiraiztea iraitz-aparatuen

bidez.

NUTRIZIOA

Prozesu hauenbidez

ORNOGABEAK: polipoak, harrak,ekinodermatuak,moluskuak eta artropodoak.

Funtzio hauekbetetzen dituzte

Estimuluak jasotzeazentzumenen

bitartez.

Informazioa hartu eta aginduak ematea

nerbio-sistemen bidez.

hezurrekin osatzendute

ZELULAK, EHUNAK,ORGANOAK, APARATUAK

ETA SISTEMAK

Izaki zelulanitzak dira,atal hauek osatuta.

Prozesu hauen bidez

ORNODUNAK:arrainak, anfibioak,

narrastiak, hegaztiaketa ugaztunak.

HARREMANA

Prozesu hauenbidez

Erantzunak eta mugimenduak efektoreen

bitartez: muskuluak eta beste organo batzuk.

LOKOMOZIO APARATUA

Page 42: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

42

IRAKURGAIA LANTZEN

� Hasteko,nabarmendu daiteke apara-tuak eta organoak daudela gorputzbarruan, bai eta harreman-funtzioaoinarri-oinarrizkoa dela beste bizi-funtzioak betetzeko (nutrizioa etaugaltzea).

� Irakurgaiaren bidez, «ingurura mol-datzea» zer den azaldu daiteke.Hurrengo ikasturtean aztertuko dazehatzago gai hori, orduan landukodira-eta gorputzaren moldaera etajarrera bereziak.

� Testuak bide emango die animalienegitura eta jokaera aztertzen dituz-ten beste testu batzuei ere. Irudiikusgarriak dituzten liburuak erabil-tzea proposa daiteke, ikasleek infor-mazioa bilatu dezaten bertan, etatestuak landu ditzaten, animalienaho, pozoi, tranpa, abiadura eta aba-rrei buruz.

ARIKETEN SOLUZIOAK

Testua dela eta

1 Egindako esaldiak ozen irakurtzekoaginduko diegu, talde-lanean denekparte har dezaten.

2 Harrapariek harrapakinetara haiekigarri barik hurbiltzeko darabiltemekanismoa. Harrapakinek, berriz,harrapariek ikus ez ditzaten dara-bilte.

3 a) Harrapari handiek tamaina, abia-dura eta atzaparrak eta barailak era-biltzen dituzte jatekoak lortzeko.Animalia azkarrek haiek baino mote-lagoak diren harrapariak harrapaditzakete; handiek, indartsuago dire-nez, harrapakin txiki eta mengela-goak harrapa ditzakete.

b) Animalia gehienak ihesi atera-tzen dira babesteko. Batzuek, gai-nera, hori dute babesik garatuena;horregatik, abiadura handia har-tzeko gai den lokomozio-aparatuagaratu dute.

Galderak egiten

1 eta 2 Askotariko erantzunak.

� Aurreko unitatean bezala, ariketahauen bidez oinarrizko lexikoa lan-tzea da helburua, bai ahozkoa baiidatzizkoa, ikasleek ikas dezatenargudioak erabiltzen, inoren iritziakjasotzen, informazioa osatzen...

� Ikusiko denez, atal honetan oso gal-dera irekiak egiten dira. Izan ere,ikasle bakoitzak bere gogoeta egiteaeta taldekako eztabaida bultzatzeada asmoa.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Animaliek bizi-funtzioak betetzeko erabiltzen dituzten organo guztiak aintzathartzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Interesa eta jakin-mina du animalien bizi-funtzioetan parte hartzen duten orga-noen ezaugarriak eta egiturak ezagutzeko.

Page 43: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

43

ARIKETA OSAGARRIAK

1 Ezkutatzeko eta babesteko zer meka-nismo darabilte lurreko barraski-loek?

2 Irudiari begiratuz gero, intsektumakila eta intsektu hosto bat ikusikodituzu. Azaldu nola mimetizatzendiren animalia horiek, eta zer hobaridakarkien horrek.

3 Animalia bat kolore berdekoa bada,zer ingurutan egongo da seguruago?

4 Tigre eta lehoinabarrek oso kolorebitxiak dituzten larruazalean (tigreekmarrak dituzte, eta lehoinabarrekorban antzekoak). Zer on dakarkiehorrek animalioi?

5 Kameleoia narrastia da. Ikertu etaidatzi txosten txiki bat zer moldaeraegiten dituen animalia horrek harra-pakinak, konturatzen ez direla, atze-mateko.

Soluzioak

1 Barraskiloak gauez ibiltzen dira etakolore iluna dute maskorrean, harra-pariek ez ikusteko. Gainera, oskolbarruan sartu daitezke guztiz, etabertan babestu.

2 Intsektu horien forma eta koloreaadartxo batenaren antzekoak(intsektu makilaren kasuan), etaorbelarenaren antzekoa (intsektuhostoaren kasuan). Horrela inork ezdie antzematen.

3 Seguruago egongo dira landare-inguru fresko eta berdean.

4 Bi felidoen kolorea bizileku dutensabanako belartzaren kolorearenantzekoa da. Era horretara errazagohurreratzen zaizkie harrapariei,haiek igarri barik.

5 Kameleoiak bere inguruko kolorea-ren antzekoa du,eta oso astiro mugi-tzen da.Horri esker, inork ez du igar-tzen, ez harrapariek ez harrapa-kinek.Gainera,mihi likatsu luzea du,abiadura bizian intsektuak atzema-teko gai.

GAITASUNAK

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

� «Testua dela eta» ataleko ariketen bidez garatzen da: irakurgaia irakurriz, esal-diak eginez berba zehatzetatik abiatuta, eta hiztegian bilatzeko joera bultza-tuz.

Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa

� «Galderak egiten» ataleko 1. ariketaren bidez lantzen da, gogoeta eragiten bai-tzaie ikasleei animalia-espezieen gainean pentsa dezaten,ezkutatzeko edo ihesegiteko darabiltzaten mekanismoen gainean, eta jatekoak lortzeko moduengainean.

Oharrak

Page 44: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

44

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Bi orrialde hauetan, aurreko unita-tean egin den legez, sailkapen-meto-doari jarraitzen zaio. Ikasleei oharta-raziko diegu animalien sailkapenhoriek bat egiten dutela aurreko uni-tatean azaldutako izaki bizidunensailkapenarekin.

� Animalien edo ornogabeen taldeenfitxak nola egin azaltzea komeni da,informazioa lortu nahi diren helburunagusien arabera antolatuta. Bai etaatlasean datozen itsasoko eta lurrekoornogabeen laminak erabiltzea ere.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Landareak ez bezala, animaliak izakiheterotrofoak dira, zentzumenenorganoak dituzte,eta batetik besteramugi daitezke.

2 Askotariko erantzunak eman dai-tezke,guztira hainbat dira-eta garezu-rrik ez duten animaliak eta garezurradutenak.

3 a) Oskoldunak: molusku asko.

b) Garro pozoitsuak dituztenak: poli-poak eta medusak.

c) Arantzadunak: ekinodermatuak.

d) Hegaz egin dezaketenak: artropo-doak.

4 eta 5 Ariketetan fitxak zelan eginazaldu behar zaie ikasleei. Kasurako,atlasean ageri diren ereduei jarraitzeaproposa daiteke.

6 Sailkapenaren lehenengo mailarairistea baino ez diegu eskatuko.

Hortaz, moluskurik nagusi eta ezagu-nenak gasteropodoak (barraskiloaketa bareak), zefalopodoak (olagarroaketa txibiak) eta bibalbioak (muskui-luak,ostrak,berberetxoak,txirlak…).

Artropodoei dagokienez, hauek be-reizten ditugu: araknidoak (armiarmaeta eskorpioiak), krustazeoak (karra-marro, ganba, lanperna, kukuru-txak…), intsektuak (inurriak, euliak,kakalardo tximeletak…) eta miriapo-doak (ehunzangoak eta milazangoak).

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Animalia ornogabeen bost talderenizena eman.

2 Zein da ekinodermatuen ezaugarrinabarmenena?

Soluzioak

1 Polipoak eta medusak,harrak,ekino-dermatuak, moluskuak eta artropo-doak.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Animalia ornodun eta ornogabeen sailkapena ezagutzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Badaki zein diren ornogabe eta ornodunen taldeak.

• Ondo sailkatzen ditu animaliak, ezaugarri-gako errazen bitartez.

Page 45: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

45

2 Gorputza irtengune eta arantzazbeteriko oskolak babestuta dauka-tela.

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Bilatu hiztegian artropodo hitza, etaidatzi esanahia.

2 Azaldu zergatik den ganba bat orno-gabe artropodoa.

Soluzioak

1 «Artropodo» hitzak esan nahi duhanka artikulatuak dituela.

2 Ganba ornogabea da, ez duelakobarruko eskeletorik,eta artropodoada, hanka artikulatuak eta kanpoal-deko estalki zurruna dituelako.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 1. ariketa eta zabaltzeko1. ariketa.

� Zientzien lantegia. Izaki bizidunenfitxategia egiten» prozedura zabal-tzeko ariketa gisa erabil daiteke.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Izaki bizidunak sailkatzen»ariketa dakar, edukiak sendotzekobaliagarri.

� Ariketak egiteko eskemak.Ornogabeen sailkapena» fitxa inpri-magarria dakar, sendotzeko ariketagisa.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Ornogabeensailkapena» izenekoa proiekta dai-teke, edukiak sendotzeko. Eraberean, «Lanak egiteko irudiak» ize-nekoan «Izaki bizidunak» argazki bil-duma dakar, eta nola erabili ere azal-tzen da.

ATLASA ERABILI

� Ornogabeen lamina horietan anima-lia batzuen fitxak ageri dira. Ere-dutzat har daitezke aldizkarietatiketa Internetetik ateratako animalienbeste argazki batzuen fitxak egiteko.

Soluzioak

1 Ikusi ikasleak gai direla argazkie-tako ornogabeak haien taldeetakoargazkietan sartzeko.

2 Askotariko erantzunak.

GAITASUNAK

Hizkuntza komunikaziorako gaitasuna

� 3. ariketan garatzen da, irudi eta eskemen interpretazioaren bidez.

Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa

� 1.,2.eta 3.ariketetan garatzen da, izaki bizidunen taldeen ezaugarriak bereizitaeta inguruko izakiok sailkatuta.

Ikasten ikasteko gaitasuna

� 4., 5. eta 6. ariketetan garatzen da, informazioa bilatzeko eta fitxa eta eskema-tan antolatzeko estrategiak zehaztuta.

Page 46: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

46

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Modu paraleloan egin daiteke libu-ruko eta atlaseko irudien iruzkina.Komeni da nabarmentzea animalienkonplexutasun-maila ez dela denetanberdina, bai gorpuzkeran bai jarrere-tan desberdinak direla.Konparazioakere egin daitezke.

� Bestalde, animalien fitxak egitenjarraitzea komeni da, era horretarahobeto ulertuko dituzte-eta ikasleekedukiak, eta oinarrizko gaitasunakhobeto landu.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 a) Hegaztiek lumaz estalirik daukategorputza, hanka bi dituzte, etamokoa haginen ordez.

b) Ugaztunek bularra ematen dietekumeei, eta gorputza ilez estalitadaukate.

c) Arrainak eta narrastiak dira.Hegaztiek ere ezkatak dituzte,baina hanketako azalean bainoez.

2 eta 3 Arrainak eta narrastiak dira.Hegaztiek ere ezkatak dituzte, bainahanketako azalean baino ez.

4 Saguzarrak ugaztun hegalariak dira.Aurreko gorputz-adarrak oso alda-tuta dituzte, hatz arteko mintz zaba-lez lotuak. Hegan egiteko moldatutadaude.

Ugaztun horiek gauean dihardute,etagehienek intsektuak jaten dituzte.Zentzumenetan entzumena dutegaratuen,baita harrapakinak eta ozto-poak kokatzeko sistema ere, ekoloka-zio deritzona; gauean ehizan egitekobalio die.

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Idatzi animalia ornodunen bost ani-malia-klaseen izenak.

2 Esan zein diren ornodunen gorputz-adar motak.

Soluzioak

1 Arrainak, anfibioak, narrastiak,hegaztiak eta ugaztunak.

2 Hankak,hegalak,hegoak edo bat ereez (sugeek).

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Esan zer animalia ornodun direnobiparoak, eta zein bibiparoak.

2 Ornodunetako zein taldek hartzendu izena batetik bestera joatekoduten moduagatik?

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Animalia ornodun eta ornogabeen sailkapena ezagutzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Ondo bereizten ditu animalia ornogabe eta ornodunak.

• Badaki animaliak bereizten ezaugarri-gako errazen arabera.

Page 47: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

47

3 Ornodunen zer taldetan ez dagolehorreko espezierik?

Soluzioak

1 Marrazo batzuk eta ia ugaztun guz-tiak dira bibiparoak.

2 Narrastiek.

3 Arrainetan. Denak dira uretakoak.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 1. ariketa eta zabaltzeko1. ariketa.

� Zientzien lantegia. «Izaki bizidu-nen fitxategia egiten» prozedurazabaltzeko ariketa gisa erabil dai-teke.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Animaliak sailkatzen» ariketadakar, edukiak sendotzeko baliaga-rri.

� Ariketak egiteko eskemak.«Ornodunen sailkapena» fitxa inpri-magarria dakar, sendotzeko ariketagisa.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Ornodunensailkapena» izenekoa proiekta dai-teke,edukiak sendotzeko.Era berean,«Lanak egiteko irudiak» izenekoan«Izaki bizidunak» argazki bildumadakar,eta nola erabili ere azaltzen da.

ATLASA ERABILI

� Argazkiotan ornodunen adibideakdaude, ikasitakoa ezaugarrika sendo-tzeko baliagarriak.

Soluzioak

1 Egiaztatu ikasleak gai diren argaz-kiotako ornogabeak dagozkien mul-tzoetan sailkatzeko.

2 Arnasa biriken bidez egiten duteugaztunek, hegaztiek eta narrastiek,brankien bidez arrainek eta anfibiobatzuek, eta azalaren bidez igelarenkasuan.

GAITASUNAK

Hizkuntza komunikaziorako gaitasuna

� 1. ariketan garatzen da, irudiak eta eskemak interpretatuz.

Ikasten ikasteko gaitasuna

� 2., 3. eta 4. ariketetan garatzen da, informazioa bilatzeko eta fitxa eta eskema-tan antolatzeko jarraibideak zehaztuz.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

� 1.,2.,3.eta 4.ariketetan garatzen da,animalia ornodunen ezaugarriak bereiziz,eta animaliok ezaugarri horien arabera sailkatuz.

Oharrak

Page 48: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

48

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Argi utzi behar zaie prozesua den-boran zehar gertatzen den zerbaitdela eta fase batzuk dituela, modukronologikoan ordenatuta. Biorrialde hauetan eta hurrengoan ika-sitakoa giza gorputza aztertzekobalioko diete, laster aztertuko duteeta.

� Lanaren atal bat zuzendu daiteke,edo horma-irudi bat egin; ikasletalde bakoitzak animalia bat auke-ratu dezake, ornoduna zein ornoga-bea, eta berorren inguruan bilduikasitako guztia, sailkapen, kanpokodeskribapen, elikadura mota etaarnasketa moduari buruz.

� Oro har, ingestio, digestio, arnas-keta, zirkulazio eta iraizketarekinloturik dauden organo guztiak era-kuts daitezke.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Prozesuok agertu behar dute, eta,beraiei loturik, zer aparatuk hartzenduten parte bakoitzean: jatekoakahotik hartzea-eta digestio aparatue-tan zehar.Arnasketa arnas aparatuenbidez. Substantzien sakabanaketazirkulazio-aparatuen bidez. Honda-kinak iraiztea iraitz-aparatuen bitar-tez.

2 a) Intsektuak.

b) Arrainak.

c) Hegazti, narrasti eta ugaztunak.

3 Marmokek digestio-barrunbea dau-kate, eta igelek, digestio-hodia.

Polipoak bere garro pozoitsuakdarabiltza, eta hegaztiak, mokoa.

SENDOTZEKO ARIKETAK1 Animalia batek zerbait jan badu, zer

egin du?

2 Esan zer aparatuk dituzten eginki-zun hauek: oxigenoa hartzea, subs-tantziak gorputzean zehar zabaltzea,eta hondakin-substantziak kanpora-tzea.

3 Animalia batek oxigenoa airetik ate-ratzen duela esanez gero, zer arnasorgano izango ditu?

Soluzioak1 Jatekoetatik elikagaiak atera ditu,

eta aprobetxatzen ez diren hondaki-nak kanporatu.

2 Arnas aparatua, zirkulazio-aparatuaeta iraitz-aparatua, hurrenez hurren.

3 Birikak edo trakeak baino ezin diraizan.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak � Animalien nutrizio-funtzioa osatzen duten prozesuak eta prozesuotan parte

hartzen duten aparatuak izendatzea.� Animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen duten organoak

eta aparatuak bereiztea.� Animalien digestio-aparatu eta arnas aparatuen organoak izendatu, bereizi eta

konparatzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Gai da izendatzeko animalien nutrizio funtzioa osatzen duten prozesuak etaprozesuotan parte hartzen duten aparatuak.

• Badaki animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen dutenorganoak eta aparatuak bereizten.

• Gai da animalien digestio-aparatu eta arnas aparatuen organoak izendatu,bereizi eta konparatzeko.

Page 49: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

49

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Uretako animalia batzuek, izurdeakesaterako, biriketatik hartzen dutearnasa, eta buruaren goialdeandituzte arnas zuloak. Saia zaitezazaltzen zergatik dituzten zuloakhor goian.

2 Saiatu deskribatzen nola egitenduten gas-trukea arrainek brankienbidez.

Soluzioak

1 Arnasa hartzeko zuloak buruarengoialdean izanik, izurdeek airea hardezakete burua uretatik erabat aterabehar izan barik. Horrela igeriansegitu dezakete arnasa hartzenduten bitartean.

2 Oxigenoa, uretan disolbaturik,brankia barruan dabilen odoletarapasatzen da, odoletik karbono dio-xidoa irteten da, eta handik uretaradoa.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 2. eta 4. ariketak.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Animalia ornodunen nutri-zioa» eta «Animalia ornogabeak oxi-genoa hartzen» izeneko sailetanariketak datoz. Unitatean landutakoedukiak sendotzeko balioko dute.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Digestio-apara-tuaren motak» eta «Oxigenoa har-tzeko organoak» izeneko irudiakageri dira. Proiektatu egin daitezkeedukiak azaltzerakoan.

GAITASUNAK

Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa

� 1. eta 2. ariketetan lantzen da, animalien nutrizio-prozesuak eta prozesuotanparte hartzen duten aparatuak bereizi eta interpretatuz, eta animalien ezauga-rri anatomiko eta funtzionalak aztertu eta interpretatuz.

Hizkuntza komunikaziorako gaitasuna

� 3. eta 4. ariketetan garatzen da, testuari lotutako irudiak interpretatu eta des-kribatuz.

Oharrak

Page 50: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

50

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK

� Harreman-funtzioan parte hartzenduten organoek (zentzumenen orga-noak, informazioa prozesatzeko sis-temak,organo efektoreak) prozesua-ren eta pertzepzioa –koordinazioa–erreakzioa segidaren ideia ematendigu. Komeni da fase horiek guztiakbereiztea, nerbio-sistemak noladiharduen ikasteko.

� Aurreko unitatean animalien eta lan-dareen zelulak aztertu dira; oraingohonetan neurona deskribatzen da,nerbio-bulkadak jaso eta igortzekoespezializatuta dagoen animalia-zelula gisa definituta.

� Animalien zentzumenak sakonagoaztertzeko saioak ere egin daitezke:katuen edo hontzen gaueko ikus-mena, txakurren usaimen zorrotza,saguzarren belarri fina, intsektuekantenetan duten usaimen ikaraga-rria, erleen eta migrazio-hegaztienorientatzeko sena, eta abar.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Organo errezeptoreek jasotako infor-mazioa hartu eta aginduak bidaltzendizkie efektoreei.

2 Nerbio-sistemak emandako agin-duak betearazten dituzte; horretara,uzkurtu edo lasaitu egiten dira, ani-maliaren mugimenduak egiteko.

3 a) Neuronak nerbio-sistemako zelu-lak dira. Luzangak dira eta adaraskok, dendritek, osatuta gorputzzelularra dute. Baita luzapen batere, axoia, bertatik informazioabidaltzeko.

b) Informazioa jasotzeko, katuekbegiak, belarriak, dastamenarenerrezeptoreak mihian, usaimena-ren errezeptoreak sudur barruan,eta ukimenarenak biboteetan etalarruazal guztian.

4 Ornodun igerilariek (arrainek, izur-deek, baleek) hegalak dituzte.Ornodun korrikalariek (gazelek,kasurako) hankak. Ornodun hegala-riek hegoak dituzte (txolarreek, adi-bidez).

Animalien lokomozio-aparatuarenatal dira.

SENDOTZEKO ARIKETAK

1 Zer organok jasotzen dituzte estimu-luak?

2 Esan zein zentzumen-organok jaso-tzen dituzten soinu-bibrazioak, argiaeta substantziak.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak � Animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen duten organoak

eta aparatuak izendatzea.� Estimulu eta organo errezeptore, terminoak definitzea, eta animalien organo

errezeptore eta efektoreak ezagutzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Gai da animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen duten orga-noak eta aparatuak izendatzeko.

• Badaki estimulu eta organo errezeptore, y terminoak definitzen, eta badakizein diren animalien organo errezeptore eta efektoreak.

Page 51: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

51

3 Gorputzeko zer ataletan dute katuekukimenaren zentzumena?

Soluzioak

1 Zentzumen-organoek.

2 Belarriek, begiek eta usaimen etadastamen errezeptoreek, hurrenezhurren.

3 Larruazalean eta biboteetan.

ZABALTZEKO ARIKETAK

1 Ornodunetan,zentzumenen ia organoguztiak daude zentralizatuta buruan.Zer hobari dakar horrek?

2 Bilatu informazioa, eta esan zer zen-tzumen dituzten garatuen arranoak,txerriak, satorrak eta saguzarrak.

Soluzioak

1 Errezeptoreek jasotako informazioakibilbide laburra du burmuineraino;horri esker, erantzunak azkarragoakdira. Gainera, burua mugikorradenez, animalia horiek zentzumenguztiak gune berberera orientatzendituzte aldi berean.

2 Arranoa: ikusmena. Txerria: usai-mena. Satorra: usaimena eta uki-mena. Saguzarra: entzumena.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 3. eta 5. ariketak, etazabaltzeko 2. ariketa.

CD-ROMa

� Baliabide didaktiko interakti-boak. «Animalien harreman-fun-tzioa» atala dakar, edukiak sendo-tzeko baliagarria.

� Irudien bankua. «Gardenkiak egi-teko irudiak» atalean «Neurona bateneskema» eta «Animalien harreman-funtzioa» izenekoak daude.Ikasgelanproiekta daitezke, edukiak azaltzera-koan.

GAITASUNAK

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

� Orrialde honetako edukietan garatzen da, informazioa aurkezteko testuak etairudiak landuta.

Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa

� 1.ariketatik 5.era garatzen da,animalien harreman-funtzioarekin lotutako kon-tzeptuak jasota, eta horien ezaugarri anatomiko eta funtzionalak aztertuz etainterpretatuz.

Oharrak

Page 52: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

52

LABURREAN

� Laburpenak hainbat modutara irakurdaitezke, ibilbideen arabera, etahedatu egin daitezke apurka-apurka.

� Testuaren eta ariketen bitartez, ari-keta erraza proposa daiteke: laukie-tan «eskegitzea» bakoitzari dagokionorganoa (brankiak, birikak, ner-bioak...) edo ekintza (janariak bila-tzea, jatea, soinu-bibrazioa atzema-tea...).

� Ondorengo saileko lehenengo arike-taren bitartez, eskemaren zati batosatuko da.

� Kasu batzuetan ikus daiteke hitzaedo ekintza eduki bati baino gehia-gori dagokiola; adibidez, «brankiek»zerikusia dute ornodun batzuen etaornogabe batzuen «arnas aparatuare-kin».

� Komeni da gogoratzea baliabideenkoadernoak «Ikasitakoa antolatu»fitxa dakarrela eskema honekinbatera lantzeko.

BESTE PAUSO BAT

� Ariketa hau diseinatuta dago ikas-leek ideia bat egin dezaten zenbatmotatako digestio-aparatu dituztenanimaliek.

� Esaterako, hegaztiak aztertzen dira;berezitasun nabarmenak baitituztebai digestio-hodian bai mokoetan.

� Asmoa da ikasleek uler dezatelaberezitasun horiek animalien mol-daerak direla hegan egiteko eta hain-bat janari lortzeko.

� Horiek guztiak modu interesgarrianlantzeko, ondo legoke zientzia natu-ralen museo batera bisitan joatea,eta,kamera digital baten bidez,dene-tariko mokoak dituzten hegaztienargazkiak egitea. Argazkiotakobatzuk ikasgelako ordenagailuan era-kuts daitezke, edota inprimatu etahorma-irudian eskegi.

ARIKETEN SOLUZIOAK

1 Lotu behar da eskatutako informa-zioa zentzumenen organoak ageridiren laukiarekin.

2 Digestioa: jatekoei organismorakobeharrezkoak diren elikagaiak atera-tzeko prozesua da. Iraizpena: honda-kin-substantziak kanporatzeko pro-zesua. Elikagaiak: izaki bizidunekhazteko, jarduerak erregulatzeko etaenergia lortzeko behar dituztensubstantziak dira. Brankia: uretakoanimalia askoren arnas organoa;ure-tatik oxigenoa ateratzeko darabilte.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak

� Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasitakoa-ren autoebaluaziorako teknikak ere.

Ebaluazio-irizpideak

• Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatuz doa, eta ikasketanaurreratutakoa gero eta errazago ebaluatzen du.

Page 53: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

53

3 Egiaztatu ikasleek adibide egokiakematen dituztela arrain, anfibio,narrasti, hegazti eta ugaztunetan.

4 Unitatean ageri den irudiarekin batetorri beharko du erantzunak.

5 Matxinsaltoa: baraila eta digestio-hodia nutrizioari lotuak. Erlea etaarraina: harreman-funtzioari lotuak.Igela: birikak eta mihia nutrizioarilotuak, eta hankak, harreman-fun-tzioari lotuak.

6 Marrazoa, hontza eta krokodiloa:ornodunak. Olagarroa, ehunzangoaeta anemona: ornogabeak.

7 Ikusi orrialde horretako behealdeanageri den iruzkina.

a) Haginik ez dutenez, harriak irens-ten dituzte jatekoak errazagomamurtzeko.

b) Hegazti harraparien mokoakharrapakinak zarrastatzeko mol-datuta daude.Txolarreen mokoakegokituta daude,intsektuak harra-patu eta haziak hartzeko.

BALIABIDEEN KOADERNOA

� Aniztasunaren tratamendua.«Ikasitakoa antolatu» fitxan, «Labu-rrean» ataleko eskemaren kopia agerida lauki batzuk hutsik, informazioagehitzeko, dituela. Nahi izanez gero,fitxa emango zaie ikasleei, unitatea-ren zati hau landu dezaten.

� Zientzien lantegia. «Zientzienmuseora bisitan» izenburuko proze-dura dator atal honetan.

CD-ROMa

� Ariketak egiteko eskemak.«Ornogabeen anatomia» eta «Orno-dunen anatomia» fitxa inprimaga-rriak datoz sail horretan. Biak ereikasle motibatuenek baliatu ahalizango dituzte unitatean zehar ikasidituzten kontzeptu guztiak erabil-tzeko, baita, beste iturri batzuenbitartez, informazioa lortu eta kon-tzeptuok zabaltzeko.

GAITASUNAK

Ikasten ikasteko gaitasuna

� 1.eta 3.ariketen bidez garatzen da, ikasteko teknikak hobetuz:hala nola, labur-penak, eskemak edota mapa mentalak eginez, oso erabilgarriak izaten dira-etaikasketen arlo honetan.

Oharrak

Page 54: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

54

NIRE GAITASUNAK

� Aurreko ariketetan animaliak aztertueta deskribatzeko jarraibideak azalduizan dira. Beharbada, orain da uneafitxa osatuagoak egin ditzaten eska-tzeko,datu hauek gehituz,esaterako:izen arrunta, izen zientifikoa, zer tal-detakoa den, elikadura mota, ugaltzemota, bizilekua… baliabideen koa-dernoko «Zientzien lantegia» atalarenbarruan, «Izaki bizidunen fitxa egi-ten» ariketan azaldutako prozedurarijarrai diezaiokete.

� Bizitza osoa zenbait animalia iker-tzen eman duten pertsonetan, zen-bait liburu idatzi dituzten horietan,arreta jartzeko unea ere izan daiteke:Jane Goodall, Diane Fossey, DavidAttenbo-rough… Haien biografiaedo haien testuren bat irakurtzeaona izan daiteke mundu zientifikoaaintzat hartzeko.

ARIKETEN SOLUZIOAK

Nire gaitasunak

1 Luzia zoologoa da.

2 Behatzea – Oharrak hartzea –Ondorioak ateratzea – Txostenakegitea.

3 Lehenengo zutabea: inguru natura-lean. Besteak beste, tresna hauekdarabiltza: prismatikoak, argazki etabideo kamerak, eta irrati-transmiso-reak. Horrela, honako hau ikertukodu: desplazamenduak, ohiturak…Bigarren zutabea: Laborategian.Besteak beste, tresna hauek darabil-tza:mikroskopioak, lupak,X izpiak...Horrela, honako hau ikertuko du:anatomia, funtzioak, zelulak…

Atzera begira

1 Izaki zelulabakarra zelula batek osa-tzen du,eta zelulanitza,zelula askok.

2 Nukleoak.

3 Monero, protisto (algak) eta landa-reetan.

4 a) Estomak. b) Urak eta substantziamineralek. Karbono hidratoek etaurak c) Klorofila. Eguzki-argia atze-matea, fotosintesia egiteko.

5 a) Sustraiak, zurtoinak, hostoak etaloreak. b) Sustraiek lurzoruan finka-tzen dute landarea,eta ura xurgatzendute. Zurtoinek hostoei eustendiete, eta zurtoinetik zehar dabilizerdia. Hostoek fotosintesia egitendute.

6 1. Horma zelularra. 2. Nukleoa. 3. Zi-toplasma. Landare-zelula da, hormazelularra eta kloroplastoak ditu eta.

HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Helburuak � Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasitakoa-

ren autoebaluaziorako teknikak ere.

Ebaluazio-irizpideak

• Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzen daki, baita ikasi-takoaren autoebaluaziorako teknikak ere.

Page 55: Ingurune 5 (Proposamen Didaktikoa)

55

7 Elikagaiak sortzea karbono dioxidoeta uretatik, eguzki-energia baliatuz.

8 Goroldioak: landareak. Perretxikoa:onddoak.

GAITASUNAK ERABILTZEKO ARIKETAK

Hizkuntzarako gaitasuna

1 Podo atzizkia (hanka edo oina) hitzaskotan ageri da. Ikasleei eskatukodiegu begira ditzatela hiztegi etaentziklopedietan termino hauek etaantzekoak: miriapodo, hexapodo,artropodo, apodo edo gasteropodo.

2 Animalien mugimenduak adieraz-teko aditzekin ere zerrenda bat pres-tatu dezakegu: hegaz egin, planeatu,arineketan egin, jauzi egin, ibili, goraegin, narras ibili, igeri egiten, trostanibili edo lauhazka ibili (baita aurretikaipatutako beste batzuk ere).

Matematikarako gaitasuna

1 Animalia baten organoak zenbatzea;adibidez, katua: bi begi, bi belarri, bibirika, bi giltzurrun, bihotza, garuna,urdaila…

Ariketa honen asmoa ez da zerrendazehatz bat egitea hezur, muskulu etaguruin kopurua ipinita; asmoa daikasleak konturatu daitezen zeinkonplexuak diren izaki bizidunak.

Arte eta kulturarako gaitasuna

1 Pertsonek animalia asko miretsi izandituzte (arranoa, lehoia, txakurra,izurdea…). Batzuk gure hirietakoeskultura eta eraikinetan ageri dira,gainera. Animalien zer ezaugarrihobesten ditugu?

2 Beste animalia batzuk, berriz, mada-rikatutzat hartu izan dira, izua eragi-ten digutelako edo (sugea, otsoa,marrazoa, armiarmak…). Zerrendabat egitea eska diezaiekegu ikasleei.Zeren beldur gara kasu bakoitzean?Benetan dira arriskutsuak?

3 Era berean, itaundu dezakegu zeranimalia ageri diren, esaterako,zodiakoan edota txinatarren egute-gian, eta nola irudikatu diren horie-tan denboran zehar.

CD-ROMa

� Ariketak egiteko eskemak. Atalhonetan «Nire gaitasunak» sailekoeskemaren kopia bat ageri da, erra-zago egiteko.

GAITASUNAKNorberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna � Ikasle bakoitzak txostenak egiteko behar diren urratsak ikasiz lantzen da.

Matematikarako gaitasuna� Animalien organoak zenbatuz garatzen da.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna� Bizitzarekiko jarrera errespetuzkoak sustatuz garatzen da.

Arte eta kulturarako gaitasuna� Animalien irudiak hainbaten identifikatuz garatzen da: hiriko eskulturetan,

zodiakoko zeinuetan, txinatarren egutegian...

«ATZERA BEGIRA» ATALEAN BERRIKUSITAKO EDUKIAK� Izaki bizidunak.� Zelula.� Landareen forma eta funtzioa.