II - Euskaltzaindia · Mendaur Tomo II.fh9 16/3/06 13:52 Pagina 1 Compuesta C M Y CM MY CY CMY K...

Mendaur Tomo II.fh9 16/3/06 13:52 Pagina 1

Compuesta

C M Y CM MY CY CMY K

Colección MENDAUR bilduma

Bazt

ango

Min

tzoa

: gra

mat

ika

eta

hizt

egia

Pello

Sal

abur

uM

aite

Lak

ar (

lag.

)

II

Baztango Mintzoa:gramatika eta hiztegia

Pello SalaburuMaite Lakar (lag.)

II

ColecciónMENDAURbilduma

ISBN 84-95438-25-9

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:58 Página 1

Colección MENDAUR bilduma

II

Baztango Mintzoa:gramatika eta hiztegia

Pello SalaburuMaite Lakar (lag.)

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:58 Página III

Liburuaren izenburua: Baztango Mintzoa: gramatika eta hiztegia

Liburuaren egilea: Pello Salaburu Etxeberria

Laguntzailea: Maite Lakar Iraizoz

© Nafarroako Gobernua. Hezkuntza Departamentua© Euskaltzaindia / R.A.L.V.

Taiuketa eta moldaketa: Euskaltzaindia / R.A.L.V.Plaza Barria, 15. 48005 BILBO

Diseño/Azala: Iñaki Cabodevilla / CAB

Preinpresioa: mccgraphics

Inprimategia: mccgraphics. Planta Elkar

ISBN: 84-95438-25-9

Legezko Gordailua: BI-2894-05

Nafarroako Gobernua.Hezkuntza Departamentua

Sustatzaileak eta banatzaileak:

Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa(Komunikazio Zuzendaritza Nagusia-Gobernuaren bozeramailea)Navas de Tolosa kalea, 2131002 IRUÑATf.: 848427121Faxa: [email protected]/publicaciones

****

Euskaltzaindia / R.A.L.V.Plaza Barria, 1548005 BILBOTel.: 94 415 81 55Faxa: 94 415 81 [email protected]

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:58 Página IV

zikiro beltza ona duk bañaobea buztan zuria

dantzan ikasi nai duen orreknere oñetara begira.

Zertan ari aiz bakar dantzatzenagertuz gorputz erdia,

su ilun orrek argitzen badikageriko aiz guzia

(Baztango dantza baten letra)

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:58 Página V

Baztango euskaldunei

euskaldun: ‘euskaraz dakiena, euskaraz mintzo dena’ (I. Sarasola: Euskal hiztegia)

Jesus Mari Makazaga, Lourdes Oñederra, Paskual Rekalde, Ibon Sarasola, Itziar Sarriaeta Josu Zabaleta: esker mila.

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:59 Página VI

VII

AURKIBIDEA

1. KAPITULUA: HIZKUNTZAK, MINTZOAK ETA GRAMATIKAK . . . 1

1.1. Baztan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.2. Hizkuntzen eta mintzoen gramatikak zer diren . . . . . . . . . . . 6

1.3. Baztango mintzoa eta euskalkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2. KAPITULUA: FONETIKA ETA FONOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2.1. Fonetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.1.1. Bokalen sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312.1.2. Kontsonanteen sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.1.3. Nola egituratzen diren soinuak hitzak sortzeko orduan . . 38

2.1.3.1. Bokalak nonahi agertzen ahal dira . . . . . . . . . 392.1.3.2. Kontsonanteen debeku batzuk . . . . . . . . . . . . 39

2.2. Fonologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

2.2.1 Sudurkarien eraketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422.2.2. Igurzketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422.2.3. Sei arau nagusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442.2.4. Asimilazioa eta disimilazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452.2.5. Bustidura arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.2.5.1. Bustidura automatikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502.2.5.2. Bustidura adierazkorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

2.3. Testu argigarri batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

3. KAPITULUA: MORFOLOGIA (DEKLINABIDEA) . . . . . . . . . . . . . 61

3.0. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:59 Página VII

VIII

3.1. Galdetzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

3.2. Pertsona izenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

3.3. Leku izenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

3.4. Izenordainak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

3.5. Erakusleak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3.6. Izen arruntak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

3.7. Bertze aldaera batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

3.8. Ohar batzuk deklinabideaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

3.8.1. Galdetzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763.8.2. Bizidunak eta bizigabeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773.8.3. Mugatua eta mugagabea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773.8.4. Izenordainak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.8.5. ...buruz postposizioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.8.6. -ikan akabaila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.8.7. Aditz izena eta osagarri zuzena genitiboan . . . . . . . . . 82

4. KAPITULUA: MORFOLOGIA (ADITZA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

4.0. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

4.1. Eztabadako adizkien morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

4.1.1. NOR saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 914.1.2. NOR-NORI saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 964.1.3. NOR-NORK saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 994.1.4. NOR-NORI-NORK saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . 107

4.2. Hiketako adizki alokutiboen morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . 114

4.2.1. NOR saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.2.2. NOR-NORI saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.2.3. NOR-NORK saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1174.2.4. NOR-NORI-NORK saileko adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . 120

4.3. Adizki trinkoen morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

4.3.1. Egon aditza (eztabada) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:59 Página VIII

IX

4.3.2. Egon aditza (alokutiboa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1264.3.3. Joan aditza (eztabada) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1264.3.4. Joan aditza (alokutiboa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1274.3.5. Ibili aditza (eztabada) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1274.3.6. Ibili aditza (alokutiboa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1284.3.7. Eman (=eraman) aditza (eztabada) . . . . . . . . . . . . . . . . 1284.3.8. Eman (=eraman) aditza (alokutiboa) . . . . . . . . . . . . . . 1294.3.9. Jakin aditza (eztabada) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1294.3.10. Jakin aditza (alokutiboa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1304.3.11. Eduki aditza (eztabada) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1314.3.12. Eduki aditza (alokutiboa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1314.3.13. Ibili (=erabili) aditza (eztabada) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1324.3.14. Ibili (=erabili) aditza (alokutiboa) . . . . . . . . . . . . . . . . 132

4.4. Bertze adizki batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

5. KAPITULUA: SINTAXIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

5.1. Perpaus bakunari buruzko ohar batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

5.1.1. Galdegaiaren inguruan ohar bat . . . . . . . . . . . . . . . . . 1365.1.2. Izan eta behar izan aditzen inguruan sortutako

perifrasiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395.1.3. Behar izan-en aditz laguntzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . 1405.1.4. Maiztasuna adierazteko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1415.1.5. Ahal partikula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425.1.6. Jakinki, izaki eta holakoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1435.1.7. Bertze baliabide estilistiko bat: hartuko dugu bai, hartuko

dugunez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1455.1.8. Egitura pasiboak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1465.1.9. Zehar objektua eta aditza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

5.2. Perpausak testuan: lokailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

5.3. Perpaus elkartu juntatuak: juntagailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

5.4. Mendeko perpaus elkartuak: menderagailuak . . . . . . . . . . . . . 153

5.4.1. Perpaus osagarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1545.4.2. Perpaus erlatiboak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:59 Página IX

X

5.4.3. Konparazio perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1695.4.4. Ondoriozko perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1725.4.5. Baldintza perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1735.4.6. Denborazko perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1785.4.7. Helburuzko perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1845.4.8. Kausazko perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1865.4.9. Kontzesio perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1935.4.10. Moduzko perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

6. KAPITULUA: TESTU BILDUMA (ESKRIBITUAK ETA AHOZKOAK) . . 199

6.0. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

6.1. Baztango mintzoan idatzitako testuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Lehenbiziko testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Bigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206Hirugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Laugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Bosgarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Seigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Zazpigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Zortzigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Bederatzigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214Hamargarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Hamaikagarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Hamabigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Hamahirugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220Hamalaugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222Hamabosgarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Hamaseigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Hamazazpigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227Hemezortzigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Hemeritzagarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Hogeigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Hogeita batgarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239Hogeita bigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244Hogeita hirugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Hogeita laugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:59 Página X

XI

6.2. Baztango testu batzuk, bertze mintzo batean eskribituak . . . . 250

Lehenbiziko testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250Bigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251Hirugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Laugarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254Bosgarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255Seigarren testua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

6.3. Azken oharra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

7. KAPITULUA: HIZTEGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:59 Página XI

Baztango Mintzoa 13/3/06 18:59 Página XII

1. KAPITULUA

HIZKUNTZAK, MINTZOAK ETA GRAMATIKAK


3

1. KAPITULUAHIZKUNTZAK, MINTZOAK ETA GRAMATIKAK

1.1 BaztanBaztango Harana (bere erdal izen ofizialean “Noble Valle y Universidad

del Baztan”) Nafarroako Ipar Mendebaleko udalerri eta ibarra da,Nafarroako handiena. Udalerri bakarra izanik ere, 15 herri bereizten ahaldira, lau kuarteletan bilduak eta, bat bertzearekin, 200/500 metro ingurukogaraieran kokatuak dira. Iparraldean muga egiten du Zugarramurdi,Urdazubi (berez, bi herri hauek Baztango lurrek inguraturik dira), Sara,Senpere, Ainhoa, Ezpeleta eta Itsasoko herriekin. Ekialdean ditu Bidarrai,Baigorri, Banka eta Aldude. Mendebalean Etxalar, Bertizarana etaDonamaria, eta Hegoaldean Ultzama, Lantz, Anue, Esteribar eta Erroibar.Denetara, 373 km kuadro, eta urteen joan-etorriarekin gero eta biztanlegutiago ditu: XVIII. mendean 7.500 inguru biztanle zituen. Geroztik, kopu-ru horrek goiti egin zuen pittaka-pittaka 1940. urtean erpina jo arte, urtehorretan ailegatu baitzen 10.326 biztanle izatera. Eta berehala hasi zengainbehera, 2003. urtean 7.746 biztanle baizik ez baitzuen, 40 urte lehena-go baino %16,81 gutiago.

Hizkuntzari dagokionez, euskarak, batez ere herri ttipienetan, bizirikiraun du. Elizondon ere biztanle gehienak euskaldunak izan dira beti, nahizkarriketan gutiago aditzen zen hizkera hau. Jakina: azken berrogei urteetangertatu den bizimoduaren aldaketak berarekin batera ekarri du, EuskalHerriko bertze aunitz tokitan bezala, erdara indartzea, alde batetik.Bertzetik, euskarak berak ere belaunaldi berrietan goiti egin badu, eta inoizere ibilia izan ez den tokietan aurpegia erakusteko gai izan bada (hezkun-tzan, hedabideetan, administrazioan…), batasunera jo du, berdintze aldera,hola, bertze tokietan egiten den mintzoarekin.


4

BAZTANGO MINTZOA: GRAMATIKA ETA HIZTEGIA

Udalerri bakarra da, erran bezala: Baztan. Baina 15 herri. Honek halakoadministrazio berezia erakusten du. Historian zehar, Baztanek herri-lurrakizan ditu (“komunalak” deituak), eta lur horien ardura Junta baten eskuegon izan da. Junta hori herrietan aukeratutako alkateek eta kuarteletakoordezkariek osatzen zuten. Baziren, jakina, herri-lur horiekin batera, fami-liek beretzat zituzten jabego pribatuko lurrak ere, baina, erran bezala, lurgehienak komunalak ziren, denenak, eta lurren ardura eta zaintza arauberezi batzuek, Juntak onartuak, arautzen zituzten. Gaur egun ere, lurgehienak (%60tik goiti) herri-lurrak dira.

Administrazio historiko honen gainean ezarri zen gaur ezagutzen dugunudaletako administrazioa, Frantziako iraultzaren eraginez. Eta horrenondorioa da eskualde administrazioaren egitura bitarikoa izatea: gainera-ko toki guztietan bezala, udal hauteskundeak deitzen direnean Ballekozinegotziak aukeratzen dira, 13 denetara, eta hauen artean hautatzen daBalleko alkatea, bertze tokietan bezala. Honek osatzen du udal adminis-trazioa.

Baina bertzetik, historian zehar beti egin izan den gisan, herriek ereberen alkateak hautatzen dituzte, denetara 15 alkate: hala deitzen dira,“alkate”, baina ez dira lege orokorraren pareko alkateak, aski erantzukizunmugatua baitute. Haraneko herriak lau kuarteletan banatuak direnez gero,kuartel bakoitzeko herrietako alkateek kuartel horren ordezkaria hautatzendute, denetara 4 ordezkari. Hautaketa hauek guztiak (alkateena eta kuarte-letako ordezkariena) bi urtean behin egiten dira, Eguberrietan.

Bada, Balleko alkateak, zinegotziek, herrietako alkateek eta kuarteletakoordezkariek osatzen dute Balleko Junta: paperean, Junta honi dagokio era-bakiak hartzea komunalei buruz, eta horretarako elkartzen da urtean bialdiz gutienez, baina praktikan, bistan denez, eguneroko aginteak (hau da,Balleko alkateak eta zinegotziek) hartzen dituzte funtsezko erabaki guziak.Baina egia da administrazioa bitarikoa dela, udal administrazioa (Udala) etakomunaletako administrazioa (Junta) nahasian ageri baitira.

Baztanek duen sarrera naturala Bidasoa errekarena da, mendebaletik eto-rriz. Handik sartuz gero, Oronoztik, errekaz erreka segitzen duzu goiti,eskuin aldean utziz goitiago dauden herriak (Aniz, Berroeta, Ziga,Almandoz), denak Belateko mendiaren maldetara beha, eta beheitiko parte-ko herriak (Arraioz, Irurita, Gartzain) gurutzatu ondoan, haran erdirainoailegatzen zara: Lekaroz, Elizondo eta Elbete. Zati horretan, Oronoztik hasi-ta, Baztan izena du Bidasoa ibaiak. Elbeten zabaltzen da harana eta zirkuhandi eta zabal batera ailegatzen zara: han daude Azpilkueta, Arizkun,


5

1. HIZKUNTZAK, MINTZOAK ETA GRAMATIKAK

Amaiur eta Erratzu, hesi naturalez inguraturik: Otsondoko lepoa,Zugarramurdi eta Urdazubi alderat pasatzeko; Gorramendi (1.081 m),Izpegi, Auza (1.306 m) eta Berdaritz mendiek, bertzetik, Iparraldean daudenherrietara pasatzea trabatzen dutenak. Gibelean gelditzen da Saioa, inguruhartako mendirik garaiena (1.418 m).

Eta nola kuartelak aipatu ditugun, erran beharra da kuartel hauek erezuzenean daudela geografiarekin lotuak (eta, ikusiko dugunez, mintzoenaldaerekin ere):

Erberea: Basaburua:- Oronoz - Almandoz- Arraioz - Aniz- Irurita - Berroeta- Gartzain - Ziga

Elizondo: Baztangoiza:- Lekaroz - Azpilkueta- Elizondo - Arizkun- Elbete - Erratzu

- Amaiur

Baztango herriak direla eta, erran dezagun, historian zehar, AmaiurBaztangoa izan zela 1665eraino, Zugarramurdi eta Urdazubi ere Baztangoegiten zirela, lehenbizikoa 1667raino eta bigarrena 1774raino. 1969an eginzen Amaiur berriz ere Baztango, baina Zugarramurdi eta Urdazubi beregai-nak dira gaur egun.

Baztango mintzoak nahiko batasun handia du 15 herrietan, eta lapurte-raren eta nafarreraren arteko zubitzat har daiteke, baina badira desberdin-tasun batzuk ere herrien artean:

• Batetik, Oronozko hizkerak ahaire handia du Bertizarana etaMalerrekako mintzoarekin, eta, Bidasoako gainerako herriekin(Bortziriekin batez ere).

• Bertzetik, Basaburuko eta Oronozko hizkerak baditu berezitasun batzuk,Baztango herrien artean han bakarrik aurkitzen direnak etaNafarroako hizkerarekin lotzen dutenak. Erraten ahal da Arraioz delatartean dagoen herria, mintzatzeko moduari behatzen baldin badiogu.


6


• Lekarozen beti izan da deigarria tratamenduen kontua: hika egiteakaunitzez ere presentzia handiagoa du, eta izan du aspalditik, herrihorretan, Baztango bertze herrietan baino.

• Erran dezagun, azkenekoz, Baztango mintzoaren eta Zugarramurdi-Urdazubin egiten denaren artean ere desberdintasunak ez direla hainhandiak, diferentziarik nabarmenenak (hiztegiko kontu batzuk, auni-tzetan frantsesaren edo espainieraren eraginen ondorio, kenduta)fonologia mailakoak baitira.

1.2 Hizkuntzen eta mintzoen gramatikak zer direnKanpotik behatuta, batek pentsatzen ahal du hizkuntza baten, euskalki

edo mintzo baten gramatika eskribitzea ez dela hain gauza zaila. Azkenbatean, aski da, eta ez da bertzerik behar, ikustea nola hitz egiten duteningurukoek, ohartu ongi horretaz, eta haiek diotena paperera eraman.

Gauzak, ordea, ez dira hain errazak. Eta ez dira hain errazak ez baituguharrapatuko inon ere bi hiztun modu berean mintzo direnak. Aski gauzajakina da hau hizkuntzalarien artean: beti badira, nahiz hizkuntza bereanmintzo garela erran, eta hizketa modu bakarra ibiltzen dugula pentsatu,halako ñabardura batzuk hiztun bat eta ondoko etxean bizi den bertze nor-bait bereizteko gai direnak. Ez hori bakarrik: guk geronek ere, gure arteansolasean ari garelarik ohartu gabe aldatzen dugu hizkera eta bat-batean,pentsatu gabe, sartzen ditugu aski modu erraz eta naturalean erratekomodu berriak, guretako berriak direnak erran nahi dugu, une horretan ibiltzenbaititugu lehenbiziko aldiz. Zer pentsatu halako makina batean jarrikobagenitu mahai gainean orain dela hogei urte izaten genituen elkarrizketaketa orain ibiltzen ditugunak. Idurituko zaigu berdin-berdin mintzo garelaorain, lehenago bezala, baina hori ez da joan pasatzen ere egia.

Orduan, nola eskribitzen ahal da gramatika bat, ez bada modurik jakite-ko zein diren elkarren artean entenditzeko ibiltzen dugun mintzo horrenfuntsezko ezaugarriak?

Hor dago kontua, bada!Erran dezagun, hasteko, eta desberdintasun horiek hor baldin badira ere,

aise handiagoak direla gure artean ditugun antzekotasunak, desberdintasu-nak baino. Hau ADNren kontua bezalatsukoa da: kukusoak eta pertsonak,itxuraz segurik, aski diferenteak gara, baina ADNaren kontuekin hasiz gero,ematen du desberdintasun horiek urratu egiten direla. Herri bateko hiztu-nen mintzoaren ADN hori da, orduan, bilatu eta harrapatu behar dena.


7


Hemen Baztango mintzoak duen gramatika deskribatu nahi dugu, etahango elea nolakoa den argitu, batez ere kanpotik begira dagoen batenikuspuntutik. Baina, Baztango kontuez ari garela, zehaztu beharko da zeinden ispilua, nolako hiztunen gramatika nahi dugun aztertu, zeren segurbaikara Erratzuko aitona batek (aitona eta aitatxi ez dira berdinakBaztanen) eta Oronozko zazpi urteko neskatxa batek, nahiz biak Baztanenbizi eta, ustez bederen, biek mintzo berekoak izan, praktikan desberdinta-sun handiak dituztela. Batetik, belaunaldien arteko desberdintasunak bai-taude (amatxi eta bere ilobaren arteko desberdintasunak, konparazione),bertzetik herrien arteko desberdintasunak. Beti gertatu zait deigarri, ttallanintzenean, nire lehengusu-lehengusinekin mintzo nintzelarik, nola ziotenhaiek “ikusi” nik beti “kusi” erraten nuen tokian. Alta, bien amak ahizpakizaki, baina batek “purdi” erran behar eta bertzeak “ipurdi”, lau kilometro-ko distantzia ttipian. Baztangoizean ‘lano’ erraten dute gehienek, bainaElizondon ‘laño’ aditzen da aunitzetan. D. Intzak (1922) aspaldi errana zuenhau: “Ba-dira, ba, Baztan’en onelako berextasun ikusgarriak Baztan Bas.’tikBaztan Goiza’ra, baño [...] ta askotan berdin-berdiñak dira”

Gramatika honek Baztangoiza aldera joko du (Amaiur, Azpilkueta,Arizkun, Erratzu…), izkina horietan egiten den mintzora, eta oraingo mintzo-ra baino gehiago orain dela urte batzuk egiten zen elera, oraingoak galdubaititu ordukoak zituen zenbait ezaugarri eta gero eta antz handiagoa baitu“batua” deitzen dugun horrekin, normala dena bertze aldetik: inor ere ez daestutu behar kontu horrekin. Zergatik? Hemen nabarmendu nahi baititugubereziki hango mintzoaren berezitasunak, berezitasunik ez izatekotan ezbaita inolako gramatikarik egin behar, hau baino hobeak eginak dira dago-eneko.

Baztangoiza aipatzen dugula, zernahi den ere, horrek ez du erran nahiIrurita atzentzen dugula, edo Arraiozen egiten dena ez dugula batere gogo-ko: ez, kontua ez da hori, herri horien erreferentziak ere bilduko baititugubeharrezko denean. Azkenean, errana da, desberdintasunak ere ez baitirahain handiak.

Aunitz aldatu da hango hizkera azken urteotan. Hizkera guziek, hizkuntzaguzietan, aldatzeko joera dute. Hobeki erran: aldatzeko joera batetik bai,baina aldi berean bada halako joera bat mintzo eredua bere horretan, alda-tu gabe, atxikitzeko. Denek dugu gure baitan dugun hizkuntza aldatzekojoera, baina aldi berean bere horretan uztekoa ere. Baina Baztanen kasuan,aldatzeko joerak indar handiagoa erakusten du. Zergatik? Arrazoi bat bainogehiago dago, baina badira bi, gure ustez, funtsezkoak direnak:


8


• Baztanen, Euskal Herriko bertze hainbertze tokitan bezala, gizarte alda-keta handia gertatu da azken urteetan, eta egitura aldatu da, neurrihandi batean, egoera ekonomikoak hala bortxatu duelako. Gizartealdaketek berarekin joaten dute hizkuntza aldaketa bat, historiak bera-rekin hizkuntza zati bat. Aldatze hauen eraginez, lehen gertatzen zirenharreman handiak Iparraldeko inguruko herriekin pixkana hautsizjoan dira, harreman haiek nekazalgoan oinarritzen baitziren, bainagaur egun, bai alde batean bai bertzean, gero eta nekazari gutiagobaita. Lehenago arrunta zen baztandarra Iparraldera beha egotea,baina gaur arruntagoa da Iruñera edo Donostia aldera gehiago behatzea.Horrek badu, bistan da, eragina hizkeran ere, eta hiztun komunitateberria sortzen du pittaka. Hola pasatu dira batzuk “fite” normal-nor-mal erratetik “laster” erratera maizago. Ttallak ginelarik, amak edoaitak deituta, fite itzultzen ginen etxerat, lasterka nahi bada. Honeneragina izan da baztanera-lapurtera hizkera eredu horrek baztanera-nafarrera eredura jotzea gero eta gehiago. Zugarramurdiren etaUrdazubiren kasuan, dena dela, honek ez du hain eragin handia izan.

• Bigarren arrazoiak hezkuntzarekin eta informazio mundu berriarekindu zerikusia. Orain dela berrogei urte jende gutik leitzen zuen egun-karia, eta irratian, gehienez ere, “partea” aditzen zen (Baztanen, egiaerran, gauza guztiak aditu egiten baikenituen, eta entzuteko mezabakarrik uzten baikenuen) ordua segurtatzeko eta biharamunean zerdenbora eginen zuen jakiteko batez ere. Baina gaur egun umeak eus-karaz hazten dira, telebista ikusten dute, liburuak irakurtzen dituzteeta eskribitzen ikasten dute (idazten ere, orduan egiten ez genuena),eta horrek eragin handia izan du hizkuntzan, Baztango mintzoa bata-sunaren errepidera joan baitu honek guziak, hango mintzoak zituenberezitasun batzuk betiko galbidean jarriz. Hori normala da, eta hiz-kuntza guzietan gertatzen da hola, gurean bertzeetan baino indar han-diagoarekin gertatzen bada ere, prozesua bera bertze tokietan bainalasterrago egin behar baitugu, euskara bizirik ikustekotan. Horra nolapasatzen ari garen “torko” erratetik “etorriko” erratera.

Ez dezagun pentsa, zernahi gisaz, hau oraingo kontua bakarrik denik.Gure historian beti gertatu izan dira holako gauzak, eta ez dugu atzentzenahal herri nagusietako merkatu eta feriek (gure kasuan Elizondon, Baigorrineta Donibane Garazin egiten zirenak), konparazione, indarra izan dutelainguruko herrietan, eta horrek sortzen zuela jende harremanetako halakosare berezi bat, hizkuntzan ere eragin handia zuena. Gauza bera erran dai-teke Lapurdi-Baxe Nafarroan egiten den hizkerez. Hor ere, mintzo bat baino


9


gehiago bereizi zituen Bonapartek bere garaian, baina XX. mendean bata-sun handia gertatu zen, eta bide bakarrera jotzen hasi ziren hango mintzo-ak. Arrazoia? Segur aski ere, neurri handi batean, P. Lafittek eskribitu zuengramatikan (1944) harrapatu behar da, horrek eragin handia izan baitzuenapezen artean, eta, ondorioz, herritarren artean ere. Orain gertatzen dena daaldaketa hauek begien bistakoago ageri zaizkigula eta egia dela, ez da erranbeharrik, aldaketa egituratuago eta batuagoak direla. Oraingo munduakgehiago kurritzen du!

Bereizketa kontuetara itzuliz, harrigarria da, hala ere, eta hau aipatzekokontua den uste dut, ez bakarrik euskalki eta mintzoen artean daudenbereizketez ohartzea. Bereizketa hauek herrien artean, eta auzoen artean eregertatzen dira. Eta hiztun berak ibiliko du batean amain eta ondokoan ama-ren, batean etxea eta ondokoan etxia, edo batean etxerat, ondokoan etxiateta geroxeago etxera, adornurik gabe, nolakoa den hizkeraren abiadura:hitz bera, testuinguru berean, modu batera baino gehiagotara ebakitzen da,eta batzuetan deklinabide marketan ere zalantzak izaten dira: IrantzuEpeldek (2003, 118) aipatzen du, konparazione, nola ibiltzen duenLarresoroko hiztun berak batetan eta batean ederki txandakatuz, hori egi-teko arrazoi argirik ez bada ere. Holakoak Baztanen ere harrapatzen ahaldira, dudarik gabe. Bereizketa horiek guziak, nire ustez, bertze edozein hiz-kuntzatan baino handiagoak dira eta, aldi berean, hizkuntzaren aberasta-sunaren seinale izan beharrean, haren ahuleziaren ezaugarri izan daitezke.

Horra bada, zein izan diren, nire ustez, ereduaren aldaera bortxatu dutenarrazoirik nagusienak: “fite torko da” erratetik “laster etorriko da” erraterapasatzen ari gara, eta batzuek dagoeneko egin dute bide osoa, ohartu gabe.Hemen ez dugu denek berdin jokatzen: ikusten den gisan, hiztun batzukpasatu dira, bertze batzuk zalantzan daude eta batzuetan modu bat, bertze-an bertze bat, ibiliko dute, eta, azkenik, izanen dira hiztunak ere pasatugabe direnak oraino. Denak mintzo dira, hori bai, ez da erran beharrik,Baztango hizkeran, baina nik deskribatu nahi dudana hurbilago egonen dalehenbiziko eredutik bigarrenetik baino, bistan diren arrazoiez: beharbada,“laster etorriko da” esplikatzeko ez da gramatikarik behar, lehentxeagoerran dugun gisan.

Bada bigarren kontzeptu bat argitu behar dena ere: diogunean, hemendiogun gisan, euskalki bat edo mintzo bat deskribatu nahi dugula, tentazioaizaten ahal dugu pentsatzeko mintzoak eta euskalkiak, hizkuntzaren ikus-puntutik, jakina, gauza hertsiak direla, hesi argiak dituztela. Hau da,pentsatzen ahal dugu mintzo klase hau hemen, toki jakin honetan, hasten


10


dela, eta bertze toki hartan akitu. Mugak erraz jartzen ahal direla, etaOronozen “hola” mintzo direla eta Erratzun, ordea, “bertze honetara”. Bainahori erdizka bakarrik da egia: euskalkiak eta mintzoak definitzeko orduan,ezaugarriak ez baitira denak maila berekoak, ez denak modu berean ger-tatzen.

Dialektologiaz arduratzen direnek badakite aspalditik hizkeren artekomugak ez direla garbiak eta zehatzak: diogunean Erratzun (Baztangoiza)modu batera mintzo direla, eta Anizen (Basaburua), konparazione, bertzemodu batera, eta Zugarramurdin hitz egiteko hirugarren modua dutela,horrek ez du erran nahi hiru hizkera horiek arras desberdinak direla. Ez,hori ez da hola. Gauza batzuetan modu berean mintzatuko diraZugarramurdikoa eta Erratzukoa eta, konparazione, etxe bat erraten dutebietan, edo erosi ginuen, eta bertze modu batean Basaburuan, hemen erra-zago adituko baitugu zenbat itxe (zenbat etxe ere, jakina, hau Oronozen eregertatzen da), edo erosi giñun, “etxe-itxe” eta “ginuen-giñun” bereizketahoriek eginik. Baina gero bai Erratzukoak eta bai Basaburukoak ardiekzaintzen dituzte belaietan, eta Urdazubiko edo Zugarramurdiko artzaineknahiago dute ardiak zaindu. Denek, ordea, Zugarramurditik hasi etaBasabururaino, aski erraz erranen dute atia (‘atea’). Ondoko lauki honetanikusten ahal dira diferentzia hauek guziak:

Zugarramurdi-Urdazubi Baztangoiza Basaburua/Oronoz

atia atia atia

ginuen ginuen giñun

etxe etxe etxe/itxe

ardiak ardiek ardiek

Holako desberdintasun hauek, mintzoen arteko diferentzia hauek errannahi da, isoglosak deitzen diren marra batzuen bidez adierazten dituzte hiz-kuntzalariek. Hola, euskalkien arteko muga horiek isoglosen bidez bereiz-ten dira: kontu honetan (atia hitzaren kasuan, adibidez) hitz horrek defi-nitzen du isoglosa bat, eta isoglosa horren barnean sartuko genituzkeUrdazubi, Zugarramurdi eta Baztangoiza. Baina bertze hitz baten isoglosa(ardiek hitzarena) desberdina da, bere barnean bilduko bailituzkeBaztangoiza eta Basaburua, baina kanpoan utzi Urdazubi etaZugarramurdi. Hortaz, mintzoak ezti-ezti aldatzen dira toki batetik bertze-ra (bereziki garbia da hau Baztanen), ohartu gabe bezala.


11


Ez da erraz gertatzen hola mugen berri ematea, eta mugak jartzen hasteamintzo bat non hasi eta non akitzen den errateko. Hizkuntzetan dialektorikez dagoela erran duten hizkuntzalariak ere ez dira falta izan historian. Baina,euskarara mugaturik, aski dugu Amaiurtik Tolosara joatea, konparazione,edo Baztandik beretik atera gabe ere Oronoztik Amaiurra joatea, herri horie-tan mintzo diferenteak ditugula ohartzeko, nahiz, horrekin batera, bi mintzo-ak hizkuntza berarenak direla ere onartzeko arazorik izanen ez dugun.

Hitz laxoen gainean diogunak hizkuntzaren bertze ezaugarri guzietakobalio du: isoglosen bidez markatzen ditugu desberdintasun morfologikoak,sintaxiaren ingurukoak eta hizkerek erakusten dituzten hainbertze eta hain-bertze errateko modu berezko horiek guziak.

Hizkuntza baten gramatikaren berri eman nahi dugunean (gauza beragertatzen da euskalki bat edo mintzo bat deskribatu nahi dugunean), gra-matika horren ezaugarri eta berezitasunak zehazteko, zenbait parte bereiz-ten ditugu, nahiz parte horien arteko mugak aunitzetan aski lanbrotsu etalausoak diren. Zernahi gisaz, ondoko parte hauek gutienez bereizten diragramatiketan:

- fonetika eta fonologia- morfologia- sintaxia- hiztegiaHala ere, atal hauek guztiak hain konplexuak direnez, gramatikariak

espezializatu egiten dira, eta batzuk arduratzen dira ahoskera kontuez, bertzebatzuk sintaxi kontuez, bertze batzuek nahiago izaten dute hiztegi kontuakaztertu… Gaur egun, beraz, gramatika zati hauek ez dira liburu bereanagertzen, baizik espezializazioaren arabera, han-hemenka sakabanatuak.

Fonetika eta fonologia arduratzen dira ahoskatze kontuez: nola ebakitzenditugun hitzen soinuak, eta hori zergatik egiten dugun, argitzen dute.Adibidez, euskararen gramatikaren berri eman nahi badugu, gramatikarenatal horrek erranen digu “berri” hitza toki batzuetan hola ebakitzen dugu-la (“berri”) baina, bertze toki batzuetan, ordea “barri” erraten dela.Mendebalean entzuten da “barri”, eta gero hori gure deituretara ere iraganda, eta denen gustuko izenak izanen ditugu eskura: “Etxeberria” eta“Etxebarria”, adibidez. Fonetikari batek argituko digu hau, eta berak argi-tuko du, orobat, nola ahoskatzen ditugun soinuak: nola ebakitzen dugun“atzo” eta nola “atso”, non jartzen dugun mingaina batean “tz” ahoskatze-ko eta bertzean “ts”, edo zer egiten dugun gure giharrekin “m” eta “b” soi-


12


nuen artean bereizketak egiteko. Fonetikariak erranen digu Baztanen, adi-bidez, ongi bereizten ditugula “z” eta “s” (“hazi” eta “hasi” bikotean, kon-parazione), edo “tz” eta “ts” (“atzo” eta “atso”). Baina bertze zenbait tokitan(Bizkaian eta Gipuzkoako zati batean) ez da bereizketa hori hain garbi egi-ten eta berdin ahoskatzen dira bi letra horiek. Artikulatze moduaren fone-tika deitzen zaio horri. Eta fonetikariak argituko du zein diren soinuenezaugarri akustikoak. Zeren hizkera baten soinuak aztertzeko orduan, bigauza horiek hartzen baitira kontuan: nola mugitzen ditugun aho etazintzurreko giharrak, mingaina barne, halako soinu hau, eta ez bertze bat,ahoskatzeko, eta nolako ezaugarri fisiko-akustikoak dituen soinu horrek.Azkeneko hau neurtzeko makina berezi batzuk behar izaten dira.

Fonologoak, ordea, bertze urrats bat egiten du, eta abstrakzio pauso batemanez, ahoskatze horren legeak harrapatzen saiatzen da. Zergatik “berri”batzuek eta zergatik “barri” bertze batzuek? Zergatik “etxea” batzuek etazergatik “etxia” bertze batzuek? Zergatik “ardiak” batzuek, baina “ardiek”bertze batzuek? Eta fonologoak argituko digu, konparazione, Baztanen Zei’mar diu? aditzen dugunean (niri gertatu zaidan bezala, grabazioa Zigakoada), fonologoak argitu beharko du, diogu, nola pasatu garen zer egin behardiagu? horretatik ze i’mar diu? horretara1. Horren arrazoia hizkuntza lege-ek argitzen dute: hiztun guziek gureganatu ditugu gure mintzoaren legeberezi batzuk, eta lege horietako zenbaiten eragina hitzen ebakitze kontue-tan nabarmentzen da, automatikoki ezartzen baititugu konturatu ere egingabe. Hola, “ardiek” hitzaren kasuan, Erratzuko batek (Erratzukoak, ezordea Zugarramurdikoak) lege isil bat ezartzen du:

[“a” artikulua “e” ebaki bedi “i” baten ondotik heldu denean]Berdintsu gertatzen da etxe hitzarekin ere, etxia diogunean:[“e” bihur bedi “i”, artikuluaren aitzinean]Edo holako zerbait, gero ikusiko dugunez. Eta berdin da hitz hori euska-

raren hitza izan (“etxe”), euskarak aspaldi ondoko hizkuntzatik hartua izan(“kolore”) edo argi eta garbi erdal hitza izan (“elefante”, “suerte”, “tenien-te”). Normalean, euskaraz aritzen denean, denei ezarriko die lege hori:“etxia”, “koloria”, “elefantia”, “suertia” edo “tenientia”. Euskarak dituenmintzoen arteko desberdintasun aunitz eta aunitz, lege sinple batzuek, askiorokorrak direnak, argitzen dituzte.

Bertze adibide bat jarriko dugu: Baztango batek bere ama hizkuntza biz-

1 Bide batez, alokutiboak arruntak dira Baztanen, galde perpausetan.


13


kaiera duen norbait entzuten badu eleketan, berehala konturatuko da “men-dixa” edo holako zerbait erraten duela Baztanen “mendie” erranen litzate-keen toki berean. Zergatik gertatzen da hori? Bada, kasu honetan ere bade-lako bizkaieraz ahoskatze arau sinple bat:

[ahoska bedi “x” bat “i” eta artikuluaren artean]Ohart gaitezen orain zer gertatzen den esaldi erraz bat entzuten dugune-

an, batzuek eta bertzeek errana:• ze berri mendien?

• se barri mendixan?

Ikusi hiru hitz jarri ditugula gure adibidean, eta hirurak modu desberdi-nean (azentua kontuan hartu gabe!) ahoskatzen direla mintzoen arabera.Horregatik, bertzeak bertze, sortu zen euskara batua, ahoskera modu dife-rente hauen artean eredu bakarra proposatuz: “Zer berri mendian?”. Errandezagun, bide batez, gauza berbera egiten dela hizkuntza guztietan, nahizeuskararen barneko desberdintasunak, hain toki txikia izanik Euskal Herria,bertze tokietakoak baino handiagoak diren. Horrek baditu arrazoi historikoargiak hemen aipatuko ez ditugunak.

Jakina: arau hauetako batzuk aski zorrotzak badira ere, eta inoiz erehuts egiten ez duten horietakoak, bertze zenbaitetan zalantzazkoagoakgertatzen dira. Adibide gisa erran dezagun euskarak baduela lege bat arrun-tean betetzen dena: “z” guztiak “tz” egiten ditugu “l”, “r” edo “n” batenondoko soinua bada “z” hori. Bertze modu batera errana, nahi bada: ezdugu “z” ahoskatuko “l” ondoren: “galtzak”, “eltze” edo “beltza”, baina ez“*galza”, “*elze* edo “*belza”. Bada euskaraz atzizki bat, aski maiz ibiltzenduguna: “zale”. Hortik egiten dugu “mendizale”, “berrizale”, “bakezale”, etaabar. Batzuetan, atzizki honekin zalantzak izan ditzakegu aipatu arauaezartzeko orduan. Nola erranen dugu: “euskaltzale” edo “euskalzale”?“Hilzori” edo “hiltzori”? “Abelzaintza” edo “abeltzaintza”? “gan zen” edo“gan tzen” (“joan zen” bertze tokietan). Baztanen bi aldaerak, ‘z’ eta ‘tz’,harrapatzen dira, testuetan ere ikusten ahal denez (ik. 6. kapitulua).

Holakoetan zalantzak gerta daitezke (elkartzen diren zatiak zenbat eta“hurbilagoak” izan, errazago ezartzen da araua), baina ez da dudarik puntuhauetan duela aunitzetan erdarak indarra, eta ohartu gabe erdararen arauakibiltzen ditugula, gure jatorrizko mintzoaren ebakitzeko moduak hautsiz:aski da batzuetan bere ama hizkuntza, etxetik, euskara ez duten ume batzueiaditzea. Edo Baztandik sobera urrundu gabe ere, nahikoa da Hendaia alde-ra joatea eta han letra handiekin “Sokoburu” ikustea, edo etxe bat, behin


14


baino gehiagotan egunkarietan atera izan dena, “Sokoa” izenekoa. Hor,erdarak, kasu honetan frantsesak, desegin du –ortografia mailan bederen-euskaldun aunitzek argi eta garbi bereizten ditugun “s” eta “z”, eta “s”bezala ebakitzen dira berez “zokoburu” eta “zokoa” direnak.

Hau guztia, orain arte erran dudan guztia argitzea erran nahi dugu, dafonetikari eta fonologoen lana: nola ebakitzen ditugun hitzak batetik, zeindiren ahoskera horren azpian dauden arau nagusiak bertzetik. Batzuk ikusiditugu, baina geroago saiatuko gara Baztango mintzoak kontu hauetandituen ezaugarri nagusienak deskribatzen.

Morfologia da gramatikaren bertze atal nagusi bat. Erran daiteke haudela fonetika eta fonologiaren ondoren, gramatikak duen hirugarren zatia,nahiz, lehenago ere aipatu dugu arazoa, zenbaitetan ezinezkoa izaten denmaila hauen arteko bereizketa garbiak egitea.

Hitzek duten formaz eta itxuraz arduratzen da batez ere morfologia.Hiztegiko hitz soilak (“mendi”, “etxe”, “etorri”, “erosi”) ez ditugu bakarrikerabiltzen, eta elkarrekin harremanetan jartzen ditugunean esaldi batenbarnean, halako osagarri batzuk bezalakoak hartzen dituzte:

mendiko etxean ikusi du Mikelek JonHorko hitzetan ohartzen bagara, eta kanpoko norbaitek esaldi horrek zer

nahi duen erran jakin nahi badu, eta horretarako hiztegi batera jotzen badu,bertze klase bateko informaziorik gabe, hitz hau bakarrik atzemanen duzorioneko hiztegian: “ikusi”. Gehienez ere, “Jon”, hiztegia izen bereziez erearduratzen bada. Hortaz, eta adibidean bakarrik ohartzeagatik, informaziohau bakarrik emanen dio hiztegiak:

mendiko etxean ikusi du Mikelek Jon

Nora gehiago jo behar du esaldi hori konprenitu ahal izateko? Suertepixka batekin gai izanen da “Mikel” ere aurkitzeko, edo “mendi” eta “etxe”ere, baina horrekin bakarrik ez da gai izanen jakiteko Mikelek ikusi duenJon, edo Jonek Mikel, mendian edo etxean ikusi duen ikusi duen hori, Mikelmendian den edo etxean, edo mendian dagoena Jon den… Hori jakitea ezi-nezkoa du lagun arrotz horrek, bertze argitasunik ematen ez bazaio, etaesaldia konprenitzeko eskura duena hiztegia bakarrik baldin badu.

Bertze argitasun klase horiek morfologiak ematen dizkio, neurri bateanbederen. Hitzak multzoka antolatzen ditugu hizkuntzan: “gure senarrakauto eder hori jauregi zaharrean altxatzen du” baldin badio norbaitek,badakigu ederra autoa dela eta ez jauregia, eta zaharra, aldiz, jauregia, etaez autoa. Kontrakoa ere egia izaten ahal da errealitatean, baina esaldian


15


ematen zaigun informazioa hori da, ez bertzea. Kasu honetan, multzoakhola antolatu ditugu:

Lehenik, bi multzo nagusi egin ditzakegu:

[gure senarrak] [auto eder hori gaztelu zaharrean altxatzen du]

Gero, bigarren multzoan bertze multzo koxkorrago batzuk atzematenahal ditugu:

[auto eder hori] [gaztelu zaharrean] altxatzen du

Azkenekoz, multzo guziak batera ematen digu orain:

[gure senarrak] [[auto eder hori] [gaztelu zaharrean] altxatzen du]

Multzo horiei, berdin da handia edo ttipia izan, “sintagma” deituko diegu.Azalpen nahasiagoetan sartu gabe, erran dezagun ardatz gisan izena hartzenduten sintagmak izen sintagmak direla, eta ardatz gisa aditza hartzen dutensintagmak aditz sintagmak direla. Nolabait ere errateko, hitzak multzokaegituratzen ditu hiztunak, eta multzo horiek dira sintagmak: [umea] sin-tagma bat da, baina [ume txikia] ere sintagma da, eta [etxeko ume txikia]ere, eta [gure etxeko ume txikia], eta abar. Horiek guztiak sintagmak dira,modu natural batean egituratzen baititugu kate horietako hitzak ume hitza-ren inguruan. Hori da garrantzizkoena, eta gainerakoek osatu egiten duteume hitzak dakarren informazioa.

Gure adibideetan egin dugun lehenbiziko multzokatzeari behatzenbadiogu, erran dugunaren arabera, gure senarrak izen sintagma dela erra-ten dugu, senar izenaren inguruan antolatzen baita, eta gainerako guztia,aldiz, aditz sintagma, altxatu aditzaren inguruan egituratzen baita.

Morfologia, batez ere baina ez bakarrik, izen sintagmen eta aditz sintag-men formaz arduratzen da. Zehatzago adierazteko: izen sintagmak akitzealdera hartzen dituen atzizkiez, eta aditzen itxurez. Hortaz, bi multzo hauekbereiz ditzakegu (azpimarran ageri dira morfologiaren aztergaiak):

Izen sintagmaren morfologia: “gure senarrak”; “gure etxeko alabarekin”;“aitzinerako”… Kontua ez da hemen jarri dugun bezain sinplea, baina,erran dudan gisan, gauzak ez nahasteagatik aurkeztu nahi izan ditugu hola,bertze esplikazio berri batzuetan sartu gabe, bertzenaz ere aski nahasiakbaitira. Izenaren morfologia arduratzen da, orobat, erakusleek eta izenor-dainek hartzen duten itxuraz ere: unten (honetan), ekin (haiekin).

Aditz sintagmaren morfologia arduratzen da adizkien formaz: duzue,dautzuegu, torko (etorriko), gain (joanen), gango (joan gogo), baleza…


16


Beraz, orain baditugu lanabes eta tresna gehiago mintzoaren gramatika-ren berri emateko. Har dezagun Baztango errate modu hau: “gure alabaikingango zuen”. Fonetikak erranen digu zein diren hor ahoskatzen ditugunsoinuak, eta nolakoak diren haien ezaugarriak. Fonologiak erranen diguzein diren hor modu automatiko batean Baztango hiztunek ibiltzen dituz-ten arauak (zergatik egiten dugun, eta noiz, “alabaikin”, eta ez “alabarekin”;zergatik “go” eta ez “gogo”, eta abar). Azkenik, morfologiak erraten du“gan” (“joan”) aditzak “gain” egiten duela, eta ez “gango”, edo “in” (“egin”)aditzak “inen” egiten duela, eta ez “ingo” (“egingo”, bertze hainbertzemintzotan). Eta morfologiak argitzen du “dautzuegu” bezalako aditz formabatean baditugula erakusgarri argi batzuk: dau-tzue-gu (zerbait-zuei-guk).Hurrengo urratsa sintaxiaren kontua da.

Sintaxiak erakusten digu zein diren sintagmen arteko harremanak per-paus edo esaldi batean. Ikus dezagun hau ere adibide batekin: “InaxiokMaddalen agurtu zuen”. Perpaus horretan “Inaxiok” eta “Maddalen” izensintagmak dira, baina zeregin desberdina dute batak eta bertzeak. Inaxiokpaper eraginkorra du, berak hartzen du zerbait egiteko ardura, Maddalenagurtzearena alegia. Eta Maddalenek hartzen du bere gain, Inaxiok hartu-tako arduraren ondorioa. Beraz, izen sintagma hauek perpausean hartzendituzten funtzioak aski diferenteak dira: bat subjektua da, bertzea objektuzuzena. Horrek, euskaraz (ez bertze hizkuntza aunitzetan) badu ondorioamorfologian, morfologiaren bidez bereizten baititugu aunitzetan funtziohauek. Ez beti, ordea: “Inaxio, jende aunitz ikusia da”.

Sintaxia perpaus mailan mugitzen da: “etxe hori aste honetan pintatudute”. Baina perpaus mailan mugitzen denez, besarkatzen dituen arazoakmorfologiarenak edo fonologiarenak baino zabalagoak dira, perpaus batbertze baten barnean txertatzen ahal baitugu: “[hor ikusten duzun] etxehori aste honetan pintatu dute”. Eta bi perpaus horiek bertze baten barne-an: “[hor ikusten duzun etxe hori aste honetan pintatu dutela] erran dutegazte haiek”. Eta hau bertze batekin nahasi: “[hor ikusten duzun etxe horiaste honetan pintatu dutela] erran dute [plazako bankuetan dauden] gaztehaiek”. Eta hau bertze batekin lotu: “[hor ikusten duzun etxe hori astehonetan pintatu dutela] erran dute [plazako bankuetan [oilaskoa jaten]dauden] gazte haiek”. Eta hau bertze batekin? Bai: “[hor ikusten duzunetxe hori aste honetan pintatu dutela] erran dute, [orain dela ordu erdi bathona hurbildu direnean] [plazako bankuetan [oilaskoa jaten] dauden]gazte haiek”. Eta gehiago ere. Baina hor baditugu arazoak esaldi hori zuzeneta lehenbizikoan ongi konprenitzeko: “hor ikusten duzun etxe hori, aste


17


honetan pintatu dutela erran dute, orain dela ordu erdi bat hona hurbildudirenean, plazako bankuetan oilaskoa jaten dauden gazte haiek”.Gramatikaren sintaxia indar handiko makina da, eta ez du mugarik per-pausak bata bertzearen barnean txertatzeko. Mugak gure memoriak jartzenditu: hainbertze perpaus segidan eta elkarren artean trabatuak kateatzenbaditugu, ez gara gai behar bezala prozesatzeko, ez gara gai perpausakerran nahi duena ulertzeko.

Sintaxia da, nire ustez, gramatikaren atalik nahasgarriena eta adierazte-ko zailena. Batez ere haren deskripzio hutsetik haratago urrats bat egin etaazpian dauden arauak harrapatu nahi direnean. Hori zinez zaila da. Bainahori egia izanik ere, hau bezalako gramatika bat egiteko orduan, badu berealde ona ere. Hala nola fonetikan, fonologian eta morfologian (eta hizte-gian ere, gero ikusiko denez) desberdintasun handiak badiren euskalkieneta mintzoen artean, diferentzia hauek ia-ia urraturik gelditzen dira sinta-xiaren arloan. Denborazko esaldiak, edo erlatiboak, edo perpaus osagarriak,euskalki gehienetan antzera egiten dira, eta desberdintasunek zerikusigehiago izaten dute morfologiaren edo fonologiaren arauekin, sintaxiarauekin baino. Badira zenbait desberdintasun, egia da, baina bereizketaaise handiagoa da gramatikaren bertze arloetan. Horregatik, sintaxiarenaizanen da gramatika honetan atalik laburrena.

Hemen ere ageri zaigu mugen kontua, zeren, “sartzen ahal da” bezalakoesapide batean, edo bere kontrakoan, “ez da sartzen ahal”, dauden ezauga-rri horien berri ematea (bertze toki aunitzetan, Baztandik kanpo, “sartu ahalda / ezin da sartu” dira parekoak), nori dagokio? morfologiari edo sinta-xiari? Guk gure aukerak eginen ditugu, helburu jakin batekin: argitasunhandiago zerk ematen duen, hori izanen da aukera.

Hiztegia da hizkuntzaren gramatikaren bertze atal handi bat. Ofiziokoaez den jendeak, maizkara, hiztegia eta hizkuntza bera nahasten ditu. Hola,batzuek pentsatzen dute, gure inguruko gauzen izenak zein diren bertzehizkuntza batean baldin badakigu, badakigula orduan hizkuntza horretanmintzatzen. Baina bistan da hiztegiak pisu handia izanik ere, badirela hiz-kuntzaren gramatikan bertze hainbertze elementu ezagutu gabe ezinezkoegiten dutenak mintzo hori menderatzea. Lehen aipatu dugu “dautzuegu”hori, adibidez. Segur aski ere, “dautzuegu” gehiago ibiltzen dugu gure egu-neroko hizkeran, “epel” hitza baino, baina azkeneko hau da hiztegian ageridena, ez bertzea.

Hiztegiarekin ere, neurri handi batean, sintaxiarekin gertatzen den gauzabera pasatzen da: gure hiztegiko hitz aunitz eta aunitz ez dira gureak baka-


18


rrik, baizik euskararenak, euskalki guztietan edo, gutienez, Baztandikkanpo zenbait tokitan ere, ibiltzen direnak. Baina hori hala bada, merezi duBaztango mintzoaren gramatikaren berri eman nahi duen lan batean hizte-gia ere sartzea? Bai, neurri batean: hitz horiek Baztanen bakarrik ibiltzenbadira, edo Baztan inguruan, edo hitzak toki guztietakoak izanik, erranahiberezi batekin ibiltzen baditugu Baztanen. Eta batzuetan merezi du biltzeahitz batzuk, arruntak izanik ere, ahoskerak hain aldrebestuak uzten baditunon neketan ibiltzen garen jatorrizko erranahiarekin lotzeko.

Jakina, hitzen biltze kontu hori ere ez da hain kontu erraza, eta bilketa-ren mugak zehaztu behar dira aitzinetik. Baztanen doike hitza aunitz ibiltzenda. Lehenbiziko galdera: merezi du hiztegian sartzea? Bai, itxuraz bederen,hango hitza ematen duelako, han bakarrik ibiltzen duguna. Baina nolabildu? Zeren ez baita hain gauza erraza. Adibide batekin argituko dugu:han “zenbat etxe” edo “zenbat itxe” erraten badugu ere, gero “etxian”diogu. Badakigu hor “etxe” dela hiztegiak bildu behar duen sarrera: azaldudugun gisan, lege fonologiko batzuek bihurtzen baitute “etxe” jatorrizkohori “etxi” edo “itxe”. Baina ez dirudi batere beharrezkoa den “etxe” beza-lako hitzak Baztango hiztegi berezi batean sartzea, horiek bertze euskalkie-tan ere nonahi ikusiko baititugu.

Aipatu dugun bertze hitz honekin, ordea, gauzak nahasiagoak dira.Batetik, “doike” hori ez da eskura dugun aldaera bakarra, hiztunen etaherrien arabera “duike”, “doikebe” edo “duikebe” ere ageri baitira. Aldaerahoriek guztiak eskura ditugula, aski erraza da ikustea nondik heldu den“doike” hori. Ez da batere zaila pentsatzea hor zenbait arau fonologiko eza-rri ditugula, aski ibiliak direnak Baztanen, eta zenbait pauso eman ondorenhonako hau, edo holako zerbait, gertatu dela:

1) dudarik gabe > dudarikabe > dudaikabe > dudaikebe > duaikebe2) duaikebe > duikebe > duikee > duike

edo3) duaikebe > doaikebe > doikebe > doikee > doike

Horra nola pasatu garen hastean genuen dudarik gabe horretatik akitze-an denek ibiltzen dugun doike horretara. Tartean urrats aunitz utzi ditugu,baina horien aztarnak han-hemenka ageri dira. Gehiago erranen nuke: ia-ia segur naiz aldaera horiek guztiak bilduko genituzkeela Baztanen harta-ra jarriz gero hiztun batekin eta bertzearekin eleketan gure belarriekin


19


erne. Ez dugu deus erran hemen hizkeraren doinuari buruz: bistan baitaazkeneko “e” hori luzea egiten dugula, indartua bezala, eta ez dugulaahoskatzen, ez dugula ebakitzen “etxe” hitzean ageri den azken “e” horibezala. Pisu handiagoa du, nolabait ere errateko. Badakigu orain zergatikden hori.

Aipatu dugun hori da lehenbiziko arazoa. Bigarrena adierarekin lotubehar dugu: “zer erran nahi du doike hitzak? Gauza bat baita nondik dato-rren, eta bertzea erranahia jatorrian zuen erranahiarekin lotzen den edo ez.Baztanen, adibidez, “expantu” (edo “espantu”) da ibiltzen dugun bertze hitzbat, baina ez du loturarik, erranahi aldetik, gaztelaniazko “espanto” hitza-rekin, jatorriz biak berdinak badira ere: Baztanen harroak bakarrik, etamozkortzen direnak, ibiltzen dira espantuka, inori ere beldurrik eman gabe.“Doike” hitzaren kasuan, bi erranahi bereiz daitezke: “duda gabe” eta, mai-zago erranen nuke nik, “segur aski ere”. Bigarren hau da gehiagotan adituizan dudana nik: - Torko zate azkenian gaur gabian afaltzera gure etxera?(“Etorriko zarate azkenean gaur gauean afaltzera gure etxera?”) – Doike bai,azkenian gauzek makurtzen ez badire seurik (“Doike bai, azkenean gauzakmakurtzen ez badira segurik”). Jakina, testuinguruak argitzen du batean etabertzean duen erranahia.

Badakigu orain zein den esku artean dugun hitza eta zer erran nahi duen.Baina ez diogu erantzunik eman hastean paratu dugun galderari: sartubehar dugu gure hiztegian? nola? Zeren, bai baitirudi, hitz horrek “duda”sarreraren azpian egon beharko lukeela. Baina “duda” hitza aukeratuz gero,hori ez da bakarrik Baztangoa, euskalki guztietakoa baizik, eta orduan ezdu merezi Baztangoa bakarrik izan daitekeen hiztegi batean sartzea,lehentxeago eman ditugun arrazoiengatik. Baina kasu hauetan, hitzak hainaldatuak ageri direnean, uste dut merezi duten gure hiztegi txikian ere tokibat, nahiz aunitzetan mugak non jarri behar diren jakitea eta zehaztea, edonolako itxura emanen diogun (doike, duike, duikee) ez den gauza errazaizanen.

Hiztegiak egiteko testuak ibiltzen dira, eta guk ere iturri hori ibiliko dugu.Hor dago, gainera, Mariano Izeta euskaltzale handiak ere, bertze batzuenartean, egin zuen lana. Hura osatzen saiatuko gara, nahiz testuez gain,herrietan bildu hitzak ere jarriko ditugun hemen.

Testu idatziak sartzea gramatika batean ez da izaten oso arrunta. Egiada gramatiketan testu aipamenak ageri direla, eta adibideak aunitzetantestu idatzietan biltzen direla, baina bertze kontu bat izaten da testu osoaksartzea gramatika batean. Guk, hala ere, testu batzuk sartu nahi izan ditu-


20


gu hemen, bere laburrean bada ere, uste baitugu horrek argitasuna ematendiola irakurleari deskribatu nahi dugun mintzoaren gainean.

Hortaz, bada, atal hauek bereiziko ditugu gure aurkezpenean:

• Fonetika• Fonologia• Morfologia• Sintaxia• Hiztegia• Baztango testuak

Jakina: honekin ez dugu agortzen, inondik ere, gramatika deskribatzailebatek bil dezakeen guzia. Konparazione, azentuaz guti erranen dugu,horrek gramatika honi aitzinetik paratu nahi dizkiogun mugak gainditukobailituzke. Eta berdin erraten ahal da hitzen elkarketaz edo eratorpenaz.

Ondoko lerroetan, orduan, Baztango mintzoaren berezitasun nabarmene-nak bereizten saiatuko gara. Zerbaiten berezitasunez hitz egiten dugunean,hala ere, pentsatzen ari gara badirela berezitasun batzuk bertze zerbaitekinkonparatuta. Hau da, norbaitek sudur luzea duela erraten baldin badugu(gehienetan pentsatu egiten dugu, erran gabe), delako horrek sudur luzea dubertzeekin konparatuta, bertzeek laburragoa izaten dutelako. Guk ere guremintzoaren berezitasunak definituko ditugu bertze zerbaitekin konparatuz,kasu honetan “euskara batua” deitzen dugunarekin konparatuz.

Zeri deitzen diogun “euskara batua” zehaztea, ordea, ez da kontu erraza,eta ez dugu hemen bat-batean argituko. Erran dezagun badela hor eredubat, liburuetan-eta ageri dena, idazle hoberenek ibiltzen dutena. Badela horeredu bat hitzaldietan, komunikabideetan-eta entzun edo leitzen dena.Bada, horrekin konparatuko dugu Baztango mintzoa, eta hortik urruntzendenean, orduan aipatuko ditugu berezitasun horiek, eta erranen dugu bere-zitasun horiek ematen dutela hango mintzoaren berri.

Hola, orain arteko adibideetatik atera gabe, “etxe” hitzak, konparazione,ez du lekurik Baztango gramatikaren hiztegian, hitz hori ibiltzen baitugueuskaldun guziek, Baztangoak izan edo ez. Eta hori baita, halaber, euskarabatuan ere ibiltzen duguna. Baina “etxe” hitza agertuko zaigu, ordea,Baztango fonetikaz eta fonologiaz mintzo garenean, Baztanen bi aldaeraerakusten baititu, gehiago direnak haran horretakoak, baina ez euskarabatukoak: “etxia” eta “itxea” (itxea, itxia aditzen ahal da Basaburuan etaOronozen). Berdin gertatzen da, jo dezagun, “ibili” aditzarekin ere. Aditzhau euskara batuan ez da aktiboa, aktiboa denean “erabili” ibiltzen baitu-


21


gu gehiago: Emakumeek sarritan erabili duten formula baita idatzi du non-bait Saizarbitoriak, adibidez. Horren tokian, Baztanen, emakumeek aunitzetanibili duten formula baita erranen genuke. Egia da euskara batuan, batzuetan,ibili behar ditugun bideak bezalakoak ere ikusten direla, modu aktiboanemanez aditza orain: baina, orduan, bistan da, aktibotasun hori “behar”-ekin lotzen da, ez “ibili” aditzarekin: ibili [behar ditugun] bideak. BainaBaztanen arrunta da ibili duzun aulki hori (bertze modu batera ahoskatua,hori bai), aditzea. Gauza bera gertatzen da joan aditzarekin: nik gain dutumia (= “nik joanen dut umea”, bertze euskalkietako nik eramango dutumea adierazteko). Ez da holakorik gertatzen, ordea, etorri aditzarekin, eto-rri eta ekarri bereizten baitira Baztanen, batek izan duela laguntzailea etabertzeak ukan. Hau da, hortaz, Baztango eskema (batuan idatzia):

ibili dira joan dira etorri diraibili dute joan dute ekarri dute

Eta hau, bertze euskalki batzuetakoa:ibili dira joan dira etorri dira

erabili dute eraman dute ekarri duteNekez aurkituko dugu, eta honekin hartzen dugu berriz ere haria eskuan,

batasuneko eredua segitzen dutenen artean liburu hau ibiliko dut kontuhonetaz jabetzeko bezalako esaldirik, joan “eragile” honen erabileraLarresororaino, segurik, ailegatzen baldin bada ere. Honen ondorioa da bihitz horiek, “etxe” eta “ibili”, batukoak izanik ere, badutela tokia Baztangomintzoaren gramatikaren ataletan, bai baitituzte ñabardura batzuk (fonolo-gian lehenbizikoak, hiztegian bigarrenak) hango mintzoarekin espresukilotzeko modukoak direnak.

1.3. Baztango mintzoa eta euskalkiak Bonaparte izan zen euskalkien sailkatzeaz eta mintzoen desberdintasu-

nen azterketaz modu sistematiko batean arduratu zen lehenbiziko hizkuntza-laria. Bera da euskal dialektologiaz arduratu den lehenbizikoa, Baztanenbizi baina Urdazubin sortua zen Bruno Etxenike izan zuela hainbertze lane-tan lagun2. Bonapartek Iparraldeko eta Hegoaldeko hizkerak bereizten

2 Bonapartek laguntzaile aunitz izan zuen bere garaian, Euskal Herri osoan. Hala ere, laguntzai-le horien artean, berezia da B. Etxenikek hartzen duen tokia. Bonapartek berak argi eta garbionartzen du hori, eta espresuki eskribitua utzi zuen. Bruno Etxenikek egin lanak liburu hone-tan ikusten ahal dira: P. Salaburu (1980), Baztango euskalkiaz (I), Bilbo: DeustukoUnibertsitatea. Etxenikeren bertze lan bat hemen: P. Salaburu (1986) “Baztango euskalkiaz:Elizondoko Doktrina bat” in ASJU XX-3, 1986, 817-844.


22


zituen Nafarroan, bi (azpi)euskalki, bada. Egin zituen lanetan sailkapen batbaino gehiago proposatu bazuen ere (ikerketa gero eta zorrotzagoak egitenzituen), Bonaparteren ustez (1881) Baztango euskara lapurteraren multzo-an sailkatu behar zen.

Mitxelena ez zen zuzenean arduratu euskalkien kontuaz, baina berelanetan etengabeko oharrak eta argibideak badira euskalkien ezaugarriez.Baztani dagokionez, zalantzak izan zituen eta batzuetan nafarra zela usteizan zuen, baina bertze batzuetan lapurterarekin batean sartu zuen.

Koldo Zuazo ere aspalditik ari da lanean euskalkien sailkatzearen kontuhonekin. Berak zorrotzago jokatzen du Bonapartek baino eta Nafarroakohizkeretan hiru azpieuskalki bereizten ditu (2003, 104): sortaldea, sartaldeaeta erdigunea, eta haren ustez sartaldeko azpieuskalkia da bereziena. Honahemen Zuazoren mapa:


23


Ipar-sartaldeko hizkerak besarkatzen ditu Bortziriak, Malerreka etaBertizarana, Bidasoa errekaren inguruan diren herriak. Eta Baztan bera ere,jakina, nahiz Baztanek, bazterrean dagoenez, loturak izanen lituzkeenlapurterarekin ere, bi aldeetako ezaugarriak erakutsiz, zubi batean egonenbalitz bezala. Hortaz, tarteko hizkeratzat jotzen du Zuazok. Baztan, “mugandantzan” dio berak. Mugan dago, eta aldatzen ari da, lehen ere aipatu dugu,nafarrera moldatzen. Hona hemen Zuazok ematen dituen ezaugarri oina-rrizko batzuk, gertatzen ari den aldaketaren erakusgarri izanen liratekeenak(Zuazo, 2003, 107):

• Sudurkarien (m, n, ñ) aitzinean, o bokala u bihurtzen da, Ipar EuskalHerrian: hunek, huni… Baina joera hau Baztanen ahuldua da aspal-dixko eta hitz markatu batzuetan bakarrik gertatzen da (untzi, hunten).

• Erdaratik hartutako hitz batzuek, jatorrian –on hartzen bazuten akabe-ran, -oin egiten dute euskara nafar-lapurteran: razón > arrazoin (arra-zoñe), ratón > arratoin (arratoñe). Baina maileguak berriak direneanez da holakorik gertatzen: melona, balona.

• Ipar Euskal Herriko –rat amaiera ahuldua da arras eta, batez ere gazte-en artean, hitz bakan batzuetan ez bada, ez da ibiltzen.

• Erramolde batzuk, mendiari buruz gan zen bezalakoak, zaharrek baka-rrik ibiltzen dituzte, gazteek nahiago baitute mendi aldera gan zenbezalakoak. Egia badiot, aski bakanak dira hauek, neketan, inoiz bada,aditzekoak.


24


• Bustidura indartsu ageri da Basaburuko herrietan, Iparraldetik urrunduz.• Baztango mintzoan hain maiz gertatzen diren kenketek, hau da, afere-

siek (karri, purdi, man) eta sinkopek (abre, hasertu, harpatu)Nafarroako hizkerarekin lotzen dute gehiago Iparraldekoarekin baino,nahiz ez diren modu berean gertatzen kenketa hauek (harpatu –harrautu – harraptu; bedratzi – bedetzi...) Bidasoa osoan. Hala ere,ohart gaitezen sinkopa batzuk ez direla arrotzak batere Iparraldekotoki batzuetan, eta Baztanen bezal-bezala ahoskatzen direla: pastu(pasatu), atsalde (arratsalde, igurzketa hutsa ere izan daiteke, ikusigeroago), erten (erraten) adibideak bildu ditu I. Epeldek (2003, 69)Larresoroko euskaraz egin duen tesia dela-eta, hango bazterretan.Baigorrin mazte eta Alduden purdi bezalakoak ere bildu izan dira, afe-resiak kasu hauetan, baztandar anitzek erranen luketen gisan. Berdingertatzen da geroa markatzeko Baztanen ibiltzen den –tiko amaierare-kin ere.

• Bokal asimilazioaren berrikuntza (gero ikusiko duguna: aita > aite)indartsu ageri da Baztanen eta Ultzaman (ez Zugarramurdin edoUrdazubin, ezta Bidasoan ere) eta hori ere nafar euskalkiaren ezauga-rria da.

• Adizki laguntzailearen sailak nahasten dira (nau – datzut), Iparraldeanez bezala.

• Hiztegian badira hainbertze hitz Iparraldearekin lotzen dutenak: aiztur(hau Bidasoan ere), andana, izkilin, pitike, xilko, …

Hau guzi hau dela eta, Baztango hizkera izanen litzateke hizkuntzarenaldaketaren berri ematen digun ispilu argi bat, handik eta hemendik hartzenbaititu ezaugarriak, batzuek alde batera joaten dutenak, eta bertze batzuekbertze alderat. Ez dezagun atzendu, dena dela, Baztango mintzoaren ezau-garriak azpimarratu nahi baldin baditugu ere, mintzo hau goi nafarrera etalapurteraren zubia izanik ere, euskararen partea dela. Euskara, bere aberas-tasunean, eta bere aldaera guztietan, bat bakarra baita: mintzo guziakzuhaitz beraren adarrak baizik ez dira.

Halaxe gogoratzen zuen aspaldi adierazpen batean Euskaltzaindiak1979an: “Euskaltzaindiak uste du (…) badela oraindik, lehen ere izan denbezalaxe, euskara bakar bat euskalkien ñabardurak estaltzen eta itxural-datzen ez duena. Euskalkien eta tokian tokiko hizkeren arteko bereiz-kuntzak, egungo egunean ere, axaleko itxuraldatzeak dira batik bat, hiz-kuntzaren muin sakona bere iraunkor hartan uzten dutenak.Hizkuntzaren oinarri batu hori, eta oinarri horren egitura (euskalki guz-


25


tien egitura komuna) dira beti gogoan eduki behar ditugunak, gure aha-leginak euskararen batera-biderako, eta ez berezirik daudenen sakaba-natzeko, izan daitezen”.

Berriz ere, 2004an atera duen adierazpen batean holaxe dio: “Euskarabatuko eta euskalkietako adierazpideek, idatzizkoek nahiz hitzezkoek, elka-rren aberasgarri izan behar dute: zehatzago erranik, euskalkietako formekberezko bide izan behar dute euskara batuko formetara heltzeko. Bertzeakbertze, hiztegian, sintaxian eta esapideen arloan, euskara batua eta euskal-kiak ukipenean daude, bi errealitate horiek bizi-biziak direla”.


2. KAPITULUA

FONETIKA ETA FONOLOGIA


29

2. KAPITULUAFONETIKA ETA FONOLOGIA

2.1. FonetikaErran dugun gisan, fonetika mintzo baten soinuez arduratzen da.

Fonetikak aztertzen du bokalak eta kontsonanteak ebakitzeko modua,“letren” (zehatz-mehatz mintzatuz, ez dira “letrak”, baizik “soinuak”, bainautz dezagun kontua hor) ezaugarri fonetikoak: nola ahoskatzen eta ebakitzenditugun, eta zer nolako ezaugarri akustikoak dituzten. Eta gero, jakina,soinu hauek bata bertzearen ondoan jartzen ditugunean (hitz egitean, errannahi dugu), kateatze horrek sortzen duen hizkera doinua nolakoa den ereaztertzen du: denak ohartzen gara aski desberdinak direla Baztango mintzo-an eta Azkoitikoan, konparazione, “entzuten” ahal diren doinuak. Horretazere fonetikaria arduratzen da.

Hitz egitea, ahoskerari dagokionez, nahiko prozesu fisiologiko konplexuada, modu automatikoan eta ohartu gabe egiten badugu ere. Aurkezpenhonetan, hala ere, oinarrizko gauzetan bakarrik ohartuko gara, betiere eus-kara dugula gogoan. Hau da prozesua, bi hitzetan paratua: airea biriketatikateratzen da eta ahoskordetatik3 pasatzen. Ahots hariak hetsiak izaten ahalditugu, edo irekiak. Arruntean, isilik gaudelarik-eta, ahots hariak irekitadaude, deskantsuan. Hitz egiten ari garelarik, txandakatuz ibiltzen ditugu,hetsi eta irekiz, lastertasun handiarekin gainera. Irekiak baldin badira, aireagoiti doa bertze trabarik gabe. Aldiz, malgutasunezko heste moduan baldinbadira (arras hetsiak ez, bertzenaz gure inguruan ezagutzen ez dugun soinu

3 Hizkuntzalaritzaz arduratzen direnen artean ‘ahoskordak’ edo ‘ahots hariak’ ibiltzen dira kon-tzeptu bera izendatzeko.


30


bat –herskari glotala- izanen baikenuke), airearen indarrak berak dardaraz-ten ditu, elkarren artean igurtziz, eta airea presioarekin pasatzen da tarte-tik. Kasu batean edo bertzean, azkenean ateratzen den soinua diferentea da:

• Bokaletan, ahots harien dardara gertatzen da.• b soinua ere, konparazione, ahoskorden dardarekin ahoskatzen dugu.• p soinuan, aldiz, airea trabarik gabe pasatzen ahots harietatik. Behin ahots hariak pasatu ondoren, aireak bere bidea segitzen du.

Sudurretik ateratzen ahal da, edo ahotik. Zuzenean sudurretik ateratzenbada, bertze gihar batzuekin egiten ditugun mugimenduekin konbinaturik,sudur hotsak ahoskatzen ditugu: m kontsonantea, konparazione. Airea aho-tik ateratzen baldin bada, kanpora joan aitzinetik, hainbertze traba aurkitzenahal ditu bidean, mingainak, hortzek edo ezpainek trabatzen ahal baituteharen ibilbidea. Berez, erraten ahal da ahoa soinu kutxa berezi bat dela, etabere neurriak, itxura, ezaugarriak, eta abarrek, mingainaren4 mugimenduak(non jotzen duen, non ez), aldatzen duela. Eta soinu kutxaren ezaugarrihoriek aldatzean, ateratzen diren soinuak ere aldatzen dira, kutxak hartzenduen itxuraren araberean.

Aireak trabarik aurkitzen ez badu, bokalak ahoskatzen ditugu. Bainabatzuetan mingainak jartzen du traba hori, airearen erdi-erdian jartzenbaita. Ahoskatzen ditugun kontsonanteak aldatzen dira orduan: hola, arrasgoititzen badugu mingain gorputzaren gibeleko aldea soinu batzuk emanenditugu (k); gorputzaren erdi aldea goititzen badugu, bertze batzuk (ll); min-gain puntarekin hortzak ukitzen baditugu, bertze batzuk (t); edo hortzekezpainak ukitzen badituzte, azkenean, bertze batzuk (f); adibide batzukemateagatik. Kasu horietan guztietan, mingainak —ohartu gabe egiten ditu-gun mugimendu batzuekin—, modu bateko edo bertzeko traba jartzen dio bar-netik heldu den aireari, eta horrek berak eragiten du soinu bat edo bertzea ate-ratzea.

Zenbaitetan, traba hori ezpainek jartzen dute, ez bakarrik mingainak:airea indarrean heldu eta bat-batean ezpainak loturik daudenez, hantxegelditzen da (hori gertatzen da b ebakitzen dugularik, adibidez). Erran deza-gun, zernahi gisaz, bertze hizkuntza batzuetan badirela aire pasa trabatze-ko bertze modu batzuk ere: horregatik (eta bertze arrazoi batzuengatik ere)dira hain desberdinak, edo aditzen ditugu hain desberdin, mintzo bateko etabertzeko soinuak.

4 ‘Mingaina” diogu, ez ‘mihi gaina’, hola erraten baitzaio Baztanen ‘mihi’-ari


31

2. FONETIKA ETA FONOLOGIA

Hau da oinarri-oinarrizko prozesua, aunitz gauza ez baititugu aipatuhemen. Honen guztiaren eraginak deskribatuko ditugu ondoko lerroetan,Baztango mintzoaren soinuen berri ematen dugularik.

2.1.1. Bokalen sistemaBokalei dagokienez, hango mintzoak –gainerako euskalkiekin ere,

Zubereraren kasuan baizik ez, berdin gertatzen da–, ez du aparteko bereiz-ketarik. Bortz bokal ditugu: i, e, a, o, u: “ari”, “eri”, “alaba”, “ero”, “ura”.Irakurlea konturatuko zenez, ez dugu eman hemen bokalen hurrenkeraeskolan ikasi genuen gisan. Arrazoia hau da: bokalak ahoskatzeko orduanmingainak du zeregin handiena. Non jartzen dugun mingaina, aitzin alde-ra ekarria edo gibelat botaea, airea biriketatik pasatzean, ahoak itxura des-berdinetako kutxa akustikoak osatzen ditu. Hola, “a” bokala ebakitzeko,mingaina beheitiko aldean jartzen dugu, pixka bat gibel aldera eramana.Horrek osatzen du kutxarik handiena, irekiena, eta airea traba gabe pasatzenda hortik: hori da hitz egitean aireak harrapatzen duen zirrito handiena.Horrexegatik erraten digu medikuak, gure zintzurra ikusi nahi duelarik, “a”errateko: bai baitaki horrekin irekiko dugula ahoa arras. Kontsonante batahoskatzeko eskatuko baligu, “g”, konparazione, zintzurra hetsia gelditukolitzateke eta medikuak ez luke deusik ikusiko zilotik begiratuta ere.Berdintsu gertatuko litzaioke bertze bokal bat ebakitzea eskatzera etorrikobalitz: “i” ahoskatzeko mingaina aitzinatu egiten dugu, eta goititu, bideaarrunt hetsi gabe gelditzen bada ere. Ziloa aise ttipiagoa da, eta artekahorretatik medikua ez da gai ongi ikusteko gure zintzurra haserretu ote zai-gun edo nonbait hoztu.

Beraz, orain badakigu nola ebakitzen ditugun bi bokal hauek, “a” eta “i”.Horien antzera, “u” bokala ere “i” bezala ebakitzen dugu, baina mingainagibelat botaz. Hau paper batean irudikatu nahi badugu, triangelu bat ibiltzenahal dugu: triangelu hori buruz beheiti jarriz gero (piramide irauli bat beza-la), beheitiko erpina izanen litzateke “a”, aitzinekoa “i” eta gibelekoa “u”.Eta triangelua bera izanen litzateke kutxa akustikoa. Hiru bokal horiek diraoinarrizko bokalak, eta garbienak. Gelditzen zaizkigun bertze bi bokaleitokia harrapatzea ez da zaila: “i” eta “a” bokalen artean ahoskatzen dugu“e”, mingaina aitzinatuz eta, garaierari dagokionez, ahoaren erdi aldeanjarriz, eta “o” bokalarekin ere gauza bera, baina oraingoan mingaina gibe-lat eramanez. Orain hobeki konprenitzen ahal da hemen hasieran emandugun hurrenkera (i, e, a, o, u), ahoskeraren hurrenkera islatzen baitu: aitzi-netik gibelat, mingaina beheititu eta goitituz.


32


• ab-i-la: mingaina aitzinatua eta mingain gorputza goititua.• b-e-larra: mingaina ez goiti ez beheiti, erdi aldean, baina aitzinatua.• al-a-ba: mingaina gibelat eramana, eta beheititua. • k-o-loka: mingaina ez goiti ez beheiti, erdi aldean, baina gibelatua.• ah-u-la: mingaina gibelatua eta mingain gorputza goititua.Jakina, hau hola izanik, triangelu horrek bertze hainbertze aukera

eskaintzen dizkigu: posible da, konparazione, Baztanen ditugun bortz bokalhoriek baino bokal gutiagoko hizkuntzak izatea munduan? Bai, HegoAmeriketako dermio zabal batean mintzatzen den kitxua hizkuntzak hirubokal ditu bakarrik (i, a, u). Eta kontrakoa ere gertatzen ahal da, bortzbokal horiek baino gehiagoko hizkuntzak izatea. Euskaraz ere gertatzen da:zubererak badu seigarren bokal bat (ü), bertze euskalkietan arrotz gertatzendena. Eta frantsesak, katalanak edo ingelesak, konparazione, aise bokalgehiago dituzte. Horregatik egiten zaigu hain aldrebesa hizkuntza horiekbehar bezala ahoskatzea. Erran dezagun, azkenik, kuriositate gisan badaere, gaztelaniak ere, euskarak bezala, bortz bokal dituela, eta hori, batzuenustez, euskararen eragina izaten ahal dela, inguruko hizkuntza erromanikoguztietan bokal gehiago baita. Baina hori hala izanik ere, egia da mundu-ko hizkuntzetan arras arruntak direla bortz bokaleko sistemak. Hizkuntzakelkarren artean ukituan daudelarik, eraginak bi aldeetara gertatzen dira,batzuetan eragina norabide bakarreko kontua dela uste baldin badugu ere.Ez da erran beharrik gehiago, nabarmena baita, adibidez, Baztango mintzo-ak, adin batetik goitikoekin segurik, nolako eragina duen baztandarrenarteko erdaran: maizago entzunen duzu salchicha edo salsa ahoskatu beha-rrean, saltsicha edo saltsa ahoskatzen duen jendea. Berdin qué dizes, quéhazes5… bezalakoetan, edo qué tRaes markatu hori, iduri baitu mingainatrabatu dela.

Erpinetan i, u eta a bokalak dituen triangeluari, triangelu bokalikoadeitzen diogu. Gelditzen zaigun azken galdera hau da: bortz bokalekotriangelu hori, gainerako hizkuntzetako bortz bokaleko triangeluak bezala-koa da? Bertze hitzetan paratzeko: i, u eta a soinuen arteko “distantzia”,triangeluaren barnean, berdina da euskaraz eta gaztelaniaz? Honi erantzu-teko neurketa akustiko berezi batzuk egin beharko genituzke, baina iduri duahoskatzeko puntuak hurbilago daudela euskararen kasuan, gaztelaniarenkasuan baino. Beharbada, horregatik (ez horregatik bakarrik, baina horre-

5 Eta hemen ‘s’ hori ere aztertu beharko litzateke, aski markatua eta luzea ageri baita.


33


gatik ere) gertatzen dira euskaraz horrenbertze bokal aldaketa. Gauza jaki-na da, dena dela, bokal hauen ahoskera inguruko kontsonanteen araberaere aldatzen dela.

Azken ohar bat orain: horiek dira, nolabait ere errateko, “bokal garbiak”,hitz honi hemen eman nahi diogun erranahiarekin. Ez da bokal garbia,konparazione, “etxia” hitzean ebakitzen dugun “i” hori, ez –artikulazio etaakustikaren ikuspuntutik–gainerakoak bezalakoa ez delako, baizik “i” hori–lehenago ikusi dugun adibideak erakusten duen gisan— ez baita berezko“i”, bertze bokal baten aldaera baizik: hor, bistan da, “etxe” dugu egiazkohitza, eta “e” egiazko bokala. Ez dugu galdetzen “zenbat etxi”, baizik“zenbat etxe”, hau da, azkeneko “a” artikulua kentzen diogunean, hitzabere zinezko egoerara itzultzen da eta garbiki erakusten digu zein denazpian, isilean dagoen bokala. Hau da, hain zuzen ere, fonologiakaztertzen duen kontuetako bat, hemen aldaketa fonologiko bat gertatu delaerraten baitugu.

Gramatika honetan ez gara hizkera doinuaz, azentuaz, arduratuko,horrek ikerketa berezi bat eskatzen duelako, eta ezarri nahi ditugun muge-tatik kanpo gelditzen zaigulako.

2.1.2. Kontsonanteen sistemaLehenago “garbi” hitza ibili dugu, bokalei buruz ari ginela. Eta orain ere

hitz bera ibiliko dugu, nahiz ez den hitz hau sobera aproposa hizkuntzala-ritza kontuekin ari garelarik. Hala ere, honekin azpimarratu nahi duguna daBaztango kontsonantismoa gardena dela, eta batez ere zenbait euskalkitannahasian ageri diren frikari eta afrikatu multzoak, garbi bereizten dituelaarruntean baztandar hiztunak: atzo, atso, etzi, hazi, hesi, hotza, hotsa,…ongi bereizten dira oro har. Hori da kontsonante sistemaren lehenbizikoezaugarria.

Kontsonanteak multzoka sailkatu nahi baditugu, lehenbiziko multzoaherskari ahostunek osatzen dute: b, d, g. Multzo honetako kontsonanteakahostunak dira: airea biriketatik ateratzen denean, ahots hariak dardaraz-ten ditu. Hori gertatzen da hiru hitz hauekin:

• -b-aldin: leherkari ahostuna, aire pasa ezpainek geldiarazten dute.• -d-a: leherkari ahostuna, aire pasa mingain aitzin aldeak eta hortzek

gelditzen dute.• -g-uziak: leherkari ahostuna, aire pasa mingain bizkarrak eta ahosabai

bigunak gelditzen dute, gibeleko aldean.


34


Hiru soinu hauek, bokal artean gertatzen direlarik, arras modu laxoanahoskatzen ditugu, hain laxo non batzuetan desagertzen baitira (aitu erra-ten da, ez aditu). Multzo honek baditu parean bertze hiru, berdin-berdinahoskatzen direnak: p, t, k. Baina kasu honetan aireak ez ditu dardaraztenahoskordak, hauek ireki egiten baitira, airea inolako trabarik gabe pasadadin. Horregatik deitzen ditugu lehenbizikoak ahostun, eta bigarrenak,berriz, ahoskabe. Leherkariak dira hiru hauek:

• aur-p-egia: leherkari ahoskabea, aire pasa ezpainek geldiarazten dute.• ai-t-a: leherkari ahoskabea, aire pasa mingain aitzin aldeak eta hor-

tzek gelditzen dute.• han-k-a: leherkari ahoskabea, aire pasa mingain bizkarrak eta ahosa-

bai bigunak gelditzen dute, gibeleko aldean. Ezpain-hortzekin ahoskatzen dugu f soinua ere, eta hau ere, nola bertze

euskalki batzuetan p gisa ahoskatzen den, Baztanen garbia da: afaldu. Hauere ahoskabea da, ahots hariek ez baitute dardararik egiten: airea inolakotrabarik gabe pasatzen da puntu horretan.

• a-f-aria: igurzkaria, ezpain-hortzetakoa eta ahoskabea.Badira bi soinu, m eta n, sudurkari deitzen ditugunak. Zergatik?

Ahoskatzen ditugunean, airea sudurretik ateratzen baita. Hola, konpara-zione, meza eta belai hitzetako lehenbiziko soinua berdintsu ahoskatzenda bi hitzetan: desberdintasuna da lehenbizikoan airea sudurretik ere ate-ratzen dugula, eta bigarrenean, berriz, ahotik bakarrik. Ibiltzen dugunmekanismoa aski sinplea da: hitz egiten dugunean, ahogingila goitituaizaten da (zenbat eta urte gehiago izan, orduan eta laxoago, horregatikegiten da zurrunga ohatzean), eta ez du uzten airea sudur zuloetatik ate-ratzen. Hots hauek ahoskatzean, ahogingila beheititzen da, eta zulo horiaskatua gelditzen da. Hola ahoskatzen dugu n ere: hanka. Gauza jakinada, hala ere, soinu honen artikulazio puntua aitzinatu edo gibelatu egitendugula, ondotik heldu den soinuaren arabera: hainbertze, handik, han,hanka hitzetan ageri den n hori modu desberdinean ahoskatzen dugu aldibakoitzean.

• -m-eza: sudurkaria, ezpainkaria eta ahostuna.• ha-n-dik: sudurkaria, hortz hobietakoa, ahostunaBertze multzo batean sartzen ditugu l, r eta rr: elea, ura, erreka. Hauek

guztiak ahostunak dira. Ahoskatu ere, hortz hobietan ahoskatzen ditugumingainarekin. Gehien lan egiten duen organoa mingaina da, mingainarenaitzinaldea.


35


Lehenbizikoaren kasuan (l), mingaina n ebakitzeko bezalatsu jartzendugu, baina alde batetik (edo bietatik, hiztunaren arabera) uzten dugu aireapasatzen: hortaz, n eta l aski parekoak dira ebakitzeko orduan, baina lehen-bizikoan, erran dugun gisara, airea sudurretik ateratzen da, eta bigarrene-an ahotik, mingainaren alde batetik, mingainak traba egitean libre uztenduen zirritu batetik. Horregatik deitzen zaie ‘albokari’ ere holako soinumotei.

Bertze bietan (r, rr) dardarkariak deitzen ditugu: mingain puntak hortzhobiak ukitzen ditu, baina ukitzean berean, biriketatik heldu den aireaklaxarazten du lotura hori. Kontua da, ordea, mingaina malgua dela, etaberriz ere itzultzen da hortz hobietara. Mugimendu hori arras arina da etalastertasun handiarekin gertatzen da, gu ohartu gabe ere. Holako zerbaitgertatzen da baldin gure ondo-ondotik auto bat lastertasun handiarekinpasatzen bada, horrek gure inguruko airearen burrunba bezalako zerbaitsortzen baitu. Berdin, ikurrin bat jartzen bada, haizeak dar-dar mugitzendu. Dardarkari hauek ez dira berdin-berdinak: dardarkari bakuna da bat,soila, eta hor airearen pasa trabatzen da, d ahoskatzen dugunean egiten dengisara, mingain kolpe batekin. Bietan eragiketa muskular bera ibiltzendugu, dardarkariaren kasuan mingaina gibeltxoago jarriz (horregatiknahasten ditugu Baztanen, aunitzetan hiztun berak gainera, ereki eta edeki,idebazi eta irebazi, edo iduzkie eta iruzkie): hau gertatzen da hiztuna modu“formaltxoago” batean hitz egiten saiatzen delarik ere. Aski da horretarakoEuskaltzaindiko hizkuntza atlasa egiteko bildu den materiala arreta pixkabatekin aztertzea. Bokal artean, d hotsarekin gertatzen den gisan, laxaturikahoskatzen dugu, eta batzuetan ez da entzun ere egiten. Bertzea (rr), dar-darkari anizkuna deituko dugu. Lehenbiziko soinuak dardara bakarra du,bigarrenak hiruzpalau inguru, eta muskuluen tentsioa handiagoa da lehen-biziko kasuan baino:

• e-l-ea: hortz hobietakoa, albokaria, ahostuna.• e-r-e: hortz hobi gibelekoa, dardarkari bakuna, ahostuna.• e-rr-e: hortz hobi gibelekoa, dardarkari anizkuna.Ondoko multzoa kontsonante txistukariek eta txetxekariek osatzen

dute: frikariek (z, s, x) eta afrikatuek (tz, ts, tx). Lehenago adierazidugun gisan, kontsonante hauek guztiak ongi bereizten dira Baztanen.Denak ahoskabeak dira, nahiz frikarien artean, kasu bakan batzuetan,inguruko bokal edo kontsonante ahostunen eraginez, ahostun ere eba-kitzen ditugun (horietan gasna da batzuetan adibide argia). Ikus ditza-gun bakarka.


36


Nola ebakitzen dugu zabala hitzean ageri den z hori? Antza denez, iduridu badirela Baztanen bi modu nagusi hori ahoskatzeko. Arruntenean haugertatzen da: ahogingila goititzen dugu, airea ahotik bakarrik pasa dadin,eta ez sudurretik; mingain punta aitzintzen dugu, azpiko hortzak ukitu arte,eta horrekin batean azpiko baraila ere aitzintzen da pixka bat; aldi bereanmingain bizkarraren aitzineko aldeak bazterretako hortz hobiak ukitzen ditu,tartean zirrito estu bat utzirik. Hortik pasatzen da airea, ingurua igurtziz.Non ukitzen dituen mingainak azpiko hortzak, sorreran berean edo goiti-xeago, milimetro batzuen kontua da, z horrek bi ahoskera desberdin ditu.Biak entzuten dira Baztanen (eta badirudi historian zehar biak parean ibiliizan direla), baina bigarrena, zenbat eta goitiago ahoskatu, gogorrago,erdaratuago bezala, gertatzen da.

Bigarren kontsonantea s da, hasi bezalako hitz batean aditu daitekeena:ahogingila goititua, mingain punta bildu egiten dugu gaineko aldera, igurz-tea goitiko hortz hobien parean gerta dadin. Ikusten den gisan, artikulatzemodua z soinuarekin konparatuz gero, aski desberdina da.

Azkenik, x dugu, goitixeago bezalako hitzetan ageri dena. Ahots hariakirekiak, ahogingilak sudurreko aire pasa trabatzen du, eta mingaina pixkabat goititua gelditzen da. Mingainaren bizkar aitzin aldeak ahosabai gogo-rraren parean egiten du traba, eta mingainak berak ere hortz hobienmugan, punta libre utziz deus ere jo gabe, baina beheitiko aldera pixka batbihurtua. Sabaikaria deitzen zaio horregatik, aho sabai aldean gertatzenbaita traba osoa.

• a-z-a: ahoskabea, igurzkaria, mingain punta beheitiko hortzen kontra,eta mingaina goititua.

• ha-s-i: ahoskabea, igurzkaria, apikaria.• galdu-x-e: ahoskabea, igurzkaria, sabaikaria.Ohart gaitezen aunitzetan, gure mintzoari halako ñabardura berezi bat

eman nahi izaten diogunean, ume bati diogun maitasuna eta hurbiltasunaadierazteko konparazione, ebakitze modua aldatzen dugula: azeri/axeri,zakur/xakur, zerri/xerri, ziztor/xixtor….

Kontsonante frikariek badituzte ondoan bertze hiru kontsonante afrika-tu: tz, ts eta tx. Hauek ere, gure ustez, ongi bereizten dira Baztanen: atzo,atso eta mantxo modu garbian ebakitzen ditu baztandar hiztunak.Kontsonante hauek ahoskatzeko, bi mugimendu nagusi egiten ditugu: has-tean traba osoa egiten diogu aire pasari, mingainaz baliatuz, t ahoskatzeanbezala, eta berehala traba hori laxatzen dugu, baina ez kolpean, baizik


37


pittaka. Traba pittaka libratzean, aireak mingain ingurua igurzten du,‘ziztu’ berezi hori eginez. Batzuetan zalantza ere agertu izan dute hiz-kuntzalariek, soinu bakarra ote dugun hor, edo bi soinu desberdin ote diren.Gaur egun onartzen da soinu bakarra dela, bi partetan emana. Hasierakotrabatze horrek, gainera, badu desberdintasun argi bat t soinuarekin kon-paratuz gero, ez baita t soila bezala ebakitzen: ate eta atso hitzetan ageriden t horren ebakera aski desberdina da, bigarren kasuan s artikulatzendugun toki berean ebakitzen baitugu. Berdin, atso eta mantxo hitzekin: arti-kulazio puntua gibelatu egiten da, non ebakitzen ditugun normalean z etax. Horregatik, bertze arrazoi batzuen artean, hartzen dugu soinu bakartzat.Hortaz, hiru soinu afrikatu hauek, parean dituzten lagunen kideak baizik ezdira, eta haiek bezala ahoskatzen ditugu, hasieran traba hori jarriz. Errandugun gisa, frikariak igurzkariak dira. Hauek ere igurzkari, bai, baina biga-rren mugimenduan bakarrik.

• a-tz-o: afrikatua, ahoskabea, mingain punta beheitiko hortzen kontra,eta mingaina goititua.

• a-ts-o: afrikatua, ahoskabea, apikaria.• man-tx-o: afrikatua, ahoskabea, sabaikaria.Orain ikusiko ditugunak sabaikariak dira: tt, dd, ñ eta ll. Soinu hauek

ttantta (ardoari hola deitzen zaio batzuetan), Maddalen, gaña (eskribitzekoorduan: gaina) eta olloa (eskribitzean: oiloa) onddo, pattarra... bezalakohitzetan ageri zaizkigu. “Sabaikari” deitzen ditugu mingainarekin ahosabaiaren kontra ebakitzen baititugu. Mingaina goititzen dugu bere egoeranaturaletik eta ahoaren gaineko partea jotzen du, tx soinuaren kasuan bainopixka bat gibeltxoago. Mingain puntak azpiko hortzak jotzen ditu, z soi-nuaren kasuan bezala, baina orain mingain gorputzak trabatzen du oso-osoan airearen pasa. Gero badira bereizketa batzuk: tt eta dd ahoskordendardaran bereizten dira, lehenbizikoa dardararik gabe ematen baitugu(ahoskabea), eta bigarrena ebakitzeko ahots hariak dardararazten baititugu,eta batzuetan, ingurunearen arabera, igurzkari gisa ere ebaki; bertzetik, ñsudurkaria da, eta hori ebakitzean, aho gingila beheititurik, airea sudurretikateratzen da hersketak iraun bitartean, eta, azkenik, ll ebakitzean, mingai-naren alde batetik uzten dugu airea pasatzen (l soinuaren kasuan bezala).

• ttan-tt-a: sabaikaria, leherkari ahoskabea• Ma-dd-alen: sabaikaria, leherkari ahostuna• ga-ñ-a: sabaikaria, ahostuna, sudurkaria• o-ll-oa: sabaikaria, ahostuna, albokaria


38


Gelditzen zaigu oraino bertze azken soinu bat, Baztango hizkeran baz-terrekoa dena (edo izan dena, bederen), eta batez ere erdaratik hartutakohitzetan ageri dena: jirafa, potajia, jertsea, jesuita, jerez, eta holakoetanentzungo dugu. Horiekin batera, izen bereziekin (Juan, Josefa) eta ja, adajeeta kojoña hitzetan ere (deus, ezer ere erran nahi du lehenbizikoak, bainaez dut uste izentzat hartzen ahal den, eta hirugarrenean j hori bertze soinubaten ordez dago, bistan da).

Horiek, diogun bezala, bazterrekoak dira, arruntean Baztango hizkeran “j”letrarekin eskribitzen ditugun soinu gehienak, salbuespen horiek kendurik,sabaikari bezala ahoskatzen baititugu: Jainkoa hitzeko “j” eta Maddalenhitzeko “dd” berdintsu ebakitzen ditugu “y”, eta ez Gipuzkoan edo Bizkaianebakitzen diren gisan, eskualde haietan erdarazko “j” bezala ebakitzen baiti-ra (Baztandik atereaz gero, Malerrekan, Jainko eta Yainko aditzen dira, biak).Baztango testuetan txandakatzen dira, baina ez da zalantzarik “y” dela nagu-si hiztunen artean. Bertze hitz teknikoago batzuetan erran nahi baldin bada:Baztanen sabaikariak egiten ditugu, eta Baztandik Gipuzkoa aldera belarraketa sabaikariak dira, aise gibelago ebakitzen direnak. Hala ere, ñabardura bat:soinu hori bokal artean dagoelarik igurzkaria da. Horregatik, bi hitz horietan,alde batetik begiratuta erran daiteke berdin ebakitzen direla, baina bertzetikez: Jainko hitzean ageri den hasierako kontsonantea leherkaria da, bainaMaddalen hitzean soinu hori igurzkari bihurtzen da. Berdin gertatzen dayoyak hitzean ere, horko bi kontsonanteak ez baitira berdin ebakitzen.

Azken ohar bat: oro har, ll eta dd (edo y, berdin da) soinuak ongi berei-zi izan dira Baztanen, baina iduri du azken aldiotan, gazteen artean bere-ziki, bien arteko mugak urratzen ari direla eta biak berdin ebakitzen direla,albokaritasuna galduz.

2.1.3. Nola egituratzen diren soinuak hitzak sortzeko orduan Uste izan dugu interesgarria izaten ahal zela behin soinuen ezaugarriak

zein diren erakutsi ondoan, ikustea nola antolatzen diren soinuak hitzakosatzeko orduan, nolako debekuak dauden, eta abar. Hala ere, hau egite-an, batzuetan fonetikaren mugak gurutzatzen ditugu, kontua ez baitanolakoa den soinu bat, hemen edo han agertzen ahal den edo ez, baizikkatean jartzen dugunean, zer gertatzen den bertze soinu baten inguruandagoelarik. Holakoetan, argi eta garbi fonologian sartzen gara, baina egokia-go ikusi dugu atal honetan ematea, oraingoz hitzen osaeraz ariko baikara.

“Hitza” baino egokiago litzateke erratea nola antolatzen ditugun “morfe-mak”, hau da, nola elkartzen diren euskal soinuak Baztango hizkeran erra-


39


nahia duten gutieneko unitateak sortzeko orduan. Pixka bat gehiago azal-duko dugu kontu hau. Jo dezagun holako zerbait aditzen dugula:

berantegi gantzen Joxe Tomas

Hor, orainokoan, gantzen hori (“joan zen”) da interesatzen zaiguna: denaelkarturik ematen dugu, hitz bakarra balitz bezala-edo. Baina badakigu ezdela: gantzen horren ondoan bai baitugu etzen gan, ezezka jartzen badugu,edo gan ote zen bezalako zerbait, “ote” zalantza partikula hori sartzenbadugu. Hortaz, azkeneko multzo horretan morfema bat baino gehiagodago. Hiru, gutienez: gan-ote-zen. Horietako bi elkartzen direnean, “gan”eta “zen”, mintzatzen garelarik gantzen ebakitzen dugu, tarteko z hori tzbihurtuz: gan zen > gantzen. Baina ez da hau orain aztertu nahi dugun ara-zoa, geroxeago itzuliko baikara kontu honetara, fonologiaz aritzen garela-rik. Orain gure ardura hartzen duena bertze zerbait da: behin ikusirik zeindiren oinarrizko hitzak, nolako legeak daude, legerik baldin bada segurik,soinu horiek elkarren artean lotzeko erranahia duten unitate txikienaksortzen ditugunean? Eta gure adibidean, unitate txikienak, bistan da, gan,ote eta zen dira. Horiei erran diegu “morfema”.

2.1.3.1. Bokalak nonahi agertzen ahal dira Konturatzen garenez, bokalak nonahi agertzen ahal dira, hitz hasmentan,

hitz akabailan eta hitzaren barnean ere, silaba hastean eta silaba akitzean.Zaila da ikustea hemen baden inolako debekurik bokalen banaketan:

Hitz hastean Hitz barnean hitza akitzeanasto ebaki alaba

etxe gorrie urte

itzali erkin mendi

orro borobil talo

urte erakutsi buru

2.1.3.2. Kontsonanteen debeku batzuk a) Kontsonanteek, ordea, debeku batzuk erakusten dituzte, eta ez dira

nonahi agertzen ahal. Debeku hauek gertatzen dira afrikatuekin (ts, tz, tx),eta r soinuarekin. Hola, ts soinua, konparazione, ez dugu atzemanen hitzhastean, aferesi baten ondorio ez bada (tsusi, itsusi hitzaren ordez, konpa-razione, aunitzetan susi bezala ere erraten dena). Eta berdintsu gertatzen datz soinuarekin ere, hitz bakan batzuetan ez bada (tzar, tzipetu), ez baituguibiliko hitzei hasmenta emateko. Gauza bera tx soinuarekin: txokolate, txa-


40


keta edo txapa hitz berriak dira, eta bertze tokietako txakurra, txoria, txa-pela edo txerria Baztanen z-rekin edo x-rekin hasten ditugu: zakurra/xaku-rra, zoria/xoria… Gainerako euskalkiekin gertatzen den gisan, r soinuak eredebeku handiak ditu hitz hasieran, eta arras hitz berriekin ez bada (restau-rante), ez da holakorik ibiltzen Baztango mintzoan. Aztertu ditugun bertzesoinu guziak agertzen zaizkigu hitzaren hastean: mando, buru, puzten,futre, talo, dorre, zahar, soor (= ’gor’), xamur, lo, norbait, kendu, giltza, etaabar.

b) Hitz barnean bi edo hiru kontsonante ere agertzen ahal dira, denaksegidan, baina debeku argi batzuekin: azken kontsonantea r izaten da,multzoko lehenbizikoa n edo l eta erdikoa leherkari ez ezpainetakoa (t, d,g, k): kontra, gangrena, andre, milindre, kontrabando, aldrebes, etab.Ikusten denez, hizkuntzaren sisteman hitz hauek ez dira zaharrenak, siste-ma zaharrean ez baitziren ageri hain erraz hiru kontsonanteko multzoak. Ezhori bakarrik: hitzaren silabak antolatzeko egitura normalena da VC edo CV(C= kontsonantea; V= bokala), hau da, silaba laburrak ibiliz. Badira silabaluzeagoak ere: CCV (gan-gre-na), VCC (ha-ma-bortz), CVC (gal-du), etab.Baina hauetan aise maizago ikusiko ditugu bertze nonbaitetik mailegatuta-ko hitzak: fraile, frantsa, freskatu, frute, futre, frigorifiko, debru,… Joera da,nolanahi ere, silabak erraztekoa: Kelementine, sobera, koloka. Egia da,horien ondoan, atra, bedratzi eta batre ere baditugula, baina bereizketa sis-tematikoa egiten da, gure ustez, beti erranahiaren arabera: atra/atera(oraintxe atra da; atera hurbildu da) eta batre/bat ere (hunek ez daki batre;ez da bat ere gelditu).

c) Hitz baten barnean frikari edo afrikatu bat baino gehiago agertzenbadira, denak sail berekoak dira, artikulazioari dagokionez, non hitza ezden bi hitzen elkarketaren ondorio: asots, eltsuns, urtxintx, samats, zuzen,zezen, azazkal, zimitz, osasun, itses/isets (isats, jakina), sasi, zozo, zorrotz,izotz, zortzi, zizeri (zizare, bertze mintzoetan), zizel, zurruzte,… Baina hitzelkartuetan ez da arau hau betetzen: zerripuskek, sortzen, sortetxe, bertzergu-su, expantuntzi, eltzitsu, saskaitz,… Hala ere, batzuetan bada holako hitze-tan artikulazio gunea leku berera ekartzeko joera (hau ere fonologiak azalt-zen du): gaitsetsi erraten da, ez gaitzetsi.

d) Hitz barnean bertzenaz ere hedatua den bertze arau bat ezartzen damodu sistematiko batean, orain azalduko ez duguna, fonologiako kontuabaita, geroago ikusiko dugun bezala: itseso, ikesi, idebazi/irebazi, umetu(umatu, bertze mintzo batzuetan), belauniketu, uzterri, kirets, izigerri,… diraadituko ditugun hitzak, tarteko a hori e bihurturik (itsaso, ikasi,…).


41


e) Aipatu behar da, bertzenaz ere, badela kontsonante multzo bat (sn)hitz guti batzuetan ageri dena: gasna, tresna, esnaso, esne.

f) Hiztegiko hitzen akabailan (zehatzago erranik, morfema akabailan)kontsonante guti ibiltzen dugu: herskari hutsak (b, d, g, p, t, k, m) ez diraonartzen, frikariak ere nekez (z, s, x) eta afrikatuetan ere tx ez dugu ibiltzen.Beti badira, jakina, salbuespenak: eup, atx!,… Bertzetik, denek dakigungisan bat eta ez hitzak ere hor daude, eta plurala markatzeko, edo ergati-boa, azkeneko k hori. Baina, batetik, ez plurala ez ergatiboa ez dira hizte-giko hitzak, gramatika mailakoak baizik, eta bertze kasuetan aski bakan etamarkatuak dira.

Horiek dira, gure ustez, Baztango mintzairak, fonetika mailan dituenezaugarri nabarmenenak (erran bezala, batzuetan fonetikaren mugakgurutzatu eta fonologiara ere pasatu gara). Ikus dezagun orain zer gertatzenden hitzak kateatzen ditugunean, esaldi batean, edo hiztegiko hitzek gra-matika markak hartzen dituztenean (artikulua, konparazione). Ikusikodenez, hau da argi eta garbi fonologiak aztertzen duena, lehenago errandugun gisan: ahoskatzean arau batzuk aplikatzen ditugu eta hitzak aldatzendira orduan. Horrek ematen dio, argi eta garbi, funtsezko ezaugarrietakobat Baztango mintzoari. Hau da ondoko lerroetan aztertuko duguna.

2.2. FonologiaHar dezagun hitz erraz bat, ate konparazione, eta gainera diezaiogun a

artikulua: horrek atea ematen du. Kontua da, ordea, Baztanen ez dela ateaerraten, baizik atia (gainera bi silabatan: á-tia). Zer gertatzen da hor? Horezarri dugu modu automatiko batean arau bat, eta arau horrek erran digu,gu ohartu gabe ere (arau hauetaz hiztuna ez da batere ohartzen) atea hitzabertze modu horretara ebaki behar dugula: atia. Zernahi gisaz, baten batekerran dezake, edo pentsatu: eta nola dakigu ate dela eta ez ati hiztegiandugun hitza? Gutienez, bi arrazoibide ematen ahal dira hori ez dela zuzenaonartzeko: bat, bertze euskalkietan ate denez, pentsatzekoa da Baztanen ereate dela; bi, ez dugu bertze euskalkietara joan beharrik, Baztanen ere ateerraten baitugu: zenbat ate tu etxe horrek?. Hau da, berez, ate dugu, bainabatzuetan ati, inguruaren arabera. Hortaz, hor ezarri dugun araua hau da:

(1) ate + a > atiaBaina arau hau ez da hain berezi eta txikia, hitz horretan bakarrik ezartzen

dena, baizik aise zabalagoa den bertze arau baten aldaera. Eta arau zabalhori bezalakoak, badira bakar batzuk hemen aipatu nahi ditugunak.


42


2.2.1 Sudurkarien eraketa Arau hauen artean badira batzuk aski ezagunak, bertze hizkuntza aunitzetan

ere gertatzen baitira. Zenbaitetan, soinu batek aitzineko aldean duen bertzesoinu bat asimilatzen du. Horixe gertatzen da sudurkariekin (n, m): bi sudur-kari elkarren ondoan biltzen direnean, bietako bat, lehenbizikoa, ez duguahoskatzen, bigarrenak berarengana biltzen baitu. Ez da hau Baztangomintzoak berez duen ezaugarria, gainerako euskalkietan ere berdin gertatzenbaita, eta, erran dudan gisan, bertze hainbertze hizkuntzatan ere. Hortaz,araua jarri eta adibide batzuk emanen ditut:

(2) sudurkaria + sudurkaria > sudurkariaHonako hauek eman daitezke adibide gisa (bigarren zutabean nola eba-

kitzen dugun hori eguneroko hizketa arinean):gan nuen > ganuen(i)kusi nuen mutile > i)kusi nuemutile

Berez, zabalagoa da arau hau, sudurkariaren artikulazioa bertze kontso-nanteek ere erakartzen baitute. Zer gauza den hizkuntza, ez gara kontu-ratzen nola ibiltzen dugun egunero: (i)kusi duzu mutile eta (i)kusi duzunmutile esaldiak berdin ahoskatzen ditugu mintzo arinean, erranahia askidiferentea baldin badute ere. Begira orain ondoko esaldi hauek:

hain ederra da etxe hori!hain mutil ona zen!hain buru txarra du!hain gogorra da berez!

Eskribitu, holakoetan n eskribitzen dugu beti (euskaraz, erran nahi dut),baina n hori, bertze nonbait argitu dugun gisan, aski diferentea da, aski tokidiferenteetan ebakitzen baitugu: lehenbizikoan, garbi da bere ebakitzepuntu neutrotik hurbil dagoela (hainederra); bigarrenean eta hirugarreneanm da zinez erraten duguna (haimutil, haimburu), eta laugarrenean ez n ezm ez dena, baizik bertze zerbait, horretarako euskaraz letrarik ez baduguere, azkeneko kasu honetan sudurkaria gibeleko aldean ebakitzen baitugu.Hauek guztiak asimilazio kasuak dira.

2.2.2. Igurzketa Bertze arau zabal bat, hau ere euskalki guztietan eta bertze aunitz hiz-

kuntzatan gertatzen dena, igurzketa araua dei dezakegu: b, d, g eta r kontso-nanteak bokal artean suertatzen direlarik, kontsonante horiek ebakitzeko


43


egin behar izaten dugun hersketa laxatzen dugu arras, eta biziki leun eba-kitzen ditugu kontsonante horiek. Hain leun, batzuetan desagertzen dira,eta honek hitzez kanpo ere badu eragina. Zenbaitetan, k soinuarekin eregertatzen da, batez ere jakin aditzaren adizkiekin: baizu (badakizu).Horietan, r eta k soinuen kasuan, ez da igurzketarik gertatzen, baizik ken-keta hutsa, hiztunak ez baititu ahoskatzen. Baina b, d, g soinuekin leunduegiten dugu ahoskera, ebakitze tinko batetik arras laxatzera pasatu arte,betiere bokal artean. Eta bertze zenbaitetan, kasu guziak aipatzeagatik,ohart gaitezen, itxuraz kontrakoa gertatzen dela ematen du, eta bi bokalenartean kontsonante bat ageri dela. Baina ez da hala, kontsonante hori aitzi-netik zegoen h hasperenduaren aztarna baizik ez baita: agoa - agua , goatzia- guatzia, begorra, begarria, egun, ubela, uberra, agur (ahur)…

gero > geoSan Pedroetarik > San Pedroetaikederra > e(d)erraedo > e(d)oakabaila > akaallaadixkide > aixkidetxikiago > txikiao > txikioottallago > ttallao > ttalloo

Honen berri, arau honek eman dezake:(3) {b, d, g, r} > Ø/V__V

Hau da, soinu horiek erori egiten dira (hobeki errana: laxatu egiten dira,batzuetan erori ere), Ø bihurtu, bi bokalen artean. Hitzez kanpo ere batzue-tan: nola duten izena > nolauten izena.

Batzuetan, gauza hauek ez baditugu argi, halako kontraerran batzuk ereharrapatuko ditugu: Baztanen gain naiz (=joanen naiz) erraten dugu, bainahalako batean gango’ ut bezalakoak adituko ditugu. Nola gango, han betierrain dut, inen dut eta holakoak baditugu, baina ez errango dut bezalako-ak? Eta nola dut, aditz mota horiek beti izan eskatzen badute? Azalpena (3)arauak ematen digu. Begira zer dugun hor:

gan gogo dut > gango(g)o dut > gangoo dut > gango dut > gango‘utIkusten denez, gango’ut ez da joango naiz baizik gan gogo dut. Jakina,

orduan baditugu hiru aukera, erne ez dabilenak erraz galduko dituenak:gain naiz (=joanen naiz), gain dut (=eramanen dut), gango dut (=joan gogodut). Dena den, kontu hauek ez dira Baztangoak bakarrik, igurzketaren


44


ondorioz gertatzen diren itxura aldatze hauek aise zabalagoak baitira, etaLarresoro ingururaino, gutienez, ailegatzen baitira. Aski arruntak dira han(Epelde, 2003, 332. orrialdetik aitzinat).

2.2.3. Sei arau nagusi Badira arau zabal gehiago ere, hemen bereziki aztertuko ez ditugunak,

aski hedatuak baitira euskalki gehienetan, guztietan ez bada: • Bi leherkari elkartzen direnean (hitz bat k-z akitzean eta ondoko hitza

b-z hastean, konparazione), lehenbiziko leherkaria erortzen da aunitzetan,nahiz ez beti, eta bigarrena ahoskabe gertatzen da (hartzak ba! > hartza-pa!; polit bat > polipet; herrikuak baitziren > herrikuapaitziren; hik bede-re(n) > hipedere)

• igurzkari bat (z, konparazione) leherkari baten (t, konparazione) ondo-tik heldu baldin bada, leherkaria erortzen da, eta igurzkaria afrikatu egitendugu (horrek zerrikeriek iten tu > horretzerrikeriek iten tu), baina arau hauez da horren estua eta ez da beti betetzen, batzuetan ez baita afrikaturiksortzen (Andresek zurituko du etxia > Andresezurituko du etxia).

• Afrikatu baten ondoko leherkaria ahoskabe bihurtzen da, eta afrikatuafrikari egiten dugu (segur aski haritz gune edo holako zerbaitetik heldu daArizkun hitza). Bertze hitz batzuk ere hola sortu dira: gaitz+to > gaizto >gaxto. Baserritarrek badakite zimitzak non altxatzen diren, zimiztegietan(hor ere: zimitz + tegi > zimiztegi), eta badakite arotz-aren etxeari, garaibatean segurik, arotzenea (aotzenia) erraten zitzaiola, baina lantegia arozte-gia (aozteie) dela (arotz > arotzenea; arotz > aroztegia). Eta zerbait latza bal-din bada, baina ez sobera, lazkara dela diogu, eta eguraldia ere, hozteradoala, hozkara dagoela, hau eginez bietan: latz > lazkara; hotz > hozkara.

• Leherkari ahostuna ahoskabe gertatzen da, batez ere hizkuntza arine-an, igurzkari baten ondoan (ez du erran > eztu erran).

• Igurzkariak afrikatu egiten ditugu, hau ere mintzo arinean, l, n eta rsoinuen ondoan (gal ezak hau eta ikusiko duk! > galtzak hau eta kuskok (=“ikusiko duk”); har ezak > hartzak; gan zen > gantzen).

• Ezezkako ez partikulak ezaugarri bereziak ditu: ondoko kontsonanteakaitzineko kontsonante honen ahoskabetasuna asimilatzen du (ez da > ezta;ez gara > ezkara); kontsonante hasperendunaren arrastoa berriz ere uzten duerakutsian eta bertze kontsonante baten aitzinean desagertzen da (ez haiz >ehaiz; ez luke > eluke), eta bertze z baten aitzinean afrikatu bihurtzen da (ezzara > etzara; hain zuzen ere, honekin lotua egonen da ezetz aldaera ere).


45


Neurri batean edo bertzean, arau hauek Baztanen ere betetzen dira: zen-bat eta hizkera arinago eta laxoagoa egin, orduan eta aukera handiagoaizanen dugu arauak betetzeko. Baina hitz egitea mantxotzen denean, ez dahain argi arau hauek betetzen direla, batez ere lehenbiziko biak.

2.2.4. Asimilazioa eta disimilazioa Bertze arau batzuk bokalekin dute zerikusia. Ikus ditzagun ondoko adi-

bide hauek:harribaregaztanberalerrolarruama

Hitz horiek, izen horiek, aski arruntak ditugu Baztanen. Eta badakiguhitz horien itxura hori dela, eta ez bertze bat, aski baita hainbertze bezala-ko zerbait jartzea aitzinetik. Orduan hainbertze harri, hainbertze bare…erraten da, zalantza gabe. Zer gertatzen da, ordea, hitz horiei “a” artikuluagaineratzen baldin badiegu? Non mintzo garen, Baztanen gauza bat ger-tatzen da eta Zugarramurdi-Urdazubi aldean gehienetan bertze bat (azentualdaketak ez ditugu kontuan hartuko). Honako hau:

hitza+artikulua Baztan Urd./Zugarr. (gehienetan) Malerrekaharri+a > hárrie harria harríabare+a > bária barea baríagaztanbera+a > gaztanbéra gaztanbera gaztanb(e)ralerro+a > lérrua lerroa lerrúalarru+a > lárrue larrua larrúaama+a > áma ama amá

Adibide hauetan hiru arau nagusi atzematen ahal dira jarri dugunzerrendan. Bat euskalki gehienetan betetzen dena:

(4) …a + a > aHau da, bi a elkartzen direnean, a bakarra ahoskatzen da (ama+a > ama;

lera+a > lera). Bokal asimilazio hau ez da bakarrik bi a elkartzen direneangertatzen, ezta hitz beraren barnean bakarrik (h-ak ez du balio fonologiko-


46


rik): denborartan (denbora hartan), neskoi (neska hori), haundioo (haun-diago), karrikartan (karrike hartan), kaskortan, lagunere (lagune ere), etaabar. Bertzetik, bota eta atra aditz oinen partizipioa botaia (Urd. – Zug.),botaia/e (Baztanen) eta ateraia / atraia/e (zein bere tokian) dira. Arizkunenbolaia ere bildu dugu: bolada > bolaa > bolaea > bolaia. Badira bertze asi-milazio klase batzuk hemen aipatuko ez ditugunak: iduzki hitzean ageridena, konparazione.

Bertze bi arauak hauek dira (batez ere Baztanen, ez horrenbertzeZugarramurdin eta Urdazubin):

(5) a > e / {i, u} __

(6) {o, e} > {u, i} __a

Eta hau hola leituko dugu: (5) arauan, a soinua e bihurtzen da, aitzine-tik i edo u bokalak baldin baditu. Azken batean, hauxe da gertatzen dena:lehen ikusi dugunez, i eta u goitiko bokalak dira, eta a beheitikoa. Bada,haiek azkeneko honen ezaugarri batzuk asimilatzen dituzte, eta a goititzendute, aitzinerat ekarriz, eta hola a hori e bihurtzen da: batzuetan belaia dasalbuespenetako bat, hiztun batzuen artean (bertze batzuek belaie erratendute), botaia bezalakoren batekin analogiaz sortua hain zuzen ere. Badirabertze salbuespen batzuk pixka bat harrigarri gerta daitezkeenak: zerriteie,arditeie hitz ezagun eta aunitz ibiliak dira Baztanen (zerritegia, arditegia),baina inesiboan zerriteian, arditeian erraten da, araua, itxuraz bederen,hautsiz.

Ordea, (6) arauan juxtu-juxtu bertze gisako zerbait gertatzen da: o eta ebokalak (erdiko bokalak), u eta i bihurtzen dira a artikuluaren aitzineanagertzen direnean, disimilazio bat gertatuz hola, berehala ohartzen ahalbaikara oinarrizko o eta e hurbilago daudela a bokaletik, gero sortzendiren i edo u baino (batzuetan ia-ia ezinezko egiten da bereiztea hiztunakegiaz e edo i ebakitzen duen, bien arteko distantzia aski ttipia baita). Denadela, o bokalaren kasuan, hala ere, araua ez da bertzea bezain bortitza, etaorroa/orrua edo astoa/astua txandaka ibiltzen dira. Beraz, hemen bi araufonologiko nagusi ditugu, biak bokalek eraginak, biak elkarren kontrako-ak: asimilazioa eta disimilazioa.

Berdin gertatzen dira arau hauek Baztanen eta Zugarramurdi-Urdazubietan?

Iduri du ezetz: azkeneko bi herri hauetan gehienetan ez da asimilaziorikgertatzen, eta bereizketa hau da, hain segur ere, Baztanen eta Otsondoz


47


bertze aldeko herrien artean dagoen desberdintasun handienetako bat, han-diena ez bada (asimilazioa egiten da Baztanen, Iruñe aldera, Ultzaman ere,baina ez Bidasoako errekan). Zugarramurdiko eta Urdazubiko euskaraEstibalitz Montoyak (2002, 41) aztertu du. Egin duen tesian hauxe dio,hitzez hitz:

“Zugarramurdin eta Urdazubin ez da ‘a > e/ i, u (C)__’ asimi-lazioa gertatzen. Hona hemen esaten dudana frogatzen dutenadibide batzuk: egia, burua, anaia, begia, amorrua, aundia,lekua, kukuxua, zerria, beia, eskua… Ikus dezakegunez, ingu-rune egokienetan ere (-i, -u + mugatzailea), ez daZugarramurdin eta Urdazubin asimilaziorik gertatzen; adibidebakar bat ere ez dut entzun. Nafarroako aldameneko hizkere-tan, ordea, asimilazioa oso indartsua da eta Zugarramurdikozein Urdazubiko hiztunek gertakari hau aipatzen dute berenhizkera eta Baztango hizkeraren arteko desberdintasunak des-kribatzeko eskatu diedanean”.

Euskaltzaindiak Hizkuntza Atlasa dela eta, egin dituen lanen ondoriozenbait datu eman ditu argitara, bai liburuan bai CD-etan6. Lekukotasunhonen arabera, Zugarramurdiko hiztunak arras gutitan egiten du asimila-zioa, nahiz badiren asimilazio adibide batzuk dira adizkian oinarrituak:badie (badira) bi aldiz, eta tie (dira) bertze behin, testu labur batean.Disimilazioa, ordea, maizkara gertatzen da, eta arrunta da: bertziak, txikia-guak, goxuak, eta abar. Badira, hala ere, disimilazio gabekoak ere: usoen,usoa, kanpoa, batean. Iduri du, hortaz, hiztun batzuek bederen (eta graba-zioan mintzo dena ez da gizon gaztea), bi sistemak ibiltzen dituztela disi-milazioaren arauan. Arazo hau, zernahi gisaz, korapilatsuagoa da euskal-kiei dagokienez: disimilazioa arrunta da hegoaldean, salbuespenak salbues-pen (Leitza, Arratia, konparazione), nahiz anitzetan ez den sistematikoa, etaiparralderago dauden herri batzuetan ere gertatzen da (Zuberoan arruntada). Uste dut fenomeno hau ez den behar bezala aztertu. Hurbilagoko tokiakaipatzeagatik, I. Epeldek (2004, 332-344) bildu dituen lekukoetan disimila-zio hauek ageri dira Larresoron (esniain, esniak, lanian -332. or.-),Uztaritzen (xoko’atian, gainian, eunian, -335. or.-), Kanbon (sukaldia, bar-nian, -339. or.-), Itsasun (gaztiak, xekatzia, emaztia, -341. or.-), Ezpeletan

6 Euskaltzaindia, Bilbo 1999: Euskal Herriko Hizkuntza Atlasa. Ohiko mintzamoldeenAntologia. Ikus, liburu honetan, orrialde hauek: 103 (Aniz), 104 (Lekaroz), eta 105(Zugarramurdi). Transkribaketak ez dira batzuetan ongi egin, baina hemen aipatzen ari garenpuntuei buruzkoak zuzenak dira, gure ustez.


48


(bidia, xuxenian, -342. or.-), Zuraiden (yoaitia, iatziak, -342. or.-) edoMilafrankan (bidiak, zerian, -344. or.-). Lan berean, hauxe dio (70. or.):“[disimilazio hau] ... oso ohikoa da kontsonantez bukatzen diren izenakinesibo singularrean jokatzean [...] Aditz izenekin bertze horrenbertze ger-tatzen da” (70. or.). Bidasoan ere, jakina.

Laburtzeko, hortaz, hau erran daiteke: bi herri horietan (Urdazubin etaZugarramurdin) ez da asimilaziorik gertatzen jeneralean, baina disimila-zioa, ordea, bai Bidasoan bezala. Baztanen, ordea, juxtu-juxtu kontrakoagertatzen da, gehienetan egiten baita asimilazioa. Eta disimilazioa ere,erran bezala.

Honek guzi honek sorrarazten ditu aski hitz kuriosoak (Baztani buruz arinaiz orain): kafia eta kafie, konparazione, kafea eta kafia-rako (habia adie-razteko azken hitza). Berdin-berdin sartzian, erostian, gatian… eta holakoguztietan. Hor ere arau bera ezartzen da.

Erran dezagun, atal honekin akitzeko, (5) araua berez zabalagoa dela,ondoko adibideetan ikusten den gisan (hau ere Baztanen bakarrik):

irina > irineetorri da > (e)torri deharri bat > harri bet, harri’etbaldin badu > balin beduauzalana > auzelanabaita ere > baitereinguruka > ingurukeisilka > ixilkekunka > kunkeintza > intze

Ikusten da hor kontua ez dela bakarrik i eta u bokalen ondotik a artiku-lua e bihurtzea. Ez dute segidan egon beharrik, tartean kontsonanteak ereagertzen ahal baitira (irine, kunke…), nahiz mailegu hitzetan eta hitz elkar-tuetan salbuespenak ere harrapatzen ahal diren: primabera7 edo urdama,urdamondo, mutildantza hitzetan, konparazione. Orduan, araua bertzemodu honetara formulatzen ahal da egokiago:

(7) a > e / {i, u}(C(C)) __

7 Hala ere, Euskaltzaindiko hizkuntza atlasean primeera ere atzeman dut.


49


Horrek erran nahi du a artikulua e bihurtzen dela i eta u bokalen ondo-tik, berehala heldu baldin bada, edo tartean kontsonante bat edo bida bal-din baditu: hortxe dugu bertze hitz bat, bida erraten dena bertze mintzobatzuetan, baina bide Baztanen, oraintxe eman dugun arauari jarraiki.Berdin bizerra, pizerra, pisetu, tiretu, kiretsa, gisedue, eta abar.

Arau hauek guziak hiztunak automatikoki eta oharkabean aplikatzenditu, nahiz eta ordena jakin batean ezartzen dituen arau bat baino gehiagoezarri behar dituelarik, ordenak ere bai baitu garrantzia. Har dezagun aitahitza, konparazione, Baztanen aite ebakitzen duguna. Hori hurrenkera hauezarriz ateratzen da:

Arauen ordenaaita+a > aita > aite (4), (7)

Baina arauen ordena aldatuko bagenu hau izanen litzateke ondorioa:Arauen ordena

aita+a > aitea > aitia (7), (5)

Aukera hau ere, bigarrena erran nahi dugu, eskura du hiztunak, bainaberak ez du aitia erraten, lehenbiziko arauen segida ezartzen baitu, erratendugun gisan, automatikoki, bigarrena onartu gabe: Baztanen ez dugu aitiabezalakorik egiten duenik, aukera teoriko gisan bakarrik jarri dugu hemen.

Asimilazio kontu hauek bertzenaz ere gertatzen dira: Baztanen, konpa-razione, aingiru erraten dute aunitzek aingeru jatorrizkoa erran beharrean.

2.2.5. Bustidura arauak Bustidura edo palatalizazio arauak dira orain aztertuko ditugunak.

Palatalizatzea deitzen diogu berez modu batera ebaki beharko litzatekeensoinua, hola egin beharrean, ahoskunea aldatu eta mingainarekin ahosa-baiaren kontra ahoskatzeari: konparazione, t ebaki beharrean (mingain-hortzekin), tt ebakitzeari (mingain-ahosabaiarekin), hortzetakoa den soinubat sabaikari bihurtuz. Ume ttallei lehenago behintzat, orain galduxe bal-din bada ere, norbait ttio Mattin zela erraten zitzaien, eta ez tio Martin, edopapattak, ez zapatak, janzteko. Hor gertatu da aipatzen ari garen aldaketa,eta aldaketa hori da palatalizatzea.

Baztanen, palatalizazio kontuetan bi mota bereizten dira: • Batzuetan palatalizazio “automatikoa” (ahoskatze sistemak sortua, asi-

milaziozko palatalizazioa, nahi bada) gertatzen da, konturatu gabeko araufonologikoak segituz egiten dena, berehalaxe ikusiko dugun gisan. Soinu


50


batek (kasu honetan i soinuak) inguruko bati eragiten dio eta honen ahos-kunea aldatzen da (gain+a --> gaña).

• Baina bertze zenbaitetan, palatalizatzea erregistroaren aldatze kontuada, hitz egiteko modua aldatzearen ondorioz gertatua: hartu erran beharre-an hattu ahoskatzen dugunean, konparazione, gertatzen da hori.Aitzinekoan ez bezala, hemen erregistroa aldatu dugu, mintzatzeko moduadugu moldatu, eta nola erraten diogun bati nor aiz hi? eta bertze bati norzara zu?, bertze zenbaitetan hautatzen dugu gazte bati hartu erratea, etaharen arreba ttipienari, ordea, hattu. Ikusten denez, bustidura egiteko arra-zoiak aski desberdinak dira batean eta bertzean.

2.2.5.1. Bustidura automatikoa Palatalizatze automatikoa gertatzen da Baztanen d, t, l, n soinuak i boka-

laren inguruan daudelarik: i horrek, goitiko bokala denez, ‘tiratu’ egiten du,eta ondoko kontsonantearen ahoskatze puntua ere goiti joaten du, ahokosabai alderat, eta soinu horiek dd, tt, ll, ñ, x bihurtzen dira. Ikus ditzagunondoko aukera hauek guziak (hau ez da eskribitze kontua, jakina, ahoskatzekontua baizik):

erdoil erdoill erdoll

erdoila erdoilla erdolla

gain gaiñ gañ

baina baiña baña

hil hill

ilun illun

hila hilla

arin ariñ

arina ariña

egundaino egundaiño egundaño

usaina usaiña usaña

egina egiña

isilik ixilik ixillik

ditut dittut

aita aitta atta

Luzaide Luzaidde Luzadde


51


Euskalki batzuetan bustidura urrunago doa eta i bokala z, s, t... etabertze kontsonante batzuekin ere elkartzen denean, kontsonante hauenahoskatze gunea aldatzen da. Ez da hori Baztango kasu hedatuena: izitu,minbizie, bizerra, kisue, eta abar ahoskatzen da, eta ez ixitu, dittut edo bixe-rra (Basaburua eta Oronoz eta Arraioz, Baztango bertze herrietatik bereiz-ten dira honetan). Kontrako adibidea izanen litzateke gaxto hitza (gaizto-tik),hola ahoskatzen baita Baztanen: berdin gaxtakerie, axturrek, eta bertzerenbat (hala ere, badirudi t kontsonantearekin bakarrik gertatzen dela, aizkora-ez axkora- erraten baitugu).

Zer gertatzen da, ordea, bertzeetan (l, n, d, t)? Ikus ditzagun hor ditugunmuturreko aukerak: egina, egiña, egiñe, ilun, illun, baina, baiña, baña,bañe...

Bazter batera utziko ditugu hemen bi kontu: batetik, ez da erraz bereiz-ten ill eta ll hutsaren artean (erdoilla, erdolla) eta hiztunek biak ibiltzendituzte, segur aski ere, txandaka, haien artean diferentziarik baldin badabederen (akustikoki badirudi ez dagoela, agian artikulazio kontuan gertadaiteke); bertzetik, orain ez ditugu kontuan hartuko bokal asimilazioak(egiña, egiñe), arau hau lehenago azaldu baitugu.

Ohart gaitezen, hortaz, gelditzen zaizkigun aukeretan. Iduri du muturre-ko bi aukerak hauek direla: lehenbizikoa, bustidurarik ez egitea (baina, oilo,erdoila, egina, hila, ditut, arina, gaina...); bigarren aukera, i bokalarenondoan l, n, t, d ageri badira, orduan ll, ñ, tt, dd ahoskatzea, bustidura egi-nez eta sabaikaritze araua ezarriz (baña, ollo, erdolla, egiña, egiñe, hilla,hille, dittut, ariña, ariñe, gaña, gañe...). Soinu horietako bat, d > dd alda-keta, ez dugu kontuan hartuko, arrunt hitz gutitan ikusiko baitugu, etahorietan ere neketan ezartzen baita (aide gaxto, ez aidde gaxto, Baztanenbederen). Bustidura egiten dugunean, arau hau ezartzen dugu:

(8) {l, n, t} > {ll, ñ, tt}/ i__Euskalki batzuetan arau hau ezartzen da, eta ondorioz sortzen dira egiña,

hilla, olloa, illuna, dittut, ariña eta gaña. Bertze euskalki batzuetan, ordea,ez da araua ezartzen eta egina, hila, oiloa, ditut, arina eta gaina erraten da.Baztango mintzoari dagokionez, erdi bidean gaude. Baztandik kanpobehatzen baldin badugu, Iparraldera, zenbat eta Iparralderago joan, orduaneta sabaikaritze gutiago aurkituko dugu, bustidura ez baita egiten. Aldiz,mendebalera behatzen badugu, berehala entzunen ditugu hitz hauek guziakbustiak ahoskatzen direla. Eta Baztani berari dagokionez, Oronoz, Arraiozeta Basaburuko herrietan bustidurak arruntak badira ere, gainerako herrie-tan erdian gaude: araua ezartzen da, bai, baina baldintza estu batzuen bar-


52


nean, ez baita aski i bokala izatea. Bokal horrek bertze bokal bat behar duaitzinetik, eta n, l kontsonanteek ere bertze bokal bat segidan.Salbuespenak mailegu hitzak dira: mesille, botille, eta abar, edo noizbaitahoskatzen zen bertze kontsonante bat galdu dutenak: iñertue, iñor (haubatzuetan nihor bezala emana).

Beraz, Baztango araua hau da:

(9) {l, n, t} > {ll, ñ, tt}/V i__VHorrek erran nahi du hau gertatzen dela Baztanen (Basaburua, Oronoz

eta Arraioz kenduta), (9) araua ezartzearen ondorioz:erdoil (erdoill) (erdoll)(erdoila) (erdoilla) erdolla

gain (gaiñ) (gañ)(baina) (baiña) baña

hil (hill)ilun (illun)hila (hilla)arin (ariñ)arina (ariña)(egundaino) (egundaiño) egundaño

(usaina) (usaiña) usaña

egina (egiña)(isilik) ixilik

ditut (dittut) (ixillik)aita (aitta) (atta) OronozenLuzaide (Luzaidde) (Luzadde)

Zerrenda horretatik, eman arrazoiengatik d eta s kendu behar ditugu(ixilik, Luzaide). Zerrendatik kendu behar dira, halaber, ditut (Baztanentut erraten delako, ttut eta ittut Oronozen) eta egina (Baztanen egin erranbeharrean in erraten da, Zugarramurdi aldean ein, in eta gin8). Baita

8 E. Montoyak biltzen ditu bi formak: gin ematen du aferesi gisako adibidetzat (39. or) bainagero, testuak transkribatzean, in ageri da (283. or). Testuetan, hiztun berak eiten dio batean, etaberehala iten ere (285. or), transkripzioak zuzenak badira behintzat (Estibaliz Montoya, 2004).Hau ez da harritzekoa, gauza bera gertatzen baita Larresoron eta Uztaritzen, I. Epeldek (2004,215) bildu duenez.


53


arina, egundaño eta usaña hitzak ere, nahiz hitz hauek arine, egundeñoeta useña bezala ahoskatzen ditugun. Zergatik? Kasu hauetan (7) arauaezarri baitugu.

Hau da, hortaz, gelditzen zaigun ahoskatze modua:

Bustidura automatikoa Baztanen(joera da hau, ez beti bete-betean betetzen dena)

jatorria (9) araua (7) araua Basaburua/Oronoz Baztan Zug.–Urd.(gehienean)

erdoil erdoil erdoil erdoil

erdoila erdolla erdolla erdolla erdoila

gain gain gain gain

baina baña baña baña baina

hil hil hil hil

ilun illun ilun ilun

hila hile hille hile hila

arin arin arin arin

arina arine ariñe arine arina

sorgina sorgine sorgiñe sorgine sorgina

egundaino egundaño egundeño egundeño egundeño egundaino

usaina usaña useña useña useña usaina

aita aite atta (Oronoz) aite aita

Ohart gaitezen ordena horretan ezartzen direla arauak (lehenik 9 eta gero7), ordena aldaturik ezarriko bagenitu bertze zerbait gertatuko bailitzateke:baina > baine > bañe; erdoila > erdoile > erdolle. Kontua da, ordea,Baztanen ez dela bañe edo erdolle erraten, baizik baña eta erdolla. Batanahiz bertzea errateko, arau berberak ditugu, ordena da aldatzen den gauzabakarra, eta arauen ordenak ematen du datuen berri. Kasu honetan, jakina,ontzat ematen dugu baña hitzaren azpian baina dagoela, nahiz horretara-ko froga zuzenik ez dugun: uste dugu, hala ere, gramatika sinpleago etaargiago gertatzen dela hipotesi hori onartzen badugu, hor baitaudegain/gaña bezalako bikoteak, eta euskalki batzuetan palatalizatu gabeahoskatzen baitira hitz hauek (aski hurbil dauden Urdazubin etaZugarramurdin, konparazione). Bertze hitz batzuekin errateko: eredu hausegituz, arau gutiago behar ditugu hizkuntzaren goiti-beheiti berberakazaltzeko.


54


Badira, hala ere, salbuespenak: siñetsi diogu, eta ez sinetsi edo ixkili-ne eta ez iskiline. Etxenikek (P. Salaburu, 1980, 160) ez zituen berdin-berdin bildu lekukotasunak: arrañ, oiñatakoa, beiñere, oiñen… ageri dira.Erran dugun gisan, zaila da hor, hizketa bizian, oiñen/oñen artekobereizketarik egitea. Bertzetik, zuzen zegoen Etxenike nior, nion, nioibezalakoak bildu zituenean (nik ez nituen onartu tesian), ni(h)or eta iñor,biak (eta gainerako aldaerak, bistan da) entzuten baitira Baztanen, adi-naren arabera batez ere, nahiz nior bezalakoak aski bakanak diren.Gauza bera iñor bezalakoekin. Hor dugu aixkidia hitza ere: adiskidea >adiskidia > aiskidia > aixkidia. Zugarramurdin bertxiak (bertzeak) etahillak ere atzeman ditut (Euskaltzaindia, 1999), baina aski markatua dahau, gure ustez.

Baztanen, hala ere, ez da herri guzietan berdin egiten bustidura,Basaburuko herrietan (Ziga, Aniz, Berroeta, Almandoz) Arraiozen etaOronozen bustidura nabarmenagoa baita, eta batzuetan ez du sudurkariakaitzineko bokalik eskatzen: illergie, giñun, ziñen, aitziñetik, zittun, ziñun,ametittu, berrittu, nittun, ttuzu eta sorgiñek bezalakoak ageri dira, baina ezbeti, hala ere: ilupe bezalakoak ere ez dira batere arrotzak han (aztertu tes-tuetan 3.075 “il” ageri dira eta eta 606 “ill”). Hor ere ikusten da nola jotzenduten herri hauek nafar hizkerara Iparraldekora baino gehiago, kontu haue-tan segurik. M. Izetak mutilla, berebilla, billa, zailla, pilla... ibiltzen ditubehin eta berriz bere idazlanetan (ikusi, konparazione, Nigarrez sortu nintzaneleberria), baina horiek ez dira Baztango hizkerako forma nagusiak.Izatekotan ere, Basaburu aldean, eta ez beti, aunitz harrapatzen ahal baiti-ra ‘-ila’ forman akituak, irarritako testuetan aditzen ahal denez. Zernahigisaz, egia da Elizondo aldetik hasten dela pixkaka palatalizazio kontuahedatzen: laño, Elizondoko hiztun aunitzek, baina lano Arizkunen, konpa-razione. Hala ere, ez dirudi homogeneoa den. M. Izetak, bere hiztegian,auntzkurrumiñe biltzen du Anizen, baina guk aunzkurrumia harrapatudugu Almandozko grabazioetan.

Ez dugu aipatu hemen zer gertatzen den Zugarramurdin eta Urdazubin.Herri hauetan arras bakanak dira bustidura hauek, eta gehienetan, IparEuskal Herriko inguruko herrietan bezala, ez da gertatzen sabaikaritze pro-zesurik. Hau da bigarren bereizketa nagusia, bokal asimilazio ezarekinbatera, Baztango eta herri haietako mintzoen artean.

Hortaz, hauexek dira herri hauen arteko desberdintasunik nabarmene-nak:


55


Zugarramurdi-Urdazubi Baztan gehiena gainerakoan(salbu Basaburua, Arraioz eta Oronoz) (Basaburua, Arr., Oron.)

arraina arraña arrañateila tella tella

sorgina sorgine sorgiñeilun ilun illunilargi ilergi illergiginuen ginuen giñunzinuen zinuen ziñun

2.2.5.2. Bustidura adierazkorra Bertze palatalizazio edo bustidura klase bat ere bada Baztango mintzo-

an, arras desberdina dena. Bustidura adierazkorra deitzen ahal dugu, etabustidura hau, hitz egiteko modu hau, ibiltzen da batez ere ume ttikiekin.Hau ez da bustidura automatikoa (artikulazio puntua aldatzearen arrazoiaez dugu bilatuko delako soinu batek ondoko soinuetan egiten ahal dueneraginean), zeren kasu honetako palatalizazioa hiztunak aukeratzen duenerregistroak eragiten baitu, solas egiteko ele berezi bat hautatzen duelarik.Horren arabera, d, t, l, n, z, s, ts, tz eta, batzuetan, r soinuak palatalizatzenditugu (bertze modu batera ahoskatzen ditugu), soinu horiek ahoan aisegoitiago ebakiz mingain osoarekin. Hau da araua:

(10) {d, r; t; l; n; z, s; ts, tz;} > {dd; tt; ll; ñ; x; tx}

Diogun gisan, r ez da beti sistematikoki palatalizatzen. Kontura gaitezen(10) araua, aitzinekoekin konparatuz gero, aski desberdina dela, hor ez baitatestuingururik inon ere ageri. Arau horren ezarketaren ondorioz hau ger-tatzen da: d eta r soinuak dd bezala ematen ditugu. Hemen dd bezala adie-razten dugun soinua y bezalakoa da, kasu honetan. Bokal artean dagoela-rik, batez ere Iparraldean, Baztangoizean, soinu hori (dd edo y bezala trans-kribatua, erran dugun gisan) igurzkaria da: garraio (garra-y-o) hitzean ezdugu guztiz hesten aire pasa. Erran dezagun, bertze aldetik, nahiz honek ezduen zerikusirik bustidura adierazkorrarekin, Oronoz aldera, -Baztandikzenbat eta hegoalderago joan gertatzen da hau-, bada kontsonante epente-tikoak sartzeko joera. Orduan egiazko herskaria izatera jotzen dute maiza-go: aundiya. Horko hizkerak Malerrekara jotzen du. Hau da, hortaz,Baztango bustidura adierazkorrean gertatzen dena:


56


Baztango bustidura adierazkorra

lo > llo

nini > ñiñi

zato(z) > xatto > ttatto (berriz ere palatalizatuz)

bildotsa > bilddotxa

totoriko > ttottoriko

katue > kattue

(e)kartzu > kartxu, katxu

zertaz > xerttax > xettax

aite > a(i)tte

loria > lloria, lloddia

zeñek > xeñek

Zerrenda horretako hitzetan ageri diren azkeneko bietan zenbait arauezarri ditu hiztunak:

lorea > loria (6) > lloria (10) > lloddia (10)

zeinek > zeñek (9) > xeñek (10)

Orain arte bustidura automatikoaz eta adierazkorraz aritu gara, hau da,delako bokal segida bati ezartzen zaion sabaikaritzeaz (erdoil hitzari arti-kulua erantsiz gero erdolla sortzen denean) edo adierazkortasuna adieraz-teko ibiltzen ditugun arauez (kattue ahoskatzen dugunean).

Hala ere, batzuetan hitzak berez dira sabaikarituak, hori erraten ahal bal-din bada bederen. Erran nahi dugu ez direla sortzen ezarri den arau batenondorio gisa: onddo edo anddere holaxe agertuko dira hiztegian (eta ez duteoindo/ondo edo aindere/andere parekorik Baztango mintzoan), aldaerasabaikaritua bakarrik ibiltzen baitugu. Berdin gertatzen da pitxitxi / pittittihitzekin (hala deitzen zaio katuari).

Beraz, fonologiako atal honi akabaila emateko, hemen zerrendatukoditugu arau fonologiko nagusi guztiak (egiazko arauak zerrendatu ditugu,eta zenbakia ere aldatu diegu. Testuan orain arte eman diogun zenbakiaeskuin aldean jarri dugu):


57


Baztango fonologia arau nagusiak (1) sudurkaria + sudurkaria > sudurkaria (2)(2) {b,d,g,r} > Ø/V__V (3)(3) … a + a > a (4)(4) {o, e} > {u, i} __a (6)(5) a > e / {i, u}(C(C)) __ (7)(6) {l, n, t} > {ll, ñ, tt}/V i__V (9)(7) {d, r; t; l; n; z, s; ts, tz;} > {dd; tt; ll; ñ; x; tx} (10)

Uste dugu arau hauek diren Baztango mintzoaren funtsezko arau fono-logikoak. Urdazubin eta Zugarramurdin ez du indarrik (5) arauak, beretokian argitu dugun gisan, eta (6) araua ere aski ahula da. Badira bertzearau batzuk hitz zenbaitetan ezartzen direnak, eta Nafarroako euskalkiarenezaugarri gisan hartu izan direnak: karri, kusi, man, turri, mazteki... erra-ten da Baztanen (ez toki guzietan: Amaiurren ez dute galtzen horrenbertzehitz hasierako bokal hori). Hasierako bokal galtze honi aferesia deitzen zaio,eta arrunta da Baztanen, baina bertze hitz aunitzetan ez da araua ezartzen:iketza, ikeragarrie, hemen… Batzuetan kontrakoa ere gertatzen da: ekia, keaerran beharrean. Eta sinkoparen arauak ere ez ditugu hemen eman: abre(bertze tokietan abere, baina erranahi zehatzagoarekin, abrea behorrari edozaldiari bakarrik erraten baitzaio Baztanen, ez edozein aziendari), torko (eto-rriko), kusko (ikusiko), karko (ekarriko), erten (erraten), pasten (pasatzen),eta abar.

2.3. Testu argigarri batzuk Ikus ditzagun orain testu labur batzuk, aipatu dugun Euskaltzaindiaren

Hizkuntza Atlasaren bildumatik hartuak. Hor ikusten da zer eman duenarauen ezarketak:

Anizko testua: … pixket edaten tzuen ta emen afaldu zuten ostatuen. Ta bazakienemengo medikue beldurti aundie zen, gan tzen Berroetara zaldigañan, gaixo aten sendatzera, abixetu zuten gateko ta gan tzen, taunek bazakien... ostatuen zagona… ta atra zen bidera, maindire…baizu zer den?... maindire zuri aundi betekin… ta atratzen tzaiobide erdien. Illergie bazen, omen tzen, illergie. Ta atra zen karre-trein erdi erdire, besoak zabalik ola, ta maindire burutik patue, ta… oi! oi! bertzia! ua! An, bai or zaldie latigoakin yo ta itzuli


58


berriz... Berroetara. Bai, te ausilio eske. Bidian atra zizaizkola sor-giñek. Ta bertziak kusi zuen itzuli zela Berroetara, bertzia irri taparrez ostature berriz, kontatzera ze in tzuen. Te medik’ure torrizen gero unet, bere launetara, afaltzera. Ta espliketzen ze pasatuzitzaion ta bertzia an. Ori bai, oi egie da, e?

Lekarozko testua:…Orai... ajuar edo nola erten daen... yoyak. Pues lenao eramatenzen bere kuartoa, bere goatzia, zuenak zuen klasekoa, batzuk izeintzuten bi mesillekin, bertze atzuk igual batre gabe izein tzuten, edozen bezalekoa. Eta gero beretako maindiriak gaten tziren.

Ementxen Kortariere karri zirezten neskatiko… abrian... begorriankarri zuzten goatziak eta.

Eta karri zuten bod’eguneko xikirua, iltzeko eta yateko, xikir’ureadarretan xinte, eztait nik ze kolore zuen, gorriei izein tzuen,naski... zinte gorriei izein tzuen, naski. Eta ure kartzen tzen etxekosemia balin bezen edo… bai, eztakit nori tokatzen tzitzeion kartzia.Eta arek sartu biar tzuen etxe artara, etxera kartzen den artan, etakendu bear tzion zakarrenak zint’ure, eta etxekoak kentzen balinbezion, por ejemplo, etxeko alaba edo balin bezen etxian, arekkentzen balin bezion, urte txarra izeten tzunen. In bear tzion,paatzen tzuen xikirua purdiz barnera, be…, purdie barnera, buruekanpora, eta kentzen tzion gan duenak. Bazen oi, ola, kostunbri oi.Gu ttarrak kitunen arront, baño oi kusi ut nik ementxe LekauzkoKortarien.

Zugarramurdiko testua:Badie belezaarrak. Oik erraten diote belezaarrak... gero badie belatxak,bertxiak, txikiaguak. Bai, belatxak, ek, paso. Usoen gieletik gatendie ek. Belatxak, andik eldu dienak usoekin batean, patta gorriakituzte .

Bai, yaten tuzte emen anitzek. Goxuak tie. Eztuzu, usoa ta belatxaprepaatu ta eztuzu zautuko pitsik, deus. Yain tuzu trankil zuk ee.

(Belezarrek zer animaliak jaten dituzte?)

Zernai. Arrotoin, suje, denak. Buu! Zikinak tie, baute usain tzarbat oik. Belezarra bakizu zetako den ona? Oai kanpoa bauzu erei-na... sartze uzu erdi erdian bi, belezar bat edo bia, bien, e? illak


59


ziri baten puntan, ta trankiloo eon, ezta hurbilduko arat deus. Ez,ez ori ta ez fitsik.

(Eta belatsak, berriz?)

Belatxek ez belatxek yain tute xixari ta bertziak pezala.

(Txikiak dira?)

Bai, ttikiak… ba, ola, ttikio oino Ikusten ahal denez, testu hauetan badira arau orokor batzuk modu siste-

matikoan betetzen direnak, bai Baztanen, bai Zugarramurdi aldean (ez ditutkontuan hartuko oraino azaldu gabe dauden kontuak, ez eta morfologiakobertze arazo batzuk ere):

1) Kontsonante ahostunen erorketa bokal artean: burutik > buutik; gaixobaten > gaixo aten; lagunetara > launetara; ori > oi; lenago > lenao;kusi dut > kusi ut; direnak > dienak; preparatu > prepaatu; egon >eon; trankiloago > trankiloo; gibeletik > gieletik; baduzu > bauzu. Horgaineratu behar dira, jakina, eztakit > eztait.

2) Disimilazioa: bertzea > bertzia; bidean > bidian; goatzea > goatzia;maindireak > maindiriak; abrean > abrian; bertzeak > bertxiak; txi-kiagoak > txikiaguak.

3) Asimilazioa Baztanen, baina ez Zugarramurdin (hemen die adibideabakarrik): pixkat > pixket; ostatuan > ostatuen; medikua > medikue;esplikatzen > espliketzen; aundia > aundie; abixatu > abixetu; aundibatekin > aundi betekin; erdian > erdien (Zugarramurdin erdian); erdierdira > erdi erdire; patua > patue; izain > izein; ura > ure; balinbazen > balin bezen; izaten > izeten.

4) Sinkopak eta aferesiak Baztanen, gutiago Zugarramurdin: batere >batre; abrean > abrian; ipurdiz > purdiz; ateratzen > atratzen; karre-terain > karretrein (hau, hala ere, ez da arrunta); ekartzen > kartzen.

5) Txistukaria (z) afrikatu (tz) bihurtzen da n ondoan, eta r ondoan ere.Hori gertatzen da aditz laguntzailearekin: gan zen > gan tzen; edatenzuen > edaten tzuen; bihar zuen > bihar tzuen; izeten zunen > izetentzunen. Ez dago Zugarramurdiko adibiderik testu hauetan.

6) Bustidura automatiko gehien Anizen, gero Lekarozen eta geroZugarramurdin. Ondoko hauek dira bustidura automatiko bakarrak,bertze mailegu hitzetakoak edo adierazkorrak baitira: pixket; gañan,gaixo; abixetu; illergie; sorgiñek (Aniz); baño (Lekaroz); illak(Zugarramurdi). Zugarramurdin ereina bat ageri da, Baztanen ereñe


60


izanen litzatekeena (baina erine erraten da zernahi gisaz, infitiboa erinegiten baitugu).

7) Bereizketa horietaz gain badira, duda gabe, bertze antzekotasun aunitztestu hauetan, Baztango hizkera Iparraldeko mintzoarekin lotzen dute-nak: hiztegia alde batera utzita, unet bezalakoak ikus daitezke, etagaixo aten sendatzera bezalako esamoldeak ere.

8) Testu hauek direla eta, erran dezagun, azkenik, nahiz hau ez den fone-tika edo fonologia kontua, eta gero puntu honetara berriz ere itzulikobaldin bagara ere, hitanoaren erabilera handiagoa dela Lekarozen,hastean aipatu dugun gisan: izeten tzunen; ttarrak kitunen. Nahikoargigarria da, zeren hemen hiztuna aldatzen da zukatik nokara, aitzi-nean galderak egiten ari zaiona ez baitu, segur aski ere, konfiantzakoa.Hala ere, hori ateratzen zaio. Bide batez, bertze arau bat ere betetzen da:ttarrak gitunen > ttarrak kitunen. Gauza bera gertatzen daZugarramurdiko adibide batean ere: zikinak dira > zikinak tie.


3. KAPITULUA

MORFOLOGIA (DEKLINABIDEA)


63

3. KAPITULUAMORFOLOGIA (DEKLINABIDEA)

3.0. SarreraMorfologiaz ari garelarik, gogora heldu zaigun lehenbiziko kontua dekli-

nabidea deitzen dugun hori da. Izenkiek deklinabideko markak hartzendituztenean, hauek ez dira aunitzetan modu gardenean ageri, eta aldaketakgertatzen dira. Aldaketak gertatzen dira, gainera, herri batetik bertzera, ustedugun baino maizago. Hori dela eta, hemen emanen ditugu, hasteko, gureustez oinarritzat har daitezkeen aldaerak eta gero aldaera horien gaineangertatzen diren bertze aukera batzuk seinalatuko ditugu.

Galdetzaileekin hasiko gara lehenbizikorik (nor, zer, zein), eta gero pertso-na izenak, leku izenak, erakusleak, eta abar dira hemen paratuko ditugu-nak. Ez dugu kasuen izena jarriko (absolutiboa, ergatiboa, eta abar), askiargi ikusten baita zein kasuren gainean ari garen aldi bakoitzean.Zenbaitetan, aurkezpena ez dugu gramatiketan arruntean egiten den moduberean egiten hemen. Konparazione, “noren” eta “norena” ematen ditugu.Bistan da “norena” hori “noren” dela, artikulua erantsirik. Baina bidezkoadela uste dugu hori hola egitea, aldaera fonologiko batzuk gertatzen baiti-ra artikulua eranstean. Uste dugu argiago gelditzen dela hori informaziohau bere osotasunean tauletan ematen baldin badugu.

3.1. GaldetzaileakIrakurlea ohartuko da hemen orain arte azaldu ditugun arau fonologiko-

ak ezartzen direla: ez da erraten ‘zeintan’ baizik ‘zeinten’, eta berdin gai-nerako aukeretan: ‘zeintera’, ‘zeinteraño’, eta abar. Ez da erran beharrik


64


hemen horien aldaera zuzenak, eskribitzeko orduan, ‘zeintan’, ‘zeintara’,‘zeintaraino’... direla, baztaneraz idatzi nahi denean ere, idazteko modua ezbaita nahasi behar inoiz ere errateko moduarekin (munduko hizkuntzaguzietan egiten da ahozko formen eta forma idatzien arteko bereizketahau). Erran dezagun, azkenekoz, ‘zein’ hori, hemen bertzeen parean paratubadugu ere, ez dela Baztanen ibiltzen bertze euskalkietan, batez ere gipuz-keraz, ibiltzen den bezain bat. Nekez erranen du baztandar batek ‘zein zarazu?’ edo holakorik: holakoetan nahiago du ‘nor zara zu?’, eta ‘zein’ horiuzten du bereizketa egiteko (eta ez beti, gainera): ‘zein zara zu: Miguel edoFelix?’

Nor Zein ZerNork Zeñek ZerkNori Zeñi ZeriNoren Zeñen ZerenNorena Zeñena Zerena Norendako Zeñendako ZerendakoNorekin Zeñekin ZerekinNora Zeintera ZertaraNoraño Zeinteraño ZertarañoNon Zeinten ZertanNondik Zeinteik ZertaikNongo Zeinteko Zertako

ZerikZeintez Zertaz

Norengan Zeñengan ZerenganNorengana Zeñengana ZerenganaNorenganaño Zeñenganaño ZerenganañoNorenganik Zeñenganik Zerenganik

3.2. Pertsona izenakMartin MaritxuMartin MaritxuMartinek MaritxukMartini Maritxui


65

3. MORFOLOGIA (DEKLINABIDEA)

Martinen MaritxuinMartinena MaritxuineMartinendako MaritxuindekoMartinekin Maritxuikin______Martinik MaritxuikMartinez MaritxuzMartinengan MaritxuingenMartinengana MaritxuingenaMartinenganaño MaritxuingenañoMartinenganik Maritxuingenik

Jose TeresaJose TeesaJosek TeesakJosei TeesaiJosein TeesainJoseine TeesaineJoseindeko TeesaindekoJoseikin Teesaikin______Joseik TeesaikJosez TeesazJoseingen TeesaingenJoseingena TeesaingenaJoseingenaño TeesaingenañoJoseingenik Teesaingenik

Migel OrmartMigel Ormart


66


Migelek OrmartekMigeli OrmartiMigelen OrmartenMigelena OrmartenaMigelendako OrmartendakoMigelekin Ormartekin______Migelik OrmartikMigelez OrmartezMigelengan OrmartenganMigelengana OrmartenganaMigelenganaño OrmartenganañoMigelenganik Ormartenganik

3.3. Leku izenakElizondo ArizkunElizondo ArizkunElizondok ArizkunekElizondoi Arizkuni___Elizondora ArizkuneElizondoraño ArizkunerañoElizondon ArizkunenElizondotik ArizkundikElizondoko Arizkungo___

Mugaire1 OronozMugaire Oronoz

1 ‘Mugairi’ da Euskaltzaindiak berreskuratu duen izena, baina erran, jende guziak ‘Mugaire’erraten du.


67


Mugairek Oronozek___Mugairera OronozeMugaireraño OronozerañoMugairen OronozenMugairetik OronoztikMugaireko Oronozko___

3.4. IzenordainakNi hi2 gu zu zuek

Nik hik guk zuk zuek

Neri hiri guri zuri zuei

Nere hire gure zure zuen

Neria hiria guria zuria zuena

Neretako hiretako guretako zuretako zuendako

Nerekin hirekin gurekin zurekin zuekin

___

___

Niten hiten guten zuten zuetan

Niteik hiteik guteik zuteik zuetaik

___

___

Nitez hitez gutez zutez zuetaz

Neregan hiregan guregan zuregan zuengan

Neregana hiregana guregana zuregana zuengana

Nereganaño hireganaño gureganaño zureganaño zuenganaño

Nereganik hireganik gureganik zureganik zuenganik

2 h’-rekin paratu dugu bigarren pertsona, eta erakusleetan ere ibili dugu, baina letra horrek ez duinolako balio fonetikorik Baztanen, ez baita ahoskatzen


68


3.5. Erakusleakhau hoi hurehunek horrek harekhuni horri harihunen horren harenhunena horrena harenahunendako horrendako harendakohunekin horrekin harekinhuntera hortara hartarahunteraño hortaraño hartarañohunten hortan hartanhunteik hortaik hartaikhunteko hortako hartako___huntez hortaz hartazhunengan horrengan harenganhunengana horrengana harenganahunenganaño horrenaganaño harenganañohunenganik horrenganik harenganik

hok hoiek hekhok hoiek hekhoki hoiei hekihoken hoien hekenhokena hoiena hekenahokendako hoiendako hekendakohokin hoiekin hekinhoketara hoietara hetarahoketaraño hoietaraño hetarañohoketan hoietan hetanhoketaik hoietaik hetaikhoketako hoietako hetako


69


___hoketaz hoietaz hetazhokengan hoiengan hekenganhokengana hoiengana hekenganahokenganaño hoienganaño hekenganañohokenganik hoienganik hekenganik

3.6. Izen arruntakandre andria andriakandrek andriak andreekandrei andriai andreeiandreen andriain andreenandreena andriaine andreenaandreendako andriandeko andreendakoandreekin andriaikin andreekin

etxetara3 etxera etxeetaraetxetaraño etxeraño etxeetarañoetxetan etxean etxeetanetxetaik etxetik etxeetaiketxetako etxeko etxeetakoetxeiketxez etxiaz etxeez

andreengan andriangen andreenganandreengana andriaingena andreenganaandreenaganaño andriainganaño andreenganañoandreenganik andriainganik andreenganik

* * *

3 etxe hitza itxe ahoskatzen da Basaburuko lurraldetik Almandozko alderaino.


70


ustel ustela ustelakustelek ustelak ustelekusteli ustelai usteleiustelen ustelain ustelenustelena ustelaine ustelenaustelendako ustelaindeko ustelendakoustelekin ustelaikin ustelekinusteletara ustelera usteletarausteletaraño usteleraño usteletarañousteletan ustelian usteletanusteletaik usteletik usteletaikusteletako usteleko usteletakoustelikustelez ustelaz ustelezustelengan ustelaingan ustelenganustelengana ustelaingana ustelenganaustelenganaño ustelainganaño ustelenganañoustelenganik ustelainganik ustelenganik

* * *zozo zozoa zozoakzozok zozoak zozoekzozoi zozoai zozoeizozoen zozoain zozoenzozoena zozoaine zozoenazozoendako zozoaindeko zozoendakozozoekin zozoaikin zozoekin

sorotara sorora soroetarasorotaraño sororaño soroetarañosorotan soroan soroetansorotaik sorotik soroetaiksorotako soroko soroetako


71


zozoik

zozoz zozoaz zozoez

iloengan iloaingen iloengan

iloengana iloaingana iloengana

iloenganaño iloainganaño iloenganaño

iloenganik iloainganik iloenganik

* * *

odol odola odolak

odolek odolak odolek

odoli odolari odolei

apezen apezain apezen

apezena apezaine apezena

apezendako apezaindeko apezendako

apezekin apezaikin apezekin

kazpeletara kazpelera kazpeletara

kazpeletaraño kazpeleraño kazpeletaraño

kazpeletan kazpelian kazpeletan

kazpeletako kazpeleko kazpeletako

kazpeletaik kazpeletik kazpeletaik

kazpelik

apezez apezaz apezez

apezengan apezaingen apezengan

apezengana apezaingena apezengana

apezenganaño apezaingenaño apezenganaño

apezenganik apezaingenik apezenganik


72


3.7. Bertze aldaera batzukIkusten ahal denez, hemen arazoak genitiboarekin (‘andrearen’), eta honen

gainean eraikitzen diren gainerako formekin (‘andrearengana’, ‘andrearekin’,‘andrearendako’...) sortzen dira, aldaera bat baino gehiago harrapatzen ahalbaita. Guk hemen aukera bat egin dugu (‘-ain’ akabailari eman diogu lehen-tasuna), gure ustez horixe baita (palatalizatua edo ez) han gehien ibiltzendena, eta gehien aditzen dena, batez ere elkarrizketa pixka bat bizia baldinbada. Baina gero badira bertze aldaera batzuk ere. Hemen biltzen ditugualdaera horietako batzuk, zuzenean hartuak, edo testuetan ere atzematenahal direnak (Salaburu 1984b, 200 eta ondokoak). Ikusten denez, gardenenaden ‘andrearena’ ere ez da falta: andrearena (Elizondo), andriarena(Azpilkueta), andriaine (Arizkun), andriaña (Irurita eta Aniz), andriañe(Erratzu), andreaña (Gartzain); aixkidearena (Oronoz), aixkideña (Aniz), aix-kidiaña (Irurita), aixkidiañe (Erratzu), aixkidiaine (Arizkun), gizonarena(Arizkun, Azpilkueta, Elizondo, Oronoz); gizonaine (Lekaroz), gizonañe(Erratzu), gizonaña (Irurita, Gartzain, Aniz); aixkidearendako (Elizondo), aix-kidiaindeko (Erratzu, Lekaroz, Aniz), aixkidiaindeko (Arizkun, Irurita); lagu-narendako (Azpilkueta), launeindeko (Gartzain), gizonarendako (Arizkun,Azpilkueta, Elizondo), gizonaindeko (Gartzain, Lekaroz, Aniz, Erratzu,Azpilkueta); andrearendako (Elizondo), andriarendako (Azpilkueta),andriaindeko (Erratzu, Arizkun, Irurita, Gartzain, Lekaroz, Aniz).

Baina, erran bezala, gure ustez, ‘-ain’ akabaila da arruntena. Ondoko adi-bide hauek guziak Maite Lakar eta Ana Telletxea ikerlariek egin lan ede-rretik (1984) bilduak dira: guatziain (Irurita), etxiain (Arraioz, Amaiur,Irurita), maindiriain (Irurita), zapatain (Oronoz), eltziain (Elizondo), osabain(Berroeta), amain (Elizondo), bildotxain (Arizkun), tablain (Arizkun), pape-rain (Arizkun), gerrain (Aniz), urtiain (Irurita), leprain (Amaiur), eskolain(Almandoz), esniain (Apilkueta), bakotxain (Irurita), bertziain (Almandoz,Oronoz), beltxain (Elizondo), beltzain (Elizondo), Galartzain zubire(Oronoz), pilotain (Lekaroz), sarrerain (Aniz), ardiain (Amaiur), lekuain(Ziga), makillain4 (Erratzu), aiziain (Gartzain), kotxiain (Gartzain), urain(Lekaroz), bastain (Ziga), arkupeain (Almandoz), arropain (Amaiur), gerrain(Elbete), amain (Gartzain), apezain (Elbete, Ziga), a(g)ostoain zorzie(Lekaroz), ilebetiain (Amaiur), kandelain (Irurita), obispuain (Gartzain),dantzain (Gartzain), euskarain5 (Erratzu), alkatiain (Aniz, Lekaroz), arrosa-riokoain (Berroeta), izerrain (Ziga), atabalain (Arizkun), paetain (Berroeta),

4 Palatalizazio hau ez da batere arrunta Erratzu aldean.5 Bistan da han denek ‘eskuara’ ibiltzen dutela, ez ‘euskara’.


73


orraxain (Lekaroz), personain (Lekaroz), atiain (Almandoz), denborain(Almandoz), ilerokoain (Aniz), erromesain (Almandoz), astuain (Almandoz,Oronoz), astoain6 (Almandoz, Amaiur), Juan Angel Bielain (Elizondo), gizo-nain (Elbete); apezain (Erratzu); belarrain (Ziga); ostoain (Ziga); alkatxofain(Erratzu); latxain (Almandoz); malbain (Lekaroz), erriain (Elizondo), eskaio-lain (Lekaroz), senfitoain (Lekaroz), arroltziain (Elizondo), arrotoñain(Gartzain), biatzain (Ziga), zingiruain (Oronoz), odolain (Amaiur), errekain(Oronoz), arantzain (Oronoz), artuain (Arraioz), berotasunain (Azpilkueta),sainduain (Ziga), beroain (Lekaroz).

Ez dira, ordea, bakarrak. Ondoko hauek ere lan beretik dira hartuak: aita-ren (Aniz), desodorantiaren (Lekaroz), izerdiaren (Lekaroz), zerriyaren(Oronoz), diruaren (Arraioz), ogiaren (Irurita), itxiaren (Oronoz), etxearen(Amaiur), auntzaren (Lekaroz), astoaren (Lekaroz), beltxaren (Lekaroz),andregaiaren (Almandoz), ondduaren (Erratzu), etxolaren (Ziga), bertziaren(Gartzain), yendiaren (Aniz), maitearen (Erratzu), Mariaren Alaba(Azpilkueta), lurraren (Erratzu), poderosoaren (Ziga) (otoitz batean), kreatza-learen (Ziga) (otoitz batean), Yangoikoaren (Azpilkueta), Yaunaren (Aniz),uraren (Aniz, Amaiur), kattuaren (Lekaroz), txituaren (Oronoz, Ziga), xitua-ren (Erratzu), semearen (Aniz), xarrantxaren (Oronoz), baoaren (Erratzu),ekainaren (Elizondo), putzuaren (Erratzu), Erramuaren beldur (Lekaroz).

Batzuetan, nolakoa den aitzineko aldean duen bokala, ‘-ein’ ere egitenahal du: zurein... artian (Irurita), ogiein (Ziga), kisulabiein (Elbete), andrein(Almandoz), urriein ondarrian (Irurita), makinein (Gartzain), lurrein(Gartzain), etxekoandrein (Gartzain), karlistein (Almandoz), aurrein(Azpilkueta), ilebetiein (Azpilkueta) Ama Berjinein (Erratzu), deabruein(Amaiur, Arizkun), Utsuein (Arizkun, ‘Urtsuaren’), sorginein (Gartzain), ile-rrein (Gartzain), minein (Erratzu, Elizondo). Bakan batzuk harrapatu ditugu‘-iin’ egiten dutenak: zerriin zistorgaiek (Oronoz), erbiin gieletik (Elizondo).Bertze batzuetan ‘-uin’ekin ere aditu ditugu: antxuin (Amaiur), suin (Ziga),Erramuin beldur (Erratzu).

Artikulua erantsiz gero, bertze aldaera hauek guziak (denak lan beretikhartuak): pobriaña (Almandoz), ardoaña (Oronoz), eskupetaña (Gartzain),sagarraña (Aniz), zerbaitena, bertzeañe (Erratzu), aitzurreña (Gartzain),deneña (Aniz), Aite Saindueña (Lekaroz), setienbreña (Almandoz), zakurre-ña (Aniz), kiloña (Ziga), gazteluine (Amaiur), xoxoarena (Elizondo).

6 ‘astoain’-‘astuain’ alternantziak, bertze toki aunitzetan gertatzen den gisan, arruntak diraBaztanen ere, eta aunitzetan hiztun berak ibiltzen du behin bat eta ondokoan bertzea.


74


Genitiboaren gainean eraikitzen diren bertze kasuetan ere, prolatiboankonparazione, bildu ditugu aldaera aunitz:

• golpendako (Azpilkueta), ttikiendako (Lekaroz), urindako (Amaiur),billobendako (Aniz), batendako (Berroeta), amatxi zenandako (Oronoz),amatxindako (Oronoz), oiendako (Oronoz), ongarri(y)andako (Oronoz),kukusendako (Erratzu), mozorroendako (Irurita), egiten duenarendako(Lekaroz), arendako (Lekaroz, Arraioz, Irurita, Amaiur, Almandoz),olluarendako (Oronoz), aendako (Amaiur, Elizondo), arbiendako(Elbete), lurrendako (Elbete), gizonandako (Oronoz), emakumindako(Oronoz), gasnandako (Oronoz), esnendako (Oronoz), ulindako(Oronoz), poli[t]patendako (Oronoz), aziendendako (Azpilkueta), maix-terrendako (Berroeta), ekendako (Lekaroz), bakotxandako (Oronoz),iretzeandako (Oronoz), oiendako (Oronoz), nausiendako (Elbete),xerriendako (Lekaroz), yendindako (Aniz), lenbizikuandako (Oronoz),bertzeandako (Oronoz), bertziendako (Oronoz), bertziandako (Oronoz),nai zuenandako (Oronoz), biar duzunendako (Oronoz), familiandako(Oronoz), zarrendako (Aniz), nausiendako (Aniz), umiendako (Aniz),zerrindako (Oronoz), azindandako (Oronoz), gastundako (Oronoz), beo-rrendako (Gartzain), beiendako (Irurita), umedadiendako (Irurita), eken-dako (Aniz), bertzendako (Ziga), bi orri baziren xaonadako (Amaiur),lixuendako (Aniz), orrendako (Oronoz), ekendako (Berroeta, Gartzain,Lekaroz), erbiendako (Gartzain), mateialendako (Gartzain), gerruntzien-dako (Ziga), launendako (Arraioz), bakotxandako (Ziga), buruendako(Almandoz), zaldiendako (Azpilkueta), aziendendako (Irurita), solda-duendako (Irurita), zaldiendako (Elbete), Baztanendako (Gartzain), geo-kendako (Ziga), soldaduendako (Almandoz), zendako (Erratzu), ogienda-ko (Arraioz), erdaldunendako (Amaiur), erpesendako (Lekaroz), petxuen-dako (Erratzu), pikorrandako (Oronoz), berendako (Arizkun), bertzinda-ko (Aniz), animaliendako (Arizkun), zuendako (Elizondo), ttarrendako(Elizondo), aundiendako (Elizondo), apezendako (Lekaroz), unendako(Oronoz), Jaionendako (Oronoz), Joxepandako (Oronoz), azeriendako(Almandoz), ebakiendako (Amaiur), reumendako (Amaiur, Gartzain),zintzurrendako (Amaiur), zizeriendako (Amaiur), guziendako (Erratzu),gauzendako (Lekaroz), dibiesoendako (Lekaroz), oiendako (Oronoz),atxikindako (Oronoz), aunitz gauzendako (Erratzu), erniandako(Oronoz), orrendako (Erratzu), kalitzendako (Gartzain, Almandoz,Aniz), zeendako (Amaiur, Arraioz), miñendako (Almandoz, Aniz),miñandako (Oronoz), oiendako (Azpilkueta, Lekaroz, Ziga), azindanda-ko (Almandoz), pertsonendako (Ziga), erriandako (Oronoz), orrendako


75


(Almandoz), katarru aundiandako (Oronoz), agiñeko miñendako (Ziga),gangabillendako (Amaiur), okendako (Amaiur), aunditsuendako(Erratzu), zintzurrendako (Aniz), artua zerendako (Oronoz).

• neskarengana (Almandoz), ekengana (Gartzain), arengana (Gartzain,Arraioz), aengana (Elbete), apaizarengana (Lekaroz), albaiteroengana(Aniz), albaiteruangana (Aniz), anaiengana (Erratzu), artzañengana(Erratzu), illengana (Ziga), Fernandoingana (Erratzu), Ramonaingana(Erratzu), apezaingana (Azpilkueta, Erratzu, Amaiur), duzunaingana(Amaiur), apezaingena (Aniz, Elbete), medikuingena (Lekaroz), mon-dongoindako (Elizondo), errieindako (Aniz), semiaindako (Oronoz),gaztanberaindako (Almandoz), semiaindako (Aniz), ureindako(Lekaroz), difuntuindako (Irurita), etzirenaindako (Aniz), bestiduainda-ko (Oronoz), Maritxuindako (Oronoz), ezpelaindako (Gartzain), arbo-laindako (Gartzain), enpatxuindako (Amaiur), miñeindako (Ziga,Almandoz), miñaindako (Almandoz), mineindako (Arraioz, Erratzu,Amaiur, Lekaroz), zintzurreindako (Erratzu), katarroeindako (Aniz),katarrueindako (Aniz), pettorreindako (Aniz), zingiruaindako (Arraioz),biozterrieindako (Almandoz), errieindako (Arizkun), amaindeko etaaiteindeko (Azpilkueta), bertziaindeko (Irurita), olloaindeko (Ziga), ape-zaindeko (Ziga, Oronoz), gaztanberaindeko (Almandoz), yendiaindeko(Aniz), bariaindeko (Aniz), karakolaindeko (Aniz), kiloeindeko (Aniz),tropaindeko (Almandoz), bakotxeindeko (Elbete), bakarraindeko(Amaiur), yatekoindeko (Lekaroz), Artxekoindeko (Ziga), pleuraindeko(Erratzu), golpiaindeko (Gartzain), enpatxuindeko (Amaiur), denainde-ko (Amaiiur), mineindeko (Azpilkueta), zingiriuaindeko (Ziga), odolain-deko (Amaiur), yendiaindeko (Oronoz), polipoindeko (Almandoz), billo-baindeko (Aniz), batzundeko (Almandoz).

• pitxerrakin (Erratzu), aizpekin (Irurita), arekin (Oronoz), arikin (Arizkun),oiekin (Irurita), makilikin (Arizkun), ponpollekin (Arizkun), urekin(Almandoz), brasakin (Almandoz), ferretakin (Almandoz), tablekin(Amaiur), bordekin (Ziga), arrikin (Berroeta), notizikin (Aniz), gutikin(Ziga), trato(r)ikin (Irurita), argizarikin (Berroeta), demo onikin (Amaiur),palaikin (Irurita, Elbete), (m)entabelarraikin (Elizondo), bottonaikin(Elbete), demo o...naikin (Amaiur), esniaikin (Arraioz), beratzaikin,ukunbillakin (Azpilkueta), iriñaikin (Ziga), espumaduraikin (Ziga), zar-diñikin (Oronoz), kordionaikin (Arizkun), denboraikin (Arraioz), yendiai-kin (Erratzu), semiaikin (Azpilkueta), olluaikin (Azpilkueta), osabaikin(Lekaroz), igitaikin (Gartzain), lurraikin (Arraioz), beiaikin (Azpilkueta),


76


bueltaikin (Azpilkueta), sufriaikin (Amaiur), mineikin (Amaiur), olioaikin(Amaiur), burdineikin (Arizkun), kaldaikin (Arizkun), berriaikin(Berroeta), abarkaikin (Amaiur), txarolaikin (Amaiur), nabalaikin(Elizondo, Ziga), kargaikin (Erratzu), aiteikin (Amaiur), amaikin (Amaiur,Elbete), amatxikin (Elbete), berreun te (g)eioikin (Amaiur), astoaikin(Amaiur, Erratzu), komunioniaikin (Amaiur), beruaikin (Lekaroz), sota-naikin (Lekaroz), zinteikin (Amaiur), ikin (Irurita), familieikin (Elizondo),karrakeikin (Lekaroz), deabrueikin (Amaiur), ureikin (Amaiur), uraikin(Amaiur), formaikin (Elizondo), karetaikin (Arraioz), sobrekamaikin(Arizkun), gareikin (Elizondo), burutieikin (Arraioz), itsesaikin (Arizkun),ederraikin (Erratzu), txartxagoikin (Almandoz), jitoaikin (Almandoz),kitoaikin (Lekaroz), zuenaikin (Erratzu), multzoikin (Erratzu), zagiyikin(Oronoz), zuringoaikin (Amaiur), trapatineikin (Arizkun), azalaikin(Amaiur), kanelaikin (Ziga), tipulaikin (Ziga), karraskilleikin (Amaiur),ardoaikin (Amaiur), bendaikin (Arizkun), otzaikin (Lekaroz). Salaburuk(1984, 200 or.) biltzen ditu hekin eta hekekin ere.

• Adlatibo kasuan (‘-ra’) ere aldaera bat baino gehiago ikusiko dugu:mezara (Berroeta), komedorera (Irurita), pasora (Irurita), Ameriketara(Aniz), ara (Aniz), arara (Oronoz), etxera (Berroeta), itxera (Berroeta),urera (Oronoz), errekara (Oronoz), guzietara (Almandoz), arat (Ziga,Elbete, Oronoz, Azpilkueta, Aniz, Erratzu, Lekaroz, Irurita, Berroeta,Arraioz), artarat (Lekaroz), orrat (Aniz, Oronoz, Lekaroz), leorrat(Berroeta), Bentaa (Aniz), untaa (Oronoz), Aizkune (Amaiur, Erratzu),Almandoze (Berroeta), Almandoza (Aniz), Alkoza (Aniz). Salaburuk(1984, 200) hetara eta heketara biltzen ditu. Lekuko irarrietan norat(Almandoz), kaikuret, larreat (Aniz) ere atzeman ditugu.

3.8. Ohar batzuk deklinabideazHemen paratu ditugun aldaera hauek guziak aditzen ahal dira Baztango

mintzoan. Baina bertze zerbait gehiago ere erran nahiko genuke deklinabi-dearekin zerikusia duen kontu honetaz. Ohar batuzk dira, ez bertzerik,honekin ez baitugu halako azterketa sistematiko bat egin nahi. Uste dugu,hala ere, badiren puntu batzuk azpimarratzen ahal direnak.

3.8.1. GaldetzaileakGaldetzaileetan ‘zertaz’ ibiltzen da ‘zergatik’ galdetzailearen erranahiare-

kin. Hori aski arrunta da Baztanen, eta Bidasoan ere. Eta Baztangoiza alde-


77


ra arras arrunta da ‘zerendako’ (zendako ahoskatua) ibiltzea antzeko erra-nahia duela. Hortaz, zendako torri zara bezalako esaldi batek zergatik eto-rri zara erran nahi du. Badira adibideak zeren-ekin ere:

zendako etzaitudan biotzetik uzten (Erratzu)eztu iñork ere zeren yakin (Aniz)eztatzut erten al zeendako (Arraioz)ez duenak buru, zendako ainbertze liburu (erranahirua)

3.8.2. Bizidunak eta bizigabeakBizidunen paradigma ez da ibiltzen Baztango solasean bertze euskalkie-

tan bezala, hori da berehala atzematen duena baztandarrak kanpora joanbezain laster. Hemen emanen ditugu adibide batzuk argigarriak izan dai-tezkeenak:

Joxepa medikura gan da

Hau arrunta da Baztanen, jendea ‘medikura’ joaten baita, ‘medikuaren-gana’ baino maizago, Baztangoizatik hasi eta Oronozeraino. Horrek ez duerran nahi ‘medikuarengana’ (medikueingena ahoskatua) ez dela ibiltzen.Hori ere ibiltzen da, eta batez ere mediku ezaguna baldin bada (baldinbadakigu nori buruz ari garen), edo izena jartzen bada, ez da dudarikorduan bizidunen marka ibili behar dela:

Eusebio medikueingena gan da Joxepamediku orrengana gain da JoxepaIduri du, hortaz, bizigabeen marka hori ibiltzen dela nolabaiteko muga-

gabea balitz bezala edo.

3.8.3. Mugatua eta mugagabeaHau da euskal gramatikak orainik ere argitzeko duen puntu ilunenetako

bat, bertze gauzen artean, ez baitakigu sobera egokia den aukeratu den ter-minologia bera ere. Hona hemen adibide batzuk:

Arantxa Donostiara gan eta urian sartu zen KontxanBonberuak suen sartzen dire aunitzetan etxean norbait gelditu den kusi

nai dutelaikAise errexago kentzen zaio azala adarrai arbola izerdien dagolaikLenago errautsian gaten tzen jendia Ameriketara


78


Nik aur-aurretik izen dut atabalain giroa etxianBedratzi urteko asie nitzen atabala jotzenbertze lanik ez duenak, katue urean busti (erranahirua)amerikano pobrea, purdie urian bustie (erranahirua)

Bertze euskalki aunitzetan errazago ematen ditugu esaldi horien pareko-ak mugagabea ibiliz (uretan, sutan, errautsetan, haur-haurretatik, urteta-tako, izerditan). Zer erran nahi du horrek, Baztanen ez ditugula ibiltzenaldaera mugagabe hauek? Ez, ez da hori. Ondoko adibide hauetan ikustenden bezala, ez dira batere arrotzak Baztanen mugagabearen formak (adibi-de guziak lekukoei hartuak dira):

belaie uretan dago, orrenbertze urie in ondoanzartañe suten asi demutiko oi izerditen dagoerrautsetan torri de kamionaBederatzi urtetako asie nitzen atabala jotzen

Ederki bereizten ditu horregatik baztandar batek zer diren urean etauretan, edo suan eta sutan. Bertze batzuetan erranahia ez da berdina(errautsian, kasu honetan, erramolde bat da, eta ‘aunitz’ erran nahi du).Bertze batzuetan biek balio bera dute: bederatzi urteko eta bederatzi urte-tako, bertze toki batzuetan ‘bederatzi urtetarako’ erran nahi baitu.

Hona hemen bertze adibide batzuk:

mutikoa izerdi putzuten torri delore au esnetan dagoberdetan kartzen dute belarra (= ‘belarra berde dagoela ekartzen du’)berdeketan daile aite (= ‘belar berdearen biltzen dabil aita’)beorretan ibiliko zen (= ‘segur aski, behor bila joana da’)goxoketan da umia (=’goxo bila joana da umea’)garai artan kobreketan ibiltzen ginen (= ‘kobre garraioan’)urketara gana daolako tokiten geldituek ’ituk (= ‘holako tokitan geldituak dituk’)Zerri puskek? Bai, barridetara ta yendakietara… [eraman behar genituen]

(Ziga)zerriek umetan sartu bear tut (= ‘zerriak umetan sartu behar ditut’)


79


Ohart gaitezen, azkeneko adibide hau dela eta, ez ditugula arrunteanholako baliabideak ibiltzen gaur egun: nork erran du inoiz irakaslea ikas-letan sartu da bezalako zerbait? Hori, hala ere, badirudi aski ongi egokitzendela euskararen senarekin, nahiz denei naturalago iruditzen zaigun, seguraski ere, irakaslea gelan sartu da.

Zenbait kasutan, zernahi gisaz, iduri du ez dela ibiltzen mugagabea ibilibeharko litzatekeen tokian, ze errikoa aiz i? bezalakoak erraz aditzen ahalbaitira. Edo bertze adibide hauek:

Baztango eskudua nik ez dakit ze gerretan (Lekaroz)ezakit… ezakit… e… ze errikua zen edo, Anizkua bera zen igual… igual

izango zen Anizkua biño oi ezakit (Elizondo)bidegurutze etzien ooitzen ze… zein bidetik yuan tziren (Ziga)eztaki[t] ze egurrakin ta nola (Oronoz)etzakien ze materialakin egin (Almandoz)eztakit nik ze argikin aiko zen ori (Oronoz)bizpairu illabetetik aldatu bar tziren (Oronoz)ameketan gan ginen (Arizkun = “hamaika urte genituelarik gan ginen”)Egia erran, azkeneko adibideak, -kin soziatiboa daramatenak, ez dira

sobera argiak, akabaila hori ere ez baita argi ematen Baztanen (andriaikin,gizonaikin...). Hainbertze urtez egon izan gara ikasten eta erakusten gal-detzaile ageri zen aldi bakoitzean (ze, zer, zein), horrek automatikoki muga-gabea eskatzen duela sintagman. Baina guk beti izan dugu inpresioaBaztango mintzoan mugatu/mugagabe kontuaren arteko mugak nahikolanbrotsuak direla, eta gauzak ez direla hain garbiak. Hasteko, badira arra-zoi fonologikoak: gauza hitzak berdin eskatzen du batean eta bertzean gau-zetan (gauzatan horrek ez baitu tokirik Baztanen: arruntean, ‘u’ batenondoren ez da ‘a’ ematen).

Egia da, dena dela, hango joera naturala aunitzetan eredu ‘kanonikoa’segitzea dela (hauek guziak grabazioetatik hartutako adibideak dira):

guk bagintuen amairu itxetara gan biar (Ziga)artan, ta ola, iru lerrotan (Gartzain)Ta antxe, uzkur-uzkurre, alkatiak zenbat in tzituen, bortz auzelanetako

bortz zardinzar ta… bos pintte erdi, eta ogie (Aniz) Baziñakizun zuk ze kaskotan zaon ixpie, eta, arek argie tik! (Aniz)sei ilebetetako saltzen da jene(r)almente zaldikoa… aragiko… eta beoka,

batzuk azten dire, aunitz, aitzinerako… (Elbete)


80


Miramamolin, ez dakit ze gerrartetan (Aniz)ez dakit ze urtetan (Erratzu)gaztetan badu kuraia denetarako (Amaiur)Ze orduteko? do norat? (Almandoz)eztait ze itxetakoak baño bazirela aunitz (Berroeta)Oiek ikurriña in tzuten eztakit ze tokiten (Berroeta)ez(t)akit ze aldetakoa zen (Aniz)... ze urtetan ginauden (Arraioz)eztaki(t) ze gerratan Españak in tzuen irabazi bulek (Almandoz)... ze sainduten e... sortue zen, sainduen eguneko zera (Arraioz)segun se klas… ze posturetan sortzen tzen (Gartzain)ta gañea ze tenoretan ere bai… (Ziga)

Bistan da ze horrek balio bikoitza duela: zein erran nahi du batzuetan,eta nolako, bertze batzuetan. Arruntean, zein erran nahi baldin badu, horrekmugagabea eskatzen du:

ze ordu da?

ze seinale da hori?ez naiz [oroitzen] ze egun zen xuxen atratzen zutena karroza (Erratzu)

Azkeneko adibide horretan, hiztuna datari buruz ari da (ez daki otsaila-ren 2a zen edo martxoaren 4a; ez daki astelehena edo asteartea zen).Jakina, horri buruz aritu beharrean, hiztunaren zalantzak eguraldiariburuzkoa izan balira, ez baita oroitzen egun argia zen edo iluna, euria arizuen, edo goibel zen, orduan bertze hau erranen luke:

ez naiz [oroitzen] ze eguna zen

Ez da oroitzen nolakoa zen eguna. Zer horrek nolako erran nahi badu,sintagma mugatua eskatzen baitu. Berdin bertze erramolde honetan ere:

- a ze paria! -Bai, karakola ta baria

a ze naigabea eman datazun

Hau da teoriak erakusten duena, bere salbuespen guziekin, ze hori, etanahi bada zein osorik ematen bada ere, perpaus klasearen arabera, sintag-ma mugatuetan ere ageri baita:

oi zein goxoak!… (Irurita)


81


ze aundie den etxe oi! (Elizondo)

ze arropa pollitek erosi tuzun! (Erratzu)

ze neskatiko pollitekin ezkondu den! (Arizkun)

Baina esaldi horiez atzenduta ere, kontua da zein eta nolako-ren artekobereizketa hori, erranahiaren bereizketa hori, hiztunak egiten duela, eta hiz-tun guziek ez dutela modu berean egiten. Batzuetan uste dugu Baztanen zehori maizago interpretatzen dela nolako bezala zein bezala baino, bertzeeuskalkiekin konparaturik. Beharbada horrek esplika dezake zergatik aditzendiren han mugagabeak bertze tokietan baino gutiago:

zegun ze sasoñan zer tzen… artu te gaten zuten… (Elbete)

Pues andria(k) gan bar tzuen mantillakin… ta gero segun ze urtiak zireno ze antiguedadiakin (Elbete)

Batzuetan, interpretazio hau azken muturreraino eramaten ikusi dugu:

Xo! Mekabuen! –orduen erlejuik ere etzuten izein- ze orduak itugu?Arzañak ai tuk ya ardik biltzen (Oronoz)

Mugagabearekin ere dago erlazionatua aditzaren komunztadura kontua.Erran behar da Baztanen ez dela inolako beldurrik komunztadura plurale-an egiteko:

boneta ta pipe aunitzek gaten zuten… [b]ai (Erratzu)

gazur ure aunitzek edaten zuten (Gartzain)

aunitzek duzte igual leonak edo… puxtena goiti ta beiti… (Aniz)

Ta, gero, aunitzek iten omen tzuzten nasi kitoak zirela (Aniz)

ni[k] nituen orduen sei urte (Erratzu)

Aa… sei lagun benpin biar zintun (Ziga)

nik... sei-zortzi bei iduki tu(g)u beti (Oronoz)

makil betekin neurtu n(u)en te izein tu sei metro, sei metro t’erdi igual(Elbete)

Ohartu garenez, azkeneko adibide honetan bezala egiten da beti komunz-tadura, holakoetan, pluralez, Baztangoizean bederen:

maai unek bi metro neurtzen tu

arri orrek eun kilo pisetzen tu

gure anaiek amar urte tu


82


3.8.4. IzenordainakIzenordainetan ez da berorika ibiltzen gaur egun, garai batean ibili bal-

din bazen ere, nahiz horren lekuko guti harrapatu dugun. Hau ez dute gaur-ko hiztunek ezagutzen. Ez dira ezagutzen berau edo berori ere, horietanbeti, indargarriak direnean, eta gradu guzietan, bera ibiltzen baita (au bera,oi bera...). Nor edo nor bezalakoak arruntak dira, eta kasuren batean norbe-ra ere bildu dugu, baina behin bakarrik. Ez dugu uste batere arrunta den:

nor bera… aski zela, denak elkarrekin etzutela konfiantzik (Aniz)Bertze adibibide hau ere atzeman dugu, gure ustetan batere arrunta ez

dena. Baina kasu honetan hiztuna istorio bat kontatzen ari da (eta buruzikasitako ixtorioa da, herri guzietan berdintsu kontatzen baita):

[erantzun zuen:] - Nor n… nor bere buruk, nor bere buruk! (Lekaroz)Hor, hiztunak, bakarrik erran nahi du.

3.8.5. ...buruz postposizioaPostposizio hau bi modutara ibiltzen da Baztanen: -i buruz eta -en

buruz... Ez da gazteek modu batera eta nagusiek bertze gisa batera ibiltzendutela. Ez, ez dugu uste adin kontua den. Aski hedatuak dira bi modu hauek(nahiz hedaruena -n gainean den):

orren buruz mintzetu da (Arizkun)Apirilaren buruz, pentsatuz, zalla dela, otza egiten duela [...] esan omen

tzun (Lekaroz)Direzione ba(t) ate orri buruz man xuxen, ta rau! Sartiko (d)e ure arat…

(Amaiur)

3.8.6. -ikan akabailaBatzuetan -ikan akabaila aditzen da Baztanen, batez ere Basaburu eta

Oronoz aldera. Bertze tokietan ez da batere arrunta, non ez garen formafosilduez ari: orainikan (oñiken bezala ahoskatua), adibidez. Hara hemenadibide batzuk:

emendiken; guzitiken (Arraioz)reklamatu bazen zerbatt ere, nonbaitikan ere iña zain zuten, paso a nivel-

ak, eta bertze lekutan iten tziren, baño or etzen in (Oronoz)Ta klaro, erriko dirutikan diferentzi ori, baño… gero (Oronoz)


83


Erreparatzeko zubitikan bota bar tzutela (Oronoz)Onengatikan bia’uzu al bezain ongi egosi ure (Ziga)oñikan ez gine, ez ginen ezkondu (Elizondo)Deus makurrikan gabe pasa zituzten hogei behiak, bai eta erran zuten

lekuan utzi ere (Izeta, Nigarrez sortu nintzan)Gutti, zegaitiken eken aunitz praktika falta nuen (J.L. Arizkun)ta in diote fundamentuekin errezeta baizikan egiteko ur epelarekin (Aniz)

Azken adibide hau aski kuriosoa da. Hemen baizikan horrek ‘erranez’ edoholako zerbait adierazi nahi du (ikus EGLU-V, 55. or.), eta guk ez dugu ustegaur egun indarrik baduen Baztanen. Esaldi hori adineko bati hartua da,baina hiztuna istorio baten kontatzen ari da, eta istorio horren barnean zatihau bertso bati dagokio. Bertsoa, hala ere, hango hizkeran da, zalantzagabe. Horrek erran nahi du forma hau noizbait indarrean egon dela, bainaguk, egia errateko, ez dugu ezagutzen.

Formara itzuliz berriz ere, erran dezagun baizikan hau arras bakankiibiltzen duela Izetak, eta Etxenikek ez duela ibiltzen.

3.8.7. Aditz izena eta osagarri zuzena genitiboanAditz izenaren osagarri zuzena, jakina denez, absolutiboan edo genitibo-

an ematen da ekialdeko euskalkietan. Baztanen ere gauza bera gertatzen da,eta ez dugu uste baden bien artean inolako desberdintasunik:

gan gara ardiek kusteragan gara ardien kusterata gero beren… ori, ofrenda itera (Irurita)ure edatera ta usoa (Gartzain)Ta gero… e… arengana rebista, eskupetaña pastera gan ta “Tú contra-

bandista” erran tzaten (Gartzain)ta artu sega ta… belar moztera ta siesta pixket in ta atsaldian (Arizkun)lo pixkaten itera (Amaiur)kafiaren ikustera (Amaiur)bere buruain zaintzeko (Amaiur)amain kustera gateko (Amaiur)olloaren biltzera (Arizkun)semiaiñ aztera (Elizondo)


84


masa aren jaten (Elizondo)aren forratzeko (Erratzu)... bi emaztekiak bakar bakarrik bi erien zaintzeko (Izeta, Baztango kon-

tuak, 88 or.)...lehenagoko zorraren garbitzeko eta bertzea lan berriaren ordaintzeko

(Baztango kontuak, 134. or.)...lan horren ordaintzeko (Izeta, Baztango kontuak,134. or.)kafia ona da, bazkari onaren dirijitzeko eta txarraren erremediatzeko

(erranahirua)Badira, ez da dudarik, aipatu beharko genituzkeen bertze aunitz ñabar-

dura, baina uste dugu hemen biltzen ditugun guk atzeman ditugun naba-rienak.


4. KAPITULUA

MORFOLOGIA (ADITZA)


87

4. KAPITULUAMORFOLOGIA (ADITZA)

4.0. SarreraHurrengo orrialdeetan Baztango mintzoaren adizkiak biltzen saiatu gara.

Euskal aditza berez konplexua baldin bada -aberatsa dela diote batzuekhorregatik-, herriz herri eta ahoz aho ibiltzen diren adizkiak paperera era-man nahi dituzunean ohartzen zara, norainokoa den adizkien oihan etabaso hetsi horren ilunpea. Hemen ikusten da, inon ikustekotan, eredu batu-rik ez izateak ekarri duen nahaste ikaragarria aditzen paradigmetan. Zerbaitizatekotan, nahastea baita hemen gertatzen dena, gertatzen den hau, tradi-zio idatzia duen bertze edozein hizkuntzarekin konparatuz gero.

Hiztunen artean zalantza handiak sortzen dira, aukerak, aldaketak, etabehin baino gehiagotan hiztun berak modu bat baino gehiago ibiltzen du,ongi errotu eta finkatu gabeko hizkuntza batean mintzo balitz bezala.Gure buruari galdetzen ahal diogu nola den posible hiztunak elkarren arte-an erran nahi dutena zuzen ulertzea ere. Beldur gara, ordea, horren eran-tzunak ez gintuzkeela beteko, ondorioa izan baitaiteke pentsatzea aditze-an -euskal aditz harrigarri horretan- datorren informazioa beharbada ezdela hain beharrezkoa eta horregatik alda daitezkeela forma guztiak infor-mazioan gehiegi galdu gabe. Ez dakigu, ordea, bekatu larria ez ote denholakorik pentsatzea. Baina bistan da hemen bidea bereiztea ez dela bate-re erraza.

Guk eskura harrapatu ditugun adizki guziak eman ditugu, bildu ditugunguziak. Bistan da aldaera aunitz arau fonologiko soil batzuk ezartzearenondorioak direla, baina, hala ere, denak eman nahi izan ditugu, informazioosoa eskainiz, ikusteko zer aldaketak dauden.


88


Erran bezala, adizkiak herri batetik bertzera aldatzen dira, eta tradiziorikeza horrek bietarako joerari eragin dio: batetik, diogun bezala, adizki aunitzageri da, eta nahasian ibiltzen dira batzuetan (nor-nork sistema eta nor-nori-nork sistemak elkarren artean trabatuz, konparazione, edo analogiazbaliaturik adizki bitxiak sorraraziz), eta bertzetik, eskema bera soildu da,erraztu, alegiazko eta ahalezko adizkiak gutitu baitira, desagertzerainoheldu arte batzuetan.

Material aunitz izan dugu esku artean: batetik, Salaburuk (1984a eta b)bere tesian emandako datuak; bertzetik, Yrizarrek (1984) bildutako adizkiak(Arizkungo herrian, Azpilkuetan bi tokitan, Aritzakungo auzoan –etxegehienak Arizkungoak dira baina auzoa hurbiltxoago dago Erratzutik-,Amaiur, Elizondo, Lekaroz, Irurita, Gartzain, Arraioz, Aniz eta Almandoz.Aztertu gabe utzi zituen Basaburuko Berroeta eta Ziga, alde batetik, etaOronoz eta Elbete, bertzetik); Baztangotzat jotzen diren liburuak eta idaz-kiak (Bruno Etxenike, Baztango doktrina batzuk, Mariano Izeta...), gukgeronek hainbertze urtetan zehar bildutako oharrak eta han-hemenka egin-dako hainbertze ordutako grabazioak, eta, bereziki, Maite Lakar eta AnaTelletxeak (2004) azken urte hauetan, Baztango Udalaren laguntzari eskerbildu duten materiala, irarri eta transkribatua, hango mintzoaz dugun leku-kotasunik hoberena beharbada. Kanpotik begiraturik, aski nahasiak diradatuak, sistema bat baino gehiago ibiltzen baita, baina bada hala ere kohe-rentzia bat, iturri desberdinetako datuak (urte, herri eta hiztun diferenteendatuak) bat baitatoz, edo aldaera txiki batzuetan bakarrik bereizten baitira.

Saiatu gara, paradigmak bakarka ematean, aukera baten egiten, eskuragenituen adizki multzoen artean. Aukerak ez du beti batasunik, baina hau-tua apropos da egina: batzuetan sistema morfologiko bat baino gehiagoegoten ahal dira elkarrekin borrokan, baina gure ustez ibilienak diren adiz-kiei eman diegu lehentasuna, aldi bakoitzeko proposatzen den ‘ereduan’.Gainerako adizki guztien berri eman dugu, baina ‘ereduzko’ adizkien ondo-an datozen oharretan betiere, lauki bakoitzaren ondotik eta bereiz. Ustedugu honek informazio handia ematen duen, Baztanen gertatzen denarenberri jakin nahi duenarendako. Baina nekez joaten ahal gara urrunago.Pentsatzekoa da batasun eredua (orain komatxorik gabe jarri dugu hitz hau)hedatu ahala, adizki hauetako aunitz galduko direla, edo, galtzen ez badi-ra ere, modu egokiagoan ibiliko direla (‘nor-nork’ eta ‘nor-nori-nork’ siste-mak nahasi gabe, konparazione).

Ez gara guztiz ortodoxoak izan adizkien izenak, modu eta denborenak,emateko orduan. Batetik, ohiko euskal gramatiketan ageri direnak gaindi-


89

4. MORFOLOGIA (ADITZA)

tuak dira Euskaltzaindiko Gramatika Batzordeak EGLU gisa ezagutzen dengramatika1 argitaratu duenetik. Hemen egin dugun hautua bertze bat da,eta irakurketa errazteko asmoz, tarteko bide bat aukeratu dugu, uste baitu-gu laguntzaileak bereizten hasteak (izan, *edin...) ez liokeela sobera lagun-duko kontu hauekin laketurik ez dagoen irakurleari. Nahiago izan dugupertsona marken araberako (nor-nori-nork) sailkapen klasikora itzuli argia-goa delakoan. Batzuetan osatu gabe ageri dira laukiak. Hori da lekukotasu-nik atzeman ez dugulako puntu horretan.

Holaxe sailkatuko ditugu, hortaz, adizkiak (adibideak batuan):1. Indikatiboa. Oraina: naiz2. Indikatiboa. Iragana: nintzen3. Baldintza. Alegiazkoa: banintz4. Baldintzaren ondorioa: nintzateke5. Ahalezkoa. Oraina: naiteke6. Ahalezkoa. Alegiazkoa: ninteke7. Subjuntiboa. Oraina: nadin8. Subjuntiboa. Iragana: nendin9. Agintezkoa: zaitez

Hori egin dugu adizkiak osatzeko gai izan garen neurrian, tratamenduakbereiziz. Jakina denez, euskarak baditu, euskalkien eta mintzoen arabera,eta aditzari dagokionez, tratamenduko erregistro desberdinak:

• eztabada edo erregistro neutroa: goizean etorri gara• hikako alokutiboa: goizean etorri duk/dun (gizona edo andrea, norekin

ari garen hizketan)• zukako alokutiboa: goizean jin duzu (düzü, zubereraz)• xukako alokutiboa: goizean jin duxu• berorika izeneko tratamendua: berorrek eginen du Guk hemen eztabadako erregistro neutroaren eta hikako alokutiboaren

adizkiak bakarrik paratu ditugu, bertzeak, adizki zehatz eta jakin batzukkenduta, ez baitira ibiltzen Baztanen. Berorika bera ere ez da ageri, aski tokijakinetan ez bada, eta, orduan ere, ‘berorika’ baino gehiago ‘horika’ izanenlitzateke: horrek erran du.

1 Euskal Gramatika. Lehen Urratsak. Izen honekin argitaratu dira sei liburuki. Erabilgarriagoa

da Euskal Gramatika Laburra. Perpaus Bakuna izeneko lana (Euskaltzaindia, 1993).


90


Hiketako alokutiboa dela eta, hala ere, ohar batzuk egin behar ditugu: bis-tan da adizki hauek, Euskal Herri osoan gertatzen den gisara, Baztanen eregaltzen ari direla. Eta batzuetan ez dira batere modu egokian ibiltzen: azkenurteotan konturatu gara aunitz, hala nola hika ari direla, berdin-berdinmintzo direla aitzineko aldean dutena gizona edo andrea izan. Hori bitxiaeta bereziki harrigarria egiten zaigu. Baztanen, oro har, mutilen arteanbakarrik ibili izan da hika, nekez nesken artean edo neska-mutilen artean(ikus Salaburu 1984, 237). Familietan ere, lehenago, errazago zen aita, ezama, aritzea bere semeekin (ez alabekin) hiketan, hauek elkarren arteanbaino. Eta ohiturak aldatzen ziren, baserriko edo karrikako giroan bizi.Zernahi gisaz, kontu honetaz egin izan den azterketarik sakonena, EuskalHerri osoa aztertzen duela gainera, X. Alberdik egin du (1996). Bertze non-bait ere aipatu dugun gisan, Lekarozen aise hobeki mantendu dira hiketa-ko adizkiak, bai gizonen nola andreen artean.

Alokutiboaren sintaxia dela eta, zaharrenek bederen ez dute ibiltzenmendeko perpausekin:

badiki doike andik-emendik ero… enteratu du(k) ze in dugun… eta…(Elbete)

Edari ona bali’mada edain diugu, probatu bar diu (Ziga)

Nahiz adibide bat edo bertze harrapatu dugun:

Ba, ezpaduk eiñ al iten… aiz… perseitu izein yaiz, ere… ere bizien e!(Lekaroz)

Galderetan arruntagoa da:

A bai, ongi ile, ama i… i… il duk ba, ile uk. Ze pastu ziok? (Erratzu)

Nor bota duk oi? (Arizkun)

Au olago gauza goxua, zer duk au? (Erratzu)

Ta bertzi oi ze ai duk or? (Erratzu)

Eztakit, ez al tuk emen sorgiñek? (Erratzu)

Azkeneko adibidea argigarria da: ez du ibiltzen alokutiboa teoriaz ibilibeharko lukeen tokian (eztakit), baina bai ibili beharko ez lukeen lekuan (ezal tuk...?).


91


Alde batera utzirik alokutiboak, bistan da ohar gehiago jarri dugulazuketako adizkien laukietan: behin eta berriz antz handia duten aldaerakgertatzen dira Baztango mintzairan, eta zuzenean bildu ditugu luzamen-duetan ibili beharrean. Bertzetik, hauen paradigmetan, 2. pertsonari (hipertsonari erran nahi da) dagozkion adizkiak sartu ditugu, nahiz eta aloku-tiboak ez izan. Baina uste dugu argiago geratzen den hola, horren erabile-rak bortxatzen baitu gero nahi eta nahi ez alokutiboak hautatzea.

Hau guzia aditz laguntzaileari dagokionez. Aspektu markak (markahauek ageri direnean, jakina), bertze euskalkietan ere arruntak diren–T(Z)EN, -TU eta –TUKO (‘-tiko’ aldaerarekin txandakatuz ematen denaaunitzetan: sartiko, saldiko...) dira. Baina etorkizunean –EN ematen da sis-tematikoki, batez ere aditz oina n soinuarekin akitzen bada: joanen (gain),erranen (errain), edanen (edain).

4.1. Eztabadako adizkien morfologia

4.1.1. NOR saileko adizkiak

4.1.1.1. Indikatiboa. Oraina

naiz

haiz

da

gara

zara

zate

dire

Oharrak:

• Yrizarrek ematen ditu bertze forma batzuk ere (adizkiak berak bilduak,azalpen guziak gureak): näiz; yaiz, iaiz, diaiz (kontsonante epentetikohori bokal artean sortua, seguru: iyaiz). Autore berak de, gera eta zeraematen ditu, baina horiek testuinguru egokia behar dute: aitzinetik ‘i’edo ‘u’, ez bertzenaz: torri de, *gan de; gera (gauza bera: torri gera,baina gan gara), gaa (fonologia arau arrunta); zera (torri zera, *ganzera), zära; zazte, pluraleko bigarren pertsonarendako.

• dire aldaera, jakina, arau fonologiko baten aplikazioak sortzen dumodu automatikoan.


92


4.1.1.2. Indikatiboa. Iragana

nitzen

hitzen

zen

ginen

zinen

zineten

ziren

Oharrak:

• giñen, ziñen eta ziñeten dira Basaburuko lau herrietako eta Oronozkoaldaerak, eta hala ibiltzen dira han. Baztango hiztun gehienek bertzeformak dituzte nagusi, eta horregatik jarri ditugu horiek bakarrik.

• Yrizarrek bertze forma hauek ere ematen ditu: yitzen, ditzen (lehenbi-zikoa bokal arteko epentesia, bigarrenarendako ez dugu guk lekukota-sunik atzeman); zinezten (hau ez dakigu ongi bildua den, beharbadabiltzaileak nahasi ditu zineten –izan aditzaren adizkia- eta zinazten–joan aditzaren adizkia-).

• Baztanen bildutako ahozko lekukotasunetan tziñen eta tziñeten ereageri dira, baina beti ‘n’, ‘l’ hotsen ondoan, edo ‘ez’ partikularen ondo-an, ez bertzenaz: gan tziñen, egoten al tziñen, etziñen... arau fonolo-giko arruntek eraginak

• Baldintzakoetan guziz arrunta da adizki hauek ibiltzea: ni ere gatenbanintzen (ni ere joaten banintz), aspektu marka Iparraldekoa hartuz,eta aditza iraganekoa.

4.1.1.3. Baldintza. Alegiazkoabanitz

bahitz

balitz

bagine

bazine

bazinete

bazinezte

balire

Oharrak:• Adizki hauek arras galduak dira, eta ez dute ia lekukotasunik.

Salaburuk (1984b, 215) biltzen ditu, baina orduan ere arras guti ibil-


93


tzen ziren: han bazineke eta baliteke (3. pertsona plurala) ere ageridira. Baina gaur egun, ia-ia desagertutzat eman behar dira, nahizbelaunaldi berriek eskolatik berreskuratzen dituzten, batasunekoaldaerekin jakina: banintz, bahintz...

• Ahozko testuetan balitz bildu dugu, betiere balitz bezala moduan,Baztangoizako hiztunetan. Testu horietan balizke (balitz) Arraiozen,balitzike (balitz) Arizkunen, gehienetan –KE atzizkiarekin ibiltzen bai-tira baldintzako adizki hauek. Izetak ere aunitzetan ibiltzen du balitzbezala esamoldea, eta badu banintz bat ere Nigarrez sortu nintzanliburuan: Ni orai harat gaten banintz preso (1982, 77). Eta horrekinbatera ezpalirake ere ibiltzen du liburu berean 70. or.

• Erranahiruak (Izetak bilduak): Bazko goiz balitz, martxoan ezpalitz.Aldaera Gartzainen: Bazko goiz balitz, martxoz ez balitz.

4.1.1.4. Baldintzaren ondorioa

nitzeke

hitzeke

litzeke

gineke

zineke

zinekete

zinezkete

lireke

Oharrak:

• Adizki hauek arras galduak dira, eta ez dute ia lekukotasunik.Salaburuk (1984b, 215) biltzen ditu, baina orduan ere arras guti ibil-tzen ziren: han niteke, lireke, ginezke, zinezke eta lirezke ere ageri dira.Baina gaur egun, ia-ia desagertutzat eman behar dira, nahiz belaunal-di berriek eskolatik berreskuratzen dituzten, batasuneko aldaerekin.

• Ahozko testuetan nitzeke bakarrik bildu dugu, behin, Erratzuko hiztunbaten ahoan. M. Izetak (1982, 13-14) litzake eta nintzake ematen ditubere eleberrian.

• Yrizarrek ez ditu ematen.


94


4.1.1.5. Ahalezkoa. Orainanaiteke

haiteke

daiteke

gaitezke

zaitezke

zaitezkete

daitezke

Oharrak:

• Adizki hauek aski galduak dira, eta ez dute ia lekukotasunik. Salaburuk(1984, 216) biltzen ditu, baina orduan ere arras guti ibiltzen ziren. Lanhorretan bertze sistema paralelo batzuk ere ageri dira: naike, haike,daike, gaizke, zaizke, zaizkete, daizke; diteke, gaiteke, zaike, zaitekete,ditezke. Eta singularreko hirugarren pertsonan laiteke ere: seigarrenkapituluan bildu ditugun testuetan ageri dira holako batzuk. Bainagaur egun, ia-ia desagertutzat eman behar dira guziak, nahiz belau-naldi berriek eskolatik berreskuratzen dituzten, batasuneko aldaerekin.

• Ahozko testuetan daiteke, zaizke eta zaike dira bildu ditugun adiz-ki bakarrak. M. Izetaren idazlanetan (1982: 12, 91, 101, 103 eta 9,13, 91, 104) ere atzematen ahal dira: daiteke, daitezke. Hiztegiangerta daike ematen du.


4.1.1.6. Ahalezkoa. Alegiazkoaninteke

hinteke

liteke

ginezke

zinezke

zinezkete

litezke

Oharrak:

• Adizki hauek arras galduak dira, eta ez dute ia lekukotasunik.Salaburuk (1984, 216) biltzen ditu, baina orduan ere arras guti ibiltzenziren. Lan horretan bertze adizki batzuk ere ageri dira: laike, zinekete,laizke, laizkete. Baina gaur egun, ia-ia desagertutzat eman behar dira,


95


nahiz belaunaldi berriek eskolatik berreskuratzen dituzten, batasunekoaldaeretan.

• Ahozko testuetan ez dugu bildu holako adizkirik. Iraganekoak (ninte-keen, ginezkeen,...), gutiago, jakina. Baina, hala ere, iraganeko adizkibatzuk ageri dira lekukoen corpusean: etzaitekena (ez zitekeena),etzaitekeen (ez zitekeen) bezalako bakan batzuk. Testu idatzietan (‘SanBartolomeren sermoia’) ziteken bildu dugu.


4.1.1.7. Subjuntiboa. Orainanaie-

zaie-/zaine-

daie-

gaitetzi-

zaite-

zaizte-

daitzi-

Oharrak:

• Adizki hauek beti –(e)LA atzizkiarekin ibiltzen dira Baztanen, nekezadituko dira bertzenaz, -(e)N markarekin bakarrik.

• Ez dira, gainera, sobera ageri: irarritako ahozko lekukoetan daiela, gai-tetzila, zaitela eta daitzila bildu ditugu.

• Salaburuk (1984, 217) gaitzi-, zaitezi- eta zaiztezi- ere ematen ditu.Halaber, gero jarriko ditugun testuetan, Riezurenean, gaitzin ageri da.Etxenikek, bere doktrinan, zaitezi dakar, deusik gabe.

• M. Izetak gaitzezela ere ibiltzen du, baina guretzat arrotza da adizkihori. Bere Hiztegian daitezela, daitzila eta daitzile biltzen ditu (gureustez, lehenbizikoa eta azkena dira maizen ibiltzen direnak).

• Hemen bildu testuetan (‘Adbientoko 4. igandea’) gaitean (‘gaitezen’)ageri da, guretzat arrotza dena.

4.1.1.8. Subjuntiboa. Iraganazaie-

Oharrak:

• Adizki hau bakarrik bildu dugu sail honetan. Etxenikek, bere doktrinanzadiela ematen du (‘zedila’).


96


4.1.1.9. Aginte adizkiakhai / hain

bedi

zaite

zaizte

Oharrak:

• Badirudi hain hori analogiaz sortutako adizkia dela.

• Zenbait herritan, hala ere, kontrako joera atzeman daiteke orain,nabarmena baita hikako adizkietan gertatu den galera eta hedatzen ariden adizki hauek ibiltzeko modu arrotza, gazteen artean berdin egitenbaitzaie mutikoei eta neskatikoei, mutikoei bakarrik dagozkien adiz-kiak bakarrik ibiliz (zenbait hiztunek ez dute bereizten duk/dun edonauk/naun bezalakoen artean). Arrazoia da herri horietan hikako adiz-kiak gizonekin bakarrik ibili izan direla (Baztangoizean batez ere,Lekarozen bertze tradizio bat izan baita) eta orain, neska-mutilen arte-ko desberdintasunak urratzeko garaian nonbait, hika hasi dira ibiltzenneskekin ere, baina eskura dituzten adizki bakarrak gizonari dagoz-kionak izanik, hauek hedatu dituzte bertzeengana ere.

• Hauek, baiezkoetan ageri dira gehienbat. Ezezkoetan partizipioa, edo -(e)LA ibiltzen dira: etzaitela sobera berandu nabarmendu eta etzaitelahorregaitik tristetu (Izeta 1982: 67, 102) Ahozko lekukotasunetanholakoak entzuten ahal dira: eiela benpin desertor gan (ez hadila behi-nik behin desertore joan).

4.1.2. NOR-NORI saileko adizkiak

4.1.2.1. Indikatiboa. Orainahura haiek

niri zait zaizkit

hiri zaik/zain zaizkik/zaizkin

hari zaio zaizkio

guri zaiku zaizku

zuri zaitzu zaizkitzu

zuei zaitzue zaizkizue

haiei zaiote zaizkiote


97


Oharrak:• Salaburuk (1984b, 219) zaitze, zaizkitze, zaie eta zaizkiete aldaerak

biltzen ditu, bertzeekin batera. • Etxenikek (Salaburu 1981, 73) zaizko adizkia ibiltzen du.• Yrizarrek (1984) zaiku, zaizkigu, zaizkugu; zaizu, zaizkizu; zaizue,

zaizkitzue, eta zaiozte biltzen ditu. • Zaigu/zaiku bezalakoak elkarren artean txandakatzen dira, nahiz ira-

rritako lekukoetan ‘gu’ aldaerakoak maizago agertu zaizkigunBasaburu eta Oronoz aldean. Baina ez dugu uste adierazgarria denhori, Erratzu edo Amaiur aldeko lekukoetan ere ez baitira falta.

• Jakina: tzaigu bezalakoak arruntak dira ‘n’ (gan tzaigu) edo ‘r’ (beartzaigu) soinuen ondoan.


hura haiek

niri zitzaiten zitzaizkitenzaiten zaizkiten

hiri zitzaiken/zitzainen zitzaizkiken/zitzaizkinenzaiken/zainen zaizkiken/zaizkinen

hari zitzaion zitzaizkionzaion zaizkion

guri zitzaikun zitzaizkigunzaikun zaizkigun

zuri zitzaitzun zitzaizkitzunzaitzun zaizkitzun

zuei zitzaitzen zitzaizkitzenzaitzuen zaizkitzen

haiei zitzaioten zitzaizkiotenzaioten zaizkioten

Oharrak:• Zutabe horietan jarritako aldaerez gain badira bertze zenbait gehiago,

herriz herri bil daitezkeenak. Hemen, batzuei buruzko oharrak eginenditugu.

• Oinarrizko arau fonologikoari jarraiki, zitzaiten/zitzeiten txandakatzendira, holako ingurunea duten adizki guztietan.

• Bi eredu argi ibiltzen dira Baztanen, eta biak biltzen ahal dira herriberean gainera. Batek iraganaren forma arrunta ibiltzen du: zitzaiten,zitzaion, eta abar, jarri dugun bezala. Eta horrekin batera, aski arrun-tak dira zaiten, zaion, zaigun bezalakoak, oinarrian orainaldiko adiz-kiak harturik (ikus, adibidez, 6. kapituluko testuetan ageri den F.


98


Iriarterekin egindako elkarrizketa). Hau aunitz ibiltzen da bertze aditzbatzuekin ere: zagon, zabilen...

• Pluralaren hirugarren pertsonan –ote (taulakoa) eta –e (arrunta) txan-dakatzen dira: zitzaioten/zitzaien, zaioten/zaien, zitzaizkioten/zitzaiz-kien... Salaburuk eta Yrizarrek bildu duten gisan. Izetak ere baditu zi-tzaioten bezalako adizkiak. Guk ere bildu ditugu aldaera hauek berrizere orain.

• Frikariak eta afrikatuak txandakatzen dira elkarren artean, eta ezhemen bakarrik (lehenago ere ikusi ditugu zaizu/zaitzu...):zitzaiten/zizaiten (zitzaitan ere ematen du Yrizarrek, guk bildu ezduguna); zitzaiken/zizaiken; zitzainen/zizainen (zitzaikan ereYrizarrek, guk bildu ez duguna); zitzaion/zizaion; zitzaizkion/zizaiz-kion; zitzaigun/zizaigun; zitzaitzun/zizaitzun/zitzaizun; zaitzun/zai-zun; zaitzuen/zaizuen; zitzaitzen/zizaitzen/zitzaizen; zitzaioten/zizaioten. Eta gauza bera pluralean: zizaizkiken, zizaizkinen, zizaizki-gun, zizaizkitzun, zitzaizkizun, zizaizkizun, zizaizkitzen, zizaizkioten.

• Hemen ere–kun/-gun txandakatzen dira: zaikun/gun, zitzaikun/gun,zizaikun, zitzakun, zaizkun, zitzaizkun/zizaizkun, zaizkun.

• Yrizarrek –tzuen aldaerakoak ere bildu ditu: zitzaizuen, zizaizuen, zi-tzaitzuen, zitzaizkitzuen, zizaizkitzuen, zaizkitzuen, ziaizkitzuen. Guk,hala ere, ez ditugu lekukotasun hauek aditu.

• Pluralarekin, hirugarren pertsonan, ‘-o’ hutsaren aldaerakoak ere badi-ra: zitzaizkon, zizaizkon, zaizkon.

• Azkenik, Yrizarrek, Basaburuan aztertu zituen bi herrietan (Aniz etaAlmandoz) adibide hauek bildu zituen: zitzaiñen (Aniz, Almandoz),zaiñen (Almandoz); zaizkiñen (Aniz, Almandoz).

4.1.2.3. Baldintza. Alegiazkoahura haiek

niri balitzait balitzaizkit

hiri balitzaik/n balitzaizkik/n

hari balitzaio balitzaizkio

guri balitzaigu balitzaizku

zuri balitzaitzu balitzaizkitzu

zuei balitzaitze balitzaizkitze

haiei balitzaie balitzazkiote

Oharrak:• Hauek dira Salaburuk (1984b, 221) biltzen dituen adizkiak. Berak baka-

rrik biltzen ditu, Yrizarrek ez baitu deusik ere aurkitzen sail honetan.


99


Egia da aski guti aditzen direla gaur egun. Normalagoa izan daBaztanen holako guzietan indikatiboko lehenaldia ibiltzea zuzenean(tortzen banintzen, bururetu bazitzaiten...). Ahozko grabazioetan ere ezdira ageri.

• balitzaioke bezalakoak bildu ditugu testuetan (‘San Bartolomeren ser-moia’).

4.1.2.4. Baldintzaren ondorioahura haiek

niri litzaiteke litzaizkiteke

hiri ?? ??

hari litzaioke litzaizkioke

guri litzaiguke litzaizkiguke

zuri litzaitzuke litzaizkitzuke

zuei litzaitzeke litzaizkitzeke

haiei litzaieke litzaioteke

Oharrak:

• Hauek dira Salaburuk (1984, 221) biltzen dituen adizkiak.

4.1.2.5. Ahalezkoa. Oraina

Badira sail honetan bertze adizki batzuk Etxenikek biltzen dituenak(Salaburu 1981, 54. eta 55. or.), baina gaur egun ez dute lekukotasunikbatere: dakioten, dakizun, dakigun, etab. Etxenikek berak, bere doktrinarenitzulpenean, daizken ematen du (dakizkien).

4.1.3. NOR-NORK saileko adizkiak

4.1.3.1. Indikatiboa. Orainanik hik hark guk zuk zuek haiek

ni - nauk/n nau - naizu nauzue nautenaize

hi haut - dau dagu - - haute

hura dut duk/n du dugu duzu duzue duteduze

gu - gaituk/n gaitu - gaituzu gaituze gaituztegaituzue

zu zaitut - zaitu zaitugu - - zaituzte

zuek zaiztet - zaizte zaiztegu - - zaiteztezaizte

haiek tut tuk/n tu tugu tuzu tuzue tuzte

tuze


100


Oharrak:

• Hau da, nolabait ere errateko, eredu formala, zeren, ongi jakina dengisan, eredu hau nor-nori-nork saileko ereduekin nahasten baita egu-neroko ibileran aunitzetan. Hola, nuk/naun horien ordez, maizkaraibiltzen dituzte hiztunek datak/datan, dakuk/dakun edo duk/dun neri.Berdin, nau erran beharrean dat, daut, data bezalakoak arruntak dira,eta, era berean, gaitu adizkiaren ordez daku. Pertsona guziekin ger-tatzen da hau: zaitu/datzu, zaitut/datzut, zaiztet/datzuet/datzet, zaiz-te/datzue/datze, naizu/datazu, nauzue/datazue, naute/datate/date,gaituzu/dakuzu, gaituze/dakuzue, gaituzte/dakute, zaitugu/datzugu,zaituzte/datzute/datzue, zaiztegu/datzuegu/datzegu/datzugu, zaitez-te/datzute/datze/datzue.

• tuze Baztangoizean da nagusi eta bertze herrietan ez da holako inda-rrarekin ageri.

• Bigarren pertsonarekin arruntak dira epentesiak: (nik hi ikusi) yaut,daut, iaut edo diaut; (guk hi) ikusi yaugu. Yrizarrek dat (Arraioz,Gartzain eta Lekaroz), danat (Elizondo, Arraioz, Azpilkueta,Erratzu, Gartzain, Lekaroz, Amaiur, Almandoz), daat (Erratzu-Aritzakun eta Irurita), dabat (Almandoz) eta datat (Aniz) biltzenditu, guretzat arrotzak direnak sail honetan. Halaber, ‘(guk hi) ikusidagu’ formaren pareko ematen ditu au(g)u, dau, danau, ya(g)u,dakagu, danagu, diau eta iau. Badirudi hemen zerbait nahaste erebadela datuak biltzeko orduan, pertsonak-eta elkarren artean tra-batuz. Berdin gertatzen da ‘(haiek hi) ikusi haute’ adizkiaren pare-koekin: yaute, aune, datek, dane, daatek, danate, diaute, iaute,diatetek, diatek.

• Hirugarren pertsonarekin ere ageri dira aldaerak: yau, au, diau, iau,nor-nori-nork sailekoekin nahasiak: dauk/n, dak/n.

- Yrizarrek ut ematen du dut adizkiaren parean. Pentsatzekoa dabokalarteko adizkia denez (ikusi dut --> kusi ut), kontsonanteagaldu duela. Gauza bera gertatzen da haren lanean ageri diren zai-tugu, zaituu eta zaitu aldaeren artean. Eta zaiztegu eta zaizteuadizkietan.

• Eta do ere ematen du Yrizarrek du adizkiaren parekoa litzatekeena. Hau,izatekotan ere, Oronoz aldekoa da, adibide bat edo bertze bildu dugu


101


guk ere, baina ez da dudarik du dela nagusi bien artean han ere. Bidasoaaldean bokal hauen arteko mugak Baztanen baino ilunago dira.

• Yrizarrek zaituztet eta zaituzte ere biltzen ditu. Guk ez ditugu ahozkolekukoetan bildu. Gauza bera gertatzen da bertze adizki hauekin ere:gaituzue adizkiaren pareko ematen du datazuegu, eta gaituzte-renpareko gaitizte eta gaituze. Bitxi samarrak egiten zaizkigu adizkihoriek. Bertzetik, ‘(guk zuek) ikusi zaituztegu’ eta ‘(haiek zuek) ikusizaituztee’ nahiko erregularrak dira, baina arrotzak guretzat. Errazagoentzuten ahal dira berak biltzen dituen nauzu, naizue, zaitute adizkiak.

• Frikari eta afrikatuak txandakatzen dira, hiztunen arabera:gaitutzu/gaituzu, gaitutzue/gaituzue.

• Azken ohar bat pluraleko hirugarren pertsonaz (tut, tuzu... adizkiez).Egia da hori dela Baztango mintzoaren ezaugarri argietako bat(Oronozen eta Malerrekan ttut, ttuzu, ttugu), eta hola jartzen dugu betierakutsian aditz paradigmetan. Adibideak arruntak dira arras. Bakanbatzuk aipatzeagatik, denak grabazioetatik hartuak: arropa oiek tuzu(Berroeta); ezkontzan ere galtzen tuzu ya deretxu oiek (Berroeta);Gaztia zarelaik reflejuak baituzu e! Onak (Irurita), eta abar. Baina,horrekin batera, egia da zenbaitetan azpian dagoen pluralgilea ereageri dela: eztakit zuek zautu ittuzuen illezkuk (Oronoz); amabi toa-lla… karko ittuzu oiek (Oronoz); Patatak, motiak iten baititu aundiek(Irurita); mixerie pastuek itugu te… (Ziga). Zugarramurdiko Atlasekotestuan ere: gorriak ituzte. Gure ustez, hau herri guztietan gertatzenda, eta testuingurua nolakoa den, orduan azaleratzen da batzuetan ‘it’pluralgilea. Dena den, N’Diaye-k (1970) ditu, ditugu eta holakoak ema-ten ditu Amaiurko hizkeran, zuzena ez dena, gure ustez. M. Izetak ere(1982: 29, 47, 50, 57, 64, 65, 75, 92, 106) dituztela dabil toki batean,baina bertze orrialde batean tuk dakar, bi sistemak ibiliz. Ekar deza-gun hona D. Intzak (1922, 84) aspaldi erran zuena: “Arritzekoa da gero‘tut’ orrekin gertatzen dena. Naparro’ko baztarr guzietan, nere ustez,ibiltzen da”.

• Bonaparte Ondareko Eskuizkribuetan2 (haiek-haiek) ditute eta dittuteageri dira.

2 RM Pagola et alii, 1995, Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak, Deustuko Unibertsitatea, 1177. or.


102


4.1.3.2. Indikatiboa. Iragananik hik hark guk zuk zuek haiek

ni - ninduken ninduen - ninduzun ninduzuen nindutennindunen

hi naken - hinduen hindugun - - hindutennanen

hura nuen zuken zuen ginuen zinuen zinuten zutenzunen

gu - gintuken gintuen - gintuzun gintuzuen gintuztengintunen

zu zintuten - zintuen zintugun - - zintuten

zuek natzen - zatzen ginetzegun - - zaituztennatzuen

haiek nituen zituken zituen gintuen zintuen zinuzten zuztenzitunen

Oharrak:

• Aldaera batzuk: (hark hi ikusi) yinduen, intuen. Hemendik analogiazsortutako yindunen eta intunen ere bildu ditugu. Bertze aldaera batzukdira ginduen, zinduten eta zituten. Yrizarrek biltzen du ninaizun adiz-kia, inon ere entzun ez duguna guk. Eta bertze batzuk: (zuek ni) nin-duezun, ninduzen; (guk hi) intuegun, indugun, yindugun; (hark hi)intuen, intunen, yinduen, yindunen; giñuen, giñun, giñen, giñien(segur aski ere, ginian da hori, hikako adizkia erran nahi dugu). Bertzebatzuk: (zuk hura) ziñun, ziñuen; (haiek hura) ziñuten, ziñueten; (zukgu) ginduzun, giñuzun, gintutzun; (zuek gu) gintuzen, gintutzen; (haiekgu) ginduzen, gintuzen; (guk zu) zintuegun, zintuun, zindugun (Izeta,Nigarrez sortu nintzan, 70. or.); (haiek zu) zintuzten; (guk haiek) gini-tuen; (haiek haiek) zituzten; (zuek-erg haiek-abs) zinuezten, ziñuzten,zintuzten.

• Orainean oinarritutako adizkiak ere ibiltzen dira (Yrizarrek bilduak):(hik ni ikusi) nauken/naunen; (hark ni ikusi) nauen; (hark hi ikusi)yauen; (hik gu ikusi) gaituken, gaituzken; (hark gu ikusi) gaituen; (nikzu ikusi) zaituten; (hark zu ikusi) zaitun, zaituen; (nik zuek ikusi) zai-tezteten; (hark zuek ikusi) zaizten; (zuk ni ikusi) naizun; (zuek ni ikusi)naizuen; (haiek ni ikusi) nauten, naueten, nabeten; (haiek hi) yauten;(guk hi) yagun, yauegun, yabegun; (zuk gu) gaituzun; (zuek gu) gaitu-zuen; (haiek gu) gaituzten; (guk zu) zaitugun; (haiek zu) zaituten; (gukzuek) zaiztegun, zaizteun; (haiek-erg zuek-abs) zautzen, zaizteten.

• Okerreko sistema (nor-nori-nork) erabiliz sortutako bertze adizki batzuk,laukian jarri ditugunez gain: (hik ni ikusi) zataken/zatanen; (hark ni


103


ikusi) zaten, zatan; (nik hi ikusi) naaken, nakaken; (hark hi ikusi)zaken/zanen, zaaken, zakaken; (hik gu ikusi) zakuken/zakunen (analo-giaz sortuak: ‘Maritxuk erran zakun’) (hark gu ikusi) zakun; (nik zuikusi) natzun; (hark zu ikusi) zatzun; (hark zuek ikusi) zatzuen; (zuk niikusi) zinatazun, ziñatazun; (zuek ni ikusi) zinatazuen, ziñatazuen;(haiek ni ikusi) zataten; ginaken, ginanen, giñaken; (haiek hi) zataken,zatanen, zaateken, zatenen, zatateken; (zuk gu) zinakuzun, ziñakuzun;(zuek gu) zinakuzuen, ziñakuzuen; (haiek gu) zakuten; (guk zu) gine-zugun, ginatzugun, ginazugun, ginaztzugun, ginatzuun, ginatzun,giñatzugun, giñatzun; (haiek zu) zatzuten, zatzuen; (guk zuek) gina-tzuegun, ginatzugun, ginatzuun, ginatzuen, ginatzen, ginatzegun,giñatzuen, ginatzeun; (haiek-erg zuek-abs) zatzen, zatzuen, zatzueten,zatzuetan. Parentesiak formaren erranahia argitzeko bakarrik emanditugu: hiztunak ez du normalean erraten ‘Mirenek zu ikusi zatzun’baizik ‘Mirenek zuri kusi zatzun’.

• Pertsona aldatuz emandako adizkiak: (hik ni ikusi) zuken/zunen;

• Bildutako bertze adizki batzuk: (nik hi ikusi) intuken/intunen, yauten(‘haiek hi’ ere), induten (hau erregularragoa litzateke), indunen (aitzi-nekotik analogiaz sortua), yinduten, yindunen (hauek biak ‘haiek hi’ere), indetenen; Izetak (1982: 21, 33, 41, 47, 64, 67, 102) zituzten adiz-ki erregularra (haiek haiek) ere badakar, eta Dirua galgarri eleberrianere maiz ageri da adizki hau.

• Hibridoak ere ez dira falta: ginakugun, ginakuun, giñakiguken.

• Yrizarrek ‘hik hura ikusi zaken’ ematen du, guri arrotz egiten zaiguna.Berak bildu ditu ‘(nik zuek ikusi) zintuzten eta zintuzteten’, ‘(guk zuekikusi) zintuztegun’, ‘(haiek-erg zuek-abs) ikusi zintuzteen’ laukian jarriditugunak (natzen, ginetzegun, zaituzten) baino erregularragoak lirate-keenak. Baina guk ez dugu holakorik bildu. Bai, ordea, ‘(hark zuekikusi) zintuzten’ nahiz ez den zatzen bezain bat ibiltzen.

• Autore berak bildu ditu ‘(hik haiek ikusi) zuzken eta zazken’, guk eza-gutzen ez ditugunak. Aipagarria hor ageri den pluralgilea. Berak ema-ten du (zuek ni) ninaizen ere, guretzat arrotza dena. Eta arras bitxiak(forma ezagutzen ez dugulako, edo ez ditugulako hola ibiltzen aditu)egiten zaizkigu honakook: (guk hi) niaguken, diñanen; (zuk gu) ziña-tazugun; (zuek gu) ziñatazuegun; (guk zuek) gintutzuen; (haiek-ergzuek-abs) zinduzketen; (guk haiek) ginduten; (zuek-erg haiek-abs)zatzuten.


104


4.1.3.3. Baldintza. Alegiazkoanik hik hark guk zuk zuek haiek

ni - banindukek banindu - baninduzu baninduzue banindutebaninduken baninduze

hi banaken bazintuken baginu bazinu bazinute balutebazintunen

hura banu balukek balu baginu bazinu bazinute balutebaluken

gu - bagintukek bagintu - baginezu baginezue bagintuztebagintunen bagineze

zu banatzu - bazintu baginezu - - bazintute

zuek bazintuztet bazintuzte baziniguzte- - bazintezte

haiek banitu balitukek balitu bagintu bazintu bazintuzte balituztebalituken

Oharrak:• Lehenago erran dugun gisan, adizki hauek arras guti ibiltzen dira,

baina hemen jarri ditugu Salaburuk (1984, 224) biltzen baititu berelanean. Lekukotasun guti dute, hala ere, nahiz batzuk aurkitu ditugungrabazioetan.

• Arrunta da –KE atzizkiarekin batera ematea: banuke yain nuke. Eta,honen aldaera bat, hika emana, bertze hau ere: balukek yain lukek edobahu, janen huke (hola bildu dugu grabazioetan, nahiz arruntagoaizan hemen jain zuken. Hala ere, atzizki hori gabekoak ere bildu ditu-gu corpus irarrian. M. Izetak ere (1982: 93, 96) ibiltzen ditu banuzke(berez banitu legokiokeen tokian), baluke (berez balu), baina geronituzke ere jartzen du, bere tokian. Halaber, baluzke ageri daGoyenecheren prediku batean ere.

• Berez hemengoa ez den, baina hemengoaren ordaina den baleza (balu)bezalakoak ere ibiltzen dira, batez ere adineko jendearen artean.

4.1.3.4. Baldintzaren ondorioanik hik hark guk zuk zuek haiek

ni - nindukek ninduke - nindukezu nindukezue ninduketeninduken nindukeze

hi - - - - - - -

hura nuke lukek/luken luke ginuke zinuke zinukete luketelakute

gu - - gintuke - ginezuke ginezketzue gintuzkete

zu nitzuke - zintuke ginezuke - - zinduzketenatzuke

zuek - - zintuzke ginezketzue - - -

haiek nituzke lituzkek/n lituzke gintuzke - - lituzkete


105


4.1.3.5. Ahalezkoa. Orainanik hik hark guk zuk zuek haiek

hura dezaket dezakek/n dezake dezakegu dezakezu dezakezue dezakete

haiek dezazket dezazkek/n dezazke dezazkegu dezazkezu dezazkezue dezazkete

4.1.3.6. Ahalezkoa. Alegiazkoanik hik hark guk zuk zuek haiek

hura nezake lezakek/n lezake ginezake zinezake zinezakete lezakete

haiek nezazke lezazkek/n lezazke ginezazke zinezazke zinezazkete lezazkete

Oharrak:• Hauek guziak Salaburuk (1984b) egin lanean bilduak.• Testuetan (‘San Bartolomeren sermoia’) zezaketen ageri da.• Erranahiruak: dezakenak badezake (puzkerra gerrenian sartu); balaki

gazteak... baleza zaharrak

4.1.3.6. Subjuntiboa. Orainanik hik hark guk zuk zuek haiek

ni - - naza- - nazau- nazaze- nazate-

hi - - - - - - -

hura - - deza- dezagu- dezazu- dezaz(u)e- dezate-

gu - - gaitze- - gaitzatzu- gaitzatze- gaitzate-

zu zatazu- - zaitzu- zaitzagu- - - zaitzate-

zuek zaitzate- - zaitzate- zaitzagu- - - zaitzate-

haiek natza- - detza- detzagu- detzazu- detzaz(u)e- detzate-

Oharrak: • Oro har, guti ibiltzen dira, hiztunek nahiago baitute iten ahal dugu

bezalakoak ibili. Hala ere, irarritako corpusean dezakete (Arizkun),zaketen (Erratzu) eta holako bakan batzuk bildu ditugu. Izetak eredezakete eta dezaketenak ibiltzen ditu (1982: 65, 66, 107).

4.1.3.7. Subjuntiboa. Iragananik hik hark guk zuk zuek haiek

ni - - - - nezazu- nezaze- netzate-

hi - - - - - - -

hura neza- - zeza- gineza- zineza- zineza- zezate-

gu - - gintza- - gintzazu- gintzatze- gintzate-

zu - - - - - - -

zuek - - - - - - -

haiek - - zetza- zatzagu- zatzazu- zetzaze- zazazte-


106


Oharrak:• Ikus aitzineko oharra. Hala ere, ahozko lekukoetan bildu dugu zezan

bat (etzezan itzeik izen) Arraiozen.

4.1.3.8. Aginte adizkiaknik hik hark guk zuk zuek haiek

ni - - - - nazazu nazaze -

hi - - - - - - -

hura - zak/n beza - zazu zaz(u)e -

gu - - - - - - -

zu - - - - - - -

zuek - - - - - - -

haiek - zik/n - - zitzu zitze -

Oharrak:

• Guk ez dugu aditu beza hori, baina Etxenikek badakar (Salaburu, 1981,89).

• Adizki hauek, gehienetan, aditz oinari lotuak ibiltzen dira, baiezkoperpausetan: intzak hau, hartzaze ogi hori, eta abar. Izetak, adibidez(1982); kartzazu boneta zahar hori (54. or.)... edo (Dirua galgarri)sartzazu (20. or.). Baina ezezkoetan, gehienetan, ‘(e)LA’ menderatzai-learekin agertzen dira: etzakela olakoik erran, etzakela olako astoke-rik pentsatu. Izetak (1982) etzazula hortaz batere kezkarik izan (18.or.); etzazula behin ere holako gauza nardagarririk zere buruan ibili(54. or.); etzazula holakorik erran (105. or.) eta (Dirua galgarri): etza-zule (41. or.) eta etzazutela (58 eta 120. or.). Eta, bertze hauek:Nigarrez sortu nintzan: erran zazu, erran (89. or.); barka nazazu(97.or.); utz gaitzazu (13. or.); utz zazue (55. or.); hauta zazu (14. or.);konda zazu (35 eta 37. or.). Dirua galgarri: aditu zazue (20. or.); aterazazu (29. or.); goan zaite (29 eta 40. or.); ekar zazue (56. or.); eramanzazue (58, 78, 81 eta 124. or.); begira zazue (66.or.); begira zazu (70.or.); utzi gaitzazue bakean (75. or.); aitor zazu (79. or.); sofri zazu (99.or.); egin zazu (99. or.); erran zazu (123. or.).

• Hemen bildu ditugun testuetan (‘Adbientoko 4. igandea’) zazkizue(‘itzazue’) bildu dugu, gaur egun ere arrotza ez dena hango mintzoan.Hemen nazaze eman dugu, baina nazazue ere aditzen ahal da (testue-tan – ‘San Bartolomeren sermoia- ere bildu dugu adizki hau).


107


4.1.4. NOR-NORI-NORK saileko adizkiak

4.1.4.1. Indikatiboa. OrainaHura

nik hik hark guk zuk zuek haiek

niri - datak/n daut - datazu dataze datate

hiri dat dak/n dagu date/ne

hari diot diok/n dio diogu diozu dioze diote

guri dakuk/n daku dakuzu dakuze dakute

zuri datzut datzu datzugu datzute

zuei datzet datze datzegu datze

haiei det dek/n de degu dezu deze de

Oharrak:

• Badira bertze aldaera aunitz hemen ibiltzen direnak. Hiztun batzuen(nik hiri) diat, dinat, danat; (guk hiri) diagu, dinagu, diugu, diñeu bilduditu Yrizarrek, gure ustez berriagoak izaten ahal direnak.

• Aldaerak: (hik guri) daukuk/n; (hark niri) daut; (haiek zuei) dautzute;(nik zuri) dautzut; (hark hiri) dauk/n. Bistan da adizki hauek hobekiatxikitzen dutela jatorrizko aditz erroa, baina parekoak (dakuk...)baino gutiago ibiltzen dira. Hirugarren pertsonarekin (haiei) aldaeraaunitz ageri dira, laukian jarri dugunaz gain: (nik haiei) diotet, dabet,deet, daet; (hark haiei) dabe, diote, dee, dae, die; (guk haiei) diegu,diogute, dabegu, dioute, deu, dioteu; (zuk haiei) dabezu, diezu, daezu,deezu, diozu, diozute; (zuek haiei) dezue, dabetzue, dabezue, daezue,diozue, deeze, deezue, dioze; (haiek haiei) diote, dabete, dabe, dee, diote,deete, daete; (haiek niri) datate, dane eta M. Izetak (1982) batzuetanibiltzen duen dautate ere; (guk hiri) dakugu, danagu, dakagu, dau,danu, danau, daakagu; (zuek niri) datazue; (zuek hari) diozue; (zuekguri) dakuzue; (nik zuei) datzuet; (hark zuei) datzue; (guk zuei) datzue-gu, datzueu, datzugu, datzeu; (haiek zuei) datzute, datzue; Yrizarrek(haiek hiri) datek/n, datane, daatek, daaten, danate biltzen ditu eta(nik hiri) dan, daat, dabat, datat.

• Bertze batzuk, Yrizarrek bilduak, hala ere, arrotzago egiten zaizkigu:(nik haiei) diot; (hark haiei) dio; (haiek niri) datet; (zuk guri) datazugu;(zuek guri) datazuegu; (guk haiei) diogu. M. Izetak diozozu ibiltzen dubere liburuetan, baina guk ez dugu adizki hau bildu hiztunen artean.


108


• Sistema aldaturik (nor-nork bezala) ageri diren adizki batzuk: (nik hiri)nauk/n; (nik zuri) zaitut; (hark niri) nau (nork ez ditu aditu noizbaitorrek erran nau, eman nau bezalakoak?); (hik guri) gaituk; (zuk guri)gaituzu; (zuek guri) gaituze.


Haiek


niri - daztak/n dazkit - daztazu daztazue dazkite

hiri dazkit - dazkik/n dazkiegu dazkietedazkinat dazkinegu dazkinete

hari tiot tiok/n tio tiogu tiozu tioze tiote

guri - dazkuk/n dazku - dazkiguzu dazkiguze dazkigute

zuri dazkizut - dazkizu dazkizugu dazkitzute

zuei dazkitzet - dazkitze dazkitzegu dazkitzuete

haiei daztet deztek/n dazte deztegu deztezu deztezue dezte

Oharrak:

• Batzuetan ibiltzen diren aldaera batzuk: ditiot, ditiok/n, ditio, ditiogu,ditiozu, ditiozue, ditiote. Eta, hauekin batera: tiotzu, tiozue (tiotzue);(haiek haiei) tiezte, diozte, dioztete, tiozte.

• Laukian ikusten denez, adizki batzuk –zki- pluralgilean oinarritzendira, baina ez dira horiek forma bakarrak, bertze hauek ere ageri bai-tira: dazkiot, dazkitzut, dazkitzuet, (hik guri) dazkikuk/n; (hark hari)dazkio, (hark zuri) dazkitzu, dauzkitzu, (hark zuei) dazkitzue; (harkguri) dazkigu; (hark guri) dauzku, dazku; (guk zuri) dazkitzugu, daz-kitzuu, dazkitzuegu (dazkitzueu, dazkitzeu); (zuk niri) dazkitazu(dazkitzau); (zuk hari) diozkitzu; (zuek haiei) diozkitzute; (zuek niri)dazkitaze; (zuek hari) diozkitze; (haiek zuei) dazkitze, dazkitzue;(haiek haiei) dazkiote, diozkite.

• -z- pluralgilearekin: (zuk niri) daztatzu; (guk haiei) dieztegu, diezteu;(zuk guri) dazkutzu, dazkuzu, daztaguzu; (zuk haiei) daztezu, dezte-zu, dabeztezu, dabeztetzu, daeztezu, deeztetzu; (haiek guri) dazkute;(zuek niri) daztatzue, daztatze; (zuek guri) dazkutze, dazkutzue, daz-kuzue.

• Nor-nork sisteman oinarrituak: (hik niri) naituk/n; (zuk niri) nauzkitzu;(zuek niri) nauzkitze.


109


• Ageri diren bertze aldaera batzuk: (nik hiri) dazkinat, dazkinet, dazki-ñet, dazkiet, diazkat, diazkanat, danaztat; (hik hari) diozkak; (nikhaiei) deztet, dieztet, dabeztet; (hik niri) daatak; (hik haiei) dabeztek/n,tiok/n, dioztek; (hark niri) dauzkit, M. Izetak ibiltzen duena (1962, 88);(hark hiri) dauzkik; (hark haiei) daezte, tiozte, dabezte, deezte, diozte;(guk zuri) daztatzugu, daaztatzugu; (guk haiei) dabeztegu; (zuek haiei)deztete, tieze, dabeztezue, daeztezue, deztetzue, deztetze, deeztetzue;(haiek haiei) tiezte, dabezte, daezte.

• Badira bertze adizki batzuk Salaburuk (1984b) edo Yrizarrek (1984)bilduak zalantzazkoago ikusten ditugunak. Batzuk arrotzak dira, etabertze batzuk, agian, pertsonei dagokienez, ez dira behar bezalabildu, edo informatzaileak ez du ongi konprenitu galdera, hauetakoadizki batzuk arruntak izan baitaitezke, baina ez erranahi horrekin:(hark niri) dazt, daat, dazta; (hark haiei) dabe, tio, tiote; (guk hiri)dazkigu, dazkiu, dazkinu, daazkuu, dizkiagu, dizkinagu, dazkanau,dazkiñau, dazkagu; (guk zuri) dazkitzu; (guk haiei) tiegu; (zuk haiei)tiozu; (haiek niri) dazte, dazkitet; (guk zuei) daztatzuegu; (zuek haiei)tiozue, diozkitze; (haiek hiri) dazkite, dazkitek/n, dazkine, daztek;(haiek hari) tiozte, ditiote, diozte; (haiek zuei) dazkitzute. Aipatzekoada, hala ere, datuak biltzeko orduan koherentzia ikusten dela orohar: konparazione, Salaburuk (1984b, 230) tiozte, ditiote biltzen ditu,eta Yrizarrek (1984) diozte ematen du hor berean.


Hura


niri - zataken/ zaten - zinetazun zinetazuen zataten

hiri naken/ zatanen zaken/ ginaken/ - - zakitennanen zanen ginanen

hari nion zioken/ zion ginion zinion zinioten ziotenzionen

guri - zakuken/ zakun - zinekuzun zinekuzen zakutenzakunen

zuri natzun - zatzun ginatzun - - zatzuten

zuei natzen - zatzen ginatzen - - zatzen

haiei naben zeken/ zaben ginaben zinaben zinabezuen zabetenzenen


110


Oharrak: • Ibiltzen diren aldaera batzuk aski erregularrak dira, arau fonologi-

koak goiti-beheiti: (guk zuri) ginatzugun, giñatzun, giñatzugun;(guk zuei) ginatzuen, ginetzen, ginekutzen, ginatzuegun, ginatzueun,ginatzegun, giñatzuen, giñatzuegun, ginatzeun; (guk hiri) ginakeun,ginaaken/ginaanen, ginakugun, giñaken, giñakeguken, giñaguken,ginakiun; (guk haiei) gineen, ginen, ginaen, giñion, ginegun, ginion,ginuen, giñun, ginabegun, giñaun; (guk hari) giñion, giñun; (zuekniri) zinetazen, zinatzuen, zinatazen, ziñatazuen; (zuk guri) zinaku-zun, ziñakuzun, ziñatazugun; (zuek guri) zinakuzuen, zinakuzen,ziñakuzuen; (haiek niri) zaaten, zaten, zateten; (hark niri) zatan;(nik hiri) naaken/naanen; (nik zuei) natzuen; (hark zuei) zatzuen;(zuk hari) ziñion, ziñun; (zuek hari) ziñioten; (haiek zuri) zazuten;(haiek zuei) zatzuen, zatzeten, zatzueten, zatzuten; (hark hiri) zaa-ken/zaanen.

• Bertze adizki hibrido batzuk analogiaz dira sortuak: (nik hiri) zineta-ken/zinetanen; (zuek guri) ziñatazuegun; (hik guri) zinekuken, zineku-nen; (hik haiei) zioteken/ziotenen, zaeken/zaenen, zieken, zeeken/zee-nen, zabenen, zeekenen, zioken/zionen; (zuk haiei) zinezun, zinabezun,zineezun, ziñabezun; (zuek haiei) zinezen, zineezuen, zinaezun, ziña-bezuen; (zuk niri) zinazun, zinazan, ziñatazun.

• Pertsona (datiboa) markatu gabeko aldaerak biltzen ditu Yrizarrek,ibiltzen direnak, jakina, baina sail honetakoak ez liratekeenak: (zuekhari) ziñuten; (zuek haiei) ziñuten.

• Haiek-hiri sailean bertze sistema hau ere ageri da: zateken/zatenen,zataken/zatanen, zaateken/zaatenen, zanaten, ziaaten, ziaanen.

• Yirizarrek bitxi samarra den aldaera bat dakar: (hark hiri) zate. Eta,beharbada, berriagoak diren bertze hauek ere: (hik guri) inakuken,inakunen. Hauekin batera, guretzat arrotzak diren bertze batzuk ema-ten ditu bere ikerketan: (hik niri) inatan/inanan, zataken.

• Nahaste handia dago datiboko hirugarren pertsonarekin, eta ez dakiguhemen Yrizarrek ematen dituen aldaera batzuk ongi bilduak ote dau-den: (zuk haiei) zinaen, zinion (?), zineen, ziñuen; (zuek haiei) zinie-ten, zinaeten, zinioten, zineten, zinaben, zinaen, zineen; (nik haiei)neen, nen, nioten, nien, naen, nion (?); (hik haiei) ieben; (hark haiei)zen, zeen, zioten, zaen, zion (?); (haiek haiei) zeen, zen, zaben, zieten,zioten (?), zabeiten (hau bertze nonbait bildua).


111


4.1.4.3. Indikatiboa. IraganaHaiek


niri - zaztaken zaztan - zinaztazun zinaztazuen zaztatenzaztanen

hiri nazkiken - zazkiken ginazkiken - - zazkitekennazkinen zazkinen ginazkinen - - zazkitenen

hari nition zitioken zazkion gintion zintion zintiozten zitioztenzitionen

guri zazkuken - zazkun - zinazkuzun zinazkuzuen zazkutenzazkunen

zuri nazkitzun - zazkitzun ginazkitzun - - zazkitzuen

zuei nazkitzen - zazkitzen ginazkitzen - - zazkitzuen

haiei nezten zezken zezten giniezten zinezten zinezten zezten

Oharrak:

• Ibiltzen diren aldaera batzuk aski erregularrak dira, arau fonologikoakgoiti-beheiti: (nik hiri) nazken, nazkiñen, naazkiken, naazkinen; (nikhari) nittion; (nik zuei) nazkitzuen; (zuk niri) zineztazun, ziñaztazun;(zuek niri) zineztazuen, zinaztatzuen, zinaztatzen, zinaztazen, ziñaz-tatzuen, ziñaztazuen; (guk hiri) ginazken, giñizkian, giñizkiñan, ginaz-kiguken, giñazkiken/nen, giñazkeguken, ginazkiun; (guk zuei) ginez-kitzuen, ginazkitzuen, ginazkitzun, ginazkitzegun, giñazkitzuen,ginazkitzeun; (zuek guri) zinezkitzun, zinazkutzun, zinaukutzun,ziñazkutzun, ziñazkatzun, ziñaztazugun.

• Badira –zki- pluralgilearekin egindako aldaera gehiago: (hark hiri)zazkiten; (hik hari) zizkioken/nen, ziozken, ziozkaken; (hark guri) zaz-kigun; (hark hari) ziozkan, zizkion; (hark zuei) zazkitzuen; (nik hari)nizkion, nazkion; (haiek niri) zazkitatzen, zazkiten; (zuek hari) zinioz-kitzen; (haiek zuei) zazkitzen, zazkitzueten, zazkitzuten.

• Bertze aldaera batzuk –it- pluralgilearekin: (hark hari) zition; zittion;(hik guri) zitunen, ... Ohar hauen bertze atal batzuetan ikusten ahaldira adibide gehiago: (nittion, zintion...). Etxenikek (San MateorenEbanjelioa) zitiozten ematen du (zizkioten).

• Analogiaz sortuak: (guk zuri) ginatzugun, gizkinatzun, ginazkitzugun,zazkitzugun, zaztatzugun, ginezkitzun, giñizkizun, ginazkitzuen,giñazkizun, giñazkitzugun; (hik guri) zinazkiguken; (zuk niri) dazki-tatzun; (zuek niri) dazkitatzen; (zuk hari) ziniozkitzun; (guk zuei) giz-kinatzen, gineztatzen, ginatzuegun.


112


• Zalantzazko bertze batzuk (ez dakigu ongi bilduak diren, eta hala badi-ra, ez dakigu informatzaileak ongi konprenitzen ote zuen galdetzenzitzaiona: (nik haiei) nition; (zuek haiei) zintion, zintuen.

• Pertsona marka galdurik: (zuek hari) ziñuzten.• Berriz ere hirugarren pertsonan aldaera aunitz ageri dira: (guk haiei)

ginabeztugun, ginabezten, ginaezten, gintiozten, giniezkaun, gineztegun,ginezteun, giniezken, gintion, gintuen, giñabezen, giñabeztegun, giñazte-guken, giniozkiken, ginezten; (hark haiei) ziezten, zabezten, zaben, zaez-ten, ziozten, zition, zeezten, zabeten, ziozkiten; (nik haiei) niezten, nabez-ten, naezten; (hik haiei) zitioken/nen, zezkenen, zaezteken/nen, zezte-ken/nen, zezkaken/nen, zabezteken/nen, zeezkeken/nen, ziozkenen, zioz-teken; (hark haiei) ziezten, zabezten, zaben, zaezten, ziozten, zition, zeez-ten, zabeten, ziozkiten; (zuk haiei) ziniezten, zinabeztetzun, zinabeztezun,zinabezten, zinaezten, zineztetzun, zineeztetzun, zindezten, zineezten,ziezkeken/nen, ziñabeztezun, ziniozkiten; (zuek haiei) ziniezten, zinabez-ten, zinaezten, zinauzkutzen, ziniozten, zineztetzen, zinabeztetzuen,zineztetzuen, zineezten, ziñuzten; (haiek haiei) zazten, ziezten, ziozten,zitiozten, zabezten, zaezteten, zeezten, ziabezten, ziozkiten.

• Orainaldiko adizkietan oinarrituak: (haiek guri) zazkiguten; (haiek hari)zazkioten; (haiek zuri) zazkizuten; (haiek zuei) zazkizueten; (haiek hiri)zazkiten, zaztateken/nen, zazkineten, ziazketen, ziazketenen.

• Bertze aldaera batzuk, bildu ditugunak: (hik niri) zineztaken/nen, inazta-ken/nen; (nik hari) niozkan; (hik guri) inazkuken, inazkunen; (hark zuei)zaztatzen, zatzuen; (haiek niri) zazteten; (guk hari) giniozkan; (zuek hari)ziniozten, ziñozten; (haiek hari) ziozten; (haiek zuei) zaztatzen.

4.1.4.4. Baldintza. AlegiazkoaHura


niri - - balate - - - balate

hiri banake - balake bagineke - - balakite

hari banio bazioke balio baginio bazinio baziniote baliote

guri - bazakuke balaku - - - balakute

zuri banatzu - balatze baginatzu - - balatzute

zuei banatze - balatze baginatze - - balatze

haiei bane bazeke bale bagine bazine bazineze baliote

Oharrak:• Guti aditzen dira holakoak, baldintzari buruz mintzatu garen bakoitze-

an erran dugun gisan, baina hauek Salaburuk (1984, 233-234) biltzen


113


ditu, eta orain berriz ere segurtatu ditugu, Baztangoizako hiztunbatzuekin. Horregatik utzi ditugu bere horretan. Hemen ere aditzendirenak balioke bezalakoak dira, balio-ren ordez ibiltzen direnak.

4.1.4.4. Baldintza. Alegiazkoa Haiek


niri - - balazte - - - balaztate

hiri banazkike - balazke baginezke - - balazkite

hari banitio bazizkioke bazition bagintio bazintio baziniozte baliozte

guri - bazakuke balazku - - - balazkute

zuri banazkitzu - balazkitzu baginazkitzu - - balazkitzute

zuei banazkitze - balazkitze baginazkitze - - balazkitze

haiei banezte bazezke balezte baginezke bazinezke - baliozte

Oharrak: • Bertze aldaera hauek ere: (nik zuri) bazkinatzu; (nik zuei) bazkinatze

(Arizkunen bilduak).

4.1.4.5. Ahalezkoa. OrainaHura


niri - - lateke - - - lateke

hiri - - lake - - - lakiteke

hari nioke zioke lioke ginioke zinioke zinioteke lioteke/kete

guri - - lakuke - - - lakuteke

zuri natzuke - latzuke ginatzuke - - latzukete

zuei natzeke - latzeke ginatzeke - - latzeke

haiei neke - leke gineke zineke zinezeke lioteke

4.1.4.5. Ahalezkoa. OrainaHaiek


niri - - lazteke - - - laztakete

hiri nazkike - lazke - - - lazkiteke

hari nitioke zizkioke liozke gintiozke ziniozke ziniozkete liozkete

guri - lazkuke - - - lazkuteke

zuri nazkitzuke - lazkitzuke ginazkitzuke - - lazkitzukete

zuei nazkitzeke - lazkitzeke ginazkitzeke - - lazkitzekehaiei nezke - lezkeke gizkeke zinezkeke zinezteke liozteke


114


Oharrak:

• Singularreko bigarren pertsona datiboarekin (hiri) hiru pluralgileakageri dira: nitioke (-it-), zizkioke (-zki-) eta liozke (-z-). M. Izetak(1982) niozke ere badakar, guk paratu dugun nitioke horren parekoalitzatekeena.

• Aldaerak: (guk hari) giniozke; (haiek zuri) lazkitzuteke.

4.1.4.6. Ahalezko alegiazkoak, subjuntiboak eta agintezkoak

Nekez aditzen dira modu hauei dagozkien aditzak Baztango mintzoan.Etxenikek (Salaburu, 1981) diozozu (86. or.), diozozue (Etxenike, 63. or. etabertze batzuek egindako predikuetan ere ageri da; gaur ere ibiltzen da), die-zaguzu3, ziozotela (122. or.), eztiezadazuala (144. or.), diezaguzun (116. or.),dezazueten (diezazuedan-en ordez, 93. or.) eta antzekoak ibiltzen ditu.Doktrinan barka dietzagutzu inperatiboan, ‘Aita gurea’ itzultzean. Bainaaise arruntagoak dira, bertzerik gabe, indikatiboko adizkiak toki hauetanere: erakuts datazue (99. or.), erakuts iezadazue ibiliko genukeen tokian.Hemen bildu dugun testuren batean (‘Adbientoko 4. igandea’) balieza agerida (baleza edo baliezaio adierazteko).

4.2. Hiketako adizki alokutiboen morfologia

4.2.1. NOR saileko adizkiak

4.2.1.1. Indikatiboa. Orainanauk/naun

haiz

duk/n

gaituk/n

tuk/n

Oharrak:• Lauki honetan, eta ondoko guzietan, haiz bezalako adizkiak jarri ditu-

gu, nahiz horiek ez diren berez alokutiboak, baizik bigarren pertsonaarrunta, gero alokutiboa ibiltzea eskatzen duena. Uste dugu argiagogelditzen den era honetan paratuta.

3 P. Salaburu,1986.


115


• Badira hemen bertze aldaera batzuk ere: bokal artean gertatutakokontsonante epentetiko batek eraginak (torri yaiz/iaiz/diaiz) edoarrunta den kontsonante ahostunaren erorketa (torri uk/un).

4.2.1.2. Indikatiboa. Iragananuken/ nunen

hitzen

zuken/nen

gintuken/nen

zituken/nen

Oharrak:• Aldaera batzuk: ninduken, nindunen, yitzen, ditzen, gaituken.

4.2.1.3. Baldintza. Alegiazkoa Oharrak: • 2. pertsonari dagokion bahintz kenduta, honek ez ditu alokutibo adiz-

kiak onartzen.

4.2.1.4. Baldintzaren ondorioa hitzeke

lukek

Oharrak:

• Ikusten ahal denez, aski guti ibiltzen dira holako adizkiak. Horiekbakarrik atzeman ditugu.


Oharrak:

• 2. pertsonari dagokion haiteke ez bada, ez dugu bertzerik bildu.

4.2.1.6. Ahalezkoa. Alegiazkoa

Oharrak:

• 2. pertsonari dagokion hinteke ez bada, ez dugu bertzerik bildu. Seguraski ere, badira hemen litekek eta holakoak, baina ez ditugu aditu.Kontuan izan behar da, dena dela, adizki hauen ordez hiztunek nahia-go dituztela ahal ibiliz osatuak: gaten ahalko hintzen bezalakoak errannahi da.


116


4.2.2. NOR-NORI saileko adizkiak

4.2.2.1. Indikatiboa. Orainahura haiek

niri zatak/n zaiztek/n

hiri zaik/zain zaizkik/zaizkin

hari zaiok/n zaizkiok/n

guri zaikuk/n zaizkuk/n

haiei zaiek/n zaizkiek/n

Oharrak:• Badira bertze hainbertze aldaera, hiztunen arabera aldatzen direnak.

Hemen bildu ditugu horietako batzuk, iturrien arabera (Yrizar, gukentzunak, ahozko material irarria, eta abar). Hala ere, nahiz hainbertzealdaera izan, ez dira sobera ageri adizki hauek. Hona hemen, bada, zeindiren: (hura niri) zietak/n, zieitek/n, zatak/n, ziaitek/n, ziaitan, zitek/n,zietek/n, zaitek/n; (hura hari) ziok/n, ziaiok/n, zia(g)ok/n; (hura guri) ziai-kuk/n, ziekuk/n, zikuk/n, ziaiguk/n; (hura haiei) zaiotek/n, ziotek/n,zione, ziek/n, ziotene ?, ziaiotek, ziaione, ziaiek/n; (haiek niri) zieztak/n,ziaiztek/n, ziaiztak, zieztak/n, ziztek/n; (haiek hari) zaizkok/n, zaizkok/n,zaizkiok, zaizkion, ziaizkiok/n, ziozkik/n, zizkok/n, zizkiok, ziaizkok/n,ziazkiok/n, ziozkak; (haiek guri) zaizkikuk/n, zaizkiuk/n, ziaizkuk/n,ziezkuk/n, zizkuk/n, ziaizkuk/n; (haiek haiei) zaizkietek/n, zaiztek/n,zaizkiotek/n, zioztek/n, ziozkitek/n, ziztek/n, ziaizkiotek, ziaizkione, ziaioz-tek, ziaiztek/n, ziaizkotek, ziaizkone, ziazkiotek, ziazkione, ziaiziotek.

4.2.2.2. Indikatiboa. Iraganahura haiek

niri zieiteken/nen zieizteken/zieiztenen

hiri zitzaiken/zitzainen zitzaizkiken/zitzaizkinen

zaiken/zainen zaizkiken/zaizkinen

hari zitzaioken/nen zitzaizkioken/nen

zaioken/nen zaizkioken/nen

guri zitzaikuken/nen zitzaizkiguken/nen

zaikuken/nen zaizkuken/nen

haiei zizaioteken/nen zitzaizkioteken/nen

Oharrak:• Hauek dira ageri diren bertze adizki batzuk: (hura niri) ziaiteken/nen,

zaiteken, zietaken/nen, ziteken/nen, ziziaiteken, zitziaiteken/nen, ziete-ken/nen, zitzaiaken/nen; (hura hiri) zizainen, zitzaikan, zainen, zitzai-ñen, zitzaiken/nen, zaiñen, zitzaiñen; (hura hari) zioken/nen, zitzio-ken/nen, zizaioken/nen, zitzioken/nen, zia(g)oken/nen, ziaioken; (hura


117


guri) ziaikuken/nen, zakuken, ziekuken/nen, zikuken/nen, (zi)ziaiku-ken, zitziekuken/nen, ziaiguken/nen, ziaguken/nen; (hura haiei) zaio-tenen, zioteken/nen, zizaioken, zieken/nen, zizieken/nen,zizioteken/nen, zitzioken/nen, ziaieken/nen, ziaioteken/nen;(haiekniri) ziaizteken/nen, zieztaken/nen, zaizkiten, zizaizkiten,zizteken/nen, ziaizkiteken/nen, zitzaizkiaken/nen; (haiek hiri) zizaiz-kiken/nen, zaizkiñen, zizaizkiken, zitzaizkiñen; (haiek hari) ziaizkio-ken/nen, zizaizkioken/nen, ziziaizkioken/nen, ziozkiten/nen, zizkio-ken/nen, ziziaizkoken, ziaizkoken/nen, ziozkaken; (haiek guri) zitzaiz-kikunen, ziaizkuken, ziaizkunen, ziezkuken/nen, zizkuken/nen,ziziaizkuken, ziaizkiguken, zitzaizkuken/nen, ziaizkiuken/nen; (haiekhaiei) ziaizkioteken/nen, zitzaizkioteken, ziaizkotenen, ziozteken/nen,zizkieken/nen, ziaizkioteken/nen, zitzaizkioteken, ziaizkotenen, zioz-teken/nen, zizkieken/nen.

4.2.2.3. Baldintza. AlegiazkoaOharrak:

• 2. pertsonari dagokion balitzaik/n, balitzaizkik/n kenduta, honek ezditu alokutibo adizkiak onartzen.

4.2.2.4. Baldintzaren ondorioa

Oharrak:

• Ez dugu daturik bildu.


Oharrak:


4.2.3. NOR-NORK saileko adizkiak

4.2.3.1. Indikatiboa. Orainanik hik hark guk haiek

ni - nauk/n nietak - nietakek/n

hi haut - dau dagu haute

hura diet duk/n dik/n diegu dietedinet dinegu dinete

gu - gaituk/n gaitik/n - gaitiegaitine

haiek tiet tuk/n tik/n tiegu tie

tinet tinegu tine


118


Oharrak:

• Bertze adizki batzuk: (nik hi) yaut, dat, danat, daat, daut, dabat,datat, iaut, diaut; (nik hura) yet, deñet, ñet, diñet; (nik haiek) tiñet;(hik ni) datak/n, duk neri, dun neri; (hik gu) dakuk/n; (hark ni)naik/n, niek/n, dietak/n, nik/n, diatak/n, nauk/n, datak/n, niaik/n,ziatak/n; (hark hi) yau, au, dauk/n, dak/n, diau, iau; (hark hura) diñ;(hark gu) gitik/n, diakuk/n, diekuk/n, ziakuk/n; (hark haiek) tiñ; (gukhi) yaugu, au(g)u, dau, danau, ya(g)u, dakagu, danagu, diau, iau,dagu, diegu, dinegu; (guk hura) diugu, dinugu, diñegu, yegu, ñegu,diagu, diu, dinu, dineu, diogu, diñugu, dieu; (guk haiek) tiñegu,tiugu, tinugu, tiu, tinu, tineu, tiogu, tiñugu, tieu; (haiek ni) nieta-tek/n, naitek/n, nietek, niene, dietatek, dietane, nitek/n, naine, dia-tatek, niaitek/n, niaine, diatane, ziatatek, ziatane; (haiek hi) yaute,aune, datek, dane, daatek, danate, diaute, iaute, diatetek, diatek,haute; (haiek hura) die, dine, ditek, diñe; (haiek gu) gaitiete, gaitiz-tek/n, gitiztek/n, gi(z)tine, diekune, gaitiezte, diakutek, diakune, zia-kutek, ziakune, daikutek; (haiek haiek) tiezte, tizte, tiztek, tinezte,tiñe.

4.2.3.2. Indikatiboa. Iragananik hik hark guk haiek

ni - ninduken nietaken - nindietennindunen nietanen nindietanen

hi naken - hinduen hindugun hindutennanen

hura niken zuken ziken ginien zietenninen zunen zinen gininen

gu - gintuken gintiken - gintikengintunen gintinen gintinen

haiek nitien zituken zitiken gintien zieztennitinen zitunen zitinen gintinen zinezten

Oharrak:

• Bertze zenbait aldaera: (nik hi) intuken/nen, yauten, induten, indunen,naaken, yinduten, yindunen, indetenen, nakaken; (nik hura) nien,niñen; (nik haiek) nitiñen; (hik ni) nauken, naunen, zataken, zatanen,zuken, zunen; (hik hura) zaken; (hik gu) zakuken, zakunen, zatakegun,gaitu(z)ken; (hik haiek) zuzken, zazken; (hark ni) nieken, nienen, zie-taken, zietanen, naiken, nindien, nindinen, nindiken, ziataken, ziata-nen, nindieken, nindienen, niaiken, ninauen; (hark hi) hinduen, intuen,


119


intunen, yauen, yinduen, zaaken, yindunen, zakaken, zaken/nen; (harkhura) zien, ziñen; (hark gu) gaitiken, ziekuken, ziakuken, ziakunen,gintien, gaitun; (hark haiek) zitien, zitinen, zitienen, zitiken, zittien,zitiñen; (guk hi) intuegun, ginaken, ginanen, ginakugun, ginakugun,yindugun, niaguken, giñaken, diñanen, giñakiguken, yagun, yauegun;(guk hura) ginieken, ginienen, ginaken, ginanen, yaun; (guk haiek) gin-tienen, gintiken, gintiñe; (haiek ni) nieta(te)ken, nieta(te)nen, nieteken,nietenen, naiteken, naitenen, zietateken, zietatenen, ninditeken, nindi-tenen, nindineten, ziatateken, ziatatenen, nindietenen, zietateken, niai-teken, ninauten; (haiek hi) intuen, intunen, zateken, zatenen, yaute,zaateken, yinduten, yindunen, zatanen, zatateken; (haiek hura) zike-ten/nen, zitien, zineten, zikenen, zien, zitenen, ziñeten; (haiek gu) gin-tenen, gintizteken, gintiztenen, gaitizteken, gaitiztenen, ziekuteken,ziekutenen, gintiezten, gintinezten, ziakuneten, ziakuteken, ziakute-nen, gintieztenen; (haiek haiek) ziztinen, ziztiken, zieztenen, zituken,zitunen, ziñezten.

4.2.3.3. Baldintza. Alegiazkoa

Oharrak:

• 2. pertsonari dagozkionak kenduta (bahindukek, baninduken..., berezalokutiboak ez direnak) ez ditu alokutibo adizkiak onartzen.

4.2.3.4. Baldintzaren ondorioa nik hik hark guk haiek

ni - nindukek ? - ?ninduken

hi ? ? ? ?

hura nikek/n lukek/n likek/n ginikek/n litikek/n

gu - ? ? - -

haiek nizkikek/n lituzkek/n lizkikek/n ginizkek/n lizkitekek/n

Oharra:

• Yrizarrek ez ditu denbora honi dagozkion adizkiak biltzen.

4.2.3.5. Ahalezkoa. Orainahik

hura dezakek/n

haiek dezazkek/n


120


Oharra:

• Ez dugu datu gehiago bildu.

4.2.3.6. Ahalezkoa. Alegiazkoahik

hura lezakek/n

haiek lezazkek/n

Oharra:


4.2.3.7. Subjuntiboa. Oraina

Oharra:

• Ez du alokutiborik onartzen.

4.2.3.8. Subjuntiboa. IraganaOharra:• Ez du alokutiborik onartzen.

4.2.3.8. Aginte adizkiakhik

hura zak/n

haiek zik/n

4.2.4. NOR-NORI-NORK saileko adizkiak

4.2.4.1. Indikatiboa. OrainaHura

nik hik hark guk haiek

niri - datak/n dietak/n - diekitek/n

hiri dat dak/n dagu date/dane

hari diekat diok/n diekak/n diekagu diekatedinekat diekanagu diekanate

guri - dakuk/n dieku - diekutedineku dinekute

haiei diekatet dek/n diekatek/n diekegu diekatek/n

diekanet diekenegu


121


Oharrak:• (nik hiri) danat, daat, diat, dinat, dabat, datat; (nik hari) diekanat, dia-

kat, diakanat, dikat; (nik haiei) diaet, diaenet, diet, dienet, diabet, dia-benet, dieket, diekat, diekanat, diakat, diakanat, diabetet, ziotet; (hikniri) nauk/n; (hik guri) daukuk/n, gaituk; (hik haiei) dabek/n. deek/n,daek/n, diok/n, diotek; (hark niri) data, diatak/n, ziatak/n; (hark hiri)dauk/n; (hark hari) diakak/n, diekek, dieken (?), dikak/n, ziakak, ziok;(hark guri) diekuk/n, dineku, diakuk/n, ziakuk/n, dikuk/n; (hark haiei)diaek/n, die, diekak/n, diekane, diekatek, diek/n, diabek/n, diekek,diaka, diakan, diabetek, ziotek; (guk hiri) dakugu, dakagu, dau, danu,danau, daaku, diagu, dinagu, diugu, diñe; (guk hari) diekau, diekanu,diakagu, diakanagu, diekanau, diokugu, diagu, dinagu, dikau, dika-nau, diakau, diakanau, diou, ziakagu, ziou; (guk haiei) dieka(g)u, die-kana(g)u, daeu, diaeu, diaenu, deegu, dienu, diabegu, diabetegu, dia-benegu, daegu, diaka(g)u, diakana(g)u, zioteu; (haiek niri) dietatek/n,dietane, diatatek/n, diatane, diatek, diataten, ziatatek/n, ziatane, dia-tetek; (haiek hiri) datatek/n, datek/n, datane, daatek, daaten, danate;(haiek hari) diekatek/n, diekane, diakatek, diakane, dieketek/n, dia-tek/n, dikatek, dikane, ziakatek, ziotek; (haiek guri) diekutek/n, diaku-tek/n, diakune, diekune, ziakutek/n, dikutek, dikune, ziakune; (haiekhaiek) diekate, diekanate, diaetek, diaene, diekane, diek, diene, diabe-tek, diabene, dieketek/n, dietek/n, diakatek, diakane, ziaketek.

4.2.4.1. Indikatiboa. OrainaHaiek


niri - daztak/n dieztak/n - diezkitek/n

hiri dazkit - dazkik/n dazkiegu dazkietedazkinat dazkinegu dazkinete

hari diezkat tiok/n diezkak/n diezkagu diezkatekdiezkanat diezkanagu diezkanatek

guri - dazkuk/n dizkiegu - diezkautedizkinegu diezkanaute

haiei diezkatet deztek/n diezkatek/n diezkegu diezkatek/ndiezkanet dinezkegu

Oharrak: • (nik hiri) dazkinet, dazkiñet, dazkiet, diazkat, diazkanat, danaztat; (nik

hari) diazkat, diazkanat, diezket, diezkanet, tiakat, tianat, ziazkat,diozkat, ziozkat; (nik haiei) daeztet, diaeztet, diaeztenet, dieztenet,


122


tioztet, diabeztet, diabeztenet, deeztet, diezket, tiot, diezkat, diezkanat,diazkat, diazkanat, dioztet, zioztet; (hik niri) naituk/n, daatak; (hikhari) diozkak; (hik guri) dazkikuk/n; (hik haiei) dezkek/n, dabeztek/n,tiok/n, dioztek, daeztek/n, diezkatek, deeztek; (hark niri) diaztak/n,ziaztak/n; (hark hiri) da(u)zkik; (hark hari) diazkak/n, diezkek, diezken,tiakak, tianan, diazka, ziazkak, diozka, ziazkak, ziozkak; (hark guri)diezkuk/n, dazku(g)u, diazkuk/n, ziazkuk/n; (hark haiei) diaeztek/n,dieztek/n, diabeztek/n, diezkek/n, diezkak/n, diazka, diazkan, zioztek;(guk hiri) dazkigu, dazkineu, dazkiu, dazkinu, da(a)zku(u), dizkiagu,dizkinagu, dazkanau, dazkiñäu, dazkagu; (guk hari) diezkanau, diez-kau, diezkanu, diazkagu, diazkana(g)u, diozkugu, tiagu, tinagu, ziaz-kagu, diozkau, ziozkau; (guk haiei) diezka(g)u, diezkana(g)u, daezteu,diaezteu, diaeztenu, diezteneu, dieztenu, diabeztegu, diabeztenegu,deeztegu, tiogu, diazkagu, diazkanagu, dazkiegu, diozkateu, ziozteu,dieztegu (hau da Etxenikek dabilena); (haiek niri) dieztatek/n, diezta-ne, diaztatek/n, diaztane, ziaztatek/n; (haiek hiri) dazkiete, daztatek/n,dazkitek/n, dazkine, daztek; (haiek hari) diezkane, diezkatene, diazka-tek, diazkane, diezketek/n, diezkanate, tiaztek/n, ziazkatek, zioztek;(haiek guri) diezkutek/n, diazkutek/n, diazkune, diezkune, ziazkutek/n;(haiek haiei) diaztetek, diaztene, diezkaten, dieztek/n, dieztene, diabez-tek/n, deezte, diezketek/n, diezkane, diazkatek, diazkane, ziaztekek.

4.2.4.2. Indikatiboa. IraganaHura


niri - zataken zinetaken - zietatekenzatanen zinetanen zietatenen

hiri naken - zaken ginaken zakitennanen zanen ginanen

hari niekaken/ zioken ziekaken giniekaken ziekaketenniekanen zionen ziekanen giniekanen ziekatenen

guri - zakuken ziekuken - ziekuketenzakunen ziekunen ziekutenen

haiei niekaketen zeken ziekateken giniekeken ziekatekenniekatenen zenen ziekatenen giniekenen ziekatenen

Oharrak:

• Biltzen diren bertze aldaera batzuk: (nik hiri) naaken, naanen; (nikhari) niakaken, niakanen, niekeken, niekenen (?), niaaken, niaanen,nioken; (nik haiei) niekateken, niekatenen, niekaketen, niaeken, niae-nen, niekaten, niekanen, nieken, nienen, niabeken, niabenen, niekeken,


123


niekaken, niakaken, niakanen, niabeten, niaken, nioteken; (hik niri)inatan, inanan, zateken, zinetaken/nen; (hik guri) zinekuken,zineku-nen, inakuken, inakunen; (hik haiei) zioteken, ziotenen, zaeken, zae-nen, zieken, zeeken, zeenen, zabeken, zabenen, zeekenen, zioken, zio-nen, ieben; (hark niri) ziataken, ziatanen, ziaken, zianen, ziateken;(hark hiri) zaanen, zaaken; (hark hari) ziakaken, ziakanen, ziekeken,ziekenen, ziaaken, ziaanen, zioken; (hark guri) ziakuken, ziakunen,zakuken/nen, ziatakeguken; (hark haiei) ziaeken, ziaenen, zieken, zie-nen, ziabeken, ziabenen, ziekeken, ziekaken, ziekanen, ziakaken, zia-kanen, ziabeten, ziaketeken, zioteken; (guk hiri) ginakeun, ginaaken,ginaanen, ginakugun, giñaken, giñanen, giñakeguken, giñaguken,ginakiun; (guk hari) giniekauen, giniakaken, giniakanen, giniekeken,giniuku(g)un, giniuken, giniunen, giniokagun, giniokunen, giniaaken,giniaanen, giñakaken, giñakanen, ginioke; (guk haiei) giniekaken,giniekanen, giniekauen, giniaeken, giniaenen, ginieken, ginienen,ginien, gienenen, giniabeken, giniabenen, gineun, giniokugun, ginae-gun, giniuken, giniukenen, giñakaken, giñakanen, giñakeguken, ginia-keteke; (haiek niri) ziatateken, zatateken, ziatatenen , zietataken, zie-tatanen, ziaaken, ziaanen, ziateteken; (haiek hiri) zateken, zatenen,zataken, zatanen, zaateken, zaatenen, zanaten, ziaaten, ziaanen;(haiek hari) ziekateken, ziakateken, ziakatenen, ziakanaten, zieketeken,zieketenen, ziaaken, ziaanen, zeketeken, ziaketeken; (haiek guri) zieku-teken, ziakuteken, ziakutenen, ziaakuten, ziaakunen; (haiek haiek)zaeten, ziateken, ziatenen, zieteken, zeeteken, ze(e)tenen, zietenen, zee-ten, zieketeken, ziketeken, ziketenen, zieken, zienen, ziakataken, zia-katenen, ziabeten, ziaketeken.


Haiek


niri - zaztaken zieztaken - zieztatekenzaztanen zieztanen zieztatenen

hiri nazkiken - zazkiken ginazkiken zazkitekennazkinen zazkinen ginazkinen zazkitenen

hari niozkaken zitioken ziozkaken giniozkaken ziozkatenniozkanen zitionen ziozkanen giniozkanen ziozkanen

guri - zazkuken zizkiegun - ziezkutekenzazkunen zizkinegun ziezkutenen

haiei niezkaken zezken ziezkateken giniezkeken ziezkaketenniezkanen ziezkatenen giniezkenen ziezkakenen


124


Oharrak:

• Hona hemen bildu ditugun bertze adizki batzuk: (nik hiri) nazken,nazkiñen, naazkiken, naazkinen; (nik hari) niezkaken, niezkanen,nizkaken, niazkaken, niazkanen, niezkeken, niezkenen, nitiaken,nitianen; (nik haiei) niezkateken, niezkatenen, niaezteken, niaezte-nen, nizkaken, niezteken, nieztenen, niezken, niezkenen, niabezten,niabeztenen, neezten, niezkeken, nitioten, nittion, niazkaken, niaz-kanen, niozten, niazteken, niozketen, niazketeken; (hik niri) zinezta-ken, zineztanen, inaztaken, inaztanen; (hik hari) zizkioken, zizkio-nen, ziozken, ziozkaken; (hik guri) zinazkiguken, zitunen (guri), inaz-kuken, inazkunen; (hik haiei) zeezken, zezkenen, , zitiokenzitionen,zaezteken, zaeztenen, zezteken, zeztenen, zezkanen, zezkeken, zabez-teken, zabeztenen, ze(e)zkeken, ziozkenen, ziozteken; (hark niri) zez-taken, ziaztaken, ziaztanen, zazkitan, ziazteken; (hark hari) ziezka-ken, ziezkanen, ziazkaken, ziazkanen, ziezkeken, ziezkenen; (harkguri) ziezkuken, ziezkunen, ziazkuken, ziazkunen, zazkuken/nen,ziaztakeguken; (hark haiei) ziaezteken, ziaeztenen, ziezkaken, ziezka-nen, ziezteken, ziezken, ziezkenen, ziabezten, ziabeztenen, ziezkeken,ziazkaken, ziazkanen, ziazketeken; (guk hiri) ginazken, giñizkian,giñizkiñan, ginazkiguken, giñazkiken, giñazkinen, giñazkeguken,ginazkiun; (guk hari) ginezkaken, ginezkanen, giniezkaken, giniezka-nen, giniazkaken, giniazkanen, giniezkeken, giniuzku(g)un, giniuz-ken, giniuzkenen, gintiazkaken, gintiazkanen, giñazkaken, giñazka-nen, giñazkakeuken; (guk haiei) giniezkaken, giniezkane, giniaezte-ken, giniaeztenen, giniabezten, giniabeztenen, gineezteun, giniuzku-gun, giniuzken, giniuzkenen, ginezten, giniazkeken, giniazkenen,giñazkaken, giñazkanen, giniazketeken; (haiek niri) ziezkiguten, ziaz-tateken, ziaztatenen, zieztataken, zieztatanen, ziaazkaken, ziaazka-nen, zazkiteken, ziazteteken; (haiek hiri) zazkiten, zaztateken, zazta-tenen, zazkineten, ziazketen, ziazketenen; (haiek hari) ziezkateken,ziezkatenen, ziazkateken, ziazkatenen, ziazkanaten, ziezketeken,ziezketenen, ziazkaken, ziazkanen; (haiek guri) ziezkiguten, ziazkute-ken, ziazkutenen, ziaazkuken, ziaazkunen; (haiek haiek) ziezkateken,ziezkatenen, ziaezteteken, ziaeztetenen, ziezkaneten, ziezteken, ziez-tenen, ziabezteken, ziabeztenen, ziezketeken, ziezketenen, ziezkaken,ziezkanen, ziazkateken, ziazkatenen, ziazketeken.


125


4.3. Adizki trinkoen morfologia

Hemen paratuko ditugu han erabiltzen ditugun bertze aditz trinko zen-bait, forma eta denboraldirik erabilienetan bakarrik. Gan aditzak bi aldae-ra ditu: gan eta goan. Biak paratuko ditugu hemen, jendeak hala erabiltzenbaititu. Aditz hau ere iragankorra izan daiteke eraman-en erranahia hartuz:gan naiz (joan naiz, bertze euskalkietan) edo gan dut (eraman dut, bertzeeuskalkietan). Horixe gertatzen da ibili-rekin ere: ibili naiz edo ibili dut(erabili dut). Etorri-ren forma trinkoa ez dugu ezagutzen indikatiboan(forma fosildu batzuk aginte adizkietan bai, ordea: zato, zatozte, ator) etaeuskara batuan nator erraten den lekuan heldu naiz (burutu gabea) entzu-nen da Baztanen eta nentorren-en parean, berriz, heldu nitzen. Heldu aditza-ren helduko eta heltzen ez ditugu batere ibiltzen hango bazterretan.Bertzenaz ere, ikusiko denez, eraman-en orainaldian ez daukagu daramat,damat baizik, -ra- faktitiboa ez baitugu ibiltzen. Etxenikek itzulitakoCatecismo en dialecto vulgar de Elizondo-n (Salaburu 1986) heltzen deneanagertzen baldin bada ere, ez dugu horrelakorik inoiz ere entzun Baztanen.

4.3.1. Egon aditza (eztabada)

4.3.1.1. Indikatiboa. Orainanago

hago

dago

gaude

zaude

zauzte

daude

Oharra: • N’Diayek (1970) (gu) gautzi eta (haiek) dautzi dira ematen dituen bertze

aldaera batzuk, Bozaten ibiltzen omen zirenak-edo (Salaburu 1984b,248).

4.3.1.2. Indikatiboa. Iragananindagon

hindagon

zagon

ginauden

zinauden

zinauzten

zauden


126


Oharra: • Mariano Izetak (hura) zegon adizkia ibiltzen du (Nigarrez sortu nintzan,

24., 55., 98. eta 135. orrialdeetan).

4.3.2. Egon aditza (alokutiboa)

4.3.2.1. Indikatiboa. Orainaniok/n

hago

diok/n

gaituk/n

tuk/n

Oharra:• (gu) gieudek/n eta (haiek) dieudek/n dira bildu ditugun bertze aldaera

batzuk (Salaburu 1984, 247).

4.3.2.2. Indikatiboa. Iragananuken/nen

hindagon

zuken/nen

gintuken/nen

zituken/nen

Oharra:

• aunitz ibiltzen da bego inperatiboa: bego hor! (‘utzi hor!’ erran nahi du).Erranahiru bat: bego beti zaarra nausi.

4.3.3. Joan aditza (eztabada)

Hemen hola paratu baldin badugu ere, Baztanen ez da arruntean joanibiltzen (Zigako adibide bat bildu dugu, baina ez da adierazgarria), baizikgan edo goan. Trinko gisa ibiltzen ez denean (gan dut, konparazione), ira-gangaitza (etxera gan naiz) edo iragankorra ere (etxera gan dut = eraman)izan daiteke.

4.3.3.1. Indikatiboa. Orainan(o)aie

g(o)aie

d(o)aie

g(o)azi

z(o)azi

z(o)azte

d(o)azi


127


4.3.3.2. Indikatiboa. Iragananind(o)aienhind(o)aienz(o)aiengin(o)azinzin(o)azinzin(o)azten

z(o)azin

4.3.4. Joan aditza (alokutiboa)4.3.4.1. Indikatiboa. Oraina

niok/ngaiediok/nziok/n

?--?

4.3.4.2. Indikatiboa. IraganaOharrak: • Ez dago daturik.• Adizki horietaz gain, inperatiboa ere ibiltzen da: gazin biala, zazte

trankil (‘goazen berehala, zoazte trankil’). Harrigarria bada ere, galde-ran ere, hori da aldaera arrunta: goazin?). Izetak, bere hiztegian, goa-zen, zazi eta gazin biltzen ditu, arruntak direnak hizkera bizian.Gramatika honetan aukeratu testuetan zoazi bezalakoak ere ageri dira.Etxenikek noaien ematen du (joan nadin) San Mateoren Ebanjelioan.

4.3.5. Ibili aditza (eztabada)Ibili aditza ere iragangaitza (ibili naiz) edo iragankorra (ibili dut = erabi-

li dut) izan daiteke, baina joan aditzarekin ez bezala, ibili trinkoa deneanere agertzen ahal da iragankor gisa (dailet).

4.3.5.1. Indikatiboa. Orainana(b)ile

ha(b)ile

da(b)ile

ga(b)iltze

za(b)iltze

za(b)ltzeteda(b)iltze


128


4.3.5.2. Indikatiboa. Iragananindailen nabilen

hindailen -

zailen -

ginailtzen gineiltzen

zinailtzen zineiltzen

zinailtzeten zineiltzeten

za(b)iltzen -

4.3.6. Ibili aditza (alokutiboa)4.3.6.1. Indikatiboa. Oraina

nieilek/nhailedieilek/nzieilek/n

?-?

4.3.6.2. Indikatiboa. Iragananieileken

hindaien

zieileken

4.3.7. Eman (=eraman) aditza (eztabada)4.3.7.1. Indikatiboa. Oraina

NOR: hura

damat

damak/n

dama

damagu

damazu

damaze

damate

NOR: haiek

damazkit damatzat

damazkik/n damatzak/n

damazki damatza

damazkigu damatzagu

damazkizu damatzazu

damazkize damatzaze

damazkite damatzate


129


4.3.7.2. Indikatiboa. IraganaOharra:• Ez dago daturik.

4.3.8. Eman (=eraman) aditza (alokutiboa)

4.3.8.1. Indikatiboa. OrainaOharra:• Ez dago daturik.


4.3.9. Jakin aditza (eztabada)

4.3.9.1. Indikatiboa. OrainaNOR: hura

dakit

dakik/n

daki

dakigu

dakizu

dakize

dakite

NOR: haiek

dazkit

dazkik/n

dazki

dazkigu

dazkizu

dazkize

dazkite


130


4.3.9.2. Indikatiboa. IraganaNOR: hura

nakienzakiken/zakinenzakienginakienginekigunzinakizunzinekizunzinakizenzinekizenzakiten

NOR: haiek

nazkien

zazkiken/zazkinen

zazkien

ginazkien

zinazkizun

zinazkizen

zazkiten

4.3.10. Jakin aditza (alokutiboa)


dikiet/dikinet

zikiet/zikinet

dakik/n

diekik/n

dikiegu/dikinegu

zikiegu/zikinegu

diekitek/n

ziekitek/n

4.3.10.2. Indikatiboa. IraganaNOR: hura

niekiken/ niekinen

zakiken/ zakinen

ziekiken ziekinen

ginakinen

ziekiten/ ziekitenen


131


4.3.11. Eduki aditza (eztabada)


dauket

daukek/n

dauke

daukegu

daukezu

daukeze

daukete

NOR: haiek

dauzket

dauzkek/n

dauzke

dauzkegu

dauzkezu

dauzkeze

dauzkete


Oharra:

• Ez dago daturik.

4.3.12. Eduki aditza (alokutiboa)


Oharra:



Oharra:



132


4.3.13. Ibili (=erabili) aditza (eztabada)


dailet

dailek/n

daile

dailegu

dailezu

daileze

dailete

NOR: haiek

dailtzet

dailtzek/n

dailtze

dailtzegu

dailtzezu

dailtzeze

dailtzete

4.3.13.2. Indikatiboa. IraganaOharra:•Ez dago daturik.

4.3.14. Ibili (=erabili) aditza (alokutiboa)

4.3.14.1. Indikatiboa. OrainaOharra:• Ez dago daturik.


4.4. Bertze adizki batzukBadira bertze adizki bakan batzuk tauletan bildu ez ditugunak.

Konparazione, Anizen badakarrat aditu dugu. Aski arruntak dira Baztanosoan zato eta zatozte, etorri aditzaren inperatiboak. Etxenikek betor ibil-tzen du, ikasia segur aski ere. Egon aditzaren inperatiboan bego ibiltzen da.


5. KAPITULUA

SINTAXIA


135

5. KAPITULUA

SINTAXIA

Euskalkien arteko desberdintasunak nabarmentzen hasten garenean,berehala harrapatuko ditugu badirela diferentziak, batzuetan diferentziahandiak gainera, hiztegian eta morfologian, konparazione. Orain arte erranduguna kontuan hartuz, ikusiko ditugu desberdintasunak fonetika mailanere: hainbertze adibide ikusi ditugu dagoeneko aitzineko orrialdeetan.Baina behin hitzak lerroan paratzen ditugunean, perpaus batean, desber-dintasunak ez dira hain bistakoak, puntu honetan, berez, ez baita holakodiferentziarik mintzoen artean: erlatibozko perpausak, denborazkoak, per-paus osagarriak, ... berdintsu egiten dira. Gehienez ere gertatzen dena da,izaten ahal diren aukera guzien artean, euskalki batzuek bide bat aukeratzendutela, eta bertze batzuek bertze bat. Bertze hitz batzuetan errateko:Baztango mintzoaren sintaxiak eta Apatamonasterioko mintzoarenak antzhandia dute puntu honetan, bi euskalki horien arteko desberdintasunakbertze nonbait bilatu behar baitira.

Ondoko lerroetan, modu eskematiko batean nahi bada, Euskaltzaindiakargitaratu duen Euskal Gramatika. Lehen Urratsak izeneko gramatika1

osatzen duten liburukietako egitura, guti goiti-beheiti, segituko dugu.

1 Euskal Gramatika. Lehen Urratsak, 1985-2005. Urte hauetan sei liburuki argitaratu dira.EGLU gisa ezagunagoa da. Zazpigarrenarekin bukatuko da bildumaren fase hau.


136


5.1. PERPAUS BAKUNARI BURUZKO OHAR BATZUK5.1.1. Galdegaiaren inguruan ohar bat• Galdegaia eta mintzagaia zer diren behin eta berriz aztertua izan da

euskal gramatiketan. Beharbada EGLU-Iean ageri da kontu honetaz eginden deskripziorik zabalena. Gure liburuetan, oro har, eta gure euskara esko-letan behin baino gehiago burdina bezain zurrunak izan gara arazo hone-kin, Altuberen itzala dugula beti gibeleko aldean. Uste dugu euskarak aska-tasun handiagoa ematen duen zernahi gisaz. Hemen, jakina, ez gara berrizere arazo honekin borrokan ariko, baina bai erran nahi genuke zerbaithonen inguruan Baztango mintzoan eskuratu ditugun datuak kontuan har-turik.

Ohart gaitezen, hasteko, kontu kontari dagoelarik norbait, nolako aska-tasuna dabilen hizkuntzarekin:

Tuzu sabaien, ta sabaien neguen anitz aldiz ez dute indarrik, ez tire ietengoiti (Erratzu)

Gelditu zizaiten, artu zuten nee laune, eta… ya… nondik eldu ginen, ta…ziren biek saltzen tzirenak. Zen egunen batez, norbait ereari ziren salatuek(Gartzain)

Erran dezagun, hala ere, holako arau nagusi hori, zeinek erraten baitumintzagaia perpaus hasieran paratu behar dela eta galdegaia aditz laguntzai-learen aitzineko aldean, Baztanen ere betetzen dela (nahiz hemen soberañabardura egin beharko genukeen).

• Badu hango mintzoak, ordea, galdegaiaren inguruko ñabardura argipare bat. Batetik, aditz laguntzailearen toki aldatzea da azpimarratu behardena, galdegaia ageri zaigularik:

zer du orrek balio? (Amaiur)zer duzu falta? (Arizkun)nola den ondatue! (Amaiur)Hori arrunta da eguneroko hizkeran. Bada joera behar ere aitzinatzeko:“Bai Yaune” ta “E[z] Xaune” ta… ola bear zinuen erran… (Arizkun)• Horrekin batera erran behar da han, mendebalean baino aise gutiago

ibiltzen dela egin aditza. Baztandarrei biziki gogor egiten zaie kanpoko nor-baiten euskara aditu eta hitzetik hortzera egin goiti eta egin beheiti ibiltzenduela ikustea. Egia da badirela hango mintzoan holako adibideak ere:

… eta argitu in zakun… karo an… atra zakuten (Elbete)


137

5. SINTAXIA

orduen artu in ginun (Lekaroz)Arpatu in biar da (Almandoz)Maderiketu in zuzten a… apezak edo… eztaki(t), elizak (Almandoz)sorprenditu in tzuen astua mendien (Almandoz)

Baina, ez dira sobera aditzen holakoak. Ikusten denez, gainera, adibidehorietatik hiru (ez baitugu gure corpusetan bertzerik atzeman),Almandozkoak dira. Baina egia da, bertzalde badela egin-en ibiltzeko modubat aski Baztangoa dena. E. Montoya (2003, 244) ere ohartu zen horretazUrdazubiko eta Zugarramurdiko euskara deskribatu zuelarik. Hau ikustenda ondoko adibide hauetan (holako adibide aunitzen harrapatzen ahal da):

Ta biek in omen tziren asertu (Almandoz)torri ziren kontrariuak ta in ziren xutitu (Aniz)Ta gero, in bar tzuen atra itxe artako… eztakit, balkonera edo kalerire,

eztakit nora (Aniz)burdin lodi betetik ... in biar ginuen tietu (Arizkun)gero in ziren yuntetu… (Irurita)Eta in zuten gerraontzeko zinturona kendu ta zangoti(k) lotu gañea

(Gartzain)

E. Montoyak ‘egin indargarria’ deitzen du hau, eta haren ustez, berakikertu euskalkian eta, jakina, Baztanen ere ondorioz, hau izanen litzateke,neurri batean, bertze euskalkiek galdegaia markatzeko egin ibiltzen dutenmoduaren aldaera bat. Eta egia da, nahi bada, adibide horiek guziak bertzehonetara ere eman daitezkeela. Ez dugu uste horrek erranahia soberaaldatzen duen:

Ta biek asertu in omen zirentorri ziren kontrariuak ta xutitu in zirenTa gero, atra in bear tzuten itxe artako… eztakit, balkonera edo kalerire,

eztakit noraburdin lodi betetik [...]tietu in biar ginuengero yuntetu in zirenEta gerraontzeko zinturona kendu in zuten ta zangoti(k) lotu gañea

Hortaz, adibideak bi modutara emateko aukera bagenu, erranen genukebaietz, fenomeno beraren bi aldaera baizik ez direla. Kontua da, ordea,bertze batzuetan ez dela hain erraza itzuli hori harrapatzea:


138


ta in tzen erdara biurtu emen (Oronoz)ori in baizu ankakin pasatu bateti[k] pertzera (Almandoz)zartxagoko oiek in tzioten aldi betez astokume bat artu te patu… pilotain

partez… balkonian (Lekaroz)nausiek maten tzion nortasun bet eskudoa tapatzeko urte batez, maxte-

rrak ez dezake in nausien eskudoa tapatu geiau, urte batez bai (Aniz)Ta olaxe… de… dena in tzatan ebaki (Ziga)eztaki(t) ze gerratan Españak in tzuen irabazi bulek (Almandoz)

Saia gaitezen orain itzulia egiten (garbiago uzteko kontuak, aldaerakbatuan emanen ditugu):

?eta erdara bihurtu egin zen hemen?hori hankekin pasatu egin behar duzu batetik bertzera?zahartxagoko horiek aldi batez astakume bat hartu egin zioten eta para-

tu... pilotaren partez... balkoian?nagusiak ematen zion nortasun bat eskudua tapatzeko urte batez, maiz-

terrak ez dezake nagusien eskudua tapatu egin gehiago, hiru urtez bai?dena ebaki egin zidan?ez dakit ze gerratan Espainiak bulak irabazi egin zituen

Ikusten baita, adibide guziei galdera ikurra paratu diegu, guk gure dudahandiak baititugu onak diren. Gusturago paratuko genieke izartxo bat, gureeuskaran bederen aski arrotzak eta onargaitzak baitira. Zernahi izanik ere,bistan da galdegaian ageri den egin hori eta Baztanen ibiltzen dugun bertzeegin hau ez direla parekoak, beti bederen ez direla parekoak. Duda dugu, gai-nera, egin hau indargarria ere ote den. Zer da orduan?

Hain segur ere, gauza bat baino gehiago. Guzien gainetik, beharbada horiez da baliabide estilistiko bat baizik, esaldiari sarrera emateko bezala-edo.Hori gertatzen da aunitzetan, guk uste. Bertze batzuetan izan dezake gal-degaiarekin zerikusi zerbait, egia baita zenbaitetan pareko egiturak direla.Baina aunitzetan bistan da hor bertze zerbait dela galdegaia:

...[zerbait] erdara bihurtu

...lau hankekin pasatu

... astakume bat paratu

... ez dezake

...dena ebaki


139

5. SINTAXIA

Jakina, behar ageri baldin bada, errazago orainik holako adibideak:

Gero in bear zuen zauntu, arpatzen tzuenak… (Almandoz)

Honen parekoak ongi heldu dira, batez ere mendebaleko euskalkietan,zenbat eta ekialderago joan orduan eta gutiago baitira aditzen:

gero ezagutu egin behar zuten

Gure ustez, honek azterketa sakonagoa behar luke, bertze gauzen artean,aunitz ibiltzen baita molde hau Baztanen.

5.1.2. Izan eta behar izan aditzen inguruan sortutako perifrasiakBada perifrasi bat aunitz ageri dena Baztango hizkeran. Perifrasi horre-

tan izan ageri da, eta zerbaiti buruz seguru ez gaudenean ibiltzen da,zalantzaren berri emateko-edo. Ondoko esaldi hau hiztun batek erranasutondoari begira eta ikurisik hango errekia akitu dela:

ez diogu man izein ta... akitzekin itzeli! (Arizkun)

Hori, konprenitzeko moduan jarriz hau da:

ez diogu eman izanen eta... akitzearekin itzali!

Eta erranahi hau du:

segur aski ere, ez diogu eman [erreki nahiko] eta akitu delarik itzali dasua

Bertze mintzaira batzuetan, Euskal Herriaren eremu zabal batean, holaerranen genuke hau:

ez genion [nahiko erreki] emango, eta amaitu denean itzali (egin) da sua

Bada horren pare-parekoa da, gure ustez, eman dugun Baztango bertzemolde hori, horixe baita hitzetik hortzera hango hiztun guziek ibiltzendutena:

ala iten izein dute (Almandoz)… zerbait in izein duze… bertzena[z] etzuten deitiko kuarteleik eta…

(Oronoz)

Adibide horietan zalantza eta duda adierazten du hiztunak:

hain segur ere, hala egiten dute

segur aski ere, zerbait egin duzue...


140


Beraz, molde hau egiten da izanen (izein ahoskatua) sartuz partizipioa-ren ondoan. Bada, erramolde horrekin batera bertze bat ere, gure ustez erra-nahi antzekoa, berbera ez bada, duena. Kasu honetan, izan aditzaren geroa(izanen) ibili beharrean izan behar segida da ibiltzen dena, ondoko adibidehonetan ikusten baita:

jotzen izen bear zuen (Azpilkueta)

Horrek ere ‘segur aski jotzen zuela’ adierazi nahi du, nahiz duda kontuhori urrunago doan eta hor ‘omen’ ere erran nahi izaten ahal duen: ‘jotzenomen zuten’. Betiere bistan da zalantza dela azpimarratzen. Hortaz, baditu-gu Baztanen bi molde gauza bera edo bertsua adierazteko.

jotzen izein zuen (‘jotzen izanen zuen’)jotzen izen bear zuen (‘jotzen izan behar zuen’)


[zerria halako egunetan] iltzen izan bear zen (Berroeta: ‘iltzen zen seguraski’)

zauntzen izan bear zuen (Berroeta: ‘ezagutzen zuen segur aski’)agertzen izan bear zuen (Elizondo: ‘agertzen zen segur aski’)Antxitonian pillotan aitzen izen bear tzuen xarmanki (Aniz: ‘aritzen zen

segur aski’)azukre pixket maten izen bear tzioten non tzinuen mine… (Azpilkueta:

‘ematen zioten segur aski’)deus ere ez du jaten izen bear (Arizkun: ‘ez omen du deus ere jaten’)orrek berezi izen bear zuen (Amaiur: ‘horrek berezi zuen, segur aski, dio-

tenez, omen’).

5.1.3. Behar izan-en aditz laguntzaileaBeti izan dira zalantzak, gramatikarien artean, behar izan-ek osatzen

duen perifrasia dela eta, nolakoa behar duen izan laguntzaileak. Aitzinekoaditza iragankorra bada ez da dudarik, jakina:

erosi behar dugu

Baina aditza iragangaitza bada, kontuak ez daude hain argi:

joan behar dugujoan behar gara


141

5. SINTAXIA

Euskaltzaindiak batasuneko eman arauan (113, 2001-02-23) joan behardut da arautzen duena, nahiz Iparraldeko euskalkietan ibiltzeko bertze mol-dea ere onartzen duen. Baztanen biak ibiltzen dira, baina gehienak dut-enaldekoak dira:

arek inklusakoa bear tzuela izen ta… au zela ta ure zela ta… (Amaiur)bere guratsuek etzuten onartzen… arekin ezkontzia… arront alferra ta

bandidua zelakoz, ta z… nola bear tzuten bizi!... (Lekaroz)arek inklusakoa bear tzuela izen ta… au zela ta ure zela ta… (Amaiur)Ien bear tzinuen neska aren gañera! (Amaiur)pues ola torri bear tzinuen idortzen (Azpilkueta)…arat gan bear bali’medu (Ziga)ta gan bear tzutela lo pixketen itera (Amaiur)gauza guziek baño geio balio du nere animak eta gan bear dut moja

(Amaiur)“Gan bar dugu” te… baituzte ala, guk errain dugu “Gan bear dugu”

(Azpilkueta)Orai berean gan behar dugu? (Izeta, Nigarrez sortu nintzan)gan behar dugu ardiak ikustera (Izeta, Nigarrez sortu nintzan)

Hona hemen adibide pare bat naiz-ekin:

alako, aurdune izan bear da ta zorroa asie du naski ta (Amaiur)ibili bear dire ezpatarekin… (Lekaroz)

5.1.4. Maiztasuna adieraztekoEuskaltzaindiak ateratako arauan (110, 2000-03-26), zenbait aukeraren

artean, hauek dira onartzen direnak: lau urtez behin, lau urtetarik behin,lau urtetarik lau urtetara, lau urterik behin, lau urtetik behin, lau urtetiklau urtera, lau urtean behin, astero...

Baztandarra horietako edozeinekin egonen litzateke eroso, segur aski,baina bada modu bat sinpleagoa han ibiltzen dena denen gainetik: -tikmarkarekin aski da. Ikusi ondoko adibide hauek:

Amabortzetik … ogei euntik edo ola iten giñon (Ziga) maten giñon amabortzetik ero buelta (Ziga) bizpairu illabetetik aldatu bar tziren (Oronoz)


142


ori iten ginuen guatzeak eta zikintzekin te… igual amabortzetik ero, zortzitikero, segun (...) Arraioz

Bide batez, maiztasuna ez, baizik denbora edo aldia markatu nahi dene-an noiztik da galdegiten dena (noiztik dago hemen?, konprazione). Kasuhonetan arrunta da bertze zerbait gaineratzea:

noiztik unet torri de? (Elizondo)ez naiz izen ez dakit noiztik unet (Amaiur)

5.1.5. Ahal partikula• Aditzaren paradigmetan jarri ditugu ahalezko adizkiak. Adizki zehatz

batzuk kenduta (daiteke, dezake...) ez dira, egia errateko, sobera ibiltzenbertzeak. Horren ordez ahal da nagusiki ageri dena (al gisa ahoskatua):

tortzen al da (‘etortzen ahal da’)ez da tortzen al (‘ez da etortzen ahal’)

Hori da eredua, zalantza gabe: etorri ahal da bezalakoak arrotzak dira.Geroaren marka hartzea ere arrunta da. Hona adibide argigarri batzuk:

ta etzuten txikitzen al ez beyik, ta ez azienda aundik (Aniz)Txikitzen al tzuten azienda txikiek (Aniz)Aren ondokuak etziren egoten al itxe ortan (Aniz)Zu egoten al tziñen (Aniz)lenagoko xarrek eta etzuten siñesten argie nola tortzen al tzen alanbre

batetik (Almandoz)Jauregi berria, eztena zauntzen palazio bezala baño izeten al dena...

(Arraioz)Soldadukua re, aberatsa zenak soldadukotik libratzen al tzen (Almandoz)abizenak… patzen al duzu Zaldua (Erratzu)Bildu te... abeto baten azpien urie ai bazuen ta bertzena(z) itzelian ta al

tzen klasian (Arraioz)Autse al bazen patzu... pastu... zetabia erten giñon guk, zetabian, ta etze-

zan itzeik eta izen (Arraioz)Ure bertzaldetik eta ez al tzen eskapatzen… (Amaiur)Zuk egiten dauzkuzuna ez datzugu egundaino ordaintzen ahalko (Izeta,

Nigarrez sortu nintzan)ikasten ahalko zuen (Izeta, Baztango kontuak, 116)


143

5. SINTAXIA

• Badu ahal honek bertze balio bat2. Gure ustetan, ote zalantzazko par-tikularena bezalatsukoa da honen erranahia ondoko esaldi hauetan. Ikustendenez, gainera, galde perpausetan ibiltzen da (izan hauek galde perpauszuzenak nahiz zeharkakoak):

Erbereañak… eztakit, Erbereañak… ez al dute gero enbidiña… (Berroeta)

arek ez al tzuen pipe re… gaten… boneta ta pipe aunitzek gaten zuten…(Erratzu)

Frantsa… erten giñon, berak Batista zuen, Batiste… noa zen? Ariztianoski ez al tzuen apellidua? (Ziga)

Eztakit, ez al tuk emen sorgiñek? (Erratzu)

Bai ama, ama re ez al den il… (Erratzu)

aur une[k] badu tripeko mine, zerbait ere ba, ez al du zerbait ere?(Gartzain)

Ikusten denez, Baztan osoan biltzen dira holako errateko moduak. Esaldihorien parafrasirik hurbilenak, gure ustez, honako hauek dira:

... ez ote dute, bada, inbidia?

... ez ote zuen hark pipa ere ... eramaten ...?

... Batista ... nola zen? Ariztia naski ez ote zuen izena?

... ez ote dira hemen sorginak?

... ama ere ez ote den il ...

... haur honek [...] ez ote du tripako mina?

• Ahal ibiltzen dugu bertze hauetan ere: ahal guziak, ahal denean, ahalbezain laster, ahal bezala, (egin) ahalegina, .... Eta erramolde hauetan:

pentsatzen ahal duzu! (Erratzu: ‘jakina baietz!; hala da; horixe baietz!;hori hola da...’)

ze penak ahal diren! (Arizkun: ‘nolako penak diren!’)

ahal dugun bezala, ez nahi dugun bezala

5.1.6. Jakinki, izaki eta holakoakBada Baztanen erramolde bat, ez gehiegi ibiltzen dena, egia da, baina

noizbehinka atzematen dena. Baztan osokoa da, adibideetan ikusi dugu-

2 Ez dakigu ongi hau zer den, ahal edo al, baina egia da hiztun aunitzek luzea egiten dutela, ahalbalitz bezala. Horregatik sartu dugu hemen.


144


nez, nahiz ez dugun adibiderik harrapatu Etxenikeren edo Izetaren lane-tan. Partizpioari -ki erantsiz sortzen da, eta batez ere jakin, izan, joan etaegon aditzekin sortzen da, kasu guzietan akabailako -n galtzen duela par-tizipioak.

Zaila da partizipio mota honen (partizipioa baldin bada segurik) errana-hia zein den zehaztea. Ez da dudarik, konparazione, laguntzailearekin ageribada, baina hori gutieneko kasuetako kontua da, arruntean, aditu izandugunez, laguntzailerik gabe nahiago baitute hiztunek. Ondoko adibidea dalaguntzaileduna:

Oi… oi eztakit. Oi [irriz]… oi beñ ere eztazu errain izilari batek usua ganta: “Jode, guai… il tiet onbertze”. Ta igual eztu batre izeki egietik, erraindatzu zortzi-amar il tuela. Oi gezurtie… gezurraña, oi segurua. (Berroeta)

Iduri du hor ‘ta igual ez du batere izaki egiatik’ dela, hau da, ‘e z du bate-re izan egiatik’, nahiz guri pixka bat bitxia egiten zaigun. Kasu honetan,interpretazioa zuzena balitz, izaki aldaera izanen litzateke, izan partizi-pioaren aldaera hutsa. Desderdina da ondoko adibide hau:

goaki naiz (Arizkun)

Hori, aditu izan dugun bakoitzean argi gelditzen da zer den: ‘banoa’. Ezdakigu, hala ere, goaki naiz eta horren parekoa litzatekeen ban(o)aye-renartean baden desberdintasunik, erranahiaren aldetik. Gure ustez, ez.

Gure corpusetan eskuratu ditugun gainerako adibideak hauek dira:

ya non egon ziren… e… ola manea ortan egoki ni te… manea ortan e… eznitzen il biarra ta (Elizondo)

ze korajia bear tzuten konfesatzeko… yakinki il bar tzutela ta… ta antxebendatu begiek… eta paeta kontra… (Lekaroz)

biztertian bertzia bueltatu te emen ta… dena zikine egoki ta… [irriz] ape-zañ esku guzia zikindu… zen! (Lekaroz)

Itzik ez yakinki erdaraz ta or erdaraz ikesi bar… (Gartzain)Arek yakinki etzela sorgiñik… ta bertzeak, sorgiñek ziela… (Aniz)… nun zuen miña ta ez ja ere, ta ure makurrao ela, ta erremedio zerbait

man nai, ta ez yakinki zer man (Ziga)astua bi buuzarekin, ta etxetik atra ta bidia ola, zabala zen baño… ta, bi

buuzarikin ta ni astuain gibeletik, eta, izeki an liztemien kafie, gañek’al-dian doike, ta buuzariaikiñ ukitu, ta nik pañolua nauken ola lepuan, paño-lo xurie, eta atratzen [indarrez] dira andik eta neri lotu liztamia! (Oronoz)


145

5. SINTAXIA

Bera ala izaki ta besteak ala uste (Lekaroz)baña lana nonbait ez gauze ona izaki ta mige diabru ure bazakarrelaik

(Almandoz)

Laguntzailerik ez duten mendeko perpaus aunitzekin gertatzen den beza-la, anbiguoak dira, neurri batean bederen, esaldi hauek: moduzkoak, kau-sazkoak batzuetan... holakoak izaten ahal dira. Gehienetan parafrasia zuze-nean egin daiteke partizipioa partitiboan emanik. Eta batzuetan moduzko-ela(rik) horren bidez. Guk hola interpretatu ditugu behintzat:

ta manera horretan egonik ni, manera horretan nintzela ni, hola nintze-larik (moduzkoa)

jakinik hil behar dutela, hori dakiela(rik) (moduzkoa)han izanik, han zegoela(rik) listameen habia (moduzkoa)zikina egonik, zegoenez gero, baitzegoen (moduzkoa, kausazkoa)ez jakinik, ez genekiela(rik) (moduzkoa)ez zekien zer eman, ez zekiela(rik) zer eman (moduzkoa)Hark bazekiela(rik) ez zela sorginik, harek jakinik ez zegoela sorginik

(moduzkoa)Erranahirua: bera halakoa izanik, eta besteak hala uste. Bera halakoa

dela(rik) besteak hala uste (moduzkoa)ez gauza ona izanik haren ustez, lana ona ez zelarik (moduzkoa)

5.1.7. Bertze baliabide estilistiko bat: hartuko dugu bai, hartukodugunez

Gauza jakina da euskalki guzietan badugula baliabide estilistiko bat, zer-baiten azpimarra egin nahi dugularik edo, errepikapenaz baliatzen dena:

ttipi-ttipia da

sartu berri-berrie da

Baztanen arrunta da arras hori aditzaren bidez egitea ere:

inen dugu bai, inen dugu

gain gara bai, gain gara

kusi dugu bai, kusi dugu

inen dugu au, inenerosiko dugu etxea, erosiko


146


Holakoak arruntak dira eguneroko hizkeran, eta menderagailuaz baliatuzere ematen ahal dira horiek guziak (badirudi erramolde hauek bertze aunitztokitan ere hedatuak direla:

inen dugu bai, inen dugunezgain gara bai, gain garenezkusi dugu bai, kusi dugunezinen dugu au, inen dugunezerosiko dugu etxea, erosiko dugunez

5.1.8. Egitura pasiboakEuskal literaturan maiz ibili dira hizkuntza erromanikoetako egitura

pasiboak. Etxenikek ere aunitzen ibiltzen ditu bere itzulpenetan:

Orduan cumplitua izan cen Jeremiaz profetaz errana izan cena (Etxenike,S. Mateoren Ebanjelioa)

Cumplitua izan zayen Ysaias profetaz errana izan cena (Etxenike, S.Mateoren Ebanjelioa)

Eta an presentatu cioten perlesiaz artu bat goatze batean etzana(Etxenike, S. Mateoren Ebanjelioa)

Izetaren lanetan ere ageri dira batzuk tankera honetakoak, baina eragi-lea beti bizigabea da:

belai eta landaz inguraturik (Izeta, Nigarrez sortu nintzan)ardoaren bortxaz amodioaren mina ito beharrez (Izeta, Nigarrez sortu

nintzan)

Eta horiek dira eguneroko hizkeran ere aditzen ahal direnak:

asilua berriz ere bilduko da etxez eta erdi-erdien geldituko daHoriek dira egitura arruntak, sobera ibiltzen ez badira ere. Batzuetan,

aski gutitan, bizidunen erreferentzia izan dezakeen izenordainen bat ereagertzen ahal da:

bai, zuek nai duzue dena bertzez ine

5.1.9. Zehar objektua eta aditzaJakina denez, aditz laguntzaileak hartzen duen argumentuetako bat

zehar objektua. Aski da desberdintasuna ikusteko ondoko bi perpaus hauekelkarren artean erkatzea:


147

5. SINTAXIA

Miren ikusi duguMireni autoa erosi diogu

Arruntean, euskalki gehienetan, batez ere mendebaldean, behin zeharobjektua izanez gero, objektu horren marka paratu behar da aditz laguntzai-lean. Baztanen ere. Baina zehar argumentu hau espresuki eta agerianheldu baldin bada (goiko esaldian Miren ageri den gisa), orduan askiarrunta da aditzeko marka kentzea, batez ere hirugarren pertsonan etairaganean:

Jesusek erran zuen bere dizipuluei

Holako adibideak badira aunitz Etxenikeren lanean, eta euskara mintza-tuan aski arruntak dira. Jakina, argumentua agerian ez bada, orduan nahi-taez jarri behar da marka aditzean:

Jesusek erran zien

5.2. PERPAUSAK TESTUAN. LOKAILUAKErran dugun gisan, hitzak ez dira arruntean bakarrik ageri, perpausetan

baizik. Baina perpaus hauek elkarren artean josirik ageri dira, eta loturahau lokailuen bidez egiten da, edo juntagailuen bidez. Lokailuak ibiltzenditugu testu mailako loturak segurtatzeko: perpausen erranahia ongi kon-prenitzeko perpausetik goitiago behatu behar dugu, esaldia mugatzen dutenpuntuetatik haratago, diskurtso osoa hartu behar baita kontuan. Diskurtsohorretan ageri diren perpausak elkarren artean erlazionatzeko ibiltzen diralokailuak. Juntagailuek ere perpausak elkarren artean lotzen dituzte, bainaez testu edo diskurtso mailan, baizik esaldi mailan, ‘puntutik puntura’,nolabait ere errateko. Edo, bertze modu batera erranik: juntagailuak per-paus ‘aberatsetan’ ageri dira, perpaus konplexuetan, eta lokailuek, berriz,testu osoa hartzen dute kontuan. Jakina: ez da erran beharrik batzuetanaski ilunak direla batzuen eta bertzeen arteko mugak, nahiz hemen batezere irizpide formalak ibiliko ditugun. Lehenbizikoekin hasteko, bada, eus-karak eskura dituen lokailuen artean, zein dira baztandar batek ibiltzendituenak?

Lokailuak klase aunitzetakoak izaten ahal dira: emendiozkoak (loturarenbitartez zerbait gaineratzen dute); hautakariak (aukera bat gertatzen delairadokitzen dute); aurkaritzakoak (uste denaren kontrako zerbait gertatudela adierazten dute); ondoriozkoak (ondorio baten berri ematen dute) etakausazkoak (kausa batekin lotuak). Hauek dira lokailuak, perpausen arteko


148


lotura, testu mailan, diskurtso mailan (perpausetik goitiago joanez), segur-tatzen dutenak. Ez dira nahasi behar juntagailuekin3.

• Baztango mintzoan gehien ibiltzen diren emendiozko lokailuak hauekdira: gainera, bederen, behinik behin, segurik, ere, bertzenaz (ahoskatuak:gañera, bedere, beñipein, seurik/sorik, ere, bertzenaz). Hola, konparazione,norbaitek erraten baldin badu mutil orrek, gañera, badaki ederki mutil-dantzan, erran nahi dena da mutilak badakiela zerbait (guk zer den dakienhori ez badakigu ere), eta dakien zerbait horretaz aparte, mutil-dantzan erebadakiela. Hori da gainera lokailuak eransten duen ñabardura, testuan ageriden perpausa bertze zerbaitekin lotzen baitu. Hemen ematen ditugu adibidebatzuk, argigarri izan daitezen (aipamenak ez diren adibideak batuan emanenditugu):

Gainera, ama gaizki omen du arrunt

Hau bederen eginen duzu

Nik, behinik behin, ez dakit deus ere

Etxe ederra da, bertzenaz

Martinek segurik ez du eginen holakorik

Gaur ere atea zabal-zabalik utzi du, giltza eman gabe

• Bertze lokailu batzuk hautakariak deitzen ditugu, hiztunak hautaketabat adierazi nahi duenean ibiltzen baititu. Badira, euskalkietan zehar, batbaino gehiago, baina Baztanen ibiliena bertzenaz da:

Belarra bildu beharko dugu. Bertzenaz, ez da inoiz ere idortuko

Ohart gaitezen bertzenaz hori batzuetan emendiozkoa dela, eta ez delaorain ikusten ari garen honekin nahasi behar. Ikus ditzagun ondoko bi adi-bide hauek:

Baina bertzenaz denak ongi atera dira eta ez dute makurrik

Zerbait jan beharko dugu, bertzenaz goseak joanen gara ohatzera

Lehenbizikoan, norbait istripu batean gertatu dena kontatzen ari da, etagertatu dena kontatu ondoren, azkeneko azalpena ematen du, eta hor, hola-ko zerbait erran nahi du: “baina gainera, erran dudanaz gain... denak ongidaude”. Hori emendiozko lokailua da.

3 Lokailuen eta juntagailuen arteko bereizketa EGLU-ren liburukietan ikusten ahal da: EGLU-III, lehen kapitulua, eta EGLU-IV, sarrera kapitulua.


149

5. SINTAXIA

Bigarrena, ordea, ez. Hautakaria, hor bi aukeraren artean hautatu eginbehar baita: zerbait jan eta ase ondoren joan ohatzera, edo jan gabe etagoseak joan ohatzera. Bigarren erranahi honekin errazago adituko dugueguneroko mintzairan.

• Ondoko sailean sartzen ditugu aurkaritzako lokailuak. Hauen arteangehien aditzen direnak Baztanen honako hauek dira: ordea, berriz, alta,hala ere. Aurkaritzakoak direla diogu, aitzinean, nonbait, testuan zehar,adierazten den zerbaiten kontra bezala ageri baitira. Hona hemen adibidebatzuk:

Miren ez da kantari ona. Mariak, ordea, ederki kantatzen du

Koldok erran du berehala heldu dela. Amaia, berriz, ez da gaur etorriko

Gure mutikoak berriz ere berandu. Alta, errana genion autobusa zortzie-tan puntu-puntuan ateratzen zela

Ez dakit zenbat aldiz gaztigatu diogun hori gertatuko zitzaiola. Horrek,hala ere, beti nahi duena egin behar izaten du

Eta azalpena hau da: lehenbizikoan badakigu norbaitek ez duela ongikantatzen, baina Mariak, bai; bigarrenean norbait etorriko dela esperodugu, baina Amaia ez; hirugarrenean, ez du hartu autobusa, baina gukerrana genion noiz ateratzen zen; laugarrenean, erraten zaiona erratenzaiola, nahi duena egiten du. Denetan (horiek dira perpaus hauen interpre-tazio posible batzuk, ez inola ere bakarrak), testuinguruagatik ezaguna den,edo geroago argitu eta ezaguna gertatuko zaigun zerbaiten kontrakoa adie-razten dute perpaus hauek.

• Ondoriozko lokailuak dira, Baztango hizkeran, bada, hortaz eta orduan.

Patxikok neska eder bat harrapatu du han. Orduan, ez du berriz ere etortzekopentsamendurik

Hori aditzen badugu badakigu hori erran duenak, zerbait dela-eta, hori-xe dela atera duen ondorioa: beharbada, berak pentsatzen zuen Patxiko eto-rriko zela, baina aditu duena aditu ondoren, ateratzen duen ondorioa da ezdela etorriko.

• Azkenik, kausazko lokailuen artean sartzen ditugu zeren, zergatik,zerengatik, bada... bezalakoak.

Patxiko ez da gehiago etorriko. Zerengatik han ezkondu da, eta toki huraurrun da arras.


150


Hor ematen du hiztunak Patxiko gehiago ez etortzearen arrazoia edokausa. Holako moldeak arruntak dira arras, eguneroko mintzoan eta eskri-bitu izan diren testuetan ere:

ni segur nago baietz, zeren gaten da ne senarra (Erratzu)

zeren nik umiak ez dut ttallak (Lekaroz)

ango mintzoa diferentia baita emendik (Arizkun)

zeren dirurik gastatu gabe eztire egoten aal (Izeta, Dirua galgarri, 60-61.or.)

egia izanen da, zeren ni beltxarana naiz eta bai omen dut haren eitea(Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 102. or.)

ceren zuc, Yauna, ´in duzu, nai izan duzun bezala (Etxenike, Jonasenprofezia, 20. or.)

ceren obeago zait bicia baño eriotzea (Etxenike, Jonasen profezia, 23. or.)

ceren artan contzebitua dena Yzpiritu Sainduaïn ganic da (Etxenike, SanMateoren Ebanjelioa, 26.or.)

Cergatic eman dut nere mutilei ordena ez ñiorc zu inquetatzeco (Etxenike,Ruthen liburua, 86. or.)

cergatic arec salvatuco du bere puebloa bere becatuetaïc (Etxenike, SanMateoren Ebanjelioa, 26. or.)

eta etzuen contsolatua nai izan, cergatic eztire gueyago (Etxenike, SanMateoren Ebanjelioa, 28. or.)

Ez, ez, zengatik arara gaten giñelik bide baxterran aritzen kontra atratzentziren ta onddo ttallak (Almandoz)

Hemen paratu ditugun lokailu hauek diskurtso, testu edo hizketaldi mai-lako loturak egiteko ibiltzen ditu hiztunak. Baina diskurtso maila uztendugunean, perpausa da aztertzen duguna eta perpausen artean bi multzohandi bereizten ahal ditugu:

1. Perpaus bakunak

2. Perpaus elkartuak:

2.1 perpaus elkartu juntatuak

2.2 mendeko perpaus elkartuak


151

5. SINTAXIA

5.3. PERPAUS ELKARTU JUNTATUAK. JUNTAGAILUAKPerpaus elkartuen artean, lehenbiziko multzoa perpaus elkartu juntatuek

osatzen dute, eta bigarrena mendeko perpausek. Bien arteko desberdintasu-na? Kasu batean, bi perpausak (gehiago ere izaten ahal dira) maila bereko-ak ditugu, bata bertzearen ondoan, eta ez da haietako bat bertzearen gai-nean gertatzen, biak beregainak baitira, nolabait ere errateko. Mendekoperpausak, ordea, hitzak berak dioen gisan, bertze perpaus baten zatiakdira. Ikus dezagun perpaus hau:

Maite mendira joan da eta Jose Luis etxean gelditu da

Hor bi perpaus ageri dira, eta hitzak loturik. Lotzeko ibiltzen den hitzhorri deitzen diogu juntagailu. Loturik gelditzen diren bi perpausak bere-gainak dira, baina bakarka ere ibiltzen ahal ditugu: Maite mendira gan da;Jose Luis etxean gelditu da. Biak elkarturik emanik, perpaus elkartu junta-tua osatzen dutela erraten dugu. Bertze honetan, ordea, ez da gauza beragertatzen:

Maite mendira joan dela erran didate

Hemen ere bi perpaus ditugu: alde batetik Maite mendira joan dela, eta,bertzetik, erran didate. Egia errateko, hemen hainbertze ñabardura gehiagosartu beharko genituzke, baina ez gara horretan ariko orain. Baina aitzine-koarekin parekatuz gero, hemen bada desberdintasun handi bat, bi perpaushoriek ez baititugu ematen ahal bakoitza bere aldetik: erran didate aditzenbadugu, ez dago eragozpenik, baina Miren mendira joan dela ezin dugubertzerik gabe erran, perpaus hau bertze zerbaiten azpian baita. Erratenahal da Miren joan da, baina ez Miren joan dela horren ondoan ez badaerran didate bezalako zerbait paratzen. Bertze hitzetan: bi perpaus hauek ezdira maila berekoak, bat (Miren mendira joan da) bertzearen azpian baita.Badira perpaus juntatu eta mendekoen artean bereizten jakiteko bertzeezaugarri batzuk ere, hemen aipatuko ez ditugunak (ikus EGLU-IV, sarrerakapitulua). Hauexek ditugu, bada, gure bi perpaus elkartu klaseak: junta-tuak eta mendekoak.

Perpaus juntatuak direla-eta, lokailuekin gertatzen zen moduan, hemenere juntadura multzoak bereizten ahal dira. Hiru motakoak dira lokailugarrantzizkoenak: emendiozkoak, hautakariak eta aurkaritzakoak. Ikustendenez, lokailuetan ere ageri zaizkigu lokailu hauek. Batzuetan bereizketaegitea lokailuen eta juntagailuen artean zaila da, hain dira ahulak bienarteko mugak. Baina hemen ibiltzen dugun irizpidea da (hobeki erran, iriz-pideetako bat, ikus EGLU-III eta IV), ikusi den gisara, haien funtzioa: lokai-


152


luak diskurtso mailakoak dira, eta juntagailuak perpaus mailakoak.Kokaguneari dagokionez, juntagailuak esaldia biltzen duten puntuen arte-an dute erreferentzia, eta lokailuek, ostera, testu zabalagoa, osoa ez bada.

• Emendiozko lokailuetan gehien ibiltzen den lokailua eta da, lehentxe-ago eman ditugun adibideetan ikusten den bezala.

Gaur lanera joan gara eta bihar ere joanen gara.

Hor ikusten da nola ibiltzen dugun eta juntagailua bi perpaus horiek lotze-ko. Eman dugun adibide honetan juntagailu horrek indargarri bat hartzendu, ere hain zuzen. Hau aunitzetan gertatzen da. Batzuetan perpausaren zatibatzuk isilik gelditzen dira:

Maite eri da, eta Antonio ere.

Jakina: hor erran nahi duguna da Maite eri dela, eta Antonio ere eri dela.Hau da (“Antonio ere eri da”) isilean utzi duguna. Holakoetan, aunitz eus-kalkitan aski maiz erraten da bertze honako hau:

Maite eri da, eta Antonio ere bai.

Baztango mintzoan, ordea, arruntena da bai hori gabe ematea perpausa.Ez, ordea, ezezkoetan, hor behar baitugu ez partikula:

Maite ez da etorriko, eta Antonio ere ez.

• Juntagailu hautakarien artean edo da juntagailu ibiliena:

etxea konpondu beharko dute edo (bertzenaz) gainetik beheiti etorriko zaie.

Badira, bertze euskalki batzuetan, multzo berekoak diren edota eta edojuntagailu hautakariak ere, baina hauek lekukotasun guti dute Baztanen.Perpaus arruntenak hau bezalakoak baitira:

zer egin behar duzu? hemen gelditu edo etxera itzuli?

zer nahiago duzu? hau edo bertze hori?.

Bildu ditugu bertze modu batzuk ere (ondoko bi adibide hauek banaka-ritzakoak dira):

Eltzean iten baziñun berriz, bueno pues, an eltzian berian, baño arriekingoxoak atratzen ziren… naiz gaztanbera ta… naiz zendeberena re (Ziga)

zeren ez ´tutzun bilatu gazteak, naiz pobre naiz aberatsak (Etxenike,Ruthen liburua, 129. or.)


153

5. SINTAXIA

• Azkenik, aurkaritzako juntagailuen artean ibiliena baina da:

gure semeak besta maite bai, baina ez du dirurik igandero joateko.

Bertze juntagailu bat aski ezaguna baizik da:

ez dut nik erosiko, baizik nire anaiak

ez dut inon ere ikusi baizik gure etxean

Eta baizik honek badu bertze ibilera bat Baztanen aski hedatua, salbues-pena-edo adierazteko balio duena (honen antzeko bati ‘balio murritzailea’deitzen dio EGLUk):

denak sartu ziren, zu baizik ez.

Eta horrek erran nahi du zu izan ezik gaienerako guztiak sartu zirela.

Eta zenbaitetan, baizik ibiltzen da baina-ren ordez, bertzerik gabe:

Sotopilek, ere bai, sotopile zen taloa bezala… baizik… biarrian artuirine-kin, ogi-irinekin… (Azpilkueta)

Erpesendako re… erten da, baizik erpesendako re ona da baratxurie berare… oi… k… moztu baratxurie ta zuku orrekin arraskatu… erretzen duaunitz… baño erpesak eta re sendatzen tu… in bar dire maiz… (Lekaroz)

5.4. MENDEKO PERPAUS ELKARTUAK: MENDERAGAILUAKErran dugun gisan, mendeko perpausak ere perpaus elkartuetan ageri

dira, baina perpaus juntatuetan ez bezala, mendeko perpausa nagusitasunaduen bertze perpaus baten azpian dago. Edo, zehatzago errateko, bertzeosagai baten azpian, ondoko adibide hauek erakusten duten bezala:

Mirenek erran du bihar mendira joanen dela

mendi artan dagoen etxe hura nirea da.

Lehenbiziko adibidean [bihar mendira joanen da] perpausa erran aditza-ren osagarria da, eta aditz horren azpian da, hortaz. Bigarrenean, [mendihartan dago] perpausa etxe hura izenaren osagarria da, eta izenaren azpian,hortaz. Bai kasu batean bai bertzean lotura menderagailu baten bidez egi-ten da: -(e)la, batean, eta –(e)n, bigarrenean. Hauei erraten diegu mendekoperpaus, eta menderagailua hartzeko, adizki jokatua behar dute izan.Ondoan ikusiko ditugu zein diren holako perpaus nagusienak.


154


5.4.1. Perpaus osagarriakHolako perpausei ‘konpletibo’ ere erraten zaie, eta duten ezaugarri nagu-

sia da perpaus nagusiko elementu batekin ‘konplementazio-erlazioan’ dau-dela (ikus EGLU-V, 13. or.). Sail honetan lau multzo bereizten ahal ditugu:adierazpen-perpaus osagarriak; galde-perpaus osagarriak edo zehar-galde-rak; subjuntiboko perpaus osagarriak eta perpaus osagarri izenlagunak.Ikus ditzagun bakarka-bakarka.

• Adierazpen-perpausetan –(e)la da, beharbada, denei gogora heldu zai-gun lehenbiziko menderagailua, aditz jokatuak hartzen duena: pentsatu,jakin, erran... bezalako aditzek gobernatzen dituzte (eskatzen dituzte) hola-ko perpausak eta, erran bezala, -(e)la hartzen dute, batez ere baiezka ema-ten ditugunean, ondoko adibideetan ikusten den gisan. Bertzenaz, aditzajokatu gabea delarik, -tzea, -tzen... (aditz-izena) eta -tu (partizipioa), aditzenarabera, dira arruntenak:

badakigu [ez dela torko] (Arizkun)

yakin dugu [arras eri dela] (Elizondo)

yakin tzuten [falta zela] (Amaiur)

pentsatu zuen [geroago itzuliko zela] (Erratzu)

pentsatu zuen [gatea] (Arizkun)

alkia duk [ertia] re (= 'ahalkea duk erratea ere') (Arizkun)

ez da aise [egotia telefonoik gabe] (Arizkun)


ez dut nahi inor ere ikusi

ez dut nahi inork ere ikustea

xixtorra jan naie dago (Arizkun. Beharbada egokiago litzateke hau aditzlokuzio gisa sailkatzea)

etzakuten uzten (...) arbol gañera igatera (Almandoz)

Feliciano de Beobide, akaso baduzu entzutea (J.L. Arizkun)

isiltzeko erran dauku (Amaiur)

Ta gure aitek kontatzen tzuen Ebroko batallan… bua! kristoin kalenture-kin te ez gauze xutik eoteko (Aniz)

beala tortzeko erran zioten (Erratzu)

denboraz entzutea baginuen mozorro dantza bazela (J. L. Arizkun)


155

5. SINTAXIA

egon ziren denbora batez puxka bat galduek, guk entzutea dugunez (J. L.Arizkun)

konbidetu dute bazkaltzera (Arizkun)

Ta nik eztut beñ ere pentsatu… estranjeri edo kanpora goatia (Oronoz)

eztutzu utzi bar oztera aunitz (Ziga)

kusi bet in dugu (Arizkun)

itze mantzion berak zaindiko zuela (Arizkun)

bere guratsuek etzuten onartzen… arekin ezkontzia… (Amaiur)

pues igual daiteke izetia berbena… oi eztakit (Erratzu)

Oh! Poztutzen naiz zu ezagutzea. Urte askotako!4 (Izeta, Dirua galgarri,116. or.)

enuen nai iñor(k) kustia baño… (Irurita)

Kontatzen zuten Jesus ta San Pedro torri ziela Almandoza, oi… itxe bate-ra, e… ta zuten ogi erauztia biraunian (Almandoz)

nik ere gazte gaztean enuen pentsatzen hara joateik (J.L. Arizkun)

In tzuen batek arto xuritzia (Arizkun. Kontuan hartu behar da artoxuritzehau aski lexikalizatua dela, hala ere)

lan auniz egitia tokatu zizaioten… (Arraioz)

… debekatu zuten… oi (…) eskribitzia, bai (Elbete)

lenago erran duzun bezela… zagon debekatue bersotan aizia (Elizondo)

Beldur baitzen igual […] aitek abandonatue baitzen ure… mein tziolaberoaldin bat eo (Amaiur)

diferente da nazionaliste vasco izetia idea baño (Elbete)

suertatu zaiten ainbertze yoz ta ikestia geiao… (Arizkun)

berriki ikesi du oñez ibiltzen (Arizkun)

Zenbaitetan, gobernatzailea predikatu konplexuagoa edo berezia da:

solasa ibili dute [ez ongixko dagola] (Arizkun)

Ultzaman atra zen solasa [bazela onddo aunitz] (Gartzain)

eleketan ibili dire [berek artuko dutela autoa garajetik] (Erratzu)

4 Urte askotako hau ez da arrunta Baztanen (aunitz urtez! da hangoa), eta poztutzen naiz ere ez.Hemen perpausaren egituraz ari gara, eta hori arrunta da.


156


egie da [gauzek ez direla ola iten] (Elizondo)

kontue da etxea [jendez betia dutela] (Elizondo)

bisten da [neketan dailela] (Amaiur)

bearrik [andik pastu zarela!] (Arizkun)Eta, bertze batzuk:

Bai, pues biarrik zuek atra zatela (Almandoz)bearrik in gintuen bai! (Elbete)ta ik aski uk orduen tak! ebastia bildos bat (Almandoz)aski zuen bultoa kustia laster… (Gartzain)eskerrak[ kusi duzule!] (Arizkun)ezkara on lanian segitzeko (Arizkun)gure atta zenak erraten tzun pues obe zula emakume bat artu, doteik gabe

(Aniz)Gañera obe da arpatzen bali’medu uriek (Gartzain)pues bakarrik gain tzen, raro da bakarrik gatia emendik Iruñera…

(Almandoz)

Perfektotasuna markatzeko izan ibiltzen da bertze euskalki batzuetan, etagaur egun bereziki indarra hartzen ari dira hau bezalako erramoldeak:

pozten naiz zu hona etorri izana

Ez dugu holako adibiderik aurkitu Baztango mintzoan (pozten naiz zuetorri baitzara, etorri zarela, etortzea... da han ibiltzen dena)

Ekialdeko euskalkietan, holako perpausetan, ezen ere ibiltzen dute (erranzuten ezen ... –ela) Baztandik kilometro gutira, baina guk ez dugu holakoadibiderik bildu, ahozko hizkeran. Etxenikek, ordea, baditu (kontuan hartubehar da bera Urdazubin sortua zela):

ezen uste zuten gizonek Yaunaïn aurpegitik iges ´iten zuela (Etxenike,Jonasen profezia)

Menderagailu honen tokian, -(e)na ere ibiltzen dute zenbait euskalkitakohiztunek (ezagun da gaztea zarena) baina Baztanen, holakoetan, beti –(e)laibiltzen da.

Sail honetakoak dira, baita, tankera honetako esaldiak:ooitzen nai nola… al tzutenian edo sosa zenian erosten tzituela galtzerdi

kristalak, medias de cristal erten ginun (Erratzu)


157

5. SINTAXIA

Beltzunegin balkonera ta an ikusten nola ai zen gero ta geiao, gero tageiao… tienda p… tapazen (Elizondo)

badakizu nola iten den arrotu... orantzakin te (Arraioz)eta erran zioten nola zuten tratua ine iruetaik bat gelditzeko erakuste

aldera (Riezu, 1967) ikusi dut nola ekarri duten eta Jean-Pierre Yaunak eta bere illoba

Franzis’ek nola kontatzen zuten, ok baitira diruzain eta idazkari (Izeta,Dirua galgarri)

• Ezezka ematen ditugun perpausetan erran izan da, perpaus osagarrimendekorik baldin badute, perpaus honen aditz laguntzaileak –(e)nik men-deragailua eskatzen duela. Hola, bada, baiezka –(e)la izan beharko genuke,eta ezezka, berriz, -(e)nik. Kontuak, ordea, ez dira hain sinpleak (hau denaederki aztertua da EGLU-V liburukian), denetarik harrapatzen baita euska-raz. Baztanen ere gauza bera gertatzen da, baina, gure ustez bertze euskal-ki batzuetan baino gutiago aditzen da –(e)nik akabaila Baztanen. Ondokoadibide hauek, konparazione:

Anizen kantatzen zen kantu oi, baño ez dut uste bertze herrietan kantatzenzenik (Aniz)

Holako esaldiak aditzen ahal dira Baztanen, duda gabe, baina horibezainbat aditzen ahal da, seguru, ondoko bertze hau ere:

Anizen kantatzen zen kantu oi, baño ez dut uste bertze herrietan kantatzenzen

Batean –(e)nik menderagailua hartzen duela, eta bertzean –(e)n huts-hutsean. Ez da, erranahi aldetik, desberdintasunik bi perpaus horien artean.Gure ustez, diogun gisara, -(e)nik akabaila hori aski bakanean aditzen daBaztanen. Bildu ditugun lekukotasunetan, M. Izetak ibiltzen du noizbehin-ka: Nigarrez sortu nintzan liburuan, konparazione, hiru adibide daude,hirurak uste izan aditzarekin, eta irratian egindako elkarrizketa batean ereibiltzen du behin, orain ere uste izan aditzarekin:

ezpaitzuen uste Jose etxean aurkituko zuenik (M. Izeta, Nigarrez sortunintzan, 69. or.)

ez baitzuen uste han inor bazenik (M. Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 71.or.)

nik ez nuen uste holakorik gertatuko zenik (M. Izeta, Nigarrez sortunintzan, 97.or.)


158


ez dut uste galduko dutenikLekarozen ere bildu dugu bertze adibide bat jakin aditzarekin:guk ez genekien eri zegoenik ere (Lekaroz)

Baina, ikusten denez, lekuko bakanak, betiere, guk ez baitugu bertzerikbildu. Gainera, horiek guziak bertze modu honetara eman daitezke, eta askinaturalak izanen lirateke Baztango hizkeran (jatorrizko ortografia errespe-tatzen dugu):

ezpaitzuen uste Jose etxean arpatuko5 zuela

ez baitzuen uste han inor ere bazen

nik ez nuen uste holakorik gertatuko zen (edo zela)

ez dut uste galduko den

guk ez genekien eri zegoela ere6

• Azkeneko adibideetan ikusten ahal denez, -(e)n da bertze menderagai-lu bat, aski ibilia dena Baztanen uste izan aditzarekin, baiezka edo ezezkaemandako perpausetan:

badut uste torko den (Arizkun)

eztut uste torko den (Arizkun)

Hori da han ibiltzen den modurik naturalena (hona hemen adibidebatzuk Lakar-Telletxea ikerlariek egin lanean bilduak, egokituak):

uste dut beitiko plazan bazen ura (Irurita)

nik uste patzen giñun (Berroeta)

eztut uste orai gaten den (Ziga)

yendia nik uste artzen den (Gartzain)

nik uste bazuen arek... (Amaiur)

uste dut ...izeten zituen ferra bakotxak (Arizkun)

nik uste bein tortzen zen (Irurita)

Adibide gehienak holakoak dira. Hala ere, horrek ez du erran nahi usteizan aditzak ez duela -(e)la hartzen ahal. Badira, gutiago badira ere, hola-ko adibideak ibili dugun corpus-ean:

5 Gure ustez, aurkitu ez da hitz arrunta Baztanen6 Hiztun honen hizkera landuxeago dabil: guk ez ginakigun eri zagola ere naturalago, hiztun

aunitzentzat bederen.


159

5. SINTAXIA

uste dut zerbait ere badeukela (Arraioz)

eta bertziak uste dut edozein zirela (Erratzu)

uste dut izeten gintuela (Arraioz)

nik uste aunitzek ez dutela fundamentoik (Aniz)

nik ere uste dut olakoren bat izein zela (Ziga)

Gure ustez, ez da inolako desberdintasunik batzuen eta bertzeen artean,eta txandaka ibiltzen ditu hiztunak, zertara dagoen usatua.

Goitiago aipatu ditugun gobernatzaile berezi batzuek ere batzuetan –(e)nhartzen ahal dute, lekukotasunetan bildu dugunez:

bearrik in gintuen bai! (Elbete)beharrik alorrak etxe inguruan dauzkaten (Izeta, Nigarrez sortu nintzan,

106. or.)Beharrik egunero ez duten leher egiteko lanik (Izeta, Nigarrez sortu

nintzan, 85. or.)

•Galde-perpaus osagarriakZehargaldera ere deitzen zaie gramatiketan holako perpausei. Perpaus

hauek, -(e)n menderagailua hartzen dute:zuk ere badakizu non bizi densemeak nai zuen yakin aite nor tzuen… ta galde in tzion (Amaiur)galdin dute nor den (Elizondo)eztakit nolakoak diren ez dakit zer egin

Zehargaldera hauek, ikusten ahal denez, ez dira nahasi behar galderazuzenekin, haiek, hauek ez bezala, mendeko perpausak baitira, ondoko adi-bideetan ikusiko dugunez:

norekin bizi da Maite? (galdera zuzena)ez dakit [norekin bizi den Maite] (zehar-galdera)

Zehargalderak bai/ez erakoak ere izaten ahal dira, non bai edo ez esperobaita erantzun gisa:

ez dakigu [joanen garen]jakin nahi dute [Osasunak irabaziko duen]

Bi perpaus hauetan hiztunak argitu nahi duena hau da: ‘joanen gara?’lehenbizikoan, eta ‘Osasunak irabaziko du?’, bigarrenean.


160


Hauen hurbilekoak ditugu aukera-galderak, non hiztunak aukera bat pla-zaratzen baitu. Mendekoak ez diren perpausetan, perpaus bakunetan, holaegiten dira hauek Baztango mintzoan:

Miren edo Amaia etorriko da afaltzera?[ez dakite] kartillen firmetuko duten edo ez (Elizondo)

Aukera-galdera da perpaus hori, eta holakoetan Baztanen beti edo daibiltzen dena, ala arrotza baita7. Berdin gertatzen da ala horrekin lotuadagoen al partikularekin ere:

Miren etorriko da?

Hor ez da inoiz ere sartzen bertze mintzo batzuetan hain arrunta den al(Miren etorriko al da?). Bada, perpaus bakunetan gertatzen den gauza beragertatzen da mendekoetan ere, non, sistemaz, edo baita baztandar hiztunakahoan duena, eta ez ala:

Jakin nahi dugu [Miren edo Amaia etorriko den afaltzera]Bakarren bat esposteko zaolikan, zain tzen gizasemia, biuden ba… biudo

ote zen edo… (Oronoz: ‘ba ote zegoen edo ez’ da erran nahi duena)

Zati-galderak ditugu azkenekoz:Jakin nahi dugu [non bizi den Amaia]

Hor, perpausaren osagarrietako bati buruzko informazioa da harrapatunahi dena. Holakoak dira bertze hauek ere:

neronek ikusi dut norekin bizi dengalde egin diote zenbat balio duenharrapatu dute azkenean norendako erosi duen

Badira bertze batzuk itxuraz zehar-galderak direnak, baina egiatan zehargaldera izan gabe, ez baita hor zinez galderarik egiten:

ooitzen naiz nola gan ginen ude artan

Perpaus hori anbiguoa da arras: batetik erran nahi du hiztuna oroitzendela ‘nola’ joan zen uda hartan (autoan, edo hegazkinean, konparazione),baina izaten ahal du bertze erranahi bat aski desberdina: hiztuna oroitzenda ‘uda hartan joan zela’ bertzerik gabe, eta ez ‘nola joan zen’ (hau zati gal-dera izanen litzateke). Adierazpen perpaus osagarri arrunta da hori.

7 Hori uste dugu guk behintzat, nahiz Izetak, konparazione, ala ere ibiltzen duen: Zer idurituzaizu? Gauzak bide onetik doazi ala ez?


161

5. SINTAXIA

Zehargalderen menderagailua –(e)n dela erran dugu goitiago. Eta hori daadibide guzietan agertu zaiguna. Hemen erran behar da batzuetan, bai/ezerako perpausetan zenbait mintzotan ibiltzen den –(e)netz akabaila (edo-zein dela ere horren forma) arrotza dela Baztanen.

Ez, ordea, mendeko perpausa irekitzen ahal duen ea partikula (ya bezalaahoskatua):

jakin nahi dugu ea zenbat urte dituen

ikusiko dugu ea nola etortzen den

ea noiz joaten zareten (aditz nagusia isilik)bertze bat bijilatzen ya norbait o eldu zen (Oronoz)beti egoten ginen bea ya noi(z) xugatzen tzen (Elizondo)Ta, gan tzen ta (…) deitu zion ta [e]rran tzon ya zer tzuen an ta … zuen

gizon baten burue… ortza[k] tzituen denak urriak eta kentzera zamatzalaerran tzuen eta ya zendako eaman tzuen ta “bai urria, urria kentzeko”…(Erratzu)

farol bate(ki)n gaten ginen ta kusten gintuen ya baziren galduek(Arizkun)

Perpaus bakunekin gertatzen den gisan, hemen ote partikula ere ibiltzenda Baztanen (ez, erran bezala, al partikula), zalantza kontua argiago uzteko:

ez dakit nor arraio ote den hori

ikusi beharko da noiz itzultzen ote den

ez dakit... biudo ote zen edo (Oronoz)erten zuten... iñezture ote zen edo (Berroeta)

Gauza jakina da batzuetan adizki trinkoak ba- partikularekin hastenditugula. Konparatu bi perpaus hauek:

badakit nor den hori

ez dakit nor den hori

Zer gertatzen da mendeko perpaus batean biltzen baditugu orain lehen-bizikoa bezalako perpausak? Euskalkien arabera tradizio desberdinakdaude. Idazle batzuek, konparazione, ez dute inoiz ere ibiltzen partikulahori mendeko perpausekin, baina bertze batzuen kasuan arrunta da (ikusEGLU V). Baztanen ere berdin gertatzen da, baina, gure ustez, joera dagehiago ba- horren ibiltzearen aldekoa:

azterketa egiten duelarik ikusiko dugu [(ea) badakien edo ez]


162


azterketa egiten duelarik ikusiko dugu [(ea) dakien edo ez]

mezarik baden edo ez behatu behar da

beha zazu...bitxon bat o… zerbait baden (Ziga)

ez dut uste baden han ekarri ta enterratuik (Arizkun)

Mayi etzen konturatzen bere inguruan inor bazenik ere (Izeta: Nigarrezsortu nintzan, 68.or.)

ez baitzuten uste han inor bazenik (M. Izeta: Nigarrez sortu nintzan,71.or.)

Jakina, ez da erran beharrik ez dakit etorriko bada bezalako perpausak,hain arruntak mendebalean, ez direla ezagutzen Baztan aldean.

• Subjuntibozko perpaus osagarriak

Euskal literaturan aski arruntak dira hau bezalako esaldiak:

eskatu zioten handik lehenbailehen joan zedin

poliki ibil gintezen esan zigun maisuak

berehala amaitu dezatela nahi dugu

Batzuetan perpaus nagusia isiltzen dugu:

amaitu dezatela lehenbailehen!

Morfologiaz aritu garenean, eta Baztanen ibiltzen diren adizkiak azalduditugunean, subjuntiboa gutitan ibiltzen dela erran dugu han. Horregatikere, holako perpausak gutiagotan ageriko zaizkigu Baztango mintzairan.Holakoetan arruntago da aise aditz jokatugabea ematea Baztanen, nahizbertzeetarik ere bakan batzuk ez diren falta:

otsuak erran zion... gateko ta atratzeko agudo andik, mezatik (Almandoz)

arpa dezatela berek, arpatu bar bali’maute. Oi! oi! (Gartzain)

zakurrein purdire gan daiela! (Arizkun)

Ikusten denez, menderagailuak –en eta –(e)la dira, baina Baztanen, ibiltzendiren guti horietan –(e)la da gehien ageri dena.

Ezezkoetan hola ematen dira bakan hauek:

eta ez gaitzin galdu (Etxenike, Jonasen profezia, 19. or.)

ez gaitezila galdu gizon unen biziaïn gatik (Etxenike, Jonasen profezia,19. or.)


163

5. SINTAXIA

• Perpaus osagarri izenlagunak

Badira perpaus osagarri batzuk izenaren osagarri gisa ageri direnak, etaez aditz baten osagarri bezala. Ondoko hauek bezalakoak ibiltzen dira eus-kalkietan zehar, eta literaturan ere aunitzetan ageri dira:

alkatea hil delako berria ailegatu da

lurra zabala den ustea ez dute sinesten batzuek

Perpaus horietan ‘alkatea hil delako’ batean, eta ‘lurra zabala den’, bertzean,dira mendeko perpaus osagarriak: bat ‘berri’ izenarena eta bertzea ‘uste’izenarena. Holakoak ez dira entzuten Baztanen, eta horren ordez elipsiakegiten dira, hor adierazi nahi dena bertze molde batekin emanez.

Badira bertze bi egitura ere horren parekoak:

egia da Maite eta Koldo bereizi direlakoa?

berandu zebilelakoan, lasterka hasi zen

Holakorik ere guti aditzen da Baztanen. Aztertu ditugun testuetan etaeskura ditugun grabazioetan adibide bat bakarra bildu dugu (eta ez dakiguhemen sartzea merezi duen, aski lexikalizatua dela iduri baitu):

Aniz, erte’ute aunitzek, eztakit ola den, e! Aundiz delakoa dela (Aniz)

Aditu, bat bakarrik ere ez ez dugu aditu. Hortaz, bada, erraten ahal da,gure ustez, ez dela mintzo honetan arrunta izenaren perpaus osagarririkatzematea, eta baldin badira ere aski bakanak direla, baztandarrak nahiagobaitu, ondoko bi aukera hauen artean, bigarrena ibili:

ez ongixko dagoelako solasa ibili dute

ibili dute solasa ez ongixko dagoela

Lehenbiziko kasuan izenaren osagarria dugu, eta bigarrenean gobernatzai-le konplexu baten osagarria, lehentxeago ikusi ditugunen modukoak.

Horiek guziak aditz jokatua duten perpaus osagarriak dira. Adizki joka-tugabeekin, jakina, arruntak dira Baztanen bertze hauek:

oi paatzeko maneran egoten tzen (Gartzain)

ebasteko beldurrek (Ziga)

• Erran dezagun azken hitz bat, perpaus osagarriaren barnean ageri dirensintagmek hartzen ahal duten tokiaz. Egia erran, askatasun handia dagohitzak mugitzeko, ez bakarrik perpausaren barnean, baizik perpausetikkanpo ere, ondoko lekuko hauetan ikusten denez.


164


ta orrek erran nai du etxe bakotxak bazuela bere defentsa (Aniz)nor bera… aski zela, denak elkarrekin etzutela konfiantzik (Aniz)eta orduen badaki dela urruxe (Lekaroz)idui zutela oraiko kamisonak (Oronoz)ilia gelditzen tzela ungi te... (Arraioz)alketzen nitzen etzela iñor ere errian… (Erratzu)Gald’in bar dikat gizon uni ya non den emen onddo lekue (Gartzain)nola akitzen den gauza (Oronoz)Eguiazqui erten datzuet, ez ´tutzuela aquituco Ysraelgo ciudade guciac

(Etxenike, San Mateoin Ebanjelioa, 49.or.)

5.4.2. Perpaus erlatiboakPerpaus erlatiboak izenlagunak dira, funtzio adjektibala duten perpaus

menderatuak. Ikus ditzagun bi adibide hauek:erosi duzun etxea handia da

Mikelen etxea handia da

Bi perpausetan ‘etxe’ izenak osagarri bat hartzen du, izenlagun bat, hainzuzen ere, batean izena+(e)n eta bertzean perpausa+(e)n, ondoko eskemanikusten den gisan. Horri guztiari ‘a’ artikulua erantsirik izen sintagmabihurtzen da:

[[erosi duzu]n] etxe

[[Mikel]en] etxe

Perpaus erlatibo hauek osatzen ditugu izen bat isilduz mendeko perpau-sean. Izen horren erreferentzia, erlatiboak osatzen duen izena da: gurekasuan ‘zuk etxea erosi duzu’ eta ‘etxea handia da’. Etxe horri buruz, ezbertze bati buruz, erraten duzu handia dela. Isiltzen dugun izena bertze zer-bait balitz, ezinen litzateke perpaus erlatiboa osatu. Erran behar da, gaine-ra, perpaus erlatibo hauek adierazpenezkoak direla (baiezkoak nahiz ezez-koak).

Perpaus erlatiboen artean mota aunitzetakoak harrapatzen ahal dira:erlatibo arruntak, zein erlatiboak, bait erlatiboak, korrelazio erlatiboak,aurrekaririk gabeko galde-izenordaina duten erlatiboak.

• Goian jarri dugun adibide horretako perpausa bezalakoei deitzen dieguerlatibo arrunt: gehien ibiltzen direnak dira, euskalki guztietan, gainerako


165

5. SINTAXIA

guztiak aise markatuagoak baitira. Ez gara ariko hemen erlatibo hauekosatzeko euskarak dituen muga eta debekuez, horiek guziak nahiko antze-koak baitira euskalki eta mintzo guzietan. Konparazione, hiru kasu grama-tikalekin (gaztea, gazteak, gazteari) erraz egiten ahal dira perpaus erlatibo-ak:

etorri den gaztea Arizkungoa daetorri den gazteak hamasei urte dituetorri den gazteari musu bat eman dioetorri den gaztearekin bizi daetorri den gaztearendako ekarri dut hauetorri den gaztarengana joan daPerpaus erlatibo guzietan ‘gaztea’ sintagma dago isildua (‘gaztea etorri

da’, guzietan), absolutiboan, eta horrek errazten du perpaus erlatiboarenbidea. Baina kasua aldatzen dugunean, zailtasunak sortzen dira isildutakoizen horren, eta buru gisa hartzen duen izenaren artean lotura egiteko eta,ondorioz, perpaus erlatiboa sortzeko. Hau ez dugu azalduko hemen, EGLU-V liburukian ikusten ahal baita aski ongi esplikatua. Baztango mintzaira ezda, kontu hauetan, han deskribatzen denaz desberdina. Erran dezagun, horibai, Baztango mintzoa puntu honetan nahiko kontserbadorea dela eta per-paus erlatibo gardenenak, garbienak, bakarrik onartzen dituela. Hauekbezalakoak, konparazione (itxuraz denborazkoa, egiaz erlatibo arrunta den-bora kutsuarekin):

baño Yzpiritu Sainduaïn kontra mintzatzen denak, eztu barkamenduïk,ez mende untan, ez datorrenean (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa)

Baina hauetan, hori bai, askatasun handiarekin mugitzen dira sintagmakperpausetik kanpo ere, beti ere anbiguetaterik sortzen ez badute, jakina:

etorri den gaztea gaur goizean Arizkungoa daetorri den gazteak gaur goizean erran du nekatua dela

Perpaus hori, arruntean, beti modu berera interpretatuko genituzke,azentuaren arabera: ‘gaur goizean erran du’, eta ez ‘gaur goizean etorri da’.

Hona hemen, konparazione, Etxenikeren adibide bat:Otoizten zaitut, Yauna, ¿ezta au, nere tierran oñik nintzelaïk, beldur nitze-

na gertatuko zela? (Etxenike, Jonases profezia)

Bistan da hor berez eskatzen den hurrenkera hau dela:¿ezta au, nere tierran oñik nintzelaïk, gertatuko zela beldur nintzena?


166


Perpaus erlatiboak ezezka ematen ditugunean, arrunta da arras partizi-pioa gibeleko aldean ematea, literaturan hedatuena den ohitura errespetatugabe. Denek dakigun gisan, hola egiten ditugu baiezko eta ezezko esaldiak:

etorri da ez da etorri

Eta literaturan hola egiten da horren gainean eraikitzen den erlatiboa(eta hola egin behar dela erakusten da ere eskoletan eta euskaltegietan)

etorri dena etorri ez dena

Baina Baztanen aski laxoa da, alde horretatik, erlatiboaren ibilera, hola-koak ere aditzen baitira:

etorri dena ez dena torri (ez da tenorez sartuko)

torri direnak ez direnak torri (ez dute jakinen zer gertatu den)

Egia errateko, eguneroko mintzoan erlatibo sinpleenak ematen dira,adornuetan galdu gabe, baina horrek ez du erran nahi bertzeak ibiltzen ezdirela. Hortaz, hauek bezalako esaldiak arruntak ditugu han:

goizian torri direnak etxian gosaldu dute, eta ez direnak torri errien gel-ditu dire

goizian torri direnak etxian gosaldu dute, eta torri ez direnak errien gel-ditu dire

tortzen ez denak ez du jakinen nola in

tortzen ez direnek erran bearko dute oi

torri direnekin etxian jan dugu, eta torri ez direnekin Felix gelditu da

geiago ta geiao saldu ez datatenak (Aniz)

Aipatzekoa da zein guti ageri diren hango mintzoan eskribitutako tes-tuetan holako egiturak. Etxenikeren itzulpenetan, konparazioneko, batbakarra atzeman dugu, (ortografia moldatua):

Doktrina au segitzen eztuten guziei, eta... ´zaütu ez ´tuztenei... (Etxenike,Apokalipsia, 137. or.)

• Bigarren sail batean sartzen ditugu zein-erlatiboak, batez ere literatu-ran ageri direnak. Baztango euskalkiaz idatzi dutenek holakoak ibili izandituzte. Hona hemen bildu ditugun adibideak:

zeñekin egiten gara Jangoikoaren seme adoptibo eta zeruko gloriarenheredero (Adbientoko 4. igandeko sermoia, hemen berean, 6. kapituluan,bildu dugun testua)


167

5. SINTAXIA

Ruth bearrak bortxatuïk badoaie buruka biltzera Boozen landetara, zeñekerrezibitzen du begi tarte on batekin (Etxenike, Ruthen liburua)

Aipatzekoa da bi adibideetan aditz laguntzailea huts-hutsik ageri dela,menderagailurik gabe. Etxenikek bait-ekin ibiltzen ditu aunitzetan:

Eta biaramunean, zein baita Paraszebeko egunaïn ondokoa (Etxenike, SanMateoren Ebanjelioa, 105.or.)

Orduan kumplitu zen Jeremias profetaz errana izan zena, zeñek baitzion(Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 102.or.)

Zure lepoa Daviden dorrea bezalakoa, zein baluartékin ´ina baita(Etxenike, Kantuen kantua, 115.or.)

Eta gertatu zen bazter arek izatea bere yabetako Booz deitua zen bat, zeinElimeletxen aidetasunekoa baitzen (Etxenike, Ruthen liburua, 126.or.)

eta errezibi dezazula sari bat osoa Ysraelgo Yinko Yaunaïn ganik, zeñengana ´torri baitzara, eta zeñen egalpera bildu baitzara (Etxenike, Ruthenliburua, 127. or.)

Baina badira nor eta -n klasekoak ere:ibili ziren aunitz jende zaharretan ta biletzen zer zakiten guzie (J.L.

Arizkun)ta, karo, nor aplikatzen tzen geiena, ari erten zioten (Arizkun)nor nere ofizioko, ure nere etsai (erranahirua, Arizkun)

Ahozko lekukoak ere bildu ditugu (Lakar-Telletxearen lanekoak gehie-nak). Hauetan ere iduri du menderagailurik ez dagoela, baina zail da erra-tea hala den edo ez, adibideak iraganean baitaude, eta menderagailua –nbaldin bada, neutralizaturik gelditzen baita, jakina:

Ez, orduen etzen oai bezala, orduen baizu ze ite tzuten? Bazuzten oei pionta… sartiko zuzten iru laun, ta bertze gañeakua… zeñek miñe artzen zuenure zen (Almandoz = ‘mina hartzen zuena, hura...’)

karabineroak kasko oietan ta… or… eta aiteikin eo amaikin eo zeñekingana nitzen buelta ba(t) solasian egon, eta ni ne(re) sakarinekin unet… tti-kie bainitzen bakarrik gateko… (Amaiur = ‘...edo joana nintzenarekin’)

an in bar zuten pelea zein… zeñek irabazi (Almandoz)bide, iru, lau pauso edo bagintuen distantzia… eta bat bota arat eta zeñek

urrun urbilena botatzen ginuen… are[k] zuen deretxue... (Irurita = ‘urrunhurbilena botatzen genuenak..’)

Ta gero, zeñek artzen tzuen luzien ure, pues ura gaten tzen altxatzera, tabertziak a pagar (Oronoz = ‘luzean hartzen zuenak hura’. Holako perpaus


168


klase hauek sail berezi bat osatzen dute. Ikusten ahal da EGLU-V, ‘korrela-ziozko perpausen egitura’, 248. or.)

Leku-denborazko kasuetan, zein horren ordez non, nora... dira ageri dire-nak (ortografia moldatua):

Bertze zenbait erori ziren kascailu lekura, non ez baitzen lur guti baizik(Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 57.or.)

azukre pixket maten izen bear tzioten non tzinuen mine… (Azpilkueta)noat bildu zaiken a… an iten zen (Arizkun)gain da taller batera, non konfiantza den... (Arizkun)

• Bait-ekin eratutako erlatiboakGauza jakina da ekialdean aunitz aditzen direla bait-en bidez eginiko

erlatiboak. Konparatu bi perpaus hauek elkarren artean: badire Dantxarinian botike aundiek, an arpatzen al baituzu nai duzun

guzieDantxarinian dauden botike aundietan arpatzen al duzu nai duzun guzie

Bi perpaus klaseak ibiltzen dira Baztanen, baina gauza jakina da baitmenderagailua (erlatibo gisa, edo bertzenaz ere, aunitzetan aski anbiguoada duen erranahia) maiz aditzen dela hango euskaran. Hara hemen perpaushoriek batuan emanak:

badira Dantxarienean botika handiak, han harrapatzen ahal baituzu nahiduzun guzia

Datxarinean dauden botika handietan harrapatzen ahal duzu nahi duzunguzia

Zenbaitetan erlatibo konplexuagoak osatzen dira bait honen bidez:badira Baztango errietan gazte batzuk, nik ezpaitakit gai diren mutil-

dantzan aitzeko

Horren parekoa, egitura arrunta hautatuz, hau izanen litzateke:nik ez dakit Baztango herrietan diren gazte batzuk gai diren mutil-dantzan

aritzeko

Hona hemen lekuko batzuk (batzuetan bereziki zaila da jakitea erlatibo-ak diren edo bertzerik gabe kausalak, moduzkoak...):

kusten an, mendien? arbolartian eldu baite... ure (Arizkun)Amaiurko ostatue famosua izena baite denboraz zu, El Camino Real

emendi pasten baitzen zu… (Amaiur)


169

5. SINTAXIA

hango etxe hura, arbola artean baita,… (Arizkun)

“To! Etzekiet batre, gaue zuken ta ez nien zautu!” (…) Beldur baitzenigual… aite… aitek abandonatue baitzen ure… mein tziola beroaldin bat eo,amak oi pentsatu omen tzuen. (Amaiur)

Sorgin marrua zen… arri bet, arrie. Guk sorgin marrua erten genion, n…nola diren oai, nola da oi? Kuadroa(k) baitire untera direnak ola… (…).Sorgin marrua zen (Gartzain)

iru arri koxkor t’oi zen… orai dadoa... izeten baitire… pues k… igualtsuzen… baño iru... (Amaiur)

Eta, makil luze… izeten baituzte platanoak urtero moztute… alakoakinukitzen duenai... (Berroeta)

Atekolak a… izaten baitie… balango bat biarrian izeten tzien lenagozurezkuak at… ola… patuek, atekolak. (…) (Berroeta)

Karruak izaten baitu lardaia, (…) eta batek emendik zapatu (Berroeta)

'Minbre, minbre' baite… (Erratzu)

• Bertze erlatibo klase batzuk

Badira bertze erlatibo batzuk aditz laguntzailerik gabe egiten ditugunak.Hauetako batzuk aski arruntak dira.

ez du non utzi gaixoak

zuk utzi tokian dago

zuk erran egunean

Batzuetan, partizipioaren ordez, etorkizuneko marka ere ibiltzen da:

zuk landatuko tokian (Arizkun)

Santa Barbara erriek artuko (= hartutako) besta (Berroeta)

5.4.3. Konparazio perpausakKonparazio perpausetan ere, luzamenduetan ibili gabe, eredu arrunta

bereizten ahal da, alde batetik, eta hain egunerokoak ez diren bertze eredubatzuk, bertzetik. Nola egiten ditugu konparazio perpausak Baztanen?

• Eredu arrunta

Eredu arrunta dela eta, berdintasuna eta desberdintasuna markatzekokonparazio perpausak ditugu, bertze euskalki edo mintzoetan gertatzen denbezala.


170


Berdintasuna markatzeko partikula hauek dira ibiltzen ditugunak(bezain, bezainbat, adina, bezala, hainbat):

Patxiko Felix bezain aundie da

Patxikok Felixek bezainbat diru du

Patxikok Felixek adine diru du

Patxikok Felixek bezala iten du lan: goizean eta atsaldean

gorapenian atrako zaizu au bezain zain xurie (Gartzain)gure amak erten zakun biar zela al bezain geldi txiki, idortu artio…

(Erratzu)nai den bezain denboa ederra (Amaiur)ba… osea, probatzeko adine (Gartzain)Ta geo baratzian etzen… orai ainbet berdure ta izeten (Almandoz)maten tzakuten umia… nai giñun ainbet (Berroeta)Emen ere bai… ortako ainbet (Berroeta)

Etxenikek bertze molde hauek ibiltzen ditu:elurra bezen xuria (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 107.or.)Onguenduïk oberenak becen urrin goxotsuak (Etxenike, Kantuen kantua,

110.or.)zeren eriotzea bezen fuertea da amorioa, infernua bezen gogorra gogoa

(Etxenike, Kantuen kantua, 121.or.)Horiek dira berdintasuna markatzeko moduak. Ikusten den bezala, han ez

dira ibiltzen bertze euskalki batzuetan ageri diren beste eta legez. Jakina,batzuetan ez da aditz laguntzailearen beharrik, adibideetan ikusten denez.

• Desberdintasuna markatzeko bertze bide batzuk (baino...-ago; bainogehiago; baino gutiago; ez bezala):

Oraikoak baño pollitao! (Erratzu)barnean izeten tzuten osto xuriago kanpuan baño (Irurita)aise ni baño gaztiao (Aniz)Belaunak baño pixkot gottixigotto (Oronoz)Bai, ta aritza baño obia zen bai (Oronoz)Zeruan izarrak dirdiratzen zuten beñere ez bezala (Izeta, Dirua galgarri,

23.or.)lanean behin ere ez bezala (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 34.or.)


171

5. SINTAXIA

Beti. Ni[k] pa… nik baitut… nere zonan, e! nere zonan kasuek… paatueskatu baño geiago ta geiao saldu ez datatenak. Egie (Aniz)

Obeago zait bicitzea baño iltzea (Etxenike, Jonasen profezia, 71.or.)

• Badira bertze molde bat hartzen duten konparazio perpausak, ereduerromanikoan oinarritzen direnak. Literaturan ez dira falta:

zeren obe da zuretako zure alderdietaïk bat galtzea, ezenez zure gorputzguzia izan dayen infernuko sura botatua (Etxenike, San MateorenEbanjelioa, 34.or.)

zeren obeago da zuretako sar zaitezin bizian maingu edo besomotz, eze-nez bi zango edo bi esku izanik, botatua izan zaitezin su eternalera(Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 71.or.)

erten datzuet egiazki, atsegin geyago duela artaz, ezenez errebelatu ezti-renen lauetan ogei ta emeretziez (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 71.or.)

Ala nola biltzen baita bada iraka, eta suan erretzen: gisa berean izaïn damunduaïn akabantzan (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 59.or.)

Bada, nola Jonas egon baizen iru egun, ta iru gauez baleaïn sabelean;gisa berean gizonaïn Semea egoïn da iru egun, ta iru gauez lurraïn barne-an (Etxenike, Jonasen profezia, 55.or.)

Baina Baztango eguneroko mintzoan ere ez dira batere arrotzak tankerahonetakoak:

bestak ain pollite ziren angoak nola emengoak (Arizkun)goiz torri gara, baina nola aratakoan nola unetakoan ez dugu erritar bat

ere kusi karriken (Arizkun)

Ondoko hau ere konparazio perpaustzat jotzen ahal da:etxe baten nortasuna demostratu bear omen tzen gorapetik atraz. Nola

bataiatzian, ezkontzak, eriotzeko orduen… beti andik (Aniz)

• Azkenik, bertze egitura hauek ere konparazio perpausetan sartu behardira:

zenbat eta nagusiago orduan eta umeago iduri duzuan sorgiñek bazirela ta ango sorgiñek gibeletik ta [...] eldu zirela ta [...]

orduen ta laster geio iten kontrabandistak… (Oronoz)guti den bezalakoa da andre oi (Arizkun)edanago ta naiago (Arizkun)


172


5.4.4. Ondoriozko perpausakHitz egiten dugunean, batzuetan bi esaldi kateatzen ditugu, bat bertzea-

ren ondoan, eta bat bertzearen ondorio gisa balitz bezala. Beharbada, kau-sazko perpausak dira gogora etortzen zaizkigun adibide argienak, kausa-ondorio ukitu hauetan:

karrikak bustiak dira, euria egin duelako

Bistan da hor lehenbiziko esaldiak adierazten duen gertaera (karrikakbustiak izatea) bigarren esaldiak adierazten duen gertaeraren (euria egitea-ren) ondorioa dela, esaldi horiek hurrenkera horretan, edo bertze batean,ematen ditugula ere. Adibide horretan ohartzen baldin bagara, berehalakonturatuko gara gauza batez: kausazko perpausetan, kausa adieraztenduen perpausa mendekoa da, eta, jakina, denboraren iraupenari dagokio-nez, ondorioa baino lehenago gertatzen da.

Badira bertze perpaus batzuk ere ondorioa adierazten dutenak. Euskalliteraturan aski arruntak dira hau bezalakoak, eta Etxenikek ere ibiltzenditu:

hain euri erauntsi handia egin du, non karrika guziak bustiak baitaude

Hor ere bi gauza gertatu dira: euria egitea, eta karrikak bustitzea. Bainaaitzinekoan ez bezala, hemen kaleak bustiak izatearen kausa adieraztenduen perpausa (hain euri erauntsi handia egin du), perpaus nagusia da, etamendekoa, berriz, ondorioa adierazten duen perpausa (non karrika guziakbustiak baitaude). Kausazkoekin konparaturik, juxtu-juxtu kontrakoa.Hauei deitzen diegu ondoriozko perpausak: bi perpaus elkartu, non batenondorio gisa aurkezten den bertzea. Arruntean, gainera, ordena horretanematen ditugu bi perpausak. Erran dezagun, pasadan bada ere, erdarareneraginagatik, euskaldun batzuek badutela joera bertze honetara ematekoesaldia:

*hain euri erauntsi handia egin du, karrika guziak bustiak direla

Ez du ematen batere zuzena den molde hori, horregatik jarri diogu izartxoahasieran perpausari.

Ondoriozko perpausak egiteko modu bat baino gehiago dago. Nola egi-ten ditugu Baztanen?

Modurik arruntena, gaineko adibideaz baliatuz, hauxe da:

8 -(e)la horrekin akitzea perpaus hau ez dugu uste batere arrunta den. Arruntean ez du deusik erehartzen aditzak, erran bezala. Hemengo -(e)la hori erdarazko que horren kalkoa baizik ez da.


173

5. SINTAXIA

hain euri erauntsi handia egin du, karrika guziak bustiak dira

Belate ain pollite kusi zuen, nai zuen torri beitiago, urrunago (Almandoz)

Ez dira falta, zernahi gisaz, gramatika aldetik hain zuzenak ez diren bertzehauek ere:

eskapo gan lasterka ta ain yarriak zauden yendia iltzera ta istorio, esko-peta ola, atzera patu ta ala re iltzen tzutela8 yen[dia] (Almandoz)

Eta hara hemen Etxenikeren adibide batzuk:

Orduan ekarri zioten debruztatu bat, itsua ta muttua, eta sendatu zuen,alako moduan, non mintzatua ´kusi baitzuen (Etxenike, San Mateoren eban-jelioa, 54.or.)

... eta ain lurrikara aundia, non ez baitzen bertze bat izan, lurraïn gañe-an gizonak zirenez geroztik (Etxenike, Apokalipsia, 163.or.)

Eta urbildu zen aren gana yendetze aundi bat, alako maneran, non sar-tuïk barko batean an yarri zen: eta yende guzia zutik zagon itsas bazterre-an (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 57.or.)

Alako maneran, non yendeak arritzen ziren ikusteaz muttuac mintzatzen,mainguak ibiltzen, itsuak ikusten (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa,65.or.)

Jakina, hain horren tokian horrenbertze eta holakoak ere ibiltzen ahaldira.

5.4.5. Baldintza perpausak• Baldintza perpausek kausa mota berezi bat adierazten dute, hipotesi

gisa ageri dena:

etxera joaten bazara, amak eskertuko du

Hor, amak eskertzearen arrazoia eta kausa ‘zu etxera joatea’ da, bainakausa hori ez da gauza segurutzat ematen, hipotesi gisa baizik. Hori da bal-dintza perpausa. Baldintza perpausek hartzen duten menderagailua, ikustendenez, bada, eta batzuetan baldin ere agertzen ahal da, beti aditz laguntzai-learen (ba- hartzen duen aditzaren) aitzinean ageri dena, nahiz baldin etaaditzaren artean bertze sintagma batzuk tartekatzen ahal diren. Hortaz, adi-bide hori hola ere ematen ahal da:

etxera joaten baldin bazara, amak eskertuko du

baldin etxera joaten bazara, amak eskertuko du


174


• Bi baldintza perpaus klase bereizten ahal dira. Batean ditugu baldintza‘irrealak’:

joan den igandean Parisa joan banintz, hango dorre famatua...Badakigu, hori aditu ondoren, joan den igandean ez dela Parisa joan hori

erran duena. Horregatik deitzen dira perpaus hauek ‘irrealak’. Hauen ondo-an badira bertze baldintza perpaus batzuk ‘baldintza errealak’ deituak. Ikusiadibide hau, konparazione:

joan den igandean Parisa joan banintzen, hango dorre famatuagatik izanzen

Bigarren honetan badakigu Parisa joan dela mintzo dena, eta ematendigu, gainera, joate horren arrazoia ere: dorrea ikusi nahi zuen-eta.

Bi perpaus mota hauek, aditzaren aldiagatik bereizten dira: batean -nintzendabil hiztunak, eta bertzean -nintz. Nola aztertzen ari garen perpaus haue-tan (ikusi abiapuntuan eman ditugun adibideak) bi zati bereizten diren(lehena, baldintza: etxera joaten bazara; bigarrena, ondorioa: amak esker-tuko du), erran beharra da bi zati hauetan ageri diren aditzen aldiakkomunztadura egiten dutela elkarren artean. Bertze hitzetan errateko: nola-ko aldia den lehenbiziko zatian aukeratzen den aditza (baldintza perpause-ko aditza), horrek eskatuko du mota bateko edo bertzeko aditza ondorioa-ren zatian ere. Ezin dira holakoak, konparazione, ibili:

*Parisa joaten banaiz, dorrea ikusiko nuke

*Parisa joango banintz, dorrea ikusiko dut

Bai, ordea, bertze hauek:

Parisa joaten banintz, dorrea ikusiko nuke

Parisa joango banintz, dorrea ikusiko nuke

Bi perpaus hauen artean dagoen desberdintasuna, euskalkien araberakoada: joaten banintz gehiago aditzen da ekialdean, eta joango banintz, berriz,mendebalean. Baztanen, baldintza irrealak ibiltzen direnean, biak ageri dira(joanen eta joaten, --gain eta gaten bezala ahoskatuak--), nahiz bigarrenaden maizago aditzen dena, era burutugabea aukeratuz. Aipatu dugunkomunztadura modu egokian egiteko kontuaz gain badira hemen perpaushauek osatzeko aipatu beharko genituzkeen bertze muga batzuk. Horiekguztiak EGLU VI liburukian ikusten ahal dira.

• Baztanen gehien aditzen diren baldintzak baldintza errealak dira.Horiek dira egunero hitzetik hortzera adituko dituenak hara joaten den edo-


175

5. SINTAXIA

zeinek eguneroko hizketan. Ibili ditugun corpusetan ere, eta eskura ditugungrabazioetan, horiek dira gehien agertzen direnak, diferentzia handiarekingainera. Gure grabazioetan hau da bildu dugun baldintza irreal bakarra, etaez da, gainera, baldintzakoa, baldintzaren ondorioakoa baizik (baldintzaperpausa isilik baita hemen):

Jende etaik badire bizi, bizi direnak edo eken umeak ere oino hor daude,ta eztakigu nola hartuko luketen hoiek (Arizkun, J. L.)

Adibide horretan ‘ez dakigu nola hartuko luketen horiek [...] gertatukobalitz’ da erran nahi dena, jakina. Badira bertze adibide batzuk konparaziohitzen osagarri ageri direnak (balitz bezala egituran. Egitura hau erakustenduten perpausak konparaziozkotzat ere jotzen ahal dira):

‘los revoluzionarios’… te ek erre zuten parte aundie… ta… gero… oi arroilbet balitz bezala… baitzen pareta auniz te… Aizkune ta… emen e ageri direetxe batzuten pues arroil bet balitz bezala arrie prestatue etxetan obrakiteko… ola… suntsitu zen oi… (Amaiur)9

oi malluke bat balitz bezala bertze kono erdiekin (Arizkun, P.Z.)

Baina, erran bezala, gehien aditzen direnak baldintza errealak dira.Etxenikek ere, konparazione, baditu aunitz holakoak:

Eta baldin ez bazaitu nai aïtu, oñik ar zitzu zurekin guizon bat edo bida,solas guziak izan daitzin aseguratuak bi edo iru testigoen aitzinean(Etxenike, San Mateoren ebanjelioa)10

Gisa berean ´inen du zuekin nere Aita zeruetan denak, ez balin baïzue bar-katzen zuen biotzez bakotxak bere anayaï (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa)

Ondoko hauek guziak grabazioetatik hartuak dira:gan biar tugu zaku oyek ortik, eldu baldin bada urie itera ere (Arizkun)norbai(t) tortzen bali’mezen ero gertatzen bali’mezen zerbait eritosune ero

zerbait… pues kuarto bat beti dexentiago… izeten tzen ta izeten da orai eree! Bada kostunbri oi, ezta lengua bakarrik e! Oraikua ere bai e! (Irurita)

Eta oi, geo ortik sarzen zen tubo batetik deposito ortara, eta gero… pues,uria maizkara iten bazuen ite giñu… izate giñun franko poliki, baño… idor-tia gaten bazen auniz, pues akabatzen tzen (Almandoz)

Ortoska asten bazen segido belar onak… patu brasan… iretzia ta bedeike-tuek e! (Irurita)

9 arroil hori harrobi da.10 Eguneroko hizkeran errazago aditzen dugu bertze ordena hau: ez balin bazaitu aitu nai.


176


Ezkontzen bazara ez, ezkontzan ere galtzen tuzu ya deretxu oiek, ezkontzai…‘itxe partia’ erten tzaiona (Berroeta)

Autse al bazen [...] zetabia erten giñon guk, zetabian, ta etzezan itzeiketa izen, itzea iten bazen iten baizen arropa erdoildu. Eta, autsa patzengiñon ta gero[...] ure irikiten bota (Arraioz)

Denbora ederra balin bezen bai, tortzen giñen zapatillek… osea, denboraederra bali’mazen, baño… ola bali’mazen, bustie do urixkia do ola, paatukogintuen zerbait ere… izeten tziren, ola, zapatain forman gomak, gomazkuakzaten tziren, aski pollitek! (Oronoz)

plater bat salda yaten baziñun kontento! (Arraioz)

… ta betetzen baduzu gañeraño… rebasatzen du, botatzen du gañetik gero(Elbete)

Mezpera onduan ostature musera. Ta, bere artan igual deskuitzen bazien,bere artan afaldu te… biamun goizian argitute itxera (Aniz)

Eta, gure amatxik kontatzen tzuen, oi […] kanpoko gizon bat ezkontzenbazen Bozateko […] andre batekin, gaizki… osea, zagon makurrago kusieango gizon bat Baztango bertze andre batekin inte baño, eztakit zertaz, bañobueno (Aniz)

Eta uzten bali’maizu geiago, iten da mariatu (...), arri ure mariatu(Arraioz)

Erizen bazen aitetxe o amatxi ro… edozein, gaizkitzen bazen, elizekoak,nola gaten tziren… gure Yaune gaten tzelaik ya orduen (Ziga)

guk ez ginakiun erdaraz! Gu Elizondora gaten ginen eta… pues tiendabatera igual igortzen bazakun amak pues… “Eros zazu alako gauze do(o)lako gauze”, pues egot… gaten ginen pentsatzen nola… e… nola… eskatubear ginuen, porke Elizondon ta etzen batre mintzetzen euskera (Azpilkueta)

Lanian, lanean, etzen ez medikuik eta ez yos ere ta gero ongi tortzen badaongi (e)torrie ta… biyek iltzen bali’madire biek zulora, ta… gizona bealabertze batekin ezkonduko zen ta, oi zen orduko maitasune… (…) Baño gañeaola neskazar gelditzia de o bua! Ure, desonra (b)at bezala zen… (Amaiur)

• Baldintza irrealak, sobera ez badira ere, errazago biltzen dira testuidatzietan:

… gaur kusko balitu gaur gauzek, zer errain tzuen… (Lekaroz)

urie in baleza gaur... (Arizkun)


177

5. SINTAXIA

Gogoan artuko dut eta gaztigatuko ere bertze erlojeruei beren eskuetanerortzen balitzake, parte eman zezaten polizietara (Izeta, Dirua galgarri,39.or.)

Alderdi ederra orai elurrengaitik egoten bagineke egun saill bat lanik egingabe ... Irabazi ederra urtea ongi akitzeko. (Izeta, Dirua galgarri, 65.or.)

Bear bada, epeltzen balu, xuriz jantziko lirezke Paris’ko karriek (Izeta,Dirua galgarri, 63.or.)

Zein diferentea izan litzeken zuen bizia, izpiritu orrek berak, mobitua fedebizi batekin, gobernatzen baluzke zuen pausuak (Goienetxeren sermoia, libu-ru honetan, 6. kapituluan)

Nere lantxo au irakurtzeko modue balu nere osabak, gogotik irri eginenluke antxe baitago Ipar Amerika aldia orai dela urte batzuk gana (6. kapitu-luan, Almandozko testua)

orai hortxe dabile mendietan kurri ardi errebelatuaren gisara, beti erres-tan maingeria balu bezala (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 110.or.)

Egunak joan dira deus makurrik gabe, haurra ari da azten, beti negarrez,negartia da bai, bere zoritxarra ezagutzen balu bezala (Izeta, Nigarrez sortunintzan, 14.or.)

Jose ile oria eta Koxpak gorria, haurra ere gisa hortakoa behar lukete etaJoseren egitea baluke hobe (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 96.or.)

ikusten banuke nik (Izeta, Baztango kontuak 59. or.)gisa hortan ikusten balu (Izeta, Baztango kontuak 123 or.)gazte xarmanta batean bihurtzen balitz (Izeta, Baztango kontuak 132. or.)obe izaïn zuen sortu ez balitz (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 98.or.)Eta au allegatzen balitz presidenteaïn begarrietara, guk sinetsaziko diogu,

eta kuidatuko dugu zuen seguridadeaz (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa,107.or.)

Or aunitzek ezin itzali izan zuten karidadea, hualdéc ere eztute urperatu-ko: ´maten balin balu gizonak bere etxeco izate guzia amorioaïn gatik, deusez bat bezala despreciatuko luke (Etxenike, Kantuen kantua, 121.or.)

Ikusten denez, batzuetan ondorioa bakarrik dago, eta baldintza perpause-an batzuetan -ke ere eransten du Izetak batzuetan. Bertzenaz, beti joatenbalitz eredukoak dira perpaus guztiak, lehenbizikoa baizik ez.

• Batzuetan, aski erraz ibiltzen dira, eguneroko mintzoan, baldintza erre-alak, berez irrealak beharko genituzkeen tokian:


178


etxe oi bere tenorian konpondu (izen) bazinuen ez zen ola ibiliko orai, denaerortzen

Egitura errazenekin, bada, baldintza perpausean, ba-...-ke ibiltzeko joera,baina ondorioan ez da errespetatzen komunztadura aunitzetan:

diruik banuke, erosiko nuen gustora etxeoiastie balin banuke gain nitzen gootik Ameriketara eldu 'en uden (= “astia

baldin banu, joanen nintzateke gogotik Ameriketara heldu den udan”)

Ohartu garenez, aise erosoago sentitzen dira hiztunak, eta hola ateratzenzaizkie esaldiak gainera, bertze itzulbideak aukeratuz, eta ez baldintza irre-alei legozkiekeen adizkiak:

gaur atasaldean Iruñera ganezoztik, gustora kusiko nuen katedrala (=“gaur arratsaldean Iruñera joanez geroztik, gustura ikusiko nuke Katedrala”)

Ikusten ahal denez, bada, aski ahulduak dira egitura hauek Baztango egu-neroko mintzoan, hango euskalkian eskribituak diren testuetan ageri badiraere.

• Badira, azkenik, adizki jokatugabeekin egiten diren baldintza perpausakere:

Ya asi giñen gu erdaraz [...] gaizki do ungi, ikastekotan ala biar zela ta…(Oronoz)

Balleko alkateak erran zen iltzen astekotan Baztanen lenbizkua ure(Berroeta)

ekarri ezkero gustora hartuko dugu (Arizkun)badakizu ere gauzak gaizki gertatu ezkero guk badugula eskubidea muti-

ko hori gureganatzeko (Izeta, Nigarrez sortun nintzan, 24.or.)non horrela ez egitekotan, bizitza piskanaka itzali, gazteria urrundu eta

etxeak, bideak zein espazio naturalak hondatuko baitziren (Arizkun11: ohar-tu komunztadura hautsiaz ondorioko adizkian)

Hauen artean bada erramolde bat aski ibilia zenbait hiztunen artean:jakitera berri, ni ere gain nitzen (= “jakin banu”)

5.4.6. Denborazko perpausak• Denborazko perpausetan gehien ibiltzen den menderagailua -(e)larik da,

ondoko adibide hauetan ikusten gisan:

11 Ttipi-ttapa, (2005-05-19). Hiztuna Arizkungoa, baina batu kanonikoan mintzo nahian.


179

5. SINTAXIA

zerbait lan bazuelaik in biarra (Arraioz)arengana gaten tzelaik sendatzen zuen baño ordaintzeko (Arraioz)…ostatutik itxera zaielaik, or bi aldetaik yartzen omen tziren (Berroeta)bertze launekin… ta… zaielaik izire… ta… a… atra da… (Irurita)iretze lerakin edo beiti eldu zirelaik (Ziga)ta… ezkile aitzen tzutelaik… (…) ba… makil betekin… (Arizkun)gure amatxi aunitz kontatzen zakun ta kontu be[t] zen ta… nola etxe batian,

baziela senar-emazte bat, ta… bizi zielaik eta ilunarrietan a… (Arizkun)Nere arima kexatzen zelaïk nere barnean, oroitu nitzen Yaunaz (Etxenike,

Jonasen profezia, 21.or.)Eta gauz ´ok pentsatzen zagon denboran, or agertzen zayo ametsetan

Yaunaïn Aingurua, erten diolaïk (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa,26.or.)

sortu celaïk Jesus Judako Bethelhemen Herodes erregueaïn denboran(Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 27.or.)

Eta Herodes erregueak aïtu zuelaïk oï, izan zen beldurtua (Etxenike, SanMateoren Ebanjelioa, 27.or.)

Ilundu zuelarik ardi bordatik poliki poliki ateratzen da (Izeta, Nigarrezsortu nintzan, 69.or.)

Eta hola ari zirelarik leihotik zerbait ikusi zuen (Izeta, Nigarrez sortunintzan, 71.or.)

delaik bon eta eztelaik egon (erranahirua: “delarik bon, eta ez delarik egon”)

Basaburua aldean, Arraiozen eta Oronozen -ik akabailaren ordez -ikanere ageri da, eta hau harrapatzen dugu denborazkoetan ere batzuetan.Handik Elizondo aldera ez da ageri, eta Urdazubin eta Zugarramurdin ereez, jakina12:

Ni ttikia nitzelikan beti itxaldekuk, maixterrak ezkiñun manatzen(Oronoz)

bedeikatzen zelaiken (Arraioz)zuk kusten ziñulaiken ure... erne (Arraioz)Gan, iten tzelaiken… ola (Ziga)Ta an pixket ozten tzelaiken, moztu nabal batekin (Ziga)

12 Estibalitz Montoya, 2003, Urdazubi eta Zugarramurdiko euskara, EHU, doktorego tesia (217.or., argitalpenean)


180


Bakarren bat esposteko zaolikan (Oronoz: “Bakarren bat esposatzekozegoelarikan”)

• Menderagailu horrekin batera ibiltzen da, gutiago baldin bada ere,bertze euskalkietan hain arrunta den -(e)nean menderagailua, eta hau ereageri da testuetan eta hiztunen mintzoan ere:

Zorionecoak izaïn zate, madaricatuak, eta pertsegituak izaten zatenean,eta edozein gaizki zuen kontra gezurrez erte´ ´utenean, nere gatik (Etxenike,San Mateoren Ebanjelioa, 33.or.)

lehenago ere Miserikordian bizi zenean gauza asko ikasi zituen (Izeta,Nigarrez sortu nintzan, 40.or.)

Ardi bordan sartu zenean [...] ardi larrua harturik eta harekin ongi esta-lirik, ardi multzoen erdian sartu zen ardi bat gehiago balitz bezala (Izeta,Nigarrez sortu nintzan, 69.or.)

Oiek provisional paatue[k] tire gateko gero... ongi eldu denian (Gartzain)Ta met’ure, beiak sarzeko etsi (…), berzenaz yaten baitzuten. Ta, alanbre

bat… para… atekin o iruekin etsi, bueltan den… denian (Ziga)Erlin artian sartu ola denian! Ezen iñor sartzen ura bakarrik e! (Erratzu)Bai… onddoa, nik iten diot, onddoa artzen dutenian ta ezpanaiz seguro,

iten diot puxka bat kendu, eta puxke ure ez bada iten berdatu da ona etaberdazen bada ya da… (Erratzu)

Ni ooitzen naiz lemizko aldien e… mendire gan nitzenian… ta, apirille zen(Ziga)

Gauaz zabiltzenian, ta, aparte señala (d)a zakurren itzardue (Gartzain)pues e… ya ateatzen nitzenian maletakin ta biltzen nituen… bazite…

borda guzie bazuten asto bat edo bi (Erratzu)bai koxkortu ginenian bai, goizeko mezara etortzen ginen andik (Erratzu)Lekauzko kaputxino oiek, torri zirenian Lekauzera (Oronoz)

• Batzuetan aditza jokatugabea da. Bertze euskalkietan gertatzen denakontuan izanik, erran beharra da aski ibilia dela Baztanen -kin akabailadenborazko perpausetan, hizkera bizian. Testu idatzietan Laphitzek ibiltzendu, baina haren euskara ezin da Baztangotzat jo, Arizkunen sortua baldinbazen ere. Etxepare medikuak eta D. Intzak ere ibiltzen dute, eta E.Montoyak ere bildu ditu adibideak bere tesian:

sartuala lotzen zituzten (Arizkun. Moduzkoa ere izan daiteke)sartu aitzinean zapatak garbitu behar dira


181

5. SINTAXIA

sartu ondoan hertsi zuten atea

sartu baino lehenago behatu atea irekia den

erten tzuen: “Oiek ez kendo, suerte txarra izat(e)n da oiek kendute azien-detan” (Amaiur)

“Jainkuari egun on” zapela kendute (Almandoz)

bein baño geiagotan gan gara uria asi duelakotz espartinek besazpiensartute (Azpilkueta)

ikasizoztik beti hola egiten du (C., Arizkun: ‘ikasiz geroztik’, hemen =‘ikasi ondoren’)

Ainhoa utzi bezala, ezker hartu behar duzu (Arizkun = ‘utzi eta berehala’)

zuk arekin mintzetuz bezala, bien artian konponduko dugu (Arizkun)13

eta… egosiz bezala, egosi erten diogu… iketz inez bezala, pues gaten tzaragoiti (Ziga)

Beti egiñala egiten zuen bere Lagunartearen alde (Izeta, Dirua galgarri,48.or. Forma hori, hala ere, lexikalizatua dela erran daiteke)

Bazkaldu bizkitartean denak solasturi (Izeta, Nigarrez sortu nintzan,32.or.)

Ta gasna ta emen berri… baba… gosaltzean [jaten zen] baba (Amaiur)

iten zuena bein ta ereinez oztik e… yorratzeko bezala… eta… lurre pres-tatzeko ere… (Arizkun)

Ni unat torriz geroztik, itxin bagiñun ura, baño klaro (Oronoz)

Eta gero, atian, Lamiarriteko atia edekitzean berian, ola in omen tzuen(Lekaroz)

Ta ya gero… gero izeten tzen elizen sartzian erten tzena (Aniz)

andi(k) zortzi eunen buruen ero… atsik g[ab]e […] ya il urrena… (…) antxeil omen tzien e(k) biek eta basurdia gizonak yan… (Erratzu)

Iluntzean erretire eta bi maitaleak ere ongi uztarturik badoazi (Izeta,Nigarrez sortu nintzan. Hor ere berdintsu: iluntzean hori lexikalizatua izandaiteke)

patu paziñan ta an aitze giñen bueltaka mantxo-mantxo-mantxo-mantxua,ungi, leun-leune yarri artio (Ziga)

13 E. Montoyak dioenez (2003, 219), egitura hauek (-z bezala) arruntak dira Urdazubin etaZugarramurdin.


182


Eta maisuak jo ezkero etxera gatekin eta gurasoak (C., Arizkun.Testuinguruagatik: ‘etxera itzultzen ginelarik’ da erran nahi duena.Denbora adierazten du)

ya polliki sekatu artio, kasu in bar zaio (Gartzain)… ta tireka… ta gero burue… ta burue atraz oztik ya gero tortzen tzen

jenealian bertzia… (Irurita)Ta, bere artan igual deskuitzen bazien, bere artan afaldu te… biamun goi-

zian argitute itxera (Aniz)Auzelana akitzekin gi… konbitia… garrafon bat ardo edo artu… errien

konture ta… ure edan… (Arizkun)jakitekin zuriak tzirela (= ‘jakin zutelarik zureak zirela’) (C., Arizkun)kustiaikin karri (Arizkun = ‘ikusi ondoren, ikusten duzuenean, ekarri’.

Zalantza gabe hori da erran nahi duena: ‘ikusten duzuenean, ikustenduzuelarik, ekarri’)

kustiakin bakarrik izitzen naiz (Arizkun)ola adornutako bezela ta ure zimiltzekin, orduen erria (Elbete)Ta, arrapatzekin oi! oi! konejue ta bueno! [ind.] koneju antzinin ta zaku-

rre gieletik! (Oronoz)ya erdi artio ez, erditzekin iza(te)n da beia ya, orduen artio mige erten

tzaio (Azpilkueta)oi akitu zen… be, ni ezkondu te fite, ogeita ameka urtetan ezkondu nitzen

ta… fite akitu zen (Gartzain)Nola bataiatzian, ezkontzak, eriotzeko orduen… beti andik (Aniz)tapatzeko orduen (Aniz)zerura iotzeko orduen al… (Ziga)

• -rakoan bezalako akabailak (oro har -ra- tarteko guziak) ez dira bate-re arruntak, eta hitz markatu batzuetan bakarrik ibiltzen dira. Hona hemenadibide bat, non hiztunak edekitzerakoan dioen (forma ez arrunta) eta segi-duan edekitzekon (hibrido bat, segur aski edekitzekoan erran nahi zuela).Etxenikek eta Izetak ez dute forma hau ibiltzen.:

Zerri tripe edekitzerakoan, ani… anis yaten tzen pastekin, tripe edekitze-kon (Aniz)

• Horiek dira, nolabait ere errateko, denborazko perpaus arruntenak, iden-tifikatzeko argienak erran nahi da. Baina ez dira, inola ere ez, holako per-


183

5. SINTAXIA

paus bakarrak, bai baitira bertze molde batean eraikitzen diren bertze batzukere. Hemen biltzen ditugu garrantzizkoenak, haien artean, erranahiari dago-kionez (aldiberekotasuna, aldiberekotasun errepikatua, aldiberekotasunestua, aldi desberdintasuna, aurrekotasuna, ondokotasuna, iraupena, etaabar), bereizketarik egin gabe (Baztango mintzoan ematen ditugu):

sartu orduko jakin zuen bazela makurre etxe artansartu bezain fite oartu zen an bazela norbaitsartu baño leen ez zakien ikusiko ote zuen norbait inguruansartu aitzinean ez zuen ola pentsatzensartu ondoan ikusi zuen lurrean etzantagan deneko ogei urte unten ez da inor ere torri (Arizkun)gaur den egunian torri zen orai dela amar urte (Erratzu)eta ongi begiratu ondoan, ontzat eman zituen (Izeta, Dirua galgarri, 57.or.)ongi antolatu ta ondoan (Izeta14, Dirua galgarri, 110.or.)sartu zenetik ez zen isilduaitziñean gaki (= ‘aitzinean zihoala’) (Ziga)banuen sei urte sentiturik (Arizkun = ‘orain dela sei urte hasi nintzen

sentitzen’. Honen izaera zehaztea zailagoa da, perpaus osagarria ere izanbaitaiteke: badira sei urte hemen bizi zarela)

sartu zen arte ez zuen bakeik izenibili bueltaka ainbertze denboraz, oztu… kasik oztu arte (Ziga)an egon zen bitertian seurik ez zuen inor ere kusiorai dela bortz urte torri zenorai dela ogeita amabos bat urte do ola akabatu izein tzen (Azpilkueta)badu bortz urte torririkEletrizidadia, karo… pues o… eztakit zenbat urte tuen patuik (Amaiur)etxera orduko arras nekatuek ginenatorra garbitu orduko bi ordu bear izen zuenilundu zakun dena akitu ordukoEta, iru-lau aldiz kantatu orduko oi, airetzen tzen kattaliñe (Ziga)aurdun eta zagon… erditzeko momentuen… eta Iruritako komadrona

(Gartzain)

14 Izetak holako zenbait adibide baditu ‘partizipioa + ta ondoan’


184


Erraten tzuten tellat… tella ibilli bar tzela buruan! (…) Ta ya elizan sar-tuz kero yaus. (Oronoz)

Ezetz errateunte, kopetan man bar men tzaio (…), kopetan bakarra, bertze-la… ba ya bein bataiatuz kero, or… ordun nai zun tokin (Oronoz)

alakoa, eta ain lurrikara aundia, non ez baitzen bertze bat izan, lurraïngañean gizonak zirenez geroztik (Etxenike, Apokalipsia, 163.or.)

Nere arima artu zen ura mintzatu zen bezen laixter (Etxenike, Kantuenkantua, 117.or.)

ceruac eta lurrac iraunen´ ´uten bitartean (Etxenike, San MateorenEbanjelioa, 34.or.)

• Batzuetan, hala ere, bertze euskalkietan ere gertatzen den bezala, ez daerraza izaten perpaus batzuen sailkapena egitea (kausa, baldintza, modua...egon daiteke hor azpian):

Karo, bali’mazakiten izena iten al tzioten zerbait gizonai, baño etzakitenizenik, eta izenik ez yakitekin ezin in daus (Almandoz. Holakoetan betizalantzak: moduzkua, baldintzazkoa ere izan daiteke)

5.4.7. Helburuzko perpausak• Helburuzko perpausak ibiltzen ditugu helburu bat adierazteko, xede bat

adierazteko. Erranahi aldetik, kausalen eta ondoriozkoen ingurura biltzendira helburuzko perpausak. Ikus ditzagun ondoko adibide hauek:

karrike guziek busti dire, urie in duelakomaisua zutik paratu da, ikasleak isil daitezenmaisua ain aserre zagon, golpean zutitu zen

Zertan dute antza elkarren artean esaldi horiek, eta zertan dira bereizten?Konturatzen bagara, hiruretan ikusiko dugu badela kausa-ondorio erlaziobat, semantika aldetik:

- euria egin (kausa), karrikak busti (ondorioa)- maisua zutik paratu (kausa), ikasleak isildu (ondorioa)- maisua haserre (kausa), maisua zutitu (ondorioa)

Hiruretan, hortaz, bada gertatutako zerbaiten ondorioa. Non daude,orduan, desberdintasunak? Formari dagokionez:

- Perpaus kausaletan, geroago ikusiko dugun gisan, ondorioa ez dugumendeko perpaus batekin ematen (karrika guziak busti dira).


185

5. SINTAXIA

- Helburuzkoetan, ondorioa (edo bilatu nahi dugun ondorioa) mendekoperpausean ematen dugu (isil daitezen), -(e)n menderagailuaz baliatuz.

- Ondoriozkoetan, ondorioa alborakuntzaz ematen dugu, menderagailu-rik gabe, hemen bezala (golpean zutitu zen) edo bertze molde bat ibiliz,batez ere literaturan, baitmenderagailua ibiliz: non golpean zutitu baitzen.

Erranahiari dagokionez, berriz, hauek dira desberdintasun nagusiak:- Perpaus kausaletan, gertatzen den ondorioa norbaiten borondatearen

ondorioa izaten ahal da, edo ez (gure adibidean ez da, jakina, borondaterikageri: euriak ez ditu karrikak busti nahi).

- Helburuzkoetan, ondorioa beti borondatezkoa da (maisuak ikasleakisiltzea nahi du), baina ez dakigu borondate hori betetzen den (gerta daite-ke ikasleak isildu beharrean irriz hastea bere aitzinean).

- Ondoriozkoetan, ondorioa ez da borondatezkoa (maisua haserretudenean zutik jarri da, baina zutitze hori ez da borondate argi baten ondo-rioz gertatzen. Ohartu gabe ere gertatzen ahal da).

• Helburuzko perpausak, arruntean, adizki jokatugabeen bidez ematendira, -teko, -tekotan eta -tera menderagailuez baliatuz:

sosa man diot mandatuak iteko

zuk ikusteko karri dut

etxea erostera gan dire

mendire abiatu dire lan batzuen itera

alaba zaintzera etorri da

Ta bazakiten orrek deseatzen tzu(e)la, eta, orduen gan bar zuten orren-gana, oi... sendatzekotan (Arraioz)

amatxi kustekotan gan dire (Arizkun)

ogei ta amar bat zaldi ola saldu ginuen, e… gan gintuen saltzera(Azpilkueta)

tortzen tzien enkargatzera (Ziga)

baña azpian uzten tzitzaion altura bat umedadeik ez artzeko… (Amaiur)

orduen obligatuek dira denak iduriak izetera (Erratzu)

Holakoetan, ez da erran beharrik, pertsona markatzen ez denez, esaldiakanbiguoak gertatzen ahal dira:

au prest da (bertze norbaitek) jateko


186


gu prest gaude (zerbait) jateko

Baztango ahozko hizkeran nekez aditzen dira helburuzko perpausakadizki jokatuekin, non ez den gertatzen hiztuna ari dela ikasitako otoitz bat,edo aditu eta ikasitako istorio baten kontatzen. Holakoetan subjuntiboaibiltzen da eta -n da menderagailua:

Yainkoak dezala parte, Aingeruek bertze ainbertze. Gu(k) artu dugun des-kantsue, Purgatorioko animek goza dezaten (Arraioz)

ure zen… pasatu bear tzutenek yakin tzezaten alarma bat, peligro ba(t)bazela… (Amaiur)

Literaturan, ordea, badira adibideak:

alfer bidaia ez dezaten egin gaztigetu beharko (Izeta, Nigarrez sortu nintzan,33.or.)

Gisa berean zuen argiak argitu bear du gizonen aitzinean, ikus detzatenzuen obra onak, eta ´man dezaten loria zuen aita zeruetan denaï (Etxenike,San Mateoren Ebanjelioa, 106.or.)

Mana zazu bada sepultura izan dayela zaindua irugarren eguneraño: bel-durrez aren diszipuloak etor daitzin, eta ebats dezaten, eta yendeaï errandezaten (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa)

5.4.8. Kausazko perpausak• Formari dagokionez, erran dezagun, kausazko perpausak mendeko per-

pausak direla, eta menderagailuak, adizki jokatuekin, -(e)lako, -(e)lakoz, -(e)lakotz, bait- ... direla Baztango mintzoan. Badira adizki jokatugabeekinegiten diren kausazko perpausak ere. Gero itzuliko gara hona berriz ere.

• Erranahiari dagokionez, erran behar dugu perpaus hauetan ere, aitzine-koetan bezala, kausa eta ondorio baten erlazioa ikusten dugula. Erlazio horrenberri emateko ibiltzen ditugu kausazko perpausak. Kausaren eragilea boron-datezkoa izaten ahal da (norbaitek zerbait egin nahi du, ondorioz bertze zer-bait gerta dadin), edo ez (aunitzetan eragilea ez da borondatea duen norbait):

Martinek min hartu du harri bat erori zaiolako buruan

karrika guziak busti dira euria egin duelako

Bi perpaus horietan ikusten dira desberdintasunak. ‘Kausa’ hitza ibilidugu hemen, baina beharbada ez da hitz egokiena hori. Egia da batzuetankausa baten aitzinean gaudela: bi esaldi horietan, batean harri bat gainetik


187

5. SINTAXIA

beheiti buruan erortzea da Martinek min hartzearen eragilea, eta bigarre-nean euria da kaleak bustitzearen kausa. Baina ez da beti hori gertatzen.

Hasteko, kontuan izan behar da esaldiak hiztunaren ahotik ateratzendirela, eta honek ematen diela, ustez egokiena den interpretazioa. Gertadaiteke, konparazione, bigarren esaldi hori erran duela norbaitek ohatzetikjeiki eta leihotik karrikak bustiak ikusi dituenean. Horregatik pentsatzen dueuria egin duela. Hori da berak harrapatu duen arrazoia, eta bere interpre-tazioan euriak eragin du karrikak bustirik egotea. Baina zinez gertatu dena,beharbada ez da hori: beharbada kamioi bat pasatu da hamar minutu lehe-nago karrikak bustitzen. Arrazoia edo kausa, orduan, ez litzateke euria iza-nen, kamioia baizik. Hori, alde batetik.

Baina bertze aldetik, hiztunak berak esaldi hauek ibiltzen ditu aunitzetanez kausa baten berri emateko, gertatzen denaren azalpena emateko baizik.Adibide batekin ikusiko dugu. Jo dezagun norbaitek burua leihotik atera etaondoko etxera behatzen duela, eta han, egunero ikusten duen autoa faltadenez, hauxe erraten duela:

Elorgako nagusia ez dago etxean, ez baitut ikusten atean haren autoa

Perpaus hori ere kausazkoa da, jakina, formari dagokionez. Baina horaipatzen dugun ondorioaren (Elorgako nagusia etxean ez egotea) kausa edoeragilea, ez da autoa atean ez ikustea, baizik hor erraten ez den bertzerenbat (agian medikura joan da nagusia). Kasu honetan, kausazko perpausaibiltzen dugu azalpen bat emateko.

• Perpaus hauek hartzen ahal duten erranahian bada, orduan, halakoeskala luze bat, egiazko kausatik azalpen hutsera. Eta azalpena egon daite-ke kausa-erlazio horretatik hurbil, edo urrun:

usoa hil da, ihizilariak tiro eman diolakousoa hil da, ihizilariak tiroa eman baitiousoa hil da, ez baita mugitzen

Lehenbiziko adibidean ematen du kausa baten aitzinean gaudela: ihizi-lariak tiro eman dio usoari, eta tiro horrek hil du usoa, hori da usoa hiltzea-ren kausa. Bigarren adibidean azalpen baten aitzinean gaude: usoa erortzenikusi dugu, han inguruan ihizilari bat eskopeta eskuetan duela, eta tiro batere aditu dugu. Horren ondorioz, gertatutakoaren azalpena ematen dugu.Holakoetan, azalpenak ematen ditugunean, alderantziz ere eman dezakeguperpausa (ihizilariak tiro eman dio usoari, hau hil baita). Azkenekoz, hiru-garren adibidean ere azalpeneko perpausa dugu. Bistan da mugitu gabe


188


egotea ezin dela izan usoa hiltzearen kausa. Hemen ere alderantziz emandaiteke esaldia: usoa ez da mugitzen, hila baita.

Azalpen horietan ere badira desberdintasunak: bigarren adibideankausa-ondorioa da azalpenaren bidez hiztunak adierazten duena, tiroa izanbaita hiltzearen kausa objektiboa. Hirugarren adibidean, ordea, azalpenargigarri bat bertzerik ez da ematen: nola ez den mugitzen, ateratzen dudanondorioa da usoa hil dela. Hortaz, erran daiteke kausazko perpaus beteakditugula, batetik, eta azalpeneko kausazko perpausak, bertzetik.

EGLU-VI liburukiak dioenez, batzuen eta bertzeen arteko mugak lan-brotsuak dira, hiztunak berak erabakitzen baitu, aldi bakoitzean, nola emanperpausa: kausa-ondorio objektibo bat bezala, edo azalpen gisa. Eta behinerabakia hartu ondoren, horretarako bide bat edo bertzea ibiltzen du, per-pausaren itxurari dagokionez: kausa-ondorio delako hori modu objektibo-an eman nahi badu, -(e)lako eta bait- ibiltzen ditu, aldaerak aldaera.Azalpena eman nahi badu, gehiago joko du bait-en aldera. Bereziki, azal-pen argigarrietan nekez ibiliko du -(e)lako. Egia erran, Baztango adibideenartean aunitz bildu ditugu, hala ere, azalpen hutsak direnak eta -(e)lakonahiago dutenak. Eta hau adineko jendearekin gertatzen da, herri guzietangainera.

• Bertze batzuetan menderagailua hartzen du aditzak. Multzo honetanbiltzen ditugu zeren + n moldekoak (ez dugu gure corpusean zergatik + nmoldekorik bildu):

Otoiz betzuk berexak iten tu apezak… na… em… amaindeko eta aiteinde-ko re, baño guziz iten amaindeko, zeren ta aurre izen duen eta mundurekarri duelakotz bertze… e ume bat geiago ta otoitz bet berexa iten du.(Azpilkueta15)

zeren man daguzun eungo eun au… ongi pasatzeko grazie (Arizkun,otoitza)

lembicico obra ona guibelat utzi ´izulacotz oraicoaïquin: ceren ez ´tutzunbilatu gazteac, naiz pobre naiz aberatsac (Etxenike, Ruthen liburua, 129.or.)

• Badira bertze adibide aunitz segurtasunik ematen ez digutenak badu-ten menderagailurik edo ez (-n menderagailuaz ari gara, jakina), iraganal-dian baitaude eta, hortaz, neutralizatuak forma aldetik (holako adibideakarras arruntak eta egunerokoak dira):

15 Juntadura egin du hiztunak zeren+n eta -lakoren artean.


189

5. SINTAXIA

Ta oñik etzioten utzi, zeren obreroa… po… bajoa zen (Aniz)Zen pixke… [irriz] zeren zen erdaldune (Almandoz)… zeren ni soldado in gabe gan nitzen (Elizondo)Bietaik, zeren guk kartzen gintuen beti (Elizondo)zerengatik etxaldetan beti ilerrak eta, arto ta, oiek e… beti oiek biltzen

zuten geia(g)o (Arizkun)Emen bent’unten erten tzu… erten dute Odolagako benta, zeren an arpa-

tu zuzten (Lekaroz)egie da zeren eskribitu zuen batek e… kontribuzioneko paperan atzeko

aldian (Almandoz)zeren gure amak erten zakun biar zela al bezain geldi txiki, idortu artio

(Erratzu)ceren berack ala ́ man zaben entenditzera (Etxenike, Jonasen profezia, 19. or.)Zeren bazoayen itsasoa goratuz, eta asertuz (Etxenike, Jonasen profezia,

19. or.)

Ondoko multzoan zeren + bait- eta zergatik + bait bildu ditugu:baina beti denbora gutiko zeren bertze gainerako gazteak hor baitzabiltzan

“Faborez” eskatzen (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 47. or.)gaiztakeri franko eginak izanen ditu zeren bertze erranera batek ez baitu

ele goxorik (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 94. or.)zeen arrie muitzen baite ta zulua iten da berotu (Ziga)ez ta Jerusalenez ere, zergatik errege aundiaïn ziudadea baita (Etxenike,

San Mateoren Ebanjelioa, 35.or.)Zergatik erakusten baitzaben autoridadea duenak bezala (Etxenike, San

Mateoren Ebanjelioa, 41.or.)Zergatik zuei ´mana baitzazue zeruetako erreinuko misterioak yakitea

(Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa, 57.or.)

• Adibide bat bildu dugu zergatik + -(e)lako-rekin, gure ustez arrunta ezdena (grabazioetan ez dugu harrapatu bat ere)

Zergatik sortu delakotz zure erreiñaïn ganik (Etxenike, Ruthen liburua,132. or.)

• Arruntean -elako (-elakotz, -elakoz) eta bait- menderagailuak ibiltzendira, bai hiztunen artean eta berdin literaturan. Maizago, zernahi gisaz,bait-, -(e)lako baino. Hona hemen adibide batzuk -(e)lako-rekin:


190


auniz aldiz igual gaizki kusiek… igual aurre izan zutelakoz… (Aniz)

Sorginkerie zelakoz… gaur kusko balitu gaur gauzek, zer errain tzuen…(Lekaroz)

Pantalonak, alketzen nitzelakoz, etzela iñor kusten ta… (Erratzu)

Gu eskolatik etxera, bein baño geiagotan gan gara uria asi duelakotzespartinek besazpien sartute, zolak, espartua(k) zuztelakotz et… bustituegero ondatzen tzirelakotz, oñutsik gaten ginen! (Azpilkueta)

eguerdian plater bat salda... guk bagiñolakoz etxean banabarra (Arraioz)

Iyendetan garbantzua… eguardien… (…) ure lujua zen… iyende eguarditenure ya iyendia zelakotz… (Azpilkueta)

Zerri puskek? Bai, barridetara ta yendakietara… guk bagintuen amairuitxetara gan biar. (…) Te, oñik gero… gu ttallak giñelako… tik katen giñenzerri pazkakin barridetara, maten baizazkun beti zerbait… (Ziga)

Erten dute, eztakit ola den, Basaburuko apezak, bueno Almandoz, Berrota,Ziga ta Aniz, biltzen tzirela denak oi ta oi ibiltzen zirelakoz paseietan (Aniz)

[Baztan izena] erten dute bat zelakoz, ‘bat-zan’, eztakit ala zen (Aniz)

Etorri zen Elizondora emengo relojeroa il zelakoz… (…) Ta zuen ogeite baturte (Elizondo)

Aitu diotet nere izuai te, ek etzirelakotz igual aurre izan ta segiden eli-zen sartuek (Azpilkueta)

naiko lan bazuela… eta… ez artzeko porke… ainbertze… bazituelakotz…(Azpilkueta)

bere guratsuek etzuten onartzen… arekin ezkontzia… arront [ind.] alferrata bandidua zelakoz (Amaiur)

Oi zertaz? Pues tipula auniz yaten izein ginuelakoz (Amaiur)

Ta, en cambio nausiek bazuen abilidadia txikitzeko bi urtez tapatue maix-terrain… bere itxea zelakoz (Aniz)

Denak trapuzkoa(k) tziren, denak biar tzintuen garbitu, denak eskuz gar-bitzen nituen… eta… urti artan oñik, neorre bakar-bakarrik, biek bakarri[k]gini… ginelakotz, ni sabaiko belar geien-geiena neorrek piletu nituen…(Azpilkueta)

Ez, geiago paatu, “Eskas eskatu datak”. Geiao pa(a)tu, laune delakoz, etaez datate geia(g)o saldu (Aniz)


191

5. SINTAXIA

Pues, nazionaliste zelakotz, ta falanjiak gaten zaizkiolakoz gauero eske.Ta eskopetakin… eoten omen tzen ure itxean leioan gibeleko aldian eskope-ta kargatute (Berroeta)

Gezurra erran duzulakoz (Oronoz)

ta re ezitzaion jendea ibiltzen eta jotzen zuen, eta askenean ez zelakotzjendea ibiltzen, sufritzen zuen, eta askenean kuste, oitzen naiz nola bereklarinetekin dantza lotuek ere hasi zen jotzen (J.L., Arizkun)

Karo, ongi pasatzen dutelakotz egiten dute besta (J.L. Arizkun)

apuntatzen bait ditudalako gauza hoiek, eta artza lenago kandelero eune-kin ateratzen zela bere gordelekutik (J.L. Arizkun)

Utrongoak in zuten berek berena zelakoz, baino Bozatekoa in zuten boza-tarrek eta hemen ere norbaitek (P.Z. Arizkun)

Santa Anara gaten zen, Santa Anaren egunian zelakoz, eta elizen entzunbeharrian meza (P.Z. Arizkun)

Goiti zaite eta zoazi Ninibe ciudade aundira, eta an predika zazu: igandelakotz aren malizia nere aitzinera (Etxenike, Jonasen Profezia, 19.or.)

Ar nazazue, eta bota nazazue itsasora, eta itsasoa eztituko zaitzue: ongidakidalakotz nere gatik ´torri dela zuen gañera tormenta aundi hau(Etxenike, Jonasen Profezia, 20.or.)

damu zaizte, urbildua delakotz zeruetako erreinua (Etxenike, SanMateoren Ebanjelioa, 23.or.)

Laudatzen zaitut, Aita, zeruko ta lurreko Yauna, gauz ´ok, gorde zintue-lakotz yakintsunei eta entendituei (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa,52.or.)

Josetxo maite dute Zelaiondokoek, langilea eta humilla delakotz (Izeta,Nigarrez sortu nintzan, 44.or.)

Etxean tristezia nausitu da, hain maite duten Ramon urkamendira joa-nik hiltzeko arrixkuan dagolakotz (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 65.or.)

• Eta bertze hauek bait- menderagailuarekin eginak:

nik aizpekin iten bainuen lo… (Irurita)

ta atsaldeko idortzen baiziren ya atsaldian bat edo bide iten tzintuenberriz (Arizkun)

zilua zuen are(k) beiti ta lurre baitzen dena (Amaiur)

… errien ber… ez baitzen urik (Aniz)


192


Ure bete ta libre, ure betetzekin libre, aski. Baño, ure ezpaitzen betetzenbela! gastatzen baizen! (Aniz)

Gero, ordun erlik izaten baiziren nunai, ta erliai ezti(y)e kendu (Oronoz)Idurrian baitzaude piske bustiko zara baño etzara urian sartu biar!

(Irurita)… sekuao ta obiao, bertzena freskuan audo gastatuko baizen… (Ziga)Ta brusak ere bai baziren lenago, gizonak… beztitzeko aunitzek ibize zizu-

zen blu… blusa batzuk beltzak… eztakit kusi ttuzuen… (Oronoz)egur ure izaten baizen bakarrik (Oronoz)ek bazuzten orratzak baño nik ezpainaben eskatu nai… ete ezpaizataten

main ere, igual (Irurita)orduen ezpaitzen urte (g)uzie tomateik, bakarrik sasoña zelaik… (Erratzu)ozteko ta… ezpaiginuen fite-fite iten… lanak…(…) tripa(k) garbitu

(Elizondo)Denek baitituzte ezpatak, eta soil trebeak gerrarako (Etxenike, Kantuen

kantua, 114.or.)denak hume bibiroekin, eta ardiputik ez baita eken artean (Etxenike,

Kantuen kantua, 114.or.)ez baitzuten burutzen ahalko (Izeta, Baztango kontuak, 165. or.)bihotzak yausi bat egin dio baina mutilla ernea baita (Izeta, Nigarrez

sortu nintzan, 69.or.)Ardi bordan sartu zenean eta ez baitzuen beste iges-biderik (Izeta,

Nigarrez sortu nintzan, 69.or.)eta berak baitzakien igande arratsetan egiten zutela mugako ibilaldia eta

baitzakien ere Iturberoko errekatik barna egiten zutela (Izeta, Nigarrez sortunintzan, 71.or.)

• Batzuetan nola... bait- erakoak ibiltzen ditugu, nahiz beharbada litera-rioagoa den molde hau:

Eta Joseph aren senarrak, nola yustua baitzen, eta ez baitzuen ura des-hóratu nai, secretuki nai izan zuen utzi (Etxenike, S. Mateoren Ebanjelioa)

Bada, nola Jesusek ikusten baitzuen yende aunitz bere inguruan, mana-tu zuen pasatzea urez bertze aldera (Etxenike, S. Mateoren Ebanjelioa)

Eta nola akusatua baitzen sacerdotén printzipéz, eta zagarrez, etzuendeusere erresponditu (Etxenike, S. Mateoren Ebanjelioa)

Etxenikeren adibide hau interesgarria da, bi kausazko baititu:


193

5. SINTAXIA

lenbiziko obra ona gibelat utzi ´izulakotz oraikoaïkin: zeren ez ´tutzunbilatu gazteak, naiz pobre naiz aberatsak (Etxenike, Ruthen liburua)

• Adizki jokatugabeekin ere egiten ahal ditugu kausazko perpausak:ezpaizen labadorik eta yaus ere… goaten giñen lasterrago [ittegatik] ugal-

dera (Oronoz) ta, ni geo orduen, yokatzeagatik bizian… izen bazen [...] damastako yoko

(b)at bezala, (Erratzu)Guk kusten gintuen pasaietan zazilai(k) (…) nazionalista izeteagatik, iten

tzuten oi… oi arpatzen tzuzten neska guzi oiek, ilia krak dena moztu(Amaiur)

Izendatutako lau bertsolariak ari izanak dira16 (Izeta, Baztango kontuak,217)

• Badira perpaus batzuk non zaila baita erratea zer klasetakoak diren,izan baitaitezke kausazkoak, nola baldintzakoak edo moduzkoak ere (jakinbehar zein den hiztunak ematen dien erranahia). Zernahi gisaz, ez ditugusobera bildu. Hara hemen adibide batzuk:

elizekoak artuz kero “Ya gaizki de” eta gan biar bixitara (Ziga)Itzik ez yakinki erdaraz ta or erdaraz ikesi bar… (Gartzain)Yingoicoaïn baitan fiatu cen libra dezala orai, maite balin badu: erran

zuenez geroz: Yincoaïn Semea naiz (Etxenike, San Mateoren Ebanjelioa)Ni naiz muralla: eta nere bularrac dorre bezala, baquea contseguitzen

duena bezala aren aitzinean ´ina izan naizenez gueroztic (Etxenike, Kantuenkantua. Beharbada denborazko bezala sailkatu beharko litzateke hau)

Gainera zu nere yendakie zaren ezkero ez dute batere trabarik paratuko(Izeta, Nigarrez sortu nintzan)

Itzik ez yakinki erdaraz ta or erdaraz ikesi bar… (Gartzain)pena aundie dugu saltzia (Arizkun = ‘saltzeagatik’. Forma aldetik ez da

kausazkoa, baina erranahiari behatuz iduri du baietz)

5.4.9. Kontzesio perpausak• Gure inguruko munduari buruz dakizkigun gauzak direla eta, gure

bizitza presuposizioz betea da: badakigu zerbaitz gertatuz gero, edo halakoegoera jakin batean egonik, horrek baduela ondorio ‘natural’ bat, eta ez

16 Holakoak (-tako), gure ustez, ez dira batere arruntak Baztanen.


194


bertzea: norbait eri baldin bada, sukarrarekin, pentsatzen dugu arrunteanoheatzean geldituko dela, eta ez dela elurretan ibiltzera joanen. Edo, kon-trakoa, arras ongi eta indartsu sentitzen baldin bazara, nekez joanen zaramedikura zer gertatzen zaizun galde egitera. Hori eriek bakarrik egiten bai-tute. Hori da aurresuposizioa: A gertatzen baldin bada, arruntena da B ger-tatzea, eta nekez gertatzea C.

• Kontzesio perpausak sortzen dira, hain zuzen ere, erlazio hori itzultzendenean: batek B espero izatea gertatuko dela halako egoera batean, eta Bgertatu beharrean C gertatzea:

nahiz eta eri egon, lanera joan da

Pentsatzekoa zen hor eri egonik medikura-edo joanen zela, baina horigertatu beharrean, ezustean lanera joan da. Horiek dira kontzesio perpau-sak. Baztanen gehien aditzen direnak nahiz, nahiz -(e)n, ba- ere, eta -ta ereegituren gainean eraikitakoak dira:

Nahiz-en gainean eraikiak:

Ure ere bai, beti, beti, naiz ez ain fuerte, e! (Almandoz)

Naiz azienda, beiak eta andik ibili, itxe batek sarrera saetxetik yendin-dako izen, etxe baten nortasuna demostratu bear omen tzen gorapetik atraz(Aniz)

maxterrak bere eskudo ortan bere… naiz bere etxan izen, etzuen txikitzenal urte bat baño geio tapatue (Aniz)

Ta, bueno, ni(k) segidoan oiana bainuen, ezker, naiz elur aundie ai, lausaltoz pastu nuen (Gartzain)

Naiz igandea izan, Claudet yauna beti bezala xuxen xuxen goan zen bereofizinara (Izeta, Dirua galgarri, 55.or.)

Afal ondoan irri solas batzuk ere egin zituzten, beti bazuten yostatzekogogoa senar-emazte ok, naiz biek ere adinean sartuek izanik17 (Izeta, Diruagalgarri, 26.or.)

...sorginen sendagaiekin piztuarazten zuten kolpatua nahiz arras zauri-tua egonta ere (Izeta, Baztango kontuak,109.or.)

Egurra etxeratzen, gaztain biltzen eta nagusiaren etxea ongi hornitzen,nahiz eta langileen etxolak hutsik egoten badira ere. (Izeta, Baztango kon-tuak,104.or.)

17 Bitxia egiten zaigu, baina egia da batzuetan Izetak aski egitura bitxiak sartzen dituela bere libu-ruetan. Guk ez dugu ezagutzen hau: nahiz...-ik.


195

5. SINTAXIA

...atseden harturik oñazeak gan zaizkiola nahiz eta ondorio pixka batbadaukala (Izeta, Baztango kontuak,147.or.)

Apirilaren erditsuan eta udaberriaren edertasuna nabari da nahiz etaaunitz aldiz euria ere bortizki aritzen duela (Izeta, Baztango kontuak,171.or.)18

Zu aitzindari izanagatik, nor da gaurko lan onen buru eta nork dakizki,nik bezain ongi, etxe orren zokoak? (Izeta, Nigarrez sortu nintzan.Testuingurutik ikusten da kausazkoa dela: ‘aitzindaria zarelako’)

Nahiz + -(e)n egitura:Bai, portugesak gan tziren auniz emendik bañan ya oi… oi gauz’ bat nik…

ni arpatzen nuen… oi… naiz esplotatzen zuzten ta geo zernai kentzen tzen(Gartzain)

Etxenikek dabilen bertze egitura bat, literarioagoa:eta naiz gau untan kontzebitu al beneza, ta erdi semeak (Etxenike, Ruthen

liburua, 124.or.)Ba- ere egitura eta perpaus jokatugabeak:Erregiñe iltzen bada re, bertziak erleak denak lanik eztutela iten ere bai

aitu izen dut… (Berroeta)ezpaitituzte aisa arrapatukolau milloi oiek, lapurrak saretan erortzen

badira ere ... (Izeta, Dirua galgarri)arek yakinki etzela sorgiñik (= ‘nahiz eta jakin ez zela sorginik’) (Aniz)

-ta ere egitura:Dudik gabe, aldiero. Merke [ind.] izenta re (Aniz)Ta geo ola, bazen nekazariek… o maxter izanta re igual inder pollitekuak,

ek segundakuak (Aniz)Sorginek beti gaten ziren elizen sartuta re (Aniz)Eztu saldiko! Igual du nai zun guzie agindu ta re… (Erratzu)Beharrik egunero ez duten leher egiteko lanik, baina izanta ere gizon

aidurrak neke horiek aisa ditu yasaiten (Izeta, Nigarrez sortu nintzan)

5.4.10. Moduzko perpausak• Moduzko perpausek ekintza nola burutzen den adierazten dute. Egia

erran behar baldin badugu, zalantza handiak izaten dira gramatiketan hola-

18 nahiz eta...-la bezalakoak ez dira batere arruntak.


196


ko perpausekin, aipatzen den ‘modu’, hori beti baitago bertze zerbaitekinlotua: konparazioa, kausa, denbora, baldintza... Hortaz, gramatika batzue-tan ez dira moduzkoak kontuan hartzen, eta perpaus hauek bertze multzo-etan sartzen dira. Guk, hala ere, lekutxo bat egin diegu hemen, uste baitu-gu zaila dela bertzenaz bertze nonbait kokatzea perpaus batzuk. Zernahigisaz, diogun bezala, batzuetan ez da erraza izanen mugak non diren zuzenbereiztea.

• Moduzko perpausetan -(e)la menderagailua ageri da batzuetan,batez ere perpaus hauek bigarren predikatu gisa ageri direnean.Zenbaitetan -larik ere:

or dago Elorgako tratorea asotsa dariola (Arizkun)Guk behiek gintuelaik, esnea saltzen ginuen (Arizkun19)

Hor, mendeko perpausak (asotsa dariola) zerbait predikatzen du perpausnagusian ageri den sintagma batez (Elorgako tratorea), eta horregatik diogubigarren mailako predikatua dela. Azken batean, egitura aldetik, ez dasobera urrun bertze honetatik:

herriak Juan hautatu du alkate

Hor ere zerbait predikatzen dugu (‘alkatea’, hain zuzen) perpauseko bertzesintagma batez (‘Juan’, kasu honetan).

• Moduzko perpaus arruntenak antzera, arabera, gisan, gisara, moduan,modura, moldean, moldera, bezala, legez bezalako hitzak baliatuz egitendira euskaraz. Baina Baztanen horietako guti harrapatuko dugu. Egia dabatzuetan, perpaus nagusiaren sintagma gisa, holakoak aise aditzen ahaldirela:

bere antzera, borrokarien antzera, zure gisa, kate gisa, bertze gisa, arra-toñain gisa, itses gise (ahozko hizkeran)

fediain arabera, obren arabera, capacidadaian arabera... (Etxenike)

Baina hemen ez gara sintagmaz ari, baizik mendeko perpausez. Hauekaditz bat ere eskatzen dute, bere menderagailuarekin. Ditugun grabazio etatestuetan holako guti bildu ditugu, mendeko perpaus gisa erran nahi dugu,eta denak bezala-rekin eraikiak (ez dugu bertzeetatik bat bakarrik erebildu).

Hona hemen adibideak:

19 Eskuz bildua. Testuinguruari dagokionez ez da dudarik moduzkoa dela, nahiz itxuraz denbo-razkoen artean sartu beharko genukeen. Baina holako moduzkoak badira Baztanen.


197

5. SINTAXIA

zeren zuk, Yauna, ´in duzu, nai izan duzun bezala (Etxenike, Jonasenprofezia, 20.or.)

´in zuen Yaunaïn aingiruak manatu zion bezala (Etxenike, San MateorenEbanjelioa, 26.or.)

zuen aita zeruetan dena perfektoa den bezala (Etxenike, San MateorenEbanjelioa, 36.or.)

guk zor gaituztenei barkatzen dieztegun bezala (Etxenike, San MateorenEbanjelioa, 37.or.)

orai aurrek aitzen dire dantzan bakarrik ... pena den bezala (Arizkun)noizbait ere gertatu zaikun bezala denei (Arizkun)pues bizie atratzen dugu ahal dugun bezala (Arizkun)erran xahar hunek dion bezala (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 23.or.)Guk eztugu dena, bear den bezala aitortu (Izeta, Dirua galgarri, 40.or.)

Bait ere ibiltzen ahal da moduzko perpausak (moduzkoak-edo, beharba-da kausazkoak) osatzeko:

[ezpaizen labadorik eta yaus ere…] goaten giñen lasterrago ittegatik ugal-dera (Oronoz)

• Batzuetan, beti bezala, zail da mugak non dauden erabakitzea. Ondokohauek badirudi moduzkoak direla, baina berdin izan daitezke azalpenekokausazkoak ere:

Kontrabandoko denbora [...] gañea nola egon tzen neguen ola, denboratxarra o elurra eztakit nola, ta otza (Oronoz)

...ta atsaldeko idortzen baiziren ya atsaldian bat edo bide iten tzintuenberriz, berriz in… yosi beren ponpollekin (Arizkun)

Esaldi hori hola eman daiteke bertze itzuli batekin:kontrabando denbora gañera negue ola egon zenez, denbora txarra...

Badira sasimoduzko bertze esaldi batzuk ere literaturan aurkitu ditugu-nak (Etxenikek aunitz ditu holakoak):

Eta ´torri zen Yaunaïn itza Amatiïn seme Jonasi, ziolaïk: (Etxenike,Jonasen profezia, 19.or.)

• Aditza jokatugabea denean, bertze molde hauek ibiltzen dira:Patata ttalla bali’meda… orduen bat… osoa… eo patata aundie balinbe

da… orduen bide, bietako, erditi(k) moztute (…) begie(k) biar tu… bai, biarzaio kasu in ya begie nondik eldu zaion (Irurita)


198


eta berak erran bezala eta emanikako hitza ongi beterik, hantxe agertuzen Josetxoren bila (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 23.or.)

E(z), lotute ez, lotute iñertzen zaizkioten segiden (Almandoz)Ta, baño, gañea uzte izu pixket idatze batekin edo pixket tapatute beti...

urrun... urrungo... urruneko biste kenduz (Arraioz)Aur bataiatu gabe ziren Linbora… Linbora. (…) Ta gura… guratsuak zaoz-

tela kondenatuik (Aniz)egon zen tabakoa utzik (utzirik) baina berriz ere asi omen da (Arizkun)baño gobernuek patu omen tzuen pozoña… eta kasi-kasik [...] elimina-

tuik ibili ziren… (Amaiur)ta artu zuen ta “Koño”, eta zen oi, ta bizirik zagon! (Elizondo)Berak beren artian esposatzen tziren, etzu… ez duten adatzeko moduik

(Erratzu)Bueno, oi paatzeko maneran egoten tzen, e! (Gartzain)bali’mezen ta kanpoan konfesatue, etan beren zinteikin gan ta apezak

yakinki, orduen gaten tzuen arek alke gorrie, arei etzion komekatzera(e)maten… ari gero… (Amaiur)

Torpe, gizona izeki ta ez yakinki, ari(e) iten ta… ola… (Lekaroz)Arek yakinki etzela sorgiñik… ta bertzeak, sorgiñek ziela… (= ‘bazekien,

bada, ez zela sorginik’) (Aniz)ta ez yakinki zer man (= 'ez zekiela zer eman') (Ziga)

Eta, bertze batzuetan, zalantzak esaldia sailkatzeko orduan, ondokohauekin, konparazione, gertatzen den bezala:

kontent nere bizia salbatu dudalarik (Izeta, Nigarrez sortu nintzan, 70.or.) … orai ya, nola denek jubilazionea ta baituzte, ya eztire… (Berroeta)ganen naiz bai, ganen naizenez, Jinkoak nai badu (Arizkun)izenik ez yakitekin ezin in daus (Almandoz)ze korajia bear tzuten konfesatzeko… yakinki il bar tzutela ta… ta antxe

bendatu begiek… eta paeta kontra… (Lekaroz)

Azken erramolde hori, konparazione, aski ibilia da hizkera arruntean, etagure ustez moduzko perpausen kutsua du. Hau da erran nahi duena: ‘joa-nen naiz bai, jakina joanen naizela’.


6. KAPITULUA

TESTU BILDUMA(ESKRIBITUAK ETA AHOZKOAK)


201

6. KAPITULUATESTU BILDUMA (ESKRIBITUAK ETA AHOZKOAK)

6.0. SarreraOrain arte erran dugun guziaren argitzeko, testu batzuk aukeratu ditu-

gu hemen, mota bateko eta bertzeko testuak, Baztango mintzairaren ispi-lu izan daitezkeenak. Egia erran, behin baino gehiagotan argitaratu izandira testuak han-hemenka, Baztango mintzoan eskribituak, edo baztanda-rrek idatziak direla aipatuz. Aunitzetan, hala ere, hori ez da hola, gero, tes-tuak aztertzen dituzunean berehala ohartzen baitzara testu horiek ez dau-dela hango mintzoan. Hemen berean ikusiko ditugu horietako batzuk.Konparazione, gogora datorkigu, Baztango idazleak aipatzen direnetan,Laphitz-en izena agertzen dela beti tartean. Testu ederrak idatzi zituenautore honek: ez dugu zalantzarik aski gomendagarriak direla, ez bakarrikhizkeraren egokitasunagatik, baizik narrazioari ere indarra emateko duenaparteko abileziagatik. Laphitz arizkundarra zen, Baztangoa hortaz, bainaez zuen baztaneraz idatzi. Gustatuko litzaiguke, bai, Baztango mintzoaibili balu bere lanetan, baina ez zuen eredu hau aukeratu, eta nahiago izanzuen bertze bat, Baztangoa bezain ederra, hori bai, ibili.

Zuzenean baztanera idazten saiatu direnen artean ere, badira aipatzekokontuak. Jakina: hizkera batek tradizio idatzirik ez duelarik, eta hau dabaztaneraren kasua, ikaragarri zaila da tradizio hori deusetik sortzea, etaidazleek joera izanen dute, puntu beretik abiaturik ere, bide desberdinakaukeratzeko gero. Ez da zalantzarik, konparazione, Etxenikek berak,Bonaparteren agindua segituz, ahalegin handiak egin zituela hango hizke-ra, ‘entzuten zuen moduan’, hala eskatzen baitzitzaion, ibiltzeko. Orduan,


202


hola eskribitzen zuen: Eta errespuesta izanic ametsetan ez Herodesen ganaitzultzeco, bertze bide batetic itzuli ciren beren tierrara. Ec goan ondoan,or Josephi aguertzen zayo ametsetan Yaunaïn ainguiru bat, erten diolaïc:Yeiqui zaite eta ar citzu aurra ta bere ama, eta igues ‘izu Egyptora, etazaude an nic erran artañocoan, ceren guertatuco da, Herodesec bilatucoduela aurra, ilazteco (San Mateoren Ebangelioa) Eta horrek, jakina, badu,ortografia goiti-beheiti, Baztango mintzoaren itxura eta usaina. Bainatestu hori eta Mariano Izeta batena, konparazione, parean paratzen badi-tugu, berehala ohartuko gara badirela desberdintasunak. Konparazione,Etxenikeren garaiko baztandar euskaldun peto bati ez zitzaion burutikpasatuko erdarazko ‘tierra’ horri ‘tierra’ deitzea, edo erantzunari ‘erres-puesta’. Lehenbiziko kasuan ‘lurra’ ibiliko zuen (Etxenikek nahi ez zuena,‘tierra’ hau bertze ‘tierra’ klase bat baita) eta bigarrenean itzuli bat eginenzuen ‘errespuesta’ ez ibiltzeko (Etxenikek egin ezin zuena, testuari lotzenbaitzitzaion). Zergatik gertatzen da hau?

Hizkuntza idatzia eta mintzatua ez baitira berdinak. Hau, aski gauzaargia izanik ere, batzuek ez dute kontuan izaten eta uste izaten dute eus-kalki batean idaztea, euskalki horretako hiztunak mintzo diren modua imi-tatuz idaztea dela, konturatu gabe, ordea, hiztunen artean eta herrien arte-an desberdintasun eta modu diferente aunitz dagoela eta, maizkara, hiztunbera ere mintzo dela hizkera aldatuz, noiz, norekin eta nola dagoen (askida ikustea lehen paratu ditugun deklinabideko edo aditzeko aldaera guz-tiak). Idaztea, zerbait txukun idaztea, beti aukerak egitea da: nola idatzikodut, galdegin beharko dio baztandar batek bere buruari, etxera, etxiat,etxerat, itxera..., horiek guziak aditzen ahal badira Baztanen. Gainera,idazten ausartzen direnak, badute nolabaiteko ohitura irakurtzeko ere, eta,hain segur, bertze euskalki batzuetako testuak irakurri dituzte lehenik, etahorren eraginez beren mintzoa ‘kutsatua’ dute, holako testuinguru batean‘kutsatu’ hitza ibiltzea zilegi bada, egokiago bailitzateke erratea ‘aberastua’dutela. Eta, nolanahi ere, idazten hasten dena beti saiatzen da etxeko eus-kara ‘hobetzen’, berak egunero ibiliko lukeena pixka bat jantziago paratzen,hizkera ‘apaintzen’, Mariano Izetak berak ibiltzen duen hitza aipatzeko.Eta hau da hemengo testuetan ere gertatu dena.

Ezin erran, horregatik, hemengo testu hauek oso-osoan hango mintzo-an, eta hango mintzo hutsean, daudela eskribituak. Erran dezakegun gauzabakarra da hango mintzoaren ñabardura aunitz biltzen dituztela, bertzerik


203

6. TESTU BILDUMA (ESKRIBITUAK ETA AHOZKOAK)

ez, eta ñabardura horiek direla-eta, nonbaiteko euskalkiarekin lotzekotan,hango mintzoa dutela erreferentzia hurbilena, eta, horregatik, mintzoharekin lotzen ditugula. Baina, aldi berean, hango mintzokotzat identifi-katurik ere, desberdintasunak harrapatzen baldin baditugu hiztunen arte-an, nola ez hiztun horiek erran nahi dutena paper batean jarri nahi baldinbadute, orduan bai agertuko zaizkigula desberdintasunak, normala denez,ez baita, erran dugun gisan, euskalki batean modu garden eta anbiguate-tarik gabe idazteko modurik. Eta, hau diogula, barkatuko digu irakurleakhemen ‘euskalki’ hitza ibiltzea, berez mintzoa, mintzo xume eta polita,hori bai, den zerbait izendatzeko.

Testu hauetan ortografia batu dugu, neurri batean bederen, eta ez dugubere horretan errespetatu jatorrizko iturri idatzia (iturria idatzia denean,jakina), hemen azpimarratu nahi duguna, hain zuzen ere, mintzairaren‘xarma’ hori baita, ez hainbertze axaleko ortografia kontuena. Ortografiakontuetan ez dugu ‘y’ ibiliko, eta horren ordez ‘j’ paratu dugu, arruntean, etasalbuespen txiki batzuk kendurik, ‘y’ bezala ahoskatzen duguna mintzatze-ko orduan. Euskalkiaren ñabardurak, edo euskalki horretakoak, gure ustezez direnak, oin-oharretan bildu ditugu, eta, ahal dela, oharrak behin baka-rrik paratu ditugu, lehenbiziko testuan eta lehenbiziko aldiz ageri direne-an. Testu bakoitzaren erreferentzia oin-oharrean paratu dugu.

Testuak ez ditugu multzo berean eman: lehenbiziko sailean bildu ditu-gu baztandarrei bildu dizkiegun testu batzuk, betiere Baztango mintzoaerrespetatzen saiatu izan badira. Emandako arrazoiak direla eta, badakiguhori ezin dela ehuneko ehunean bete. Bertze sail batean bildu ditugu baz-tandar batzuengandik hartutako testuak, baina multzo berezi batean para-tu ditugu, ibiltzen duten eredua hango mintzotik aunitz urruntzen delauste izan badugu. Bai kasu batean eta bai bertzean, ohar aunitz egin ditu-gu, argibideak eskaini nahian.

6.1. Baztango mintzoan idatzitako testuakSail honetan bildu ditugun testuak baztandarrek idatziak dira, edo baz-

tandarrek erranak eta gero paperera transkribatuak. Hango euskalkiarenerakusgarritzat hartzen ahal dira.


204


Lehenbiziko testua1: Axular, ala2 Jaun Benat3?

Y. Deabruein4 eskolan

Jaun Benat, Arruit eta Axular ziren iru apezgai edo estudiante5, buruz azkar, izpirituzabilak. Ikasi zituzten6 mundu untako7 eskola guziek eta gelditu ziren ikasteko gutiziaaundiarekin. Iruetan yakintsun eta abilena zute Jaun Benat, eta unek erran zaben:

- Emen ez duk geiago ikastekoik. Nahi duze gan gaitzin8 deabruein eskolak ikastera?

Eta erran zioten baietz. Abiatu ziren, au aitzinean9 eta bertze biak ondotik, Sarakolezera. Andik sartu ta allahatu10 ziren Infernura. Debru11 beltz itsusi bat zagon ate-zaineta galdin12 zaben zer nai zuten. Erran zioten ango eskolak ikasi nai zituztela. Deituzuen debru nausie, eta unekin intzuten tratue iruetaik baten aldera13 erakutsiko ziozte-la. Asi ziren ikasi ta ikasi, eta ttipituxe zituztelaik, Arruit eta Axular tristatu14 ziren.Galdin zaben Jaun Benatek zer zuten ala egoteko, eta erran zioten nola15 zuten tratuaine iruetaik bat gelditzeko erakuste aldera16:

1 Jorge de Riezu, (Jose Maritorenak A. Donostiari esana 1936ko martxoan), Lekaroz (Baztan),Príncipe de Viana, 1967-10-04.

2 Harrigarria da hemen ‘ala’ ibiltzea, hori ez baita Baztangoa, baztandar gehienena segurik ez da.Hor, arruntean, ‘edo’ ibiliko genuke, guretzat arrotza baita ‘ala’.

3 ‘Jaun Benat’ dio idazleak, edo ikasia baitu, edo bertze nonbaitetik hartu baitu: iduri du ‘Benatjauna’ arruntago dela Baztanen.

4 Deklinabidea aztertzean ikusi dugun gisan, hau da Baztango genitibo amaiera tipikoa: ez‘-aren’, baizik ‘-ain’, edo, kasu honetan gertatu den bezala, horren aldaera bat.

5 Narrazio modu hau (SVO) jatorra eta aski ibilia da Baztanen: Altubez geroztik sortu ditugunteoria guztien arabera, gure burua ‘zuzenduko’ genuke aditza azkenera eramanez. Ez da bate-re beharrezko, eta erranahia aski neutroa da.

6 Aldaera kultua (‘zituzten’) aukeratu du idazleak, ‘zuzten’ arruntagoa baldin bada ere (ik. 4.kapitulua).

7 Hemen ere, gure ustez, aldaera kultua aukeratu du, erran, baztandar gehienek ‘unteko’ erranenbailukete. Arrazoi beragatik ibili du ‘deabruein’ eta ez ‘deabruain’, fonologia aztertu dugune-an azaldu dugun gisan.

8 Bi lerrotan bi adizki aski ibiliak Baztanen: ‘zaben’ eta ‘gaitzin’ (‘gan gaitzin’ = ‘joan gaite-zen’).

9 ‘aitzinean’ da gure artekoa, ez ‘aurrean’.10 Hizkeran ‘allaatu’ eta ‘alleatu’ aditzen ahal dira. Aski gutitan egiten direnez bokal luzeak,

baina bai kasu honetan, idazleak ‘h’ hori sartu nahi izan du, bokala luzeagoa dela markatzeko.11 Ohart gaitezen ‘debru’ eta ‘deabru’, bi aldaerak ibiltzen dituela hiztunak.12 ‘galdin’ = ‘galdegin’ formaren laburdura, arrunta Baztanen.13 ‘aldera’ hau aski ibilia da ‘truke’-ren ordez, baina gure ustez geroxeago ageri den ‘-te aldera’

hori aise gehiago ibiltzen dugu.14 ‘tristetu’ arruntago, Baztanen.15 Egitura ‘erromaniko’ hau arras arrunta da hiztunen artean.16 Hau da erraten genuena: zerbaiten truke errateko modu arrunta.


205


- I eskapatiko17 aiz andik edo emendik, eta gutaik batek18 bearkoyegu19 gelditu. Oiduk gure tristure.

Eta erran zaben (Jaun Benatek):

- Ez beldurtu; nik manien itze20, eta nik betekoyet21. Ni geldituko nauk.

Pixka bat arindu ziren, naiz etzuten arras sinetsi. Ikasi zituzten debruein eskolak, etaunek erran zaben:

- Ikasi tuze denak guk dazkigunek22; eta orai zein gelditu beaize23?

Eta Jaun Benatek erran zion, bere itzela erakusiz24:

- Kontu yok25 orri.

Abiatu ziren Arruit eta Axular aitzinean eta Jaun Benat ondotik. Unek erraten zaben“agudo, agudo26”, zeren ikusten zuen27 debrue bere itzela atzaparretan itzulike zabile-la. Eta idurituik arinxkoa zela, tiratu zaben (debruek) ezpata-ukaldie. Jaun Benat baitzo-an gibeletik, lezetik atratzean, kendu zion (debruek) zapata-zurrume28 edo takoña; etaandik aitzine29 ibili zen (Jaun Benat) itzelik gabe eta zapata-takoñik gabe. Munduanarpatzen30 zituen zapata-lleik31 oberenei manazten zition takoñak; bañan lenbizikogauean gaten32 zion debruek, eta beti ibili bear izentzuen itzelik eta zapata-zurrumik

17 Hola egiten da batzuetan etorkizuna adierazteko: ‘-tiko’, edo ‘-tuko’. Biak ibiltzen dira. Askiibilia da ‘-t(z)eko’ ere: gateko gara, erosteko dugu,..., baina, gure ustez, hori berez ‘-t(z)eko-tan’ da. Leku batzuetako hiztunek (Amaiurko eta Arizkungo hiztun batzuek bederen) ‘-teko’ere ibiltzen dute, ‘-tiko’ edo ‘-tuko’ren ordez, balio berarekin.

18 ‘gutaik batek’ (‘gutarik batek’) hango mintzoaren bertze ezaugarri garbi bat, ‘gutako batek’baino aise maizago aditzen ahal dena.

19 ‘beharko diagu’ (bertze azalpenik ematen ez badugu, errateko modu hauek arras arruntak dire-la erran nahi dugu.

20 ‘nik eman nian hitza’21 ‘beteko diat’.22 ‘dakizkigunak’.23 ‘behar duzue’.24 Badirudi hemen okerren bat dagoela: ibiliena, duda gabe, ‘erakutsiz’ da.25 ‘kontu egiok horri’.26 Arruntagoa da ‘audo’, baina ‘agudo’ ere aditzen da27 Bertze egitura ‘erromaniko’ arrunta gure hizkeran. Maiz ibiltzen da, aditzean inolako mende-

ragailurik ez duela.28 ‘zurruma’ hitza Baztangoa da, baina guk ez dugu zapata-takoia adierazteko ibiltzen, baizik

zangoaren orpoa adierazteko.29 ‘handik aurrera’. Baztanen gehiago ‘handik aitzine’ edo ‘handik aitzinet’.30 Baztanen ez da ‘aurkitu’ ibiltzen, baizik ‘harrapatu’.31 ‘zapata egilerik’32 ‘joaten’ (hemen ‘eramaten’ aditzaren erranahia).


206


gabe. Arruit eta Axularri baño errabie geiago zion debruek uni, zeren tzen abilena33;bañan ezin deus in unen kontra, debruein eskolak eta mundukoak zazkielakotz34.

Egun batez igorri zioten ifernutik paxa35 edo gerrauntzeko bat gorri-sedazkoa. Iyan36

tzen mandoain gañera, artu zuen mutila37 eta gantzen Sarako leze ondora, –an bazengaztain-ondo aundi bat. Erran zion mutilei:

- Ingura zak gaztain hoi paxa unekin eta leku adi fite38 ortik.

Inguratu zuen bezain laster, han doaye gaztaña adarrez aitzina lezetik barnera. EtaJan Benat soseguz etxera.

*

Oharra: lehenbiziko testu honek ezin hobeki biltzen du hango hizkera,nahiz laburra denez, bertze ñabardura aunitz kanpoan gelditzen diren.

***

Bigarren testua39: Sorgiña40 eta gizona

Etxe batian bizi ziren famili41 bat, eta bertze etxean gizon bat bakarrik.

Familiai ai zirelarik afaltzen gustora, sorgiñ bat tximinin gañetik42 asi zen erratenauxe43:

- Eroriko te nauk, edo ez ote nauk44?

33 ohartu berriz ere hitzen hurrenkeraz.34 ‘zekizkielakotz’.35 ‘faxa’: ez bulegoetan egoten dena, baizik gerrian jartzen dena.36 Hau pixka bat arrotza egiten zaigu: ‘igen’ da gehien ibiltzen duguna.37 ‘morroia’ da kasu honetan. Hau da han ibiltzen dugun hitza.38 ‘laster’ baino aise gehiago ibiltzen dena.39 Felisa Miren Iribarren Etxeberria (hamairu urte, Baztango Erratzuko eskola). Iruñea: Príncipe

de Viana, 1973ko apirila.40 Erratzukoa dela dio testu honek. Baina han ez da sorgiña erraten. Hasteko, palatalizazioa, testuin-

guru honetan, Oronoz, Arraioz eta Basaburu aldera egiten da, baina ez Erratzun. Bertzetik, hola-koetan bokal asimilazioak ‘e’ eskatzen du akabailan. Erratzun ‘sorgine’ erraten da. Hau gertatu dahiztunak bertze nonbaitetik buruz ikasi duelako istorio hau, edo euskara landuago bat (sorgiñaerratea sorgine erratea baino euskara landuagotako hartzen ahal baldin bada) ibili nahi duelako.

41 Baztango mintzoak lapurteraren antz handia badu ere, aski arrunta da hitzaren akabailako ‘a’horiek ez ematea, hemen bezala.

42 Palatalizazio arrunta Baztanen.43 Ohart gaietezen berriz ere perpauseko hitzen hurrenkera honetan. Arras naturala da hori, nahiz

ez dien kasu gehiegi egiten Altuberen legeei.44 Galdera honetan, eta gero heldu direnetan ere, alokutiboa ibiltzen du hiztunak. Lapurdi aldera

zuhurrago jokatzen dute, eta ez dute alokutiborik galderetan. Baztanen, ordea, nahiko arrunta da.


207


Eta familia izitu zen.

Eta bieramun atsean, berriz sorgiña asi zen erraten45 atzoko solasak:

- Eroriko te nauk, edo ez ote nauk?Eta familia berriz izituik geldituzen.

Erran zioten gizonari ia egoin zen etxe ortan46, egoten bazen eman47 ziotela bildotxbat. Gizon ure trankil baitzen, erran zuen:

- Bai, bai, geldituko naiz emen48.Gizon arrek49 artu zuen “portxakaso” makil aundi bat eskuen50.

Gero sorgiña asi zen lengo solasak erraten:

Eroriko te nauk, edo ez ote nauk?

Eta gizon arrek erran zion:

- Nai baduk erori emen duk, bidea, eta ez baduk nai gaie ortik.

Era oi erran zuelarik, sorgiñ arrek tximinitik beiti bota zion zango bat.

Isten baten buruen berriz sorgiñak erran zuen:

- Eroriko ta nauk, edo ez ote nauk?

Gizon arrek erran zion:

- Nai baduk erori emen duk bidea, ezbaduk nai gaie ortik.

Oi erran zuelarik berriz sorgiñ arrek bota zion bertze zengoa eta gizon baten burue.Sorgiña etorri zen gizonarengana eta erran zion:

- Artzak buru oi.

Eta gizon arrek erran zion:

-Nai baduk artzak ik.

Sorgiñak eman zion gizonari auniz51 diru eta gizon ure gelditu zen konten52.Bertze etxean zauden famili ure eman zioten gizonari bildots bat53.

45 Behin eta berriz ‘erraten’ ibiltzen du hiztunak. Elkarrizketetan arruntagoa da ‘erten’ ibiltzea.46 Hitzen ordena, aski arrunta.47 Segur aski ere, gaizki bildua: hemen ‘emain’ (‘emanen’) beharko luke.48 Berriz ere, nahiko urrun hemengo hitz ordena gramatiketan erakusten dutenetik.49 Hau arrotza da. Erratzun ‘harek’ behar du izan.50 Arrunta da mugatu singularra, eta ez mugagabea (‘eskutan’) ibiltzea holakoetan.51 ‘aunitz’ da Baztanen hedatuena (Basaburuan ‘aunditz’). Herskaria denez ondoko kontsonan-

tea, badirudi horregatik egiten dela frikaria.52 ‘konten’ eta ‘kontent’ aditzen dira Baztanen, nahiz lehenbizikoa, beharbada, gehiago.53 Berriz ere hitzen hurrenkera ez kanonikoa hemen. Horretaz gain, ez da arrunta batere ergati-

boa ez ematea. Seguraski ere, hor pausaldi bat falta da: “famili ure... eman zioten...” Eta hauarrunta litzateke.


208


***

Hirugarren testua54: Basurdea eta azeria55

Behin zugaitz baten ondoan zegon basurde bat bere litañak xorroxten eta azeriakerran zion:

- Zertako zorrozten tuzu ez ihiztari56 eta ez niork57 bortxatu gabe.Eta basurdeak erran zion:- Noiz bait bortxatzen banaute ez dut denborik izango58 xorroxteko eta orai egin eta

egongo59 naiz behartu orduko.

***

Laugarren testua60: Mutiko itxue61

Bazen famili aberats bat. Bazuten mutiko bat itxue, beti triste egoten zena. Bere tris-tezia62 zen bere familia etzelakotz kristau ona. Allagatzen bazen pobre bat bere aterata igortzen zuten deus man gabe.

Torri ziren eguerriko bestak eta nazimentua patu63 zuten baño ez zioten kasu gehia-go egin. Mutiko itxue beti egoten zen nazimentuan64 onduan. Bere anaiek erten ziotentortzeko bañan etzen tortzen. Egun batez konturatu ziren mutiko itxuak kusten zuelaJesus Aurra ta erran zioten ia zer ari zen ta berak kontestatu zuen:

- Nik ikusten dut zuek eztuzuena ikusten ahal65. Iduritzen zait Jesus Aurra irriz ai zai-tela. Zuek eztuzue ikusten ahal zertaz etzate kristau onak66

54 Migel Aingeru Iriarte. 7 urte, Arizkungo Eskolakoa, Principe de Viana, (1973ko ekaina).55 Euskara ‘landuagoa’ saiatzen da ibiltzen (Felix atabalari, euskaltzale eta bertsolari zenaren

semea, herrian beti Migel Angel edo Mikel izan dena), ohituago baitzegoen euskara landuagohau aditzen, eta hori egiten du testu osoan zehar, izenburutik hasita. Arruntean, bere barride-ak ‘basurdia ta azerie’ erranen luke.

56 Baztanen, eta bereziki Arizkunen ‘intzileri’ da erraten dena. Amaiurren ‘izileri’ ere aditzen da.57 Jende gutik erraten du, baina ez dira falta (lekukoren bat edo bertze bildu dugu guk ere hiztu-

nen artean). Arruntagoa da ‘inork’, kasu honetan.58 Arrotza: ‘izain’ behar du hor.59 Arrotza: ‘egoin’ behar du hor.60 Pedro Miguel Barrenetxe. 10 urte, Azpilkueta, Principe de Viana, (1973ko iraila).61 Adierazkorra ez bada segurik, gure ustez `itsue´ behar luke izan hor. Beharbada ez da ongi

hartua ere.62 ‘tristezie’ da arruntena.63 Ongi bildua, ‘paratu’ erran nahi du.64 Edo koma falta da (‘nazimentuan, ondoan) eta orduan ere ‘nazimentuen, onduan’ izanen litza-

teke arruntena, edo gaizki bildua da: badirudi ‘nazimentuein ondoan’ behar lukeela.65 Aipatzekoa da ordena hauek, mendeko perpausetik osagaiak bere tokitik ateratzen dutenak,

arruntak direla han.66 Kausazko perpaus hauek aski arruntak Baztanen.


209


Denak ixilik gelditu ziren. Biramunean igandea zen ta famili guztia67 mezara68 ganzen. Mutiko hari iduitu zaion bere etxeko Jesus Aurrak beiretu ta irri egiten69 ziola.

***

Bosgarren testua70: Erratzu. Eskursioneko eguna71

Urtero bezala aurten ere guan72 ginen eskursionean eskolako mutiko eta neskatiko-ak eguna pasatzera. Ikusi ginuen itsasoa, ibill73 ginen auto-txoketan eta bañatu ginen.Gero guan ginen Amarara. Maistruek guan ziren bar batera refresko bat edatera.

Auto-txoketan ibiltzen ai ginen eta mutiko batek min hartu zuen ankan. Erran ziotenmaestrueri74 eta eraman zuten Sokorro etxerat. Medikuek erran zioten geldik75 egonbehar zuela mina sendatzeko. Itzuli ginen etxerat atseko76. Nekatu bai-ginen, lo gusto-ra egin ginuen.

***

Seigarren testua77: Sorgin kontu. Baztan-en gertatue

Akaso baizue aitzia78 non den Koskortzeneko borda. Bada hantxe gertatue omen da.Etxe hartako nausi-etxekoandreak izenak omen zuzten, Pello Bixente eta BernardaMari. Beti bezala illunabarreko79 lanak egitera bildu omen ziren etxera eta Pello Bixentehasi omen zen bei lanetan eta Bernarda Mari zerriek bazkatzen. Beñarda Marik berelanak in zituelaik gan omen zen sukaldera afari pixket itera. Hala sukaldeko atetiksartzean berean, kedar puske bat etorri omen zen zemenetik80 eta bere baiten in omenzuen:

67 Ez da naturala: han ‘guzie’ behar du duda gabe.68 Singularra da forma naturala han.69 Hau ere ‘hobetua’ pixka bat: ‘iten’ da han erraten dena.70 Begoña Barberena. 9 urte. Erratzu. Principe de Viana, (1973ko iraila).71 Arruntena ‘egune’ litzateke hemen.72 Ibiltzen dugun aldaeretako bat: ‘gan’, ‘goan’, ‘guan’.73 ‘ibili’, segur aski ere. Hutsa izanen da.74 Ez da sobera arrunta, baina batzuetan holakoak aditzen ahal dira.75 Aski Batzangoa, partitiboa hola ematen baitugu eguneroko mintzoan: ‘geldik’ (eta ez ‘geldirik’).76 Gaur egun gero eta indar gehiago hartu duten ‘hatserako’, ‘gauerako’, ‘etzirako’ eta horien

ordez ‘atseko’, ‘gaueko’, ‘etziko’... dira Baztanen ibiltzen direnak.77 Felisa Ugarte. 13 urte. Arraioz. Principe de Viana, (1973ko urria). Testu ederra da hau, ongi

biltzen duena hango hizkera.78 ‘baduzue aditzea’ aski maiz entzuten dena, batez ere euskaldun zaharrenen artean. Ikusi 6.

kapituluan J. Larralderen testua.79 Baztango alde honetan arruntagoak dira palatalizazio mota hauek.80 Aunitz modutan erraten da hau: ‘zimini’, ‘zemene’, ‘zemeni’.


210


- ¡Atx!81 Siñale82 txarra bierko urie.

Hala ezarri83 omen zuen zartaña prasain gañean bere urinekin. Eta bertze kedarpuske, eta gañera zartanain barnera. Piztu omen zuen esku-argie, beiretzen omen duazpitik goiti eta hartan berean84 estaltzen puztuen haundi arro bat, iduri omen zuenazkenarroa. Patatazko tortille in behar zuela eta patatak sabaian. Omen daie sabaireeske eta hasten omen dire tellak asoska, izitu eta ohiu in omen zion Pello Bixentei:

- Zato zato agudo, gure tellak xiatzen ai dire.

Pello Bixente sabaire gan zelaik xildu omen ziren asotsak eta beiretzen omen dulekenetik85 eta bordain bizkerrean, katu nabar haundi bat. Tiretzen omen dio arri kozkorbat eta arpatu omen zion buruen eta katue marraskaka zemenetik beiti. Omen dazi laix-terka sukaldera eta orduko zartañako urin guziek ianak. Eta Bernarda Mari arras kole-ratue eta pentsatu omen zuen zer egin. Baldin eta gehiago agertzen bazen tiretu beharziola zartain bat urin ongi goritue86, etzela ez gehiago agertuko. Pentsatu eta in. Berriberritik berotzen omen du urine eta hartan berean besoak labatzain ondora urbilduek.Benarda Marik polliki polliki hartzen omen du zartaña, tiretzen omen dio eta ososoaharpatu. Marraska batean ez omen zen nai orduko allagatu gañeko kaskora eta ezgehiago agertu ere. Biramonean omen daie Beñarda arakindeire eta medikuen kotxeaatean. Arakindegiko nausiei erten omen dio.

- Nor duzue eri

- Koxpa Antoni.

- Eta zer gertatzen zaio?

- Zer gertatzen zaion? Atzo su ondoan muturketu eta zartañain gañera gan etagerrontzetik beiti dena erre in de.

Beñardak in omen zuen bere baiten:

- Erre? Aintzinean bakarrak ian ere inek zitien. Horra nor zen nere atzoko katu puz-ten haundie, Koxpa Antoni izeki katu birtue87.

Berriz Koskortzeneko zemenire gateko gogoak88 gan izan zitzaizkion.

81 Galduxea den harridura hitza. Aski arrunta zen, umeek hamaika aldiz erraten zuten egunero.82 Baztango alde honetan, palatalek bokalen herstea bortxatzen dute. Testu honetan: ‘siñale’,

‘xiatzen’.83 Ez da, gure ustez, sobera arrunta.84 Zerbait falta da: ikusten du’ beharbada.85 ‘lukana’ beharbada?.86 Arruntak izan diren esateko modu hauek galtzen ari dira.87 Horrek ‘bihurtua’ erran nahi du. Maizago aditzen da biurtue.88 Pluralean dabil hemen, maizago singularrean, gure ustez.


211


***

Zazpigarren testua89: Amatxiren behearkundeak

Etxe txipi batean bizi ziran90 senar emazte batzuek91 bi neska eta amatxikin; hunekadin aundia zuen. Bere buruaren92 atxikitzeko kataderan iarrita egoten zen sukaldekoxokoan. Iduzki ederra kusten zutenean93 bi neska horiek eramaten zuten amatxi ateraeta hantxe goxo goxo arrosarioak eskutan harturik errezatzen zuen aspertu gabe.

Egun batean oroitu ziren Eguarriak94 urbiltzen ari zirela, egun aundia baita JesusAurra sortu zan gaua egun hortan meza ederra izaten baita elizan95. Amatxi lo utziriktorri ziran Jesus Aurrari musu ematera. Meza akitu zenean turron goxoak harturik ganziren etxera ta gaixo amatxi hila arpatu96 zuten.

**

Gau onak

Orai dela aunitz urte Erratzuko borda batean bizi zen famili bat. Famili hunten sartzendire: gurasoak, iru alaba eta amatxi.

Amatxi ez zen mugitzen ahal eta egun guzie yarralki zirrikedun batean egoten zen.Borda hure herritik urrun zen bañan neskatikoak egunero yausten ziren eskolara etaaunitz ikasten zuten.

Gau Onak allegatu ziren eta amak afari goxo bat prestatu zuen bildots eta turronai-kin. Amatxi pozez bete zen bere ilobek abesten zuzten billantziko ederrak aitzean.

Afal ondoan erran zaben:

89 Gauza bera kontatzen dute testu hauek, baina kontalarien adinak aski diferenteak dira, eta bil-dutako urteak ere. Lehenbiziko bertsioa: Tomasa Etxeberri, 8 urte, Erratzu, Principe de Viana,(1973ko azaroa-abendua). Bigarren bertsioa: Maria Pilar Gortari, 13 urte, Erratzu (1971kourtarrila).

90 Zalantza gabe: Erratzun ez da ‘ziran’ erraten, baizik ‘ziren’.91 Ez dago eredu finko argirik: ‘batzuk’ eta ‘batzuek’ nahasian ibiltzen dira.92 Aditz izenaren osagarri zuzena genitiboan: aski arrunta, nahiz gazteek gutiago ibiltzen duten.93 ‘zutenean’ (zutenian) eta ‘zutelarik’ (zutelaik) txandakatzen dira hiztunen artean.94 Hau ez da erraten, gure ustez. ‘Eguerriek’ da hango forma.95 Sistematikoki, esaldi osoan, euskara hobe bat ibiltzen saiatzen da hiztuna: “egun aundia baita

Jesus Aurra sortu zan gaua egun hortan meza ederra izaten baita elizan” (naturalago, hangohizkeran: “egun aundie baite Jesus Aurre sortu zen gaue egun hortan meza ederra izeten baiteelizen”).

96 ‘aurkitu’ erran nahi du. ‘Harrapatu’ (arpatu) da han ibiltzen dugun hitza.


212


- Gaten al zate denak gauerdiko mezara herriko elizara, ni geldituko naiz su ondo-an bakarrik eta etortzen zatelaik kontatuko naizue zer erran datzuen apez yaunak JesusAurraz.

Otz aundia egiten baizuen, abrigo, guante, eta bufandaz jantzi eta gan ziren elizera.Entzun zuen meza debozio aundiarekin eta ikusi zuten Belengo itxura.

Elizatik ateratu zirelaik galletak erosi zuzten amatxiri gateko. Bidean bazoazin iruneskatikoak etxera allegatzeko deseiutan amatxiri kontatzeko ikusi zutena. Atetik nes-katiko gaztenak oyu egin zuen:

- Amatxi, Amatxi eldu gara!

Sukaldean sartu zirelaik ikusi zuten pena aundiarekin arrosorioak eskuetan ila zagola.

Jesus Aurrak gan zuen zerura eta han ospatu zuen Eguberri hoberena.

***

Zortzigarren testua97: Goyenecheren 2. sermoia98

Ok guziak99 ongi konprenditu zituen San Antoniok; eta zauturik100 etzuela JesuKristok ofrezitzen ditxa andi au, aitu eta entenditu aren doktrina eta segitzen ez dute-nei; baño bai aitua eta entenditua, fidelidadean kumplitzen eta obratzen dutenei, deter-minatu zen gazte gaztetik segitzera osoki religionearen sentimentuak, eta bere biziguzian obrekin manifestatzera egiazkoak zirela formaturik zauzkan proposituak.Orañik101 etzituen ogei urte eta ia arritzen zituen guziak bere santidade eta ejenpluare-kin. Adinik peligrosoenean eta zeñetan desgraziatuki entregatzen dire ainbertze kristaumundu-tzarraren legeak segitzera, kontatua zagon ia Antonio kristau oberenen nume-roan; dena Jaungoikoaren zerbitzura entregatua, religionearen izpirituak mobitzen zuenaren biotza eta izpiritu unek berak arreglatzen zituen aren pausuak. Elizan ikustenzuten gazte bat errespeturik andienarekin bere Jaungoikoaren aitzinean; eta elizatikkanpoan modestia eta humildadean; aren kontentua zen orazionea eta Ebangelio

97 Goyeneche (1847).98 Testu hau ez da orain arte ikusi ditugunak bezalakoa. Eliza gizon batek egina, predikua da, eta

euskara landuago ibiltzen saiatzen da. Ez ditu errespetatzen batzuetan Baztango bokal asimi-lazio/disimilazio kontuak. Ez diogu kontu horri oharrik eginen. Hau ederki paratua dago, bertzegisaz, hango mintzoan eta hango hizkeraren erakusgarri egoki eta ona da. Azken ohar bat: baz-tandarrek beti ‘predikua’ erran izan dugu.

99 ‘guziak’ dio idazleak, eta ez ‘guziek’, han arruntean erraten den gisan. Hor ikusten da erre-gistro landuagoa dabilela. Testuan zehar normala da eskribitzeko modu landuago hau: reli-gionearen, zerbitzura, firmearekin, berean, baitan... (hitz egitean: religionain, zerbitzure, fir-meaikin, berian, baiten...

100 ‘ezaguturik’.101 Arrotza, gure ustez. Han oñik da ibiltzen dena, gaur egun bederen.


213


Sainduaren meditazionea. Untan ikusten zuen, etzela gaztetasuna munduarentzat,baño bai Jaungoikoarentzat102. Erretiratua peligroetarik103, konsideratzen zuenReligionearen argitasunarekin mundu galduaz egin bear zuen desprezioa, birtutearenedertasunak merezi duen estimazionea eta bere Jaungoikoari zor zion amorioa.An ikus-ten zuen, egin bear zuela gerra bizi bat pasioneei eta salbazioneko etsai guziei, arma-turik Jesu-Kristoren soldadu egiazko bat bezala fede fuerte batekin eta esperanza fir-mearekin. Emendik ateratzen zituen santidadea segitzeko egiazko deseiuak eta emen-dik ainbertze birtute aren arima edertzen zutenak.

Gazteak! Komprenditzeizue nola empleatzen zituen San Antoniok bere gazte den-borako egunak, propositu onetan104, mundu itsuaren desprezioan, erretiroan, orazione-an eta birtutean? Eta, au guzia zergatik? Zergatik aren entendimentua eta biotza zau-den beterik religionearen izpirituarekin105. Ah! Zein diferentea izan litzeken zuen bizia,izpiritu orrek berak106, mobitua fede bizi batekin, gobernatzen baluzke zuen pausuaketa ez, desgraziatuki aunitz aldiz gertatzen den bezala, munduak, banidadeen aunpa-tasunak eta naturaleza korronpituaren inklinazioneek107.

Baño itzul gaitezin sainduarengana. Modu untan pasatzen zuen bere bizia Antoniok;baño zauturik108, birtuterik andiena ere ez dagola seguro munduko peligroen artean,sartzen da erretiratzeko ideetan. Il tzitzaizkon bere guratsoak, zeñen ondasunak, ez tti-piak, toktu zitzaizkon ari eta bere arreba gazte bati. Egun batez elizan zagolarik, aituzuen kantatzen Ebangelioan Jesu Kristoren itz ok109: Nai baizu110 izan perfektua, zoazieta salzazu duzun guzia, eta zato eta segi nazazu: Si vis perfectus esse etc. Momentuberean sentitu zuen bere baitan konseju guziz perfektu au segitzeko deseiu bizi bat;

102 ‘munduarentzat’ eta ‘Yaungoikoarentzat’ paratu du, baina uste dugu Baztanen arruntagoa den,diferentziaz gainera, ‘-dako’ amaiera.

103 -‘etarik’ amaiera hau arras arrunta, ‘r’ gabe ahoskatua (‘-etaik’).104 Testuan, pixka bat lehenago, ‘untan’ eman du, baina orain ‘onetan’: hau da idazlearen zalantza

horren seinale, batetik euskalkiari lotu nahia, baina bertzetik erregistro berria landu beharra.105 Ohar bedi irakurlea hitz ordenaz. Hau aski naturala da.106 Gaur egun ‘horrek berorrek’ bezalakoak hedatu dira eta euskara landutzat hartzen dira, baina,

ikusten ahal denez ‘horrek berak’ ere bertzea bezain landua da. Horixe da Baztanen nagusikiaditzen dena.

107 Azkeneko dozena erdi hitz hauetan ikusten da zein zaila den eskribitzea solas egiten dugunbezala, gure eguneroko solasean nekez ibiliko baititugu holako hitzak. Nonbaitetik hartu etanolabaiteko euskal itxura eman behar zaie, non eta ez garen horien ordezko euskal hitzakasmatzeko gai. Baina hori eginez gero, nahitaez idazleak beste erregistro bat asmatu behar du.

108 ‘ezaguturik’ (Baztanen zauturik, testuan bezala).109 ‘aitu zuen kantatzen... itz ok’. Egun joera handiagoa dugu komunztadura egiteko ‘zuen’ eta

‘hitz hauek’ horien artean, eta ez, idazleak egin duen gisan, ‘zuen’ eta ‘kantatzen’-en artean(‘aditu zuen kantatzen’). Horregatik jarri du singularra: gure ustez, hau Baztanen segurikarrunta da.

110 ‘baduzu’.


214


saldu zuen bere ondasun guzia, eta kolokaturik bere arreba konbentu batean, partituzuen tokatu zitzaion guzia pobretan111 eta erretiratzen da desertura, soledade saindubatean bere biziaren pasatzera112, eta an, libre munduko peligroetarik113, Jaungoikoarenperfektuki honratzera, itzekin, alabantzetan, obrekin, penitenzietan eta gauza saindue-tan.

(395 -396. orr.)

***

Bederatzigarren testua114: Adbientoko 4. igandea115

Egungo Ebangelio Sainduaren historia da abisatzea katoliko guziak, nola San JuanBauptista gloriosoa asi zen predikatzen Jordango bazterretan, deitzen zituelarik jendeguziak penitenziara, preparatzeko manera ontan116 beren biotzak, errezibitzeko espe-ratzen zeuden edo esperatzen zuten Messias edo Salbazalea; prepara diozozue bideak,oiu egiten zuen prekursore saindu unek Jangoikoari erran balieza bezala117, dioKaietanok: Prepa118 zazkizue zuen biotzak birtutean exerzizioekin, etor dadien zuenga-na Jangoikoa, parate viam Domini, egizue119 penitenzia zuen bekatuez sineste120 osobatekin, Aita miserikordiosoak emanen datzuela grazia sainduaren tesoro andi ura etabarkatuak izanen direla zuen kulpak.

Venite ascendamus ad Montem Domini, et ad Domum Dei Jacob. Isaias. 2. Zatozte,erraten zuen Isaias profetak, igan121 gaitean122 Jangoikoaren etxe saindu artara.

111 ‘pobretan’: bizigabeen forma aukeratuz. Arrunta112 Osagarri zuzena genitiboan: arrunta Baztanen, batez ere Elizondotik goiti. Testuan berean

badira adibide gehiago.113 Beti akabaila hau aukeratzen du (‘peligroetarik’ eta ez ‘peligroetatik’), hau baita Baztanen

maizen aditzen ahal dena, ‘peligroetaik’ bezala ahoskatua, tarteko ‘r’ hori arrazoi fonologiko-engatik kenduz (ikus 2. kapitulua).

114 Izenik gabe, Pagola, RM & alii, 1995, 317-318 or.115 Testu hau ez dugu aitzinekoa bezain egokia ikusten hango mintzaren berri emateko, batez ere

genduen, zenduen horiek direla tarteko, arrotzak baitira Baztanen. Badira zenbait gauzaBaztanen nekez adituko direnak.

116 Baztanen ‘unten’ (‘honetan’).117 Baztanen arrunta da (ikusi Etxenikeren testuak ere) izen sintagma datiboan espresuki ageri

bada, aditzarekin ez egitea komunztadura (‘erran balieza’ dabil predikariak, ez ‘erran balie-zaio’. Berez, ‘balieza’ behar luke. Hibrido bat egin du, Baztanen, gure ustez, ibiltzen ez denadizki bat paratuz).

118 Pentsatzen dugu prepara dela hor.119 Hau ez dugu ezagutzen Baztanen. Han arruntago: intzazue, intzaze. Etxenikek ere (ikus behei-

tiago) otoitz’izu dakar.120 Baztanen palatalizatua: siñeste.121 Euskara landuago dabil: Baztanen igen da ibiltzen dena, eta iyen ere batzuetan.122 Adizki hau arrotza da guretzat.


215


Bañan123, nondik igan bear dugu edo zer bide artu bear dugu? Penitenziaren bidea,zerengatik bekatu mortalean eroriezkeroz, ez da berze biderik zerurat goateko, baizikpenitenziaren bidea. Bañan penitenzia egiazko bat egiten badugu goanen gara zerukobienabenturatuen konpañia artara, arrimatuko zaiku zeruko gloria saindu ura,Penitentiam agite appropinquavit enim in vos Regnum Dei. Doktrina au predikatzenzuen San Juan Bauptistak, au bera predikatzen zuen Jesu Kristoren Magestadeak.

Baldin konserbatzen baduzu bautismo sainduan errezibitu zenduen124 grazia, bide onadaramazu, zeren zabilzan inozenziaren bide apazible eta delizioso batean. Bi bide dirabakarrik zerurat daramatena arima bat: bata inozenziarena, eta berzea penitenziarena;inozenziarena darama bautismo sainduan errezibitu zuen grazia saindua bere estaduankonserbatzen duenak. Bañan nor izanen da ain ditxosoa? Niri iduritzen zait suzeditzen125

zaikula belei gertatzen zaien gauza: beleak sorzen dira suriak126, bañan denbora gutirenbarrenean belzten dira, ikusten tugun bezala, galzen dutelarik sorzean ekarri duten xuri-tassun ura. Au bera127 gertatzen zaiku geienei, bautismo sainduan sorzen gara Elizaraxuriac, estola xuriarekin eta lentabiziko graziaren bestidura xuriarekin, zeñekin egitengara128 Jangoikoaren seme adoptibo eta zeruko gloriaren heredero; konserbatzen duguxuritasun au, bautismoan artu genduen129 graziaren xuritasun, edo edertasun ura?Arrazoñera allegatzen denean bat, eta oño arrazoñaren argitasun zerbait allegatzen zaio-nean aur bati, zenbat malizia, zenbat inklinazione gaisto ez du manifestatzen? Etsaiak zen-bat tiro eta gerra ez dio egiten Jangoikoaren grazia saindu artarik bilusteko? Zenbat ten-tazione ez du experimentatzen espezialki purezaren kontra? Itzuli zazu katolikoa konside-razioneko bista denbora etara, reflexiona zazu zer pasazen zitzaizun, eta ikusiko duzu, zeinfite asi zen zure arima belzten, erran dezagun ula130, eta nola galdu zenduen inozenziakoestadu feliz eta ditxoso ura.

***

Hamargarren testua131: San Bartolomeren sermoia

Graziaren birtuteaz eta indarraz minzatzerakoan etzazuela pensatu aditzera emannai dutela saindutasuna eta noizepeinka ikusten diren birtuteen eforta andiek

123 Gure ustez arruntenak baña edo baño dira, azkeneko ‘n’ hori gabe124 Ez dugu uste Baztangoko har daitekeen adizki hau.125 Arrotza Baztango euskaran.126 ‘xuria’ erran nahi du.127 ‘hau bera’, aski jatorra.128 Erlatibo mota hauetan, anitzetan, ez da menderagailurik ageri.129 Ez da Baztangoa.130 Baztanen ‘hola’, gaur egun bederen.131 Izenik gabe, Pagola, RM & alii, 1995, (379-380. or.).


216


Jangoikoaren graziaren lanak direla bakarrik; kusi bear dena da lan untarakoJangoikoaren lagunza nola gizonak bere partetik inahala132 egitea. Adanen bekatuarenondorioz gelditu zen gizona leze batean eroria eta bera bakarrik niolareko133 moduanezin atera daiteken baten estaduan. Alakoak, agerian dago, bear lukela kanpotik nor-baiten lagunza, baño ezluke au aski, goititik soka bat botarik ere ateratzekotan bear dubeitikoak soka artu eta bear zaio itxiki134. Bada modu berean gizonak, bekatuaren leze-tic aterako bada, zerua meziteko badu birtutearen bidean pausu batik ere aitzinatzekobear du graziaren laguntza, baño bai berak ere inahala egin bear du bere partetik gra-ziaren sokatik itxikitzen zaiolarik. Baña badakizue beitikoak ez dezakela obligatu sokabotatzera goitikoa, eta bein edo bertze baizik amar, ogei edo egun aldiz lagundu naiizan, soka botatu135 eta ez balitzaioke itxikitzen beitikoa, ez lioke gero arrozonarekin fal-tateko136 goitikoak eskatzen diolarik? Atera bedi emendik kontua zeñ arrozoñ andiare-kin erretiratzen dituen Jangoikoak bere graziak ain bertze aldiz despreziatu izan due-narenganik. Jaunaren graziak dira konfesoreen exortuak, Predikarien eta liburu onenabisuak, izpiritura etortzen diren eternidadearen, zeru eta infernuaren eta eriotzieren137

oroitzapenak eta izpirituak bertze mila gogorazio; konbertitzeko, bekatua uzteko ani-maren salbazioari kasu egiteko biotzean. Sentitzen diren asko mugimentu. Alako oka-sioneetan bada, Jangoikoaren abisu sainduek sentitzen diren denboran, mugimen onekek biotzean itotzea, pensamentu onek138 tristeak direlakotz izpiritutik aizkatzea, oka-sionetaz ez aprobetxatzea da Jangoikoaren graziak despreziatzea edo graziaren sokariez itxikinai izatea. Baño al kontrario graziaren sokari lotzenzaio abisuetara idatzartzendena, Jaunaren miserikordiak gisa batera edo bertzera konbidatzen duen orduan kon-fesione on bat egiteko diligenzia penatzen asten dena, biotzera etortzen diren mugi-mentu eta deseiu onei et izpiritura etortzen diren pensamentuei lekua emanik anima-ren salbazioneari kasu egiten asten dena. Eta aldagoke139 nion jaquinik soil xuhurkiibiltzen dela Jangoikoaren graziak despreziatzen eta ondatzen dituztenekin, bañoausarki eta ongi aprobetxatzen dituztenekin, arrozoñ den bezala. Orai ofrezitu datzue-ten asuntoaz zuen eta animen probetxuarekin lagun nazazue zeruko grazia bilatzenartzen dugularik enpeñu aingiruen Erregina eta salutazen dugularik aingiruarekin bate-an. A.M.

132 Erran, iñela erraten da, eta inala ere, nahiz ez gehiegi. Erdiko bidea hartu du idazleak.133 Irudi du lehenago arruntagoak zirela ‘niholako’ eta holako formak. Gaur egun, hauek ere

aditzen ahal badira ere, arruntagoak dira ‘inolako’ bezalakoak.134 ‘itxiki’ dabil predikariak, baina arruntagoa da ‘atxiki’, duda gabe.135 Arrotza Baztanen: ‘bota’ da han ibiltzen duguna.136 Arruntean ‘faltatzeko’.137 Arrotza, gure ustez.138 Harrigarria hau hango testu batean.139 Adizki hauek ez dira ibiltzen gaur egun.


217


Munduan ebangelioa edatzeko bilatu izan balitu gure salbatzaleak Erregeak jakin-duria anditako140 batzuek, edo lan andi artarako141 egokiak ziren gizon andiren batzuek,orduan izan ziteken errateko bidea lege saindu ura gizonen burutik ateraia zela, etaaren ezartzea gizonen lana; eta orduan eskusa zerbait izan zezaketen, gizonek eban-gelioa ez errezibitzeko; baño gizon guziak obligatu nai baitzituen Jangoikoak ebange-lioaren sinestamentura, eta ez utzi salbatzeco biderik lege untarik kanpoan, motibountan ebangelioari emannai izan zition Jangoiko egiezkoaren legea eta zerutik etorriazelako senale guziak, ekentzeagatik gizonei eskusa, pretesto eta esenkusa guzia legeeta doktrina saindu unen errecibitzeko.

(379 -380. orr.)

***

Hamaikagarren testua142: Elizondoko doktrina bat143

KredoaNik sineste’ ‘ut Jangoiko Aita144 guzizdezakenaïn baitan, zeruaïn eta lurraïn kriatza-

lean, eta Jesukristo aren seme bakar gure Jaunaïn baitan, zein kontzebitua izan zenIzpiritu Sainduaïn obraz, eta graziaz, sortu zen Virgina Mariaïn ganik, padezitu zuenPontzio Pilatosen manuaïn azpian, gurutzifikatu zuten, il, eta enterratu zuten, jautsi zeninfernuetara, irugarren egunean piztu zen ilen artetik, igan zen zeruetara, eta dagojarriïk Jangoiko guzizdezakenaïn eskuñeko aldean, andik etorri bear du ilen eta bizienjuzkatzera145. Nik sineste’ ‘ut Izpiritu Sainduaïn baitan, Eliza saindu katolikoan,Sainduen komunionean, bekatuen barkamenduan, aragiaïn piztean, bizitza sekulakoan.Amen.

Aita gurea146

Aita gurea, zeruetan zaudena, santifika bedi zure izena, betor gure gana zure errei-nua, ‘in bedi zure borondatea zeruan bezala lurrean ere. ‘Man diezaguzu egun gere

140 Hau ere arrotza gaur egun. ‘Huandiko’ da ibiltzen dena.141 Mintzo bizian ‘hartako’ zalantza gabe.142 P. Salaburu, 1986, "Baztango euskalkiaz: Elizondoko Doktrina bat" in ASJU XX-3, 817-844.143 Etxenikeren eskua ikusten da hemen. Fidagarria arras, lan ezin hobea egin zuen Bonapartek

eskatutako itzulpenekin. Hala ere, zenbait puntutan euskara landua da, ez ‘han jendeak ibiltzenduen bezalakoa’. Kontuan hartu behar da, gainera, bera urdazubiarra zela sortzez.

144 Hitz egitean: aite (Baztango herri gehienetan), edo aitta/atta (Basaburuko herrietan etaOronozen). Horregatik diogu euskara landua ibiltzen duela Etxenikek.

145 Beste batzuetan egin dugun gisan, berriz ere azpimarratu nahi dugu hemen Etxenikek ibiltzenduen prosa naturala, bortxatu gabea, hitz ordena kanonikoa (SOV) errespetatzen ez duenaaunitzetan.

146 Hizkera arruntean: aite guria.


218


eguneroko ogia, barka dietzagutzu guri geren zorrak, guk zor gaituztenei barkatzendieztegun bezala, ta ezkaitzatzula utzi tentazioan erortzera, baizik libra gaitzatzugaitzetik. Amen.

Ave MariaAve Maria graziaz betea, Jauna da zurekin, bedeikatua zu zara andre guzien artean,

eta bedeikatua da zure sabeleko fruitua Jesus.

Santa MariaSanta Maria, Jangoikoaïn Ama, zuk otoitz ‘izu gu bekatarien gatik, orai eta gure

eriotzeko orduan. Amen.

SalbeaJangoikoak salba zaitzala Erregiña, miserikordiain Ama, bizitza, gozotasun eta gure

esperantza. Jangoikoak salba zaitzala, zure deiez gaude Ebaïn hume desterratuak, zugana gaude suspiroz, sentimentuz, eta nigarrez nigarrezko balle untan147. Ea badaSeñora, gure Abogada, itzul zitzu gure gana zere begi miserikordioso oriek, eta destie-rro unen ondoan erakutsi diezaguzu Jesus, zure sabeleko fruitu bedeikatua. ¡O biotzguziz eztia! ¡O urrikalmenduz betea! ¡O Maria Birgina gozoa! Otoitz ‘izu gu gatik,Jangoikoaïn Ama Saindua, merexi dezagun Jesukristoïn promesak erdiestea. Amen.

Jangoikoaïn legeko Manamenduak dire amar: lenbiziko iruak Jangoikoaïn honrako-ak eta bertze zazpiak lagun projimoaïn probetxukoak.

(818. orr.)

Ez dakit kausituko ote den Ebangelioan bertze birtute bat maizago enkargatzen zai-kuna humildadea baño. Erran daiteke kasik, guri humildadea erakustera bakarrik etorriizan zela Mundura Jaungoikoaren Semea, ongi jakinik aingiru bekatarien eta gure len-biziko guratsoen soberbiatik sortuak direla Munduaren lenetik akaballaraño gaitzguziak. Au dela medio148 dudarik gabe, gure Salbatzaleak, eldu baitzen Mundura beka-tuak eginikako kalteak erremediatzera, eman nai izan zakun ejemplu ain aundia berehumildadeaz.

Egiazki examinatzen badira gure Salbatzalearen misterioak, egiteak eta bizi moduosoa, ezda nion ere kaustuko anditasunik: bere eskuan zaukan bere Amatako zaukana,Munduan lenbiziko Erregiña izatea baño disponitu zuen izan zadiela, garbia etaSaindua bai, ezin geiago, baño149 pobrea denbora berean, eta bere clase apalarengatik

147 nigerrez nigerrezko balle unten hizkera arruntean.148 Adierazpide hau arrotza egiten zaigu hango euskaran.149 Ikusten denez, ‘-n’ gabe ematen du, gure ustez egokiagoa dena.


219


munduan guti zaguturik bizi zena: Aziendendako destinatua zagon paragea autatuzuen bere sor lekutzat, eta ganbela siaskataco150; Zurgin pobre bat autatu zuen uatzAitatako, zeñen zerbitzuan bizi izan zen ogei eta amar urtez: iges151 egiten zuen jende-enganik honratu nai izan zuten denboran; eta azkenik autatu zuen eriotze guzietan des-honragarriena; Zein baitzen denbora artan gurutzeko eriotzea. Orañic orai ere pasione-ko Misterio guziak pasatu ondoan, Zeruan gloriaz beterik aurkitzen den denboran, gurebistara modu ezin geiago humillean presentazen, da, edo gurutzean itzez josia, edoAldareko Sakramentu Sainduan bere anditasun152 guzia hostia ttipi baten negurrirabiurturik.

Obraz eta egenploarekin bezala, itzez ere etzaizu ixiltzen gure Salbatzalea humillacizan gaitezila agintzetik Sn Mateoren Evangelioan erraten daku: Discite á me quia mitissum et humilis corde. Ikasazue niganik zeñen humilla naizen. Salomon gizon jakinsunaren medioz erraten digu: Zenbatenez doai eta prenda geiago autesten diozun zereburuari orduan eta humillago izan zaitezi.

***

Hamabigarren testua153: Ruthen liburua

II. Kapituloa

Ruth bearrak bortxatuïk badoaie buruka biltzera Boozen landetara, zeñek errezibitzendu begi tarte on batekin. Itzultzen da Ruth bozkario aundiaïkin bere amiarrebaïn ganagaragarrekin eta bazkaritik soberatu zitzaionaïkin; eta aren ganik jakiten du Booz bereaidea duela.

1. Eta aren senarra Elimeletxek bazuen aide bat, gizon poderosoa eta soil aberatsa,deitzen zena Booz.

2. Eta erran zion Ruth Moabarra bere amiarrebaï: manatzen balin baïzu, goaïn naizlandetara, eta bilduko ‘tut igitariei eskapa daizken burukak, non nai nik izan deza-ten gracia aita familiakoen batekin, begi tarte ona nerekin empleatzeko. Eta arekerresponditu zion: Zoazi, nere alaba.

3. Atra zen bada, eta biltzen zituen burukak igitarien gibelean. Eta gertatu zen baz-ter arek izatea bere jabetako Booz deitua zen bat, zein Elimeletxen aidetasunekoabaitzen.

150 Gure ustez, maizago seaska, eta ez siaska. Amaiurren sieska ibiltzen da.151 Hango euskaran arrotza egiten zaigu, erabiliago eskapatu.152 Hemen ere badirudi erabiliago dela haunditasun.153 P. Salaburu, 1980, Baztango euskalkiaz (1), Deustuko Unibertsitatea, 146. or.154 Arrunta Baztanen: datiboa agerian bada (mutilei) ez da beharrezko datibo marka paratzea

aditzean (dut).


220


4. Eta una non agertzen den bera Bethlehemdik, eta erten dabe igitariei: Izan bediJauna zuekin. Eta ek erresponditu zioten: Jaunak bedeika zaitzala.

5. Eta Boozek erran zion igitariak kuidatzen zituen gazteaï: Noïna da neskatx’ au?

6. Zeñi erresponditu zion: Au da Moabgo lurretik Noemïkin etorri zen Moabar ura.

7. Eta otoiztu zuen gibelean geldi zaizken burukak biltzeko igitarien pausuak segui-tuz; eta goizetik asi ta orai artañokoan landan dago, eta momentu batez ere eztabere etxera itzuli.

8. Eta Boozek erran cion Ruthi: Aï zazu, nere humea, etzoazila bertze landetara buru-ka biltzera, eztare toki untaïk apartatu; baño junta zaite nere neskatoekin,

9. Eta non nai ebaki dezaten, segi zitzu. Zergatik eman dut nere mutilei ordena ezñiorc zu inketatzeco; eta egarritzen zarelaïk, zoazi probisionetara eta edan zazunere mutilek edate’ ‘uten uretik.

10. Arek orduan, makurtuïk bere aupegia lurreraño, ‘in zion salatazio aundi bat, etaerran zuen: Nondik eldu zait neri zorion au zure begietan arpatzea grazia eta zukjakin nai izatea ni nor naizen, emazteki arrotz bat naizen denboran?

11. Zeñi erresponditu zion: Kontatu daztate zure amiarrebaïkin ‘in zintuen gauzaguciak zure senarra il ondoan; eta utzi ‘tutzula zere aideak eta zere sorlekua, eta‘torri zarela lenago ‘zaützen etzinuen jendetara.

***

Hamahirugarren testua155: San Mateoïn ebangelioa

II. Kapituloa

1. Bada, sortu zelaïk Jesus Judako Bethlehemen Herodes erregeaïn denboran, iruzkiaatratzen den aldetik etorri ziren Magoak Jerusalenera,

2. Erten zutelaïk: Non da sortu den juduen erregea? Zeren ikusi ginuen aren izarrairuzkia atratzen den aldean, eta eldu gara aren adoratzera.

3. Eta Herodes erregeak aïtu zuelaïk oï, izan zen beldurtua, eta Jerusalen guzia aïkinbatean.

155 P. Salaburu, 1980, Baztango euskalkiaz (1), Deustuko Unibertsitatea, 146. or.


221


4. Eta bilduïk sazerdotén printzipe guziak eta puebloaïn eskribak, galdetu zaben nonsortu beartzen Kristo.

5. Eta ok erran zioten: Judako Bethlehemen, zeren ala profetak eskribitua baita;

6. Eta zu, Bethlehem, Judako lurra, etzara ttipiena Judako lenbicikoen artean, zerenzure ganik atrako da nere Israelgo puebloa gobernatuko duen aitzindaria.

7. Orduan Herodesek, deituïk sekretuki Magoak, jakin zuen eken ganik kuidadoaï-kin, zein denboraz agertu zitzaien izarra.

8. Eta ek Bethlehemera igortzen zituelaïk, erran zaben: Zoazte, eta informa zaizteongi aur artaz; eta arpatze’ ‘izuen ondoan, jaquinaz156 datazue, ni ere noaien arenadoratzera.

9. Ek bada, erregeïn ganik oï aïtu zuten bezen laixter, goan ziren. Eta iruzkia atratzenden alderdian ikusi zuten izarra, eken aitzinean zoaiela, gelditu zen artaño, alle-gatuïk aurra zen lekuaïn gañerano.

10. Eta izarra ‘kusi zutelaïk, gogorki alegratu ziren.

11. Ettxean sartu ta, arpatu zuten aurra bere ama Mariaïkin, eta auspeska adoratuzuten; eta beren tesoroak edekiïk, eskeñi zitiozten erregaloak, urre, intsentsu tamirra.

12. Eta errespuesta izanik ametsetan ez Herodesen gana itzultzeko, bertze bide bate-tik itzuli ziren beren tierrara.

13. Ec goan ondoan, or Josephi agertzen zaio ametsetan Jaunaïn aingiru bat, ertendiolaïk: jeiki zaite eta ar zitzu aurra ta bere ama, eta iges ‘izu Egiptora, eta zaudean nik erran artañokoan, zeren gertatuko da, Herodesek bilatuko duela aurra, ilaz-teko.

14. Jeiki ‘ta, Josephek artu zituen gauaz aurra ta bere ama, eta goan zen Egiptora.

15. Eta an egon zen Herodes il zen artañokoan; kumplitua izan zaien Jaunak profe-ta baten medioz mintzatu zuena, ziolaïk: Egiptotik deitu nuen nere semea157.

***

156 ‘jakinarazi’.157 Hau da ematen dugun Etxenikeren azken testua. Aipatu gabe utzi ditugu bertze ohar aunitz,

gauza bera behin berriz erraten ez ibiltzeagatik. Baina, hastean erran dugun gisan, Etxenikekeuskara landua ibiltzen du (neurri batean, jakina) eta bokal asimilazio edo disimilazioak,arruntean, ez ditu idatziz paratzen: berez, kunplitue, izen, mintzetu, semia... behar luke izan,azkeneko paragrafoko hitzak bakarrik aipatzeagatik.


222


Hamalaugarren testua158: Euskararen giroa Baztanen

Euskararen egoera Baztanen bizkor dagoen ala159 ez behar genuke erakutsi. Ni baz-tandarra naizenez gero ezagutzen dut160 nere sor-lekua161 eta ezagutzen dut hemengojendea. Zer erranen dut bada euskararen162 egoerari buruz? Erran dezaket oraindikan163

bizirik dagola Baztanen eta gure eskualdean bizi garenetatik ehuneko hiruetan hogei-tamar edo gehiago ere euskaldunak garela. Egia erran nere sort-herria164 Elizondodugu herririk erdaldunena, haundiena ere bai eta badakigu ere herri haundietan jen-dea lehenago erdalduntzen dela eta euskarak galtzen duela indarra165. Gazte eta haurelizondar gehien gehienek ez dakite euskaraz, hori egia da166, bainan hortako dine167

badira168 ere aunitz gazte eta haur euskaraz ederki dakitenak. Gaitz hau ez da oraikoa.Ni hemen sortua169 naiz eta nere ama ere bai eta baita170 ere nere aitetxi eta amatxieta aintzinekoak ere dudarik gabe171. Hortaz badakit hemengo berri. Lehenago eregure haur denboran duela berrogeita172 hamabortz urte Elizondoko kaletarrak arraz173

erdaldunduak zauden, orduan174 ere Elizondoko karriketan erdara nagusi. Kaletarrakbai erdaldunak baina175 ez ordea hauzokoak eta baserrietan bizi zirenak, hok guziak176

euskaldun garbiak177 baitziren. Denbora hartan baserrietan eta herri ttipietan ez zenerdararik. Elizondoko herriaren178 erdalduntzea ez da oraikoa, gaitz hau lehenagotik

158 Mariano Izetak ez du aurkezpen beharrik. Euskaltzale zintzoa, Baztango euskararen lekukoargia da, nahiz idazteko orduan euskara landua ibiltzen duen eta bertze euskalkietako gauzakere sartzen dituen. Hemen oharrak egin ditugu, garbi utzi nahian zein den Baztango mintza-tzeko modua, alde batetik, eta nola ibiltzen duen hango euskara M. Izetak, bertzetik. Testua,Izeta 1979.

159 Baztanen nekez erraten da ala bezalakorik, testuinguru guzietan edo ibiltzen baita.160 Hizkera bizian: zautze’ut. ‘Hizkera bizia’ deitzen diogu hango hizkera arruntari.161 Hizkera bizian: sorlekue.162 Hizkera bizian jende guziak eskuara erraten du.163 Hizkera bizian: oñiken. Euskara idatzian horren parekoena orainikan litzateke.164 Hizkera bizian: sorterrie.165 Hizkera bizian: inderra.166 Hizkera bizian: oi egie da.167 adine maizago, gure ustez. Amaiur aldera, maizago dine.168 Hizkera bizian badire.169 Hizkera bizian: sortue.170 Hizkera bizian: baite.171 Hizkera bizian: dudik gabe, doike.172 Hizkera bizian: berrogeite.173 Hizkera bizian: arras edo errex.174 Hizkera bizian: orduen.175 Pixka bat goitiago bainan ibili du. Gure ustez, maizen entzuten dena ‘-n’ gabea da eta alda-

era palatala.176 Hizkera bizian: guziek.177 Hizkera bizian: garbiek.178 Hizkera bizian: erriein.


223


dator179, ia lauetan hogei urte eta gehiago hain segur. Bainan gezurra180 iduritzen bazai-gu ere Elizondoko herria orai baino erdaldunago egona da. Orai badirudi181 berpiztudela eta herrian182 euskara gehiago mintzatzen183 dela. Bainan horrek badu bere arra-zoina184. Elizondo haunditu da bainan zorionez Baztango jendetaz horniturik, base-rriak185 utzi dituztenak186 eta bertze herrietatik187 Elizondora bizitzera etorri188 direnekhaunditu dute gure herria189. Beti ere herria190 euskaldun191 jendez hornitzen delarikpozgarri da. Gainera ikastola ere badugu eta ehun eta berrogei haurrekin. Halereerdara beti nagusi eta ez hemen bakarrik, baita Baztango bertze herri aunitzetan ere.Lehenago erro errotik herri euskaldun zirenak eta haurrak ere karriketan euskarazmintzatzen, orai erdaldunduta ikusten ditugu. Aunitz badira beren etxetan erdarazmintzatzen192 direnak, guraso euskaldunak eta kasik erdaraz ez dakitenak maiz aditzenbadugu beren haurrekin erdaraz ari direla. Erran dezadan horixe dela Euskal Herriakduen gaitzik haundienetako bat. Gurasoen errua euskararen galtzea, kontzientziarikeza193, hau da hitz egokia. Bainan zorionez Baztanen ez dira denak berdinak194, badi-ra guraso euskaldunak beren etxeetan beti euskaraz mintzatzen direnak. Euskara bizida baztandarren ezpañetan195 eta haurren ezpañetan ere, denak ez baitira erdaldu-nak. Eta orai baztandar haurren artean eginikako196 inkesta197 interesgarria ager deza-dan. Inkesta hau Baztango Eskola Batuetan (Concentración Escolar) egina da.

(569-572. or.)

***

179 Hizkera bizian: eldu de.180 Hizkera bizian: gezurre.181 Baztanen: iduri du.182 Hizkera bizian: errien.183 Hizkera bizian: mintzetzen.184 Hizkera bizian, palatalizatua: arrazoñe.185 Hizkera bizian: baserriek.186 Hizkera bizian: tuztenak.187 Hizkera bizian: errietaik.188 Hizkera bizian: torri.189 Hizkera bizian: errie.190 v bizian: errie.191 Hizkera bizian: eskualdun.192 Hizkera bizian: mintzetzen.193 Nekez entzuten dira halakoak hizkera bizian.194 Hizkera bizian: berdinek.195 Hemen aldaera palatala ibili du, baina testuinguru antzeko guztietan (VinV) palatala egiten da.196 Hau arrotz egiten zaigu han ikasitako euskaran, baina Amaiurren inikako ibiltzen da.197 Hitz berria, jakina.


224


Hamabosgarren testua198:

Apeztegi’ar Bitorio, Irurita’ko Apaizgaiak egindako mintzaldia

Jaun goretsiak eta euskaldun guziok

Eskuarari zor zaion tokia ematera bildu gara eskualdunok199. Bildu garen guzietantxikiena, gutxiena200, azkena naizelakotz, eskatzen dautzuet, barkatzeko nere ausardia,emen txutitzean201, itzalditxo baten egitera.

Etzazuela uste, ez gauza aundi ta berririk aditu niganik; belaietako soroan estalitakoloretxo txiki bat bezala nere naia izango zen202, estalpetxoan isil-isila egotea, aditzen,entzuten, emen bildu diren gizon jakintsuen argitasunak.

Baño203 neretako agurgarriak diren jaun batzuek eskatu didate zerbait emen adiraz-tea eta ezin ukatu izan dut, eskario neretako goragarri204 ori.

Amayur’ko erri zorionekoan sortua, nere begiak len ikusi dutena, izan dira, euskal-mendien aunditasuna, zeru zolaren baztergabetasuna, eguzkiaren argia, ilargiarenamets gaia205; Jaungoikoari eskuaraz egiña206 nere lenbiziko otoitza, eskuararen eztita-sunaz betea esatean lenbiziko itza zeruan aurkitzen den nere biotzeko eta ezin antzi-tako amatxo maiteari ¿nola bada ez dut nabaituko nik nere barren barrenean207 eskua-raren alderako sukarra208?

Eskuara gure izkuntza209 baztarturik210, zokoraturik, lotsa–alkez211 beterik, iñorenbegietara agertu ez daitekena bezala bizitu212 da orain arte.

198 Apeztegia 1926 (Amaiurren sortua).199 Plural hurbil hauek (erakusleetan ez bada) ez dira aditzen hango euskaran kasu gramatikaletan.200 Hitz hau ere ez da ia-ia aditzen: gutiena da arrunta.201 Baztanen xutitzean edo zutitzean, baina ez txutitzean.202 Baldintzen ondorioa emateko, alegiazkoetan ere, modu ibiliena Baztanen.203 Normala den bezala, ‘-n’ gabe ematen du.204 eskario eta goragarri: guretzat arrotzak.205 Esaldi osoa euskara landuan emana: Baztanen normalena da sortue, begiek, izen dire, aundi-

tasune, iduzkiaren argie, ilargiain,... Hemen ikusten da nola sortzen diren batzuetan hibridohauek: autoreak hango euskara ongi ezagutzen du, hori bistan da, eta hango ukitua eman nahidio batzuetan (eskuara, eskualdunak), baina horrekin batera ez ditu errespetatzen bokal asi-milazio eta disimilazioak.

206 Amaiurko batek nekez holakorik. Arruntean palatalizatu gabe.207 Maizago, gure ustez, barne-barnean.208 Izetak ere dakar sukarra bere hiztegian. Gure (hango) euskaran arrotza, baina Amaiurren suke-

rra erraten da.209 Hizkera bizian: izkuntze.210 Hizkera bizian: baztertuik.211 Arras literarioa, hau ez du inork ere erraten han.212 Ez da Amaiurko edo Iruritako forma. Bai, ordea, Oronoz eta Basaburu aldekoa, gure graba-

zioek erakusten dutenez, non eta hiztunek ez duten beren euskara ‘hobetu’ nahi izan.


225


Eta ez gara eskualdunak izan gure izkuntza atera dugunak ilunbetatik. Bertzek goi-titu dakute erbia, Alemania’rrak esnarazi bear izan gaituzte gure izkuntzaren aberasta-sun aundia oartzeko. Ta oraindik ere gure Eskualerri maitea ¿atera alda gero bere lozo-rrotik? Nork siñetsiaziko dio ametsetan dabiltzenen esanak, ez direla gero oiek?

¡Oi! ez naiz arritzen, ez ¡ain gaitzetsia ikusi bai213 du gure erriak bere izkuntza!¡Zakurren izkuntza ori betiko utzi dezala erran bai zaio! ¡deabruak berak ikasi ez deza-ken mintzaira ori, iñoren aitzinean ez aipatzeko aditu baitu ainbat aldiz!

Azkeneko gure erriko semeak berak amagandik ikasitako mintzairaz irri egitendute; ta beren amari berai erran ere bai diote, jende alke-gabe, arronta batzuek, bertzekmintzatu ez dezaketen mintzaira zela berena; ta argatik berei eskuaraz mintzatzen bazioten, etziotela erderaz baizik erantzuten.

Eskualdun aunitz lo-zorro ortatik esnarazi naiez eginen dizuet bada nere mintzal-ditxo au. Iru gauza nai dazkitzuet adirazi: 1. Zertarako214 egiten diren Eskual-egun taeskual-jaiok; 2. Zeñen utzia egon den eskuara gure artean eta 3. Iruñako Apez-gaite-gian eta Ikastetxe edo Institutoan egiten dena215.

(45-46.or.)

***

Hamaseigarren testua216: Elizondo-Aldude errepidea = erokeria217

Baztango udaletxeak, Elizondo eta Aldude lotuko dituen errepide berriaren egitas-moa abiatu du, Baileitik, Belaungo lepon218 barna joanen dena. Alta, NafarroakoGobernuarekin izenpetutako hitzarmenean, bide baten moldatze eta hobetzeari buruzsolasten dira, ez errepide berri baten egiteari buruz. Hortaz, gauza bat da onartu dena

213 Hemen ez da asimilaziorik gertatu. Egileak hola ematen du bait menderagailua. Gure ustez,holakoetan arrunta da Baztanen ondoko aditzaren hasierako kontsonantea ahoskabe bihurtzea:baitu.

214 Hizkera bizian: zertako.215 Gauza berak ez errepikatzeagatik ez dugu oharrik egin azkeneko paragrafoetan.216 Ttipi-Ttapa, 364. zbk., “Irakurleak mintzo” saila.217 Testu hau gaur egungo testua da, J.O.-k Ttipi-Ttapa herri aldizkarian eskribitua. Aldizkari hau

Bidasoako erreka guzian, Leitza, Goizueta, eta inguruetan banatzen da (posta gastuak kobratzen diz-kiete zenbait udaletako herritarrei eta Baztan-Bidasoatik kanpo bizi direnei), eta han eskribitzendutenak saiatzen dira, neurri batean bederen, tokiko mintzoa islatzen artikuluetan, behar denean eus-kara batutik aldenduz. Baina holako ereduak asmatzea uste baino zailagoa da, batzuetan hango eus-karan sekula aditu ez diren gauzak sartzen baitituzte eta, bertze batzuetan, inkoherentzietan erortzenbaitira, kanpoko hitzak sartuz hango mintzoan egunero ibiltzen diren bertze batzuen ordez. Hemenberean, izenburutik hasteko, errepide hitza berria da hango euskaran, beti karretera izan baita. Etabaztandarrek, zerbait erratekotan, erokerie erran baitute, ez erokeria. Hala ere, Baztango mintzobatuan idatzi nahi baldin badu norbaitek, hemen J.O.-k egin duen aukera bera egin beharko luke.

218 Badirudi inprenta hutsa dagoela hemen, lepoan behar baitu


226


eta bertzea, egiten hasi direna. Hortik ondorioztatzen ahal da, errepide berri honek ezduela inongo babes legalik. Ildo horretan, begibistakoa iduri du, egiten ari diren sospublikoen erabilera, ez dela bidezkoa219.

Guzti hori220 larria bada, larriagoa221 da ustezko bidearen moldatze eta hobetzea jus-tifikatzeko erabiltzen222 diren “arrazoiak”. Erraten diren gauzak ez daude ikerketa bakarbatean ere oinarrituak, ez da datu bakar bat ere aipatzen, ez da inongo diagnosirik.Hortaz, erraten diren gauzek, ez dute inongo funtsik, ez dira enpirikoak ez objetiboakere, aldarri erretorikoak besterik223 ez dira… Gauzak horrela, onartezina da ingurubaten xehatze eta hondatzea modu horretan egitea.

Inguru honek, Baztango gainerako tokiek bezala, jasaten duen presioa ikaragarriada. Hor berean, Berdaitz, Zarkindegi, Iñartze, Irurita-barrengoko pista eta BeatzundikBelaunerat doana atxematen224 ahal ditugu. Mendi guztiak225 pistaz tarratatuak agerizaizkigu, azkeneko aldian erran modu batez, Erdizen zundaketak egiteko ireki den pistanagusietako bat halala uztea erabaki du udalak, orain errepide berria Belaunen

219 Ikusten denez, paragrafo hau baztaneraz eskribitua da... edo bertze zein nahi euskalkitan, eredubatuak ‘jan’ baitu. Hala ere, bada hori baztaneraz idazteko modurik? Aukera bat, hizkera biziahautatuz gero, hau izan daiteke (alde batera utziko ditut toponimiako izenak): Baztango aiunta-mentue, Elizondo eta Aldude lotuko tuen karretera berriain lanekin abietu da, Baileitik, Belaungolepuan barna ganen dena. Alta, Nafarroako Gobernuakin firmetuko kontratuen, bide baten mol-datze eta hobetzearen gañian solasten dire, ez karretera berri baten itearen gañian. Hortaz, gauzbet da onartu dena eta bertzia, iten hasi direna. Horren ondorioz erraten ahal da, karretera berrihunek ez duela inongo oinarri legalik. Hola, begibistakoa iduri du, iten ai diren sos publikoenibiltze hoi, ez dela bidezkoa. Hori, edo holako zerbait, gertuago dago Baztango eguneroko mintzoarruntetik aldizkariak atera duen testua baino. Baina batek mintzo landua, eredu idatzia aukeratunahi baldin badu, segur aski testu hartara jo beharko du. Hitz berriak eta zehatzagoak sartu beharditu, euskaraz (bertze euskalki batzuetan bada ere) tradizioa egin dutenak, nahiz hor ahalegin han-dia egin beharko litzatekeen hitz hauek Baztango ondaretik hartzeko: errepidea, udala (‘uda-letxea bertze zerbait da, eta hori beti ‘Herriko Etxea’ izan da Baztanen, eta idatziz ere ederki ibildaiteke), izenpetu, hitzarmen, ondorioztatu (aski hitz berria, bide batez), babes, ildo... Asimiliazioeta disimilazio guziak kendu behar ditu: abiatu, hitzarmenean,... Hitzak bere osotasunen emanbehar ditu: egiten, dituen, berriaren, ... Baina hori guzia egin ondoren geratu zaion testua, edo askiantzekoa den zerbait, geldituko zaio. Hemen ‘-gainean’hautatu dugu, ez ‘-i buruz’. Bigarrena ezinda inola ere baztertu, baina uste dugu lehenbizikoak tradizio sendoagoa duela Baztanen. Aunitzek,baita zaharrek ere, hibrido bat ibiltzen dute: ‘-en gainean’.

220 Baztango mintzoak hori guzia edo hori guzi hori eskatuko luke hor.221 Batasuna batere galdu gabe, eta Baztango hizkera mantenduz aldi berean, badirudi hemen

egokiago litzatekeela kezkatzekoago edo holako bat sartzea.222 ibiltzen eskatuko luke testuak, hori erabiltzen bezain batua baita, baina, aldi berean, Baztanen

ibiltzen den forma.223 baizik (edo bertzerik) eskatuko luke testuak.224 Gure ustez, atzematen da hedatuena.225 guziak, Baztanen. Euskara batuan ez da baztertzen, nahiz guzti gomendatzen den. Baztaneraz

eskribitu nahi baldin bada, eredu batua hautaturik ere, uste dugu zilegi den guzi ibiltzea.


227


barna… Gainera hirigintza basatiaren ondorioak, azpiegitura egitasmoak, golf bela-giak226… Hau da, bizi behar dugun ingurua zentzurik gabe hondatuz, logika desarro-llista eta antisozial baten arabera, inongo eztabaidarik gabe, de facto inposatzen ari zai-guna eta gure geroa bortizki baldintzatuko duena.

Kontutan hartuta gainera Izpegin barna Alduderat ordu erdi pastuxean joaten ahal delaeta arrazoirik gabe, errepide berriak pagadi zoragarriak eta erreka zoko ikusgarriak xeha-tuko dituela; inguru malkar eta zakarrak, aldi berean basa eta zoragarriak direnak, etaIruritabarrengo errekatik Elizondo urez hornitzeko egitasmoa dagoela, errepide egitasmoazentzugabekeri hutsa da227.

***

Hamazazpigarren testua228: Felix Iriarterekin elkarrizketa

K. Zu Felix atabalaria izandu229 zara.

F. Atabalarie230

K. Noiz hasi zinen eta norekin o ...

F. Ni, beha zazu, nik haur-haurretik izan dut atabalain giroa231, hala... afizioa232, etaenuen atabalik ere, gure denboran aite ta ama’re pobriak eta etzuten diruik erostekoeta afizio haundie nuen nik, eta... baño atabalak denetan banituen: maien, platerian,kuxetekin, tinadorekin233, denetan atabala.

226 belaia erran izan dugu beti, eta ez da inolako arrazoirik aldatzeko. Hemen egokiago zelaiak,hala ere, gure ustez.

227 Azken bi paragrafoak euskara landuan eskribituak dira, bistan da, baina egileak ederki bildu dituBaztango mintzoaren ezaugarri batzuk eta egitura batzuk: tarratatuak, erran modu batez, hala-la, Alduderat, pasatuxean (egokiago paxtuxean baino)...Uste dugu hau den bidea tokiko hizke-ra batuan idazteko. Badira bertze aunitz ohar egiteko hemen, baina bere horretan utziko dugu.Testu honek agerian uzten ditu, eta horregatik bildu dugu hemen, eredu batua eta tokian tokikoeuskara landua batera emateko zailtasunak: edo herriko txokokeria eta fonetismo antzuenetanerortzeko arriskua da, edo bertzenaz eredu batutik hurbil-hurbil dagoen bidea hautatzen da.

228 Hemendik aitzinat paratzen ari garen testuak elkarrizketen transkripzioak dira: batzuk irratikoelkarrizketatik bilduak dira eta bertze batzuk zuzenean eginak. Hauek duten ezaugarri nagu-sia da testu biziak direla, ez baitaude idazteko prestatuak. Baina, aldi berean, erran beharra da,irratietako elkarrizketetan batez ere, euskara ‘landuago eta hobea’ ibiltzen saiatzen direla.Lehenbiziko testu hau Felix Iriarte atabalari ezagunari egindako elkarrizketa baten zatitxo batda. Ohar batzuk eginen baditugu ere, erran daiteke aski ongi biltzen duela han ibiltzen den eus-kara, batez ere adin bateko jendeak ibiltzen duen euskara. Zuzenean grabatua (Lakar –Telletxea).

229 Elkarrizketa egiten duenak izandu dabil, Baztanen arrotza dena.230 Elkarrizketa egiten duenak atabalaria hitza dabil, eta Felixek baieztatzen du, baina aldi bere-

an zuzentzen, Baztanen erraten den moduan: atabalarie.231 giroa dabil, baina hori hitz ikasia da, beldur.232 Hemen ere afizionia da han aditzen dena arruntean.233 Hitz hau arrotza da guretako. Tenedoria erran nahiko zuen.


228


K. Bai, e?

F. Bai, bai, ta gero, hola hasi nitzen ta jarri nitzen jotzen ere polliki.

K. Eta nork irakatsi zatzun o ...

F. E?

K. Nork irakutsi edo ...

F. Ez, ez inork ere erakutsi234, ni ... berezkoa, gero, gero, suertatu zaiten hainbertzejotze ikestia gehiago. Gero ni soldadu nitzelaik eon nitzen bandan ere, soldadu bandan,eta han bagenuen ta brigada zahar bat, musiko haundie zen hure, haundie gañera, tanik eztakit, nik enuen deus ere bertze misterioik iten, gizon harek gogoan hartu nin-duen, bai ta, pentsatu hoiek, sargento ta brigada, hoiek ere martxan jartzen baitituzte,ta harek, karo, brigadak bazuen, harek mandatu... zer behar... bazuen in beharra betineekin, beti ni igortzen ninduen bai, dirue man ta igortzen ninduen ta igual ... “ esto eslo que se ha sobrau, esto es lo que me ha sobrau” “Ah, eso pa ti” ta bai, bai [...] harekgogoan ninduen eta ni nindagon tropako bandan bezala, baño harek nahi ninduenpaatu musike bandan, bai, ta erten zatan ta... erran nion hala “ pero, mi brigada nolasartu behar dut musiken, eztut musikik ere”... “Nik erakutsiko datzut” erran zatan, baienuen ikesi, e nitzen hasi’re, baño harek erran zatan ni sartu behar nuela tanborerobandan, nik muñeka... ikeragarri muñeka onak nituela, eskumutur onak, ta sartu beharnuela. Ta gero, erran zatan ta: “etxian zer lan itei’zu?”, “A, nik etxian nekazalgoa, tanekazarie naiz” ta “ huy, huy ez tontoa izeteko, han tropan hobeki biziko nintzelagutioo nekatu te bai, ta ikesiko nuela, ta “ez” erran nion: “Ez, nire ama’ut bakarrik,bakarrik dago gaixoa ta nahiao dut bertze gauze guziek baño etxera gan ama laguntze-ko”... ta halaxe enitzen gelditu bandan. Gañera nik izena suertia, gerra denbora zen tagerran, gerraingetik ezpazen ni enintzen soldadue in, ni bainitzen..., aite frantzesa235

nuen nik, “subdito frances” deitzen..., bertzalde ume bakarra, ni bakarrik e naiz eta bai,eta bertze alde, ni soldadu gan baño aise lasterrago, hamahiru nituelaik hil zaiten aite,ta ama alargune zen, ta bertze nere kintekoek... kintuak bañoo laxterrago lizentziatunitzen ni, horrengatik ume bakarra.

K. Eta ama alarguna.

F. Eta ama alargune nuelakoz bai. Ta gero torri te nik ... atabalain gogua banuen beti,ta hemen orduen herri guzietan bazien236 txistularie237 eta atabalariek, bai, kontratatuekigendero ta bestetako.

234 Hau da hitz arrunta Baztanen, galdera egin duenari zuzentzen diona, gainera.235 Hau ere kanpoan ikasia, hain segur ere: frantsa da Arizkunen ibiltzen den hitza.236 Holako hitzekin transkripzioa egitea ez da erraza: bokal arteko ‘r’ hori ez da ia-ia aditzen,

baina ez da guziz desagertua ere.237 txistulari hitza erdaraz ibiltzen zen. Arruntagoa zen ziztulari edo zulubitero ibiltzea.


229


K. Baina hemengo guziek baztandarrak ziren?

F. Bi, bai, gehien-gehien-gehien-gehienak Bozatekoak.

K. Bai e?

F. Bai, Bozatetik atra dire txistulariek, atra die atabalariek, atra dire harginek, atradire zurginek, denetaik atraia bada auz’ortan, bai. Ta atabalarie horkoa zen, ManuelJaurena, baño gaixua [...] ta neketan ta zenbait aldiz etzen tortzen iendetan238 jotzera,ta orduen, ni etxian bainitzen, atratzen nitzen plazara haren ordez jotzera bai, ta bueno,orduen laguntzen nuen hure, ta gero, maisu [...], ta harek bazuen [...] atabalari onagañera bai, ta harek eskatu, solizitetu zuen Aizkungo plaza, bai. Ta gero nik, kusten nin-duten hola Manuel, hure’do falta zelaik nik laguntzen nuela ta norbaitek begien hartunindun doikee ta horrek solizitetu zuen, bueno, behar zela gauze bat ein, ta nei errangabe etzituela... man behar plazik, nik laundu niola... Manuel ta ni nintzela lehenbizi-koik behar nuena nahi benuen, ta alkatia torri zaiten etxera ia nahi nuen, hola, ta nibaietz239, bai, erran nion, ni baietz bai, bueno orduen behar zela herrien reunione batin, batzarre bat, ia hari edo neri man behar zaten plaza, ta herriek berexi ninduen nibai, ta ni gelditu nitzen Aizkungo plazaikin. Ta ordutik, ordutik aunitz ibili naiz ni, aunitz,aunitz. Ni ibili naiz hemen Nafarroan puntaz punte, denian.

K. Bai?

F. Bai, ta Gipuzkoan aunitz, Bizkaian ere bai ta hemen Iparraldean [...] ingurukoBaionaraino. Hartako Eskual Herrie guzie kurritue dut nik jotzen bai, bai. Bai, nere launetxistularie Maurizio Elizalde, famosoa zen, txistulari haundie zen hure, bai ta biek ibiliginen aunitz urte elkarrekin.

K. Beti elkarrekin.

F. Beti elkarrekin, bai, bai. Hola, bodak tziela, herriko bestak tziela, gero zenbaitazgaten ginen, deitzen zen “instrumentos autotonos”, dantzariek eta batre gabe, jotzerabakarrik, bai ta aunitz klasetan ibili ginen gu, bai, bai. Ta badakizu, erran behar datzut,atabal horrek neri laguntze haundia ein daut, badakizu, diruik ere ezpaikinuen, taetxeko, etxean ere aziendak ere gutti, te etxeko harreratik aparte, hortik beti heldu zen,eztzen aunitz heldu, baño heldu zen garbi. Guk behiek gintuelaik, behi-esnia saltzenginuen, ta behi-esnetik hartzen ginuen polliki, ba baño, behiek esnia mateko pentsueman behar zen, ta alde batetik hartzen zena bertzetik utzi behar zen, gero atabaletikheldu zen garbi, han hartzen zinuena’re, sakelara. Torri etxera, ta torri ta, erten niongure amari erten nion..sobrak...nik idebai’utena ... ta huni maten nion. Bai, nik in dutdirue, ezpazen behi beten erosi beharrik edo ... nik e’nuen diru beharrik, baño hunekbehar tzuen, gu allaatu gara, gu allaatu gara hiru behi bakarrik beitien eta bedratzi

238 ‘igandeetan’.239 Kontsonante ahostunak (‘b’) asimilatu du aitzineko kontsonante (‘k’) ahoskabea.


230


lagun maien, bai, gintuen aite ta ama, bide, gu biek lau, ta lau ume, zortzi, ta bedratzi-gerna... osaba xahar bat baginuen bai, Joxe, bedratzi lagun mahien bai, ta hunek beharzuen dirue, ta nik hartzen nuena huni maten nion, gaixoai, bai, etzen beldurrik ez,etzuen hondatzen dirue, hunek peztai bi aldetara behatzen tzion bai, a bai, bai.

***

Hemezortzigarren testua240: Mariano Izetarekin elkarrizketa241

M. Bai, lenogo bakizu, erran behar dut eta ni nola hasi nintzen lanbide hortan, nereofizio hortan, nere aitaikin242. Erran behar dut ere, nere aitaren243 historia pixka bat, etanere aita zarauztarra zen, Pantolingokoa, Federiko Izeta Larrañaga, han elize244 ondoanbada etxe bat Pantolingo deitzen dena, hangoa. Eta etorri zen mila bederatziehun etabian Elizondora, errelojero bat bihar245 zutela Elizondon ta, Donostian ikesi246 zuen ofi-zioa aleman baten etxian247, aleman baten etxian, da erran zioten ia nahi zuenElizondora etorri, han relojerorik ez zela eta bueno, bazela beste relojero bat eta hilzela, da baietz etorriko zela. Etorri zen mila bederatziehun ta bian eta hemen geldituzen, eta gero ezkondu zen nere amakin248 Juana Elizalde Juandikotena eta elizondarra,nere ama eta ezkondu ziren eta holaxen249 sortu gara Elizondon. Zortzi, zortzi haurridegara, ni zaharrena, eta nerekin lanean aitzen dana, berriz, gaztena. Eta aitaikin nik ikasinuen ofizioa, hamalau urteak artio eskolan eta gero aitakin ibili nizen, eta holaxen, gureaita errelojero ona zen. Harekin, eta hola bizi guzien, hola ibili gara, bueno, erloju, sake-leko erlujuak eta despertadoreak eta... bakarrak konpondu ditut250, nik despertadoreak

240 Irratian grabatua: behin eta berriz ‘etorri’ dabil, han torri’ dena.241 Berriz ere dakargu hona Mariano Izeta. Uste dugu testu honek baduen interesa, hemen argia-

go ikusten baita nola mintzo zen Izeta, eta, goitiago dagoenarekin erkatuz, nola eskribitzenzuen. Berak zioen gisan, ‘apaindu’ egiten zuen euskara. Hala ere, erran beharra da arrunteaneuskara landua ibiltzen saiatzen zela beti, bai hitz egiteko orduan ere (ahal duen guzietan,oroitzen denean segurik, ez ditu asimilazioak eta disimilazioak onartzen. Horregatik sortzendira inkoherentzia batzuk).

242 Eskribitzeko orduan “aitarekin” idatziko luke (nahiz Nigarrez sortu nintzan liburuan ‘konko-rraikin’ paratzen duen behin).

243 Baztango ezaugarria: aitain.244 Euskara idatzian beti ‘eliza’ ibiltzen du Marianok.245 Euskara idatzian beti ‘behar’ dabil.246 Euskara idatzian beti ‘ikasi’ dabil.247 Beti ‘etxean’ idazten du.248 Erran, hola erraten da. Idazteko orduan, biak ibiltzen ditu Izetak: ‘Josekin’ eta ‘alabarekin’

(ikusten ahal da, konparazione, Nigarrez sortu nintzan liburua).249 Aunitz erraten da ‘holaxen’, eta Izetak ere hala erraten du hemen, baina eskribitzeko orduan

beti ‘holaxe’ eskribitzen du.250 Hau Baztanen nekez. Arruntean ‘tut’.


231


eta esku muturrekoak eta sakelekoak ere. Geo orai utzie daukat ia ofizioa baña jubila-tue nago, ia bistaz ere ez nabile ongi eta gañera jubilatuz geroz ya gure lana ya buka-tue251 da. Ta gañera orai eztago lenago bezela hainbeste252 relojerian, orai piladunakbaitire253, lehengo kuerda ematen zitzaion, denak zien kuerdaikin, baino orai ez, orai ezdago holako erlojuik, orain254 denak dire pilakoak.

K. Ez al duzu sekula pentsatu zure erlojuek, zure erlojuek...

M. ...bai...

K. ...zuk konpontzen zenituenak zeure bizitza ere neurtzen zutela?

M. Bai, nere bizitza neurtzen zuten, hoi da bai, eta han bai, konpontzen ai nintzelaik, hoi bera pentsatzen nuen. Hala nola bazaien orratza pixkeka-pixkeka korrituz, etaholaxen nere bizia negurtzen zuen eta hala joan da nere bizia, nere bizia.

K. Mariano Izeta Elizalde, Elizondon, mila bederatziehun eta hamabost garrenekouztailaren hamalauean jaioa.

M. Bai jaune257.

K. Hirurogei ta hamazazpi urte

M. Bai, bai

K. Erlojue, esan dugun bezela, izan da zure ogibide, aitarekin ikasita.

M. Bai.

K. Erretiroa hartu zenuen

M. Bai

K. Baina ez arlo guztietan, hori ere aitortu behar da, euskaltzale porrokatua, milabederatziehun ta berrogeita hamazazpian “Zeruko Argia”n hasi zinen idazten.

M. Hor nuen idazten bai258.

K. Hirurogeian “Herria”-n, ondoren “Diario de Navarra” eta “Principe de Viana”-n,hirurogei ta bian “Dirua Galgarri” izeneko nobela eman zenuen argitara

251 Baztango akaballa eman dio, bokal asimilazio hori (-e) onartuz. Baina hitz, bistan da, ikasiada. Hala ere, ohartzekoa da nola egin duen hemen asimilazio automatiko hori, baina aldi bere-an bere burua zuzendu du ‘bistaz’, ‘daukat’, ‘jubilatuz’ eta holakoetan (horrek bistez, dauket,jubiletuz...) eskatuko luke.

252 Nekez Baztanen (‘hainbertze’).253 ‘piladunak’ (asimilazio gabe), ‘baitire’ (asimilazioarekin). Baztanen, hor, piledunek nahiago.254 Han ‘orai’ erraten da.255 Eskribitzean ‘ari nintzelarik’ egiten du sistematikoki. Baten batean ‘ai’ ere ibiltzen du, baina

istorio baten kontakizunean, norbaiten ahoan emana.256 Idatzi, beti ‘pixkaka’ idazten du.257 Pentsatzekoa den bezala, ‘jauna’ idazten du arruntean258 Hitzen hurrenkera tipikoa aunitzetan Baztago hiztunen artean.


232


M. Bai, bai.

K. Laurogei ta bian, berriz, “Nigarrez sortu nintzen” argitaratu zenuen, GipuzkoakoAurrezki Kutxak argitaratua, eta dakidanez “Baztango Hiztegi Ttipia”, eta “Sorginakinpernuko errekan” ipuinak dauzkatzu inprentarako bidean.

M. Bai, ari naiz, ari naiz, oraindikan259 ez dut arras bukatu, baino “Baztango HiztegiTtipia” hori, a! “ Baztango Hiztegi Ttipia” horren historia holaxe da: duela, hori, urtebatzuk, laurogei ta bostean260 edo hola, orduen hasi nizen eta in261 nuen franko poliki, etaEuskaltzaindiak argitaratu zuen nere “ Baztango Hiztegi Ttipia”, pixka bat bai, argitaratuzuen, baño, eta ez ziren dendetan saltzen. Neri igorri zizaizki... zizkidaten262, hola, multzuaneretako, separatua batzuk, zergaitik hori, hori, argitaratu zuten errebista batian263, liburubatian argitaratu zuten, eta gero, handik separatu batzuk atera zituzten, eta neri igorri ziz-kidaten, hola, pila bat, nik lagunen artean banatu nituen eta akabo.

Baño, gero, orduen zituen mila ta zortziehun hitz edo hola, da ni hasi nitzen264 hitzgehiago biltzen, eta orai baditut bi mila ta gehiago bilduak, aisa, eta ia nozbait ere, noz-bait ere argitaratzen dugun, hori nozbaitean ikusteko. Ta orai, ari gara apaintzen zega-tik hitzak nituen, pixka bat eta... ez ordea ordenian, eta ordenadora batekin orai arigara hitzak eta bere negurrian patzen265 bere lekuan, bakotxa bere lekuan. Eta oainbukatzen dudalaik, ez dakit ein beharko dut zerbait eskatu, laguntza, edo NafarroakoGobernuari edo zerbait ere hola. Badago hor, eta Nafarroako Gobernuak, badu politikalinguistika delako zera, sail bat, eta horrela, ta bueno eskatu zerbait edo laguntza, etaia nolapaitere egiten dugun, ikusiko dugu...

K. Eta Baztangoaz ari garenez, zuk zerorrek aitortzen duzu, hain zuzen ere, “Nigarrezsortu nintzan” liburuan, honen sarreran, “baztandar euskalkia erabiltzen dut nahiz etapixka bat apaindua dagon, baina beti ere, mintzatzen garen bezala idatzia, agertzendiren hitzak eta solasak bizirik irauten dute baztango euskalkian, solas hoiek, beharbada, bertze euskalkietan erabiltzen eztirenak eta euskaldun aunitzek ezagutzen ezdituztenak”.

259 Hau ibiltzen du Izetak, eta hola idazten du ere. Baztanen gehien ibiltzen dena oñik (‘orainik’)da, baina oñiken (‘oraindikan’) ere aise aditzen da.

260 Ez da Baztangoa. Han, duda gabe, lauetanogeita bortzean.261 Hala erraten da, baina Marianok berak, eskribitzen duenean, beti ‘egin’ hautatzen du.262 Grabazioan zalantza bat agertzen du Izetak adizkia aukeratzeko orduan. Hautatu duena ez da

Baztanen ibiltzen. Hor, zaztaten, zazkiten... bezalakoak ibiltzen dira.263 Arruntean beti ‘batean’ eskribitzen du, baina Dirua galgarri liburuan ageri da behin segurik

batian ere.264 nitzen aukeratu du, gehienetan ibiltzen den bezala, nahiz berak beti nintzen edo nintzan idaz-

ten zuen. Dirua galgarri liburuan badu banitzen behin.265 Hola erraten da. Baina idazteko orduan, Izetak ‘paratu’ idazten zuen.


233


M. Bai, hori bai, nik hori ein nuen nere aitzinsolasean, eta hori erran nuen. Nik ustedut, eta Baztango euskalkia eta ongi mintzatuez geroz, eta ongi ahozkatuez266 geroz,denek ulertzen dute, denek. Nik uste dut euskalkiak in behar direla landu, euskalkiguziek lantzen, ba ongi landu iten badira, eta ongi apaindu, eta hortan dago gure languzia. Eztute, eztute alde haundirik eta euskalki batetik bestera, Gipuzkoakoak etaBaztangoak, Baztan eta Bidasoak ez dute diferentzia haundik, gutti, hitz bat edo bertzebakarrik. Eta bakotxak bere euskalkia lantzen badu eta apaintzen badu, eina dago, hoida euskara batua267.

***

Hemeretzigarren testua268: P. Z.-rekin elkarrizketa269

K. Zu P., esplikatuko diguzu hemengo, bueno, zure lana nola izandu den, nola gara-tu den eta.

P. Bueno, nere lana errexa da kontatzen, ttipi-ttipitik hemen, hoi jendia, pues, hoibehar zuen jan, orai bezala, ta lanean ai behar zen orai bezala, bertze lanik gabe eztaiñon ere jaten al. Pues nere bizia zen lenbizitik hasi nitzen ta zerreri betian lanean, tti-kia nitzelaik, eta karo, kusi nuen ez zela ta zerreriko bizie nere bizimoduko hoi, aitzinetatratzeko manerik enuela, eta gero eskatu zaten Erratzuko aotzak lanera gateko etajoan nitzen Erratzuko aozteire, ta han hasi nitzen lanean. Han ikesi nuen, eta leen itengintuen lanak dena zen ferratzeko kontue, o sea, idiekin jendia aitzen zen zur atratzenmendietaik, gero jendea behiekin aitzen zen lur lanak eiten eta bazkak bildu eta denabehiekin iten tzituen, eta bakarren batek edo etxalden batek edo bertzek bazituen beho-rrak, o sea, ... garraiatuko ... ta behorrak. Orduen gehiena atratzen ginuena zen behiaketa astoak, kontrabando denboran astuak. Eta manduak ere baziren eta hoiek ereferratzen gintuen, bañan guttiago. Behiek ziren gehien gehiena lan iten zutena kanpo-etan, orduen ziren aariak, oholdeak, brabanak ta holako herramienta hoiek, gero karrota hok. Gero jendiak, eta karo, kusi zuen behorrekin lana errexten zela gauzak biltzekoetxetara eta abietu ziren etxaldetan, pues, behor ttiki betzuk patzen garraitutzeko270 tabazkak etxera, gero belarrak, eta belarra igitzeko makinek orduen hasi ziren ere patzen,

266 Erran, arruntean, mintzatuz kero, hala erraten da Baztanen.267 Horren ondorioz sortzen den eredu praktikoa asmatzea erraza ez bada ere, arrazoi osoa du

Izetak hemen.268 Zuzenean grabatua (Lakar – Telletxea).269 Lekuko ona da hau, baina ikusten da euskara apaintze nahi horretan ez dela sistematikoa asi-

milazio eta disimilazio kontuetan, eta kontraerranak sortzen direla (zerreri betian lanean; jen-dea, jendia; astoa, astua; pikatzeko, piketzeko; makina, makine; behiak, behiek). Horretazgaiz, kanpotik hartuak dira ‘joan’ bezalako hitzak.

270 garraietzeko Baztanen.


234


ta gero mozteko makinek ere baziren behiekin ibiltzen zirenak, eta hoiek denak, pues,iten gintuen arreglatu, eta behorrak ferratzen hasi ginen eta behorrak... ferrak iten ere..etxian berian iten gintuen denak, orduen ia bazen bertze lan klase bat. Gero, aitzinettorriz, ia sartu ziren eta belar pikatzeko makinak, belar pikatzeko makinekin ia, orduenia, lan puxket kendu zen behiei, ta gero ta guttiago ferratzen ziren behiak eta behorrakgehiogo iten zen, lanak iteko. Orduen hasi ziren ere zerbait lan Frantzitik etorzen ador-nutako gauzek, mahietako hanken ta burdin betzuk, eta holaxen hasi ginen gauzek etapolitexagokoak egiten. Gero balengo ta hok denak egiten gintuen, eje karro ta zirrikekferratu, ta hoiek denak iten gintuen leen bezala, bañan beti bazoazin gauza hoiek gal-duz, orduen lan berriek behar ziren, ta seitzen ginuen aitzinet holola lanean, bañan betihoi gauzek heldu ziren eboluzionatuz. Eta gero sartu ziren belar piketzeko, bueno, belarpiketzeko makinek aitzinian sortuek ziren, gero sartu ziren ya traktoriak, ta klaro, iaginuen ia ... oi... mekaniko pixket ikesi’re, ta ni gan nitzen Elizondora, pastu nituen biz-piru lau urte... astiein erdie Erratzuko arozteien, eta bertze erdiek iten nituen Elizondonmekaniko ikesten, karo, aroztegiko behar zen jakin pixket ia mekaniko ere, eta orduenia behorrak ere bildu zituen ta tratoriak. Eta pixket holaxen gan da eboluzionatuz, klaro,herramientak ere traktorenak eta kanpoko herramienta klaseak denak kanbiatu ziren,traktorekoak haundiagokuak tire ta orai jendia ia lanean ai de aotzain aozteikoa aidena, ta ai de ya traktorekin lanian, ta gu pixket eta bizie ein dugu kanbietu, zerenga-tik eta guretako, nik... ez zaiten gorki ere gustetzen ere lan klase hoi, eta guk, bere lanklase hoi patu du beste271 klase batian, gehioo iten du dekorazioneko ta gauzak ta bur-dinian. Orduen, bueno, pues bizie atratzen dugu ahal dugun bezala, eta nekazariekinbeti kontaktuen gutixeago sartzen gara gu.

K. Orduen ia dena adornutako ta ...P. Bai, dena ia adornuetako gauzak eta sugeldetako mahi ta butaka ta eskulture ttiki

betzuk, eta lenooko ferra itziak ere, ezta orai hainbertze ferratzen, orduen gu gan dioguserbizio bat lenaoko ferratziai. Hoi behor-itziaikin iten tugu te eskulture ttiki betzuk,aunitz klase, eta orai, hasta inkluso kanbietu de hasta ferratzeko manera behorrenak,lehen ferratzeko ta behor-itziak ziren haundiak, eta orai ia kasi-kasi ferratzen tuztebehorrak eta behi, behi ferratzeko itzekin. Ta gaur egunian behik272 ez baite ferratzen,bakarrik ibiltzen dire ia etxetan, beren karro ttiki betian ia montatuek ituzte behiei azaz-kalak mozteko, eta gero maingue bat ero bertze balin beda sendatzeko eta holaxen, iabehiek eta ez dut uste deus ferratzen den.

K. Eta ferrrak ere diferente dire... itziak diferente dire eta ferrak ere bai.P. Bai.K. Nola dire, deskribatu pixka bat.

271 Ikasia.272 ‘behirik’.


235


P. Bai, bueno, hoi, behor ferra da handiaokoa ta borobil airiean. Batu besoko ferrak,gero gañera badu eskuin besokoa, esker besokoa, gero hanketako bada eskuin hanka-takoa eta ezker hankatakoa. Eta mando ferra da ttikiagokoa ta luzexagokoa, eta gu...lehen aunitz ibiltzen baitzen, asto, hoi kontrabanduan, pues guk iten gintuen zaldi ferre-taik gastatzen zirenak, ferra batetik erditik moztu eta atratzen gintuen bi asto ferra, bur-dinekin ine neketan ibiltzen zinen, oain heldu de ta burdine ia dena neurrien273 neurri-koa ta ia lanian errexao da lehen baino. Eta gero behien ferra da, hoi, xabala eta alder-di betetik badu pestaña bat egiten zaiona ta doblatu, hoiek ere batire, hoi, eskuin ferrata ezker ferra zerengatik eta beso bakotxian baitu ta hanka bakotxian bi azazkal,behiak, orduen eskuin ferra da alderdi batekoa eta ezker ferra bertze aldekoa ta badiresegun ze behiek nolakoan diren pues bizpiru neurri edo hola izeten da behi ferra tamando, hoi, behor ferra ba, neurri kuadrila bai.

***

Hogeigarren testua274: Javier Larralderekin elkarrizketa275

L. Bai, bai, nik nola nahi dela, txistulari gise bademat urte aunitz, ia hogei urtetako276

hasia nintzen, ia hemezortzi urtetan hasi nintzen Herri Irratian xistue igandero jotzennuela, eta orduen, ezpaitzagon dantza loturik eta hemen, leku horretan, eta orduentxistu soinuen arratsalde gehiena pasatzen zen, dantzan. Eta geroztik, bueno, nik inekizen tut zazpi urtez Amaiur deitzen den herri txiki batean, igandero joz, gero ondotikere urte batzuz enuen jo, zegaitik ... Ameriketara joanik ibili nintzen, han artzain egonnintzen bost urtez, sos pixka bat, hemen gutixko irabazten ginuen eta orduen, arat ganta han sos batzuk iten, eta gero bost urteren buruen itzuli nintzen, ta bueno, berriz eretxistu lanian jo izan dut eta denbora artan Maurizio ...

K. Maurizio Elizalde

L. Maurizio Elizalde bai, orduen zagon hemen txistulari, herri hoketan gehienianibiltzen zena, zegatik bere aita zen txistulari, guk aurretik ezautu dugune, baino gero,

273 Hemen ‘neurri’ ibiltzen du. Izetak arruntean negurri.274 Irratitik grabatua.275 Leku batean eta bertzean ibilia da bere soinuarekin, eta euskalki desberdineko jendearekin

harreman handia izan du. Mintzatzeko orduan ez da, hortaz, sistematikoa asimilazio-disimila-zioetan, y-ren erabileran (jo, yo; joan, yoan...), kanpoko hitzak bereganatzen ditu (bost, bortzerran beharrean, edo beste, bertze erran beharrean), hitz landuak ematen ditu (pasatzen, pas-ten erran beharrean, edo nintzen eta ez nitzen), eta abar, baina, nolanahi ere, hango euskara da,duda gabe. Kontura gaitezen nola ibiltzen duen hitz ordena: lasaitasunarekin, euskara zurrunabazterturik.

276 Baztango mintzoaren ezaugarri garbia: ez da erraten ‘urtetarako’ baizik ‘urtetako’ (‘noizko’galderari erantzunez).


236


gaixoa eritu zen, eta orduen dena gelditu zitzaion Maurizioi, bueno, orduen, ni ere han-dik itzulie in nuelaik, biek ibili ginen aunitz, elkarrekin.

K. Txistua, txistua da, zure tresna, esan dezagun, zure jotzeko tresna, baina datu bateman didazu eta, tentaziora zuzen zuzen noa: dantza loturik etzen, esan didazu.

L. Beno, etzagon libre.

K. Libre etzagon ...

L. Etzagon, etzagon libre, ta dantza lotue bazen, eta zenbait herriten ia Elizondo etaErratzu zautu tugu hoiek, bi herrietan dantzatzen zela bestetan ta... herriko, herriko bes-tak, urtean iten den besta hoietan, baina gero gainerako igande ta hoietan etzendantzatzen eta ....

K. Gogor, gogor persegitua zen gainera hori.

L. Bai, bai

K. Kondenatua.

L Apaizak ere fuerte zauden, ta bueno, etzen... ez ginuen dantzatzen.

K. Beste gauza bat ere bai, zuk esaten duzu zeurea txistua izan dela, baina, txistua-rekin batera, zuek, eta diot zuek, Maurizio ere sartuta, zure koñatua baitzen Maurizio,galtzeko zeuden dantzak errekuperatu ere egin dituzuelako.

L. Bai, bai, uste dut Mauriziok ere, bildue izein duen zerbait, eta gero ondotik,Maurizio ere, karo, baitzen hure’re adinean ere bazihoan277 eta, bueno, gu orduen, nihasi nitzen dantza galdu batzuen bilen, eta hola, ta oino bazagon zer edo zer biletubeharra, eta gero, bueno, beti iten gintuen dantza hoiek grabatu, eta gero idatzi musi-kan, ta hoi izen dugu... eta ni, aita ta semea, gero mutil in zelaik biek hasi ginen lanhortan, eta inbestigazione polita egin nuen, eta hor galduta zauden dantza batzuk erre-kuperatu nituen.

K. Dantzak, ze izen daukate, nik bat edo beste badaukat, mozorro-dantza edo noladan.

L. Beno, bat sagar-dantza, beno, sagar-dantza badauzkegu bi galduek zaudenak,Erratzuko sagar-dantza eta Amaiurko sagar-dantza, zegaitik herri bakotxak bazauzka-ten, orduen, beren sagar-dantzak, beren kanbio pixka atzuekin, beno, soinuz ere baialdatzen ziren, zenbait nahiko. Ta beti ere bildu gintuen hoiek, sagar-dantza hoiek, etamozorro-dantza ere bai, Arizkungo mozorro-dantza. Hoi ere, denboraz entzutea bagi-nuen mozorro-dantza bazela, baño nik eztakit nondik ere, nola Mauriziok eta bere aitakere etzuten jotzen... Ta beno, guk izen ginuen suertia, orai hil berrie dugun txistularihorrek, bazauzken doinuek eta berari hartu gintion eta gero idatzi gintuen eta oraihortxe ...

277 Ikasia.


237


K. Salbatuta daude hoiek.

L. Salbatuta daude bai.

K. Hemen dantza asko, asko dago, zera, buelta guzti hontan, Elizondo eta aipatuditugun herri hauetan, baina pentsatu zenbat galdu ez ote diren.

L. Bai, uste dut hor, hemen izen gintuen dantzak, egon ziren denbora batez puxkabat galduek, guk entzutea dugunez, eta denboreketan, hoiek, mila bederatzireun ta,eztakit, hamarretik goiti, bi txistulari atera ziren hemen, onak txistulariek, ta bat Zigatiketorri zen Erratzure, hoi hogeita laua izango zen, hogeita laugarren urtia, eta Amaiurtiketorri zen beste bat Arizkunea, hoi zen Antonio Eleizalde, Maurizioren aite, eta beste batzen Jose Telletxea, Erratzun. Eta hoiek biek in zuten lana, haundia in zuten, ta biltzen,ta karo, hoiek ere ibili ziren aunitz jende zaharretan ta biletzen zer zakiten guzie, etabeno, hoiek in zuten lan haundie. Gero, denbora berian, hemengo, holaxe kontserbatudire, zergaitik denbora berian izen ziren bi kaputxino, Aita Donostia eta Aita Olazaran,Estellakoa. Eta hoiek bazuten relazionia txistulariokin, eta hoiek nola ziren inbestiga-doreak, hoiek, ze in zuzten, hoiek zauzkaten dantza guziek idatzi zuzten eta holaxezaindu dire orai, orai arte278.

[...]

L. Bueno, solfeoa? Ikesi izen dut beti puxkaka, zergaitik eskolan ikesi nuen pixke bat,maistru batek pixke bat erakutsi zauten. Gero, Elizen aritzen nitzen kantatzen nuela, etaelizako kantuek nola herriko apaiz organistak etzuen halako alderdi haundie erakuste-ko, zegatik hotsa279 franko zakarra zauken, eta beno, orduen bazen bertze emazte bat,harek pianoa jotzen zuen, eta harek erakutsi zazkiten, erakusten zazkiten kantu guziek,elizeko kantuek, erakusten zazkiten solfeoko notekin. Eman dezagun, San InazioinMartxa igual, ta ...Inazio... erakutsi beharrean re, si, sol, sol, la, sol..... ta holaxe sartunitzen solfeoko .... lenogo ikasi nuen pixkarekin, eta gero, harek erakusten zazkitene-kin, beno, beti banindaien pixket aitzinetuz. Gero, handik urte batzuen buruen, ia, txis-tuen ta hasi nintzelaik Elizondora torri zen maisu bet ona ... hor tzeuken... ta bazuenakademia bat, eta beno, hara joaten nintzen ta man nituen solfeoa. Feliciano deBeobide, akaso baduzu entzutea280, Tolosarra zen uste dut

K. Korua ta zuzendu zituna?

L. Bai, uste dut baietz, hoiek ere idatzi ere txistularien rebisten ta in izen du musikaketa...

278 Pasarte honetan ez ditugu aipatu ‘izango’, ‘etorri’, ‘beste’... (denak ikasiak, gure ustez).279 hotsa: arrotza egiten zaigu hango euskaran.280 Baztanen, entzun, meza bakarrik ‘entzuten’ da.


238


K. Orduan hor, hemen herrian hasi eta gero Elizondorainoko zer horrekin...Elizondonia osatua dago.

L. Bai, bai. Gero klarinetea ere, beno, Elizondora hasi orduko, ia jotzen nuen, bañoikesie nuen nere airera, eta orduen Maurixiok ere, hala jotzen zuen, bere airera, o sea,erakustunik gabe ikesitakoak ginauden, ta Antonio, bere aitak ere jotzen zuen... regin-toa... beno, denak berdintsuak dire. Beno, pixka bat jotzen ginuen ejekuzioniain gañian,hiruek ere jotzen ginuen... malla nahikoa, baina sonidoa ezautu zakun... ni gan nintze-laik Beobidek erran zauten: “E!, zuk jotze’izu flauta gallega bezala, -erraten zauten-,zuk ite’izu fu, fu, fu, eta oi behar da tu, tu, tu, beti...” Baño, nola aldatue ginuen jotze-ko manera arras, eta erraten zauten, baño ni nerera gaten nitzen, ta ...”fu, te, fu ez, fuez, tu, zuk nola patzen duzu tu errateko ta mingaina”, ta karo, [...] enitzen ohartue’rehortzetan, karo, tu, tu ...

[...]

L. Gero bai, baño nik aurretik281 ia, eztakit, hamalau bet urte edo hamabost urtenituenean, Maurizion aite, hure zen herriko soñularie, eta harek igande atsaldetanedo... “ara mutikoa karrak txistua, zerbait ere jo behar diagu elkarrekin”, ta karo, nikoño gutxi jotzen nuen baña baziren gauz betzuk errexak sarriten282 jotzen gintuenak,beno, orduen jotzen nituen harekin batian, biek aitzen ginen jotzen. Gutti, zegaitiken...aunitz praktika falta nuen, ta beno, hola’re afizionia283 sartu zaiten, ta gero, beste gauzebat ere banuen, denbor’eketan haurrek etziren plazan ametituek izeten ....

K. Hara! ...

L. Igorri iten ziren handik, plazatik, zegaitik karo, orai aurrek aitzen dire dantzanbakarrik, ze pena den bezala, baño orduen, denbor’eketan, nola etzagon bertze gauzikere, eta beno, herri guzie biltzen zen eta iten zen dantzan, eta orduen, aurrek, ia sobe-ra ginen gu han, ta aunitz aldiz molestatuek izen baiginen doike, igorri iten zakutenhandik. Eta nik, banuen beti, nola Antoniokin, txistue jotzen nuen, gero ostature gan tabazen kostunbre bat ere, beti mutil-dantzak han iten zuzten, gizonak aitzen ziren mutil-dantzan. Eta karo, nere adinekoik inor etzen gaten ara ta mutil-dantza kustera baño nibai, eta nik antxe denak ikusi izen tut han urtiak eta urtiak, eta ikesi nituen mutil-dantzakere dantzatzen, eta bueno, holaxe gan tzen nere gogoa gero ta fuertiago.

K. Igande arratsaldeko dantza hoietan, izango zen meza nagusia, gero bezperak etagero dantza, ze bezperak etziren, etzauten huts egiten.

281 Nekez Baztango hitza.282 Nekez Baztango hitza.283 Felix atabalariak ‘afizio’ ibiltzen du (ikus goitiago), baina Javierrek Baztanen hedatuena den

‘afizione’.


239


L. Bai, bezperak284 ere bai.

K. Bai, dantza hoietan ezkonduak eta ezkongabeak danak?, ala ta gainerako herrie-tan bezala gehiago ezkongabeak?.

L. Ez, ezkongaiak izeten ziren orai, herriko bestetan izeten zuten ezkonduek ereberen egun bet. Uste dut, hemen San Juanak dire bestak, hemengoak, eta izetenzuten San Juan hirugarrena edo, orduen ezkonduek ateratzen zirenak eta iten zutenberen dantzak eta, bai gizonak eta bai emaztiak ere. Eta iten zuten, oitzen naiz ni,soka-dantza nola iten zuten, eta beno, baino bertzenaz beti ezkongaiak e?

***

Hogeita batgarren testua285: Feriri-ren idatziak

Nik nainuke yakin, euskaraz asigarenak idaztuzen286, ya egin beardugun beardenbezala edo bakarrik bakoitxak bere errialdean mintzatzen den gisa287; itz batean, naiduterran; nik bezala euskara288 ez dakienak itxilik egon bearduen edo ez. –Euskaltzaleigalde-zen-diotet.

Gañera; dakienak erantzunendigu289: aita batek bere seme alabei beti euskaraz ira-kuurtzea290 eta seme alabayek ikastechetan beti erdaraz, ¿ez da aurroyendako kalte, ezbearden aña291 aizinazeko? neri ala uste dut gertatzen zaitala eta orgatik292 nere gal-deoyen.

284 Arizkunen bederen mezperak da ezagunago.285 Hemen bildu ditugu Feriri izenaren pean sinaturik (1910) argitaratu ziren testuetako batzuk,

‘Baztandik’ izeneko sailean. Ortografia ez dugu ukitu: inprenta hutsak badira, guk uste. Norzen ‘Feriri’ izenaren gibelean altxatzen zena? Segur aski ere Pablo Fermín Irigaray, geroago“Larreko” bezala sinatzen zuena. Medikua zen, Auritzen sortua, baina Iruritan egon zen medi-ku, eta hainbertze gauza eskribitu zuen. Hipotesi hau Blanca Urmeneta Purroy-k eman zuenlehenbizikoz (ikusi Navarra ante el vascuence. Actitudes y actuaciones (1876-1919).Gobierno de Navarra, Pamplona 1996, 122. orr.). Hain segur ere, arrazoi osoa du, geroko idaz-lanak hobeak baldin badira ere, artikulu hauetan dagoeneko erakutsian gelditzen baitira harenestiloaren ezaugarri batzuk (euskal hitz ‘berezi’ batzuen erabilera, konparazione). Izen-abize-nen akronimoez baliatuko zen Irigaray ‘Feriri’ ezizena sortzeko

286 Hitz arrotza, jakina, Baztanen. Baina euskara landua ibili nahi duenez, denek ibiltzen dugun‘eskribitu’ baino egokiago ikusi du idazleak. Eta, behin hasiz gero, landuago ikusi du ‘idaz-tutzen’ erratea, ‘idazten’ erran beharrean.

287 ‘mintzatzen den gisa’. Hori aunitz ibiltzen da Baztanen (gise, jakina), nahiz Iparralderagojotzen badugu maizago harrapatuko dugun, testuinguru honetan, ‘gisan’ edo ‘gisaz’. Hauekere ezagunak dira Baztanen.

288 ‘eskuara’, Baztanen.289 ‘erantzun’, euskara landukoa.290 Baztanen ‘leitzen’ da erraten dena.291 Uste dugu hedatuena ‘adine’ den, palatalizazio gabe, Baztan gehienean.292 ‘horregatik’ edo ‘hortaz’, Baztanen.


240


Ganden Donijuanen293 izandu294 dire Arizkungo pestak295, igarotu296 edo posatu direbake aundian: betiko “chun-chun” soñuan, dantzak, eta ez gauaz; an ere asi ziran297

orain duela zembait urte, beste298 errietan bezala, gauazko dantzoyeki299 gaberdiraño;baña euskotar zintzoak bezala uzituzte eta gelditudire Baztango oitura zarreki bakarrik.

* *

Yende-tarteko osasiua ederra, Yinkoari-eskerrak. Elizondoko Ripaldako etxeko-andriasendatu omenda. Zigako Jose Mari Azpiroz gaizki. Aspilikuetan300 Garaikocheko seme,Amerikatik etorri-berria iltzen derrepente: gauden astean izan-dire mezak.

Narbarteko Erretor Yauna gaizkiago omen dogo.

* *

Denbor-ederra dugu, bero bazuen ondotik euri301 gozo indu; belarrak ere sartzen asidiré.

* *

Lekarozko ikastigia302 ustu da, ganden astean ateraziren bere etxetara geienak.

Ez dakit noiz-arte, agur.

Feriri (1910-07-02)

* * *

Naiz berri gutxi303 emateko, artudut papera eta luma eta gazin itzaldi lloburbat itera.

Lenbizik, Lekarrozko bestak igarotu304 direla urte guziz bezala; bakarrik, aurten izan-du da meza nausiondoan Te-Deum Jinkoari eskerrak emateko elizako anbeste305 obra

293 Euskararen garbitasuna gailentzen: han denek ‘Sanjuanak’ ibili izan dugu betitik.294 ‘izan’ (izen) da Baztango herri guzietan aditzen ahal dena. Egia da, hala ere, Basaburu, Arraioz

eta Oronoz aldean, hiztun batzuek ‘izandu’ ere ibiltzen dutela.295 ‘bestak’, zalantza gabe, da Baztangoa (eta Bidasoakoa).296 Ez da hangoa.297 Baztanen ‘ziren’ da adizki egokia.298 Euskara landua.299 Soziatibo guziak ‘-ki’rekin egiten ditu. Baztanen, jakina, ‘-kin’ da ibiltzen dena.300 ‘Aspilkueta’ dio egileak. Eta Amaiur aldean harrapatu dugu jendea hala erraten duena, baina

bertzenaz gehienek ‘Azpilkueta’ erraten dute Baztanen.301 Herri guzietan uri da erraten dena.302 Kanpotik bildua hitz hau.303 Noiz edo noiz ‘gutxi’ aditu dugu, baina han ibiltzen dena ‘guti’ da, herri guzietan gainera.304 Euskara landuko hitza. Han, ‘pasatu’ (pastu).305 ‘hainbertze’ da hitza Baztanen, herri guzietan.


241


eginbaiteri306 ain ongi batere desgraziarik-gobe307. Gauden orzilarien gertatudaAmayuren desgrazia bau308 goizean goizik omenzoayen ango gizonbat arranzura309 etabelaibatean zoayelaik eskuz ukitu bidezuen, argi-lectrica, cate edo cable bat erdo-ero-ria310 zegon bat eta an berian illa gedituzen Juzgadoa ibilli311 da diligencia item.

Atzo etorrizen Simonena Yauna Elbetera bere andriain sortu etxera. Ongi etorria312.Iruritara ere eterrizen Donostitik Mendizabal Yauna bere andre eta aurrekin.

* *

Denboro313 ala ala, beti goibel eta beti sargai314: osasuna ez da lazki315 ona ez da mis-terio, ori ere dembora gisa gatea.

Lengo egunian Sanidadeko Yunta bildutzen batzarria eta artuzuen neurrizenbait, zer-gerta, kolera, eritosun316 ikaragarri-orreki; naiz urrun egon, ongi dago neurri-oyek artzeaeta erri-guzietan zerbait egitea, beti zerbait iragazten dugu yende-tarteko osasunean.

Agur, urren arte.

Feriri (1910-08-30)

***

Nere azkeneko eskutitzan317 Lekumberriko batzarreain gañian bazen uts aundibat,molde gabe geldituzen Amayurko Erretor yaunaren izena bere itzaldi ederrain kentuematean; baña denak ikusi-izainzuten an uts aundia bazela eta ez nolanay bete dai-kiena; Iruñako poper-batean318 ekarri-omendu ez dakit zer, gure errespetagarrizko adis-kide-onendako, Lekumberriko berri-ematean baña ez arrek319 erranzuen itz-ederrenda-ko, bakarrik gizena dagolakoz; baña paper-urdiñ320 artan idaztuzen-dutenak aldakite,¿zer eta zerengatik gizon-bat gizen egondaiken, eta zer eta zerengatik berzebat me-

306 Arrotza.307 Arrotza.308 Arrotza.309 ‘arrantza’, herri guzietan.310 ‘erdolla’?311 Baztan gehienean palatalizatu gabe. Basaburu aldera eta Oronozen biak bildu ditugu: ‘ibili’

eta ‘ibilli’.312 ikusten denez, aunitzetan ez du asimilaziorik egiten, euskara ‘apaindu’ nahian, bistan da.313 Arrotza.314 Arrotza.315 Arrotza.316 Arrotza: ‘eritasun’ behar du.317 Euskara landua.318 ‘paper’ behar du.319 harek da Baztangoa.320 Euskara landua.


242


dagon? Ez balimbadezute321 berze arrazoirik322 euskal-batzarraren kontra, or konponMari-Anton.

Poz aundieki yakin-dugu gure Diputacioak, egin duena euskararen alde; emendikaizina Iruñan izainda euskara323 ederki eta aisa324 ikasteko bidea.

* *

Biyar eta etzi izaindire Elizondoko Urriki feriak, orain bezein denbor-ederra izatenbadugu kontent, ezin obia dugu, artua eta ba-nabarra ontzeko, gaztaña biltzeko eta ira-ziok325 moztu eta metatzeko: osasuna ere, aniz ederra yende-tartean. Bakarrik ElbetekoKarikaburuko-nausiya gaizki oliatua omen-dago.

* *

Erri-alde oyetan ez da gelditzen ya yende arrotzik edo emen uda pasatzen dutenik:azkenik gandirá Madrilla Iruritako Irigoyen yauna bere andriaeki eta Yauregiko etxeko-andria bere semeaiki eta gaur gandire Iruñera Iruritako Agerreko etxeko-andria berealaba eta onen sendi guzieki.

Agur eder eta leunbat meretxi du Senante yaunak eta emendik biyaltzen-diogu326

biotz-biotzetik, bere itzaldi ederrengatik.

Berze egunak arte, agur.Feriri (1910-10-28)

***

Aspaldotxo-ontan ez euskaraz ez eta ere erdaraz ez gara emengo berri-emateko;baña gaurtik ez gara aterako eskutitz llaburbat ingabe: lenbizik erran-naidizuet327, biyar,asteazkena, bildikodirela Elizondo’n euskal-zale zenbait, ikusteko nola egindaizken eus-kal-bestak elduden urtean, Elizondoko uda-berriko ferietan; ¡alatxe! ¡ederki iña! Ezbakarrik euskal-izkuntza baita-ere euskal-erriko oitura zarrak beardire berritu, konpondueta txertatu329 orain sortuzaigun berotasunoneki gure gauzen alde; biyar ikusiko degu330,Jinkoak nai-badu, zer gertatzen den bilkura edo batzarre ortan.

321 Ez da Baztango adizkia.322 Euskara landua: arrazoñik eskatuko luke hor.323 Jatorrizkoan ‘eusrkaa’ paratzen du.324 Baztanen beti aise eta aisago, baina ez aisa.325 Euskara landua.326 ‘igorri’ maizago ibiltzen da..327 Ez da Baztango adizkia.328 Aise gehiago ine, eta ez iña. Palatalizatzen den tokietan ere errazago aditzen da ina.329 xertatu, Baztanen.330 Euskara ‘landua’.


243


* *

Demborak ez du ematen arto-biltzeko atzo bildutzen poliki, lurrean botayak zaude-nak benipein, eta gaur goizean ere bai, baño eguerdiko331 asi da euritzen aize egoaikieta gelditukodire bildugabe; diote oraindik332 ez dutela prisik, etze333 daudela, baña orida, aurten ezdutela denborik izan ontzeko, emendik aizina ¿nola idortu? Berzeñaz334

denbor-ederra dayé; lazo-lazo.

Nik ustedut Baztanen egindaikela Frantzian asi diren bezala gaztañdegitan, gaztan-ondo335 berriak bandatzen eta baiomendire336 ondoak eritasunak ezin garaituzkoak,oyek saltzen omen dire <<ortzaitzen>> Batista ospital, etxean ¿ez daike probu-egin?337, nik usté baiez gaztañdegiak galtzera utzi-gabe, bereziki, Lekaroz, Aspilikueta,Arrayoz eta Amayurren, erri-oyetan gaztañdegi geienak galduak daude, lakoz338.

Cherrien goitza ez omendoaye edatzen, baña kusatu-omen339 diré auniz Bertizkoaneta Baztango mendietan; ez omen zuten deusere egin ez an, ez emen, beretxteko kusa-tudezatekenak eta orgatik edatu omen da eta il ere bai zenbait oyanean.

* *

Beti bezala erranbeardugu azkenik, yende tarteko osasuna (salud pública) ez delagaitxtoa; badirela tifus-arrazorreki zenbait eta beti bezala badirela beste eri zembait,ere.

Poz aundieki ikusten dugu gure Diputaduak bere soñetan artuduten pisua aundiadela eta gure adiskide Sanchez Marco aridela ederki, guk naidugun bezala, ¡alatxe,alatxe! eta ¡gora gure erreligio zale yaunak!

Agur, ez dakit, noiz arte.Feriri (1910-12-02)

***

331 Ez da Baztango adizkia.332 Hola egiten dira adizlagun hauek (noizko?) Baztanen, ‘-ra-‘ gabe.333 ‘heze’ da han ibiltzen dena.334 Palatalizazioa landuagotzat dauka idazleak.335 Baztanen gaztañondo da erraten dena.336 Baztanen ‘ba omen dire’ da erraten dena.337 Euskara ‘landua’.338 Ez dakigu zer erran nahi duen.339 kutsetu, Baztango hitza.


244


Hogeita bigarren testua340: M (Oronoz)341

Oi attari aittua an, pues Ariben… gelditzen tzen auniz, ta beti re Abaurrea Alta taalderdi artan, Iratin ta aittua. Ta, an erten tzutela bazirela lamiak, lamiak eta azti…aztiak ere bai. Beti re, lamiak. Ta bai, itxe batin fama zaten tzutela… lamiak tortzen tzi-rela. Ta, iñor(k) kusi etzittun itten, ta, beti re… itxe batin dudike aitzen tzen aunitz ariaitten. Ta, gelditzen tzen pues arratsin edo aria itten pues e… sukaldin. Ta beti torzentzizaiola la… ta… ori, lamia. Ta gizonak erran tziola “Mekauen, ni geldittuko naiz ori…ari(a) itten gaur”. Ta gañera erten tzula ziminiti[k] petti tortzen tzela. Ta, ala torri omentzen ordun ere, ta dudike ziminitik kusi zun, eztakit nik ze argikin aiko zen ori, ta, eus-karaz gañera erran tziola:

- Lenago pirra-pirra ari itten ta orai mordoka-mordoka, nor yaiz i?

Ta etziola kontestatzen e…

- Eztuk aitzen? Lenago pirra-pirra aria itten ta orai mordoka-mordoka, nor yaiz i?

Ta:

- Ni, nor bere buru.

Ta, zartaña suan zula, irakitten oliyukin, ta bota ziola azpitik [g]otti ta etzela geigoagertu lamiikan an.

340 Bi testu ematen ditugu hemen segidan, Oronozko herriko bi lagunenak, bat andrea eta bertzeagizona direnak. Hauen ondoan emanen ditugu bertze bi testu Anizko lekuko batzuenak. Lautestu hauek gaur egungoak dira, Lakar eta Telletxeak egin lanetik bilduak. Aniz Basaburuanda, Baztango mintzo nagusitik palatalizazio kontuetan urruntzen den euskara erakusten duena.Oronoz ere alde hartan dago, eta Baztango lehenbiziko herria da Donostiatik sartzen zarene-an, Bertizarana eta Malerreka ondoan: hango euskara, ikusten denez, urruntzen da aunitzmintzo orokorretik, ia-ia Malerrekakoa bezalatsukoa baita. Behin eta berriz erran dugu alder-di honetako euskarak badituela berezitasun nabarmenak Baztango mintzo orokorrarekin erka-tuz gero, eta hori da testu hauetan ongi ikusten dena.

341 Bi testu hauetan ikusten ahal dugun euskarak Malerreka aldera jotzen du zalantza gabe. Baditufuntsezko ezaugarri batzuk Baztango bertze herrietatik urruntzen dutenak. Batez ere,Baztango bertze muturrarekin (Baztangoiza) erkatuz gero, palatalizazioa indar handiarekinageri da: attari, aittua, etzittun, itten, geldittuko, petti, irakitten, illabetin, burdiñezkua...(Baztangoizako hiztun gehienek: aitei, aitue, etzituen, iten, geldituko/gelditiko, beti, idekiten,ilebetian, burdinezkua...); asimilazio-disimilazio eta artikuluaren galtze batzuek ere indar han-diagoa dute: batin, arratsin, sukaldin, argikin, illabetin, biño, oliyukin (batian, atsian, sukel-dian, argiaikin, ilebetian, baño, olioaikin); asimilazioa espero den toki batzuetan ez da egiten:aittua, pirra, duuna, izaten, zurrutan, autsa...(aitue, pirre, duune, izeten, zurruten, autse...);indar handia dute hitzen arteko arau fonologikoek (asimilazioak, afrikatzeak aditz nagusiareneta laguntzailearen artean): ziminiti(k) petti; batzu(k) perriz, ara(t) potatzen...(ziminiti(k) beiti,batzu(k) berriz, ara(t) botatzen...); kontsonante epentetikoak: yaiz, oliyukin, togallak, esi-yak...; adizkiak desberdinak dira: ginttun, giñun, giñon...(gintuen, ginuen...); badira, azkenik,bertze desberdintasun batzuk hiztegiari dagozkionak ere.


245


A (Oronoz)

Pues, arropa, ori xagonada itten tzen, astin bein, ta lixua illabetin. (…) Xagonada dapues eguneko arropak, bueno, orai eguneko arropak erraten duuna, pues, laneko arro-pa ta kentzen ttuzuen… ta lixua itten tzen, ori guatzeko maindire, eta baldin patzin ser-billeta(k), togallak ta oiek, pues iñen tziren oiek illabetin bein, lixuukin. Ta ek, lixuaxagonatu, ura dena [ind.] berriz garbi-garbittu, eta izaten tzen oloko kubo aundi [ind.]bat (…), lixu kukua erraten giñon, lixu kukua, burdiñezkua, biño bertze batzu[k] perrizzaten tzuten zestoskua, eta… guk burdiñezkua giñon. Eta, ura (…) zurrutan paratu,eta, zurruta arek izaten du oloko… zera bat, zurruzta bat, eta artara, lixu kukutik gua-ten tzen ura, eta paatzen tziren lemizikoik arro… zerak, maindirik, maindire lodi-lodi-lodiak, gero… [irriz] gero miexago ta gero arropa xiak. Gero ordun, gure… nik eztutibilli, biño, gure ama zenak ta amatxi zenak eta oi ibilli zuten atorrak, idui zutela orai-ko kamisonak (…) otaraño olaxen, zaten tzuzten.

Ink.: Belaunetaraño?

Belaunak baño pixkot gottixigotto. Eta, atorrak, ta kao, atorrak kentzen tzuzten, ekere bai garbitzen tziren denak, ek denak kukun patzen tziren, gero paatzen tzen… sar-dazko maindire bat, osea, erran nai dizu(t)… laneko maindiria bezalako bat, eta arengañin patzen tzen autsa.

Ink.: Eta autsa, zerena zen ona?

(…) Gaztañana ez benpin, e! are(k) tinta botatzen tzun. Bai, ta aritza baño obia zenbai, ori, sagarra, giltzaurra, eta oiek. Gero guk an baginttun ainbertzeko otiak eta bazi-ren, ta karzen giñun abarra eta ekin itten giñun san… zera, autsa ta ura bot… paatzentzen.

(…) Eta gero, laatzin patzen tzen suan, lurr(e)ko suan, bertze… pazin bat ura urairakitten. Ta zagonak eta ara(t) potatzen tziren, ta ura yartzen tzen ya xagonan kolo-rin. Eta ura botatzen tzen… lixuari, ta igual iru… ordu olaxen, bo pasatuxeak, ge…bota ta bota. Eta gero biramun arte utzi itten tzen ura. Ta gero artu astuan, e! e…!astun artu [irriak], sarda zar bat bota astuai, ez maindiri(k) zikintzeko, eta, beitti ureragarbitzera. Ta an garbittu eta idortu.

Ink.: Eta idortzeko nun patzen zen?

Kanpun, geienin, geienetan, e! (…) ziritik, ziriya[k] patzen tziren eta alanbri[k] pazi-ren… A! gero, nik kusiz… oi gure itxin ta Gontxeko bordan ta oietan benpiñ alanbre-tan, e! bertze… batzutan ere kusi izan dut, porejenplo, pareta gañetan edo esiyak iñak,e! ta esiy’etan zeatzen. Baño… ola erran itten tzuten “Bai, oi da kitu lixua”.

***


246


Hogeita hirugarren testua342: T (Aniz)

Oei duro… kontrabanduan biaheko oei duro. Eta bertzean… zenbat iza… amaramaz… amaos pezta ola izeten zen segako ta.

Ink: Orduan bazen…

Bai, bentaja pollite. (…) Ogei duro…kin biajia, e! ul… artu emendik, Aniztik artueta Ultzamara oei duro. Ya gero, garestixao asi zen, ya o… asten ya Frantzitik beitia-gotik eta ya… asia zen iruetan oei du…rotan yoan giñen… biño iruet… iruetan oeikilokin, e! iruetan ogei kilo bizkerrian iruetan oei duro, oei kiloeindeko oei duro.

Ink: Ta kao, lendabizi emendik ara(t) gan.

An gan. Ats… atsaldeko bi orduetan atra emendik eta illunabarreko arat. Illu… anillunabarrian artu paketia, unera. Te, biamunian emendik artu berriz, ta biamun gauianberriz entreatu Ultzamara.

Ink: Orduan bazen… zenbat ordu pasten zenittuzten paketikin?

Gu allatu gara illunabarrian artu, eta, biamun goizian, argi-estian Ultzamako Bentaaezin allegatuz. Emen illun… urte berri eune. Anizen illunezkille yoka, gu gañeko aldiortan. Biamun goizian argi-estian Ultzamako Bentan, baizu zen den, pues UltzamakoBentara ezin allegatuz.

(…) Ta gero, an utzi, Ultzamako bentan gasna… eltzian iñe… yan, ga… gasnaberatue, itxekoandrea yeiki biztertian, ta itxekoandria yekitzen tzelaik, gisedue itentzuen, bere or prestatzen zen gisedu ure yan, eta, buelta berriz oñez, eunez eun igualbelaunetaañoko elurrian, e! Ako… ni(k) e[r]te uten urte berri eunian gan giñen artan,belaunetaañoko el… elurra baño geiao bazen, e!

F.

Ez giñun yornalik egun artan, paketia galdu baziun etziñun yornalik, yornala fuera.Oai baloria… or baziren nausiek eta baziren enkargatuek, artzen zuztenak e… arrix-kuekin. Porejenplo pues e… onbertze pakete (e)kartzeko pues onbertze arrixku artzenzutenak, orduen arrixkue artzen zuen arek bai, ure biar tzion berriz bere nausiari ordain-du… ze arrixkue artue zuen ori biar tzion, biño, guk… paketea galdukoa(k) e… pio-nak, egun artan yornalik ez. (…)

Ink.: Eta pakete oiek gero subastatzen ziren?

342 Bi testu ematen ditugu hemen, bat Anizkoa eta bertzea Berroetakoa. Biak gizonak dira. Hitzbatean biltzeko: Basaburuko testu hauek erakusten duten ñabardura aipagarriena da palatali-zazioak (giñen, biño, illunezkille, illunabarreko...) maizago ageri direla bertze herrietan baino.Bertzetan, ez da holako desberdintasunik. Itxe, itxekoandria... bezalakoak ere hemen aditzendira (eta Oronozen ere, jakina).


247


Arpatuko oiek bai, baño subastaen zien. Ek Iruñera… Iruñera gan Aziendara ta…

Ink.: Iruñen?

Elizondo Aduanan ere bai. (…)

Ink.: Aziendak nun subastatzen ziren?

Aziendak ere… pues e… aziendak emen, emen arpatzen baziren ere… ematen zuz-ten Iruñe… Iruñeko Rotxapeako or idukitzen zuzten, nonbait ee kuadretan ta uste utIruñen eiten zuzten, bai. Emen ere bai z… ortako ainbet e… Elizondoko Aduana ortaniten zien subastak, bai.

***

Hogeita laugarren testua343: Etxean pasatutako komedia

Ni mutiko koxkor bat nitzelaik, baginuen mige bat “maxarra” deitzen giniona etanere osaba egun batez asi zen uzterrien lotu eta lanian erakutsi biar ziola, baña lananonbait ez gauze ona izaki ta mige diabru hure bazakarrelaik adarretaik artute, “buist”eskapatu zitzaion. Nolapaitere arpatu eta lotu zuen uztarrien ta gan ziren “Larratzu”izeneko toki batera; bota zuen bago zaraka bat, lotu zion bei pariai gibeletik ta elduziren etxe aldera. Gure sagardi muturrian bada toki bat “Iretze-lepo” izena duena. Lepoartara alleatzian topo egin zuen mutil-zar batekin, beiekin askara ure edanaztera zaie-la. Mige txar arek bertze beiak kusi zituelaik asten da ezponda bat goiti, iten du saltobat, austen tu ediak ta botatzen tu bi puzter-ostiko ta gaten da laisterka etxera. Gureosaba gizajoa su eta garretan laxatzen du bertze beia, artzen du uzterrie bizkerrian tagaten da etxera.

Nere ama aitzen arbi atratzen landan ardiendako, eguarditen maten baiginion tres-na batian xiatute. Osabak artu zuen buru-zare bat ta gan zen eske; ta ardiekin torriorduko an zauden beiak larrañean. Migek kusi zuelaik arbi zare hure, pasan “klazk”tiretu zion kolpia buru-zarera. Osabak bulke aitzinet ta migek tira gibelat, azkenianunek garaitu ta arbi ta buru-zarea gibelat botatzeko lana. Artzen du makil bat berualdion bat mateko asmuakin, ta naiz katu-basa bezein zaulie izan nere osaba, mige zau-liago. An dazi lasterka etxe arteka barna loia ta ure dariotela. ¡Motellak ango azazkalsoñue! Etzuen makilekin ukitzeko moduik izen ta bueltan torri orduko bertze beiek arbiguzie yan zioten, eta antxe gan zen berriz osaba gizajoa arbi eske.

343 Almandozko bi testu hauek badute, gure ustez, interes berezia. Mutiko batek eskribituak dira(12 eta 13 urte zituelarik), batasuna abian jarri zen garaian. Almandozkoa da mutikoa,Basaburukoa hortaz, baina hemen ageri den euskaran ez ditugu ikusten espero diren palatali-zazioak, eta mintzo hau erraz dator bat Baztango mintzaira hedatuenarekin. Aski testu politakdira (bigarrenak ‘Baztango Idatz-sariketa’ irabazi zuen 1970an).


248


Nere lantxo au irakurtzeko modue balu nere osabak, gogotik irri eginen luke antxebaitago Ipar Amerika aldia orai dela urte batzuk gana, ta ala gertatu balaiteke, lerrooken bidez igortzen diot besarkada bero ta aundi bat, ta laister elkar emen ikustekogogoakin.

Agur ta bertze bat arte.

Norberto Agerre. 12 urte.Almandoz. (1969ko iraila)

Kito tratularie

Omen zen gizon bat aitzen zena oyanetan lanian manduakin. Omen zuen mandogorri bet naiz gaztia izen ondatuz ondatuz zagona. Nunbait tratu txarra eman zioten,kasu guti in ere baita arrunt txar omen zagon.

Gizon arek erabaki omen zuen saltzia. Egun batez etorri omen zitzaion kito txar batmando erostera. Asi omen ziren tratuen ta batek goiti bertziak beiti, noizpaitere akituomen zuten tratue ta onik bazayelaik bere etxe aldera, kituak erran omen zion bazituelamando ederrak ta nai bazuen ekarriko ziola bat ederra, ta gure gizonak erraten dio:

- Ez diet nai, enauk fietzen irekin bat ere, berdin emendik ilabete baten buruanbaituk Tafallan feriek ta andik erosikoyet bat nere gustora.

Egunek gan egunek etorri allegatu ziren feriek. Gan zen gure gizona mando eroste-ra. Belaxe sartu omen zitzaion begitik ederki moztue ta apaindue mando gorri bet gorkimajua. Asi omen zen tratuan, in omen zuten kirrikilli karrakalla aldi bet, ta azkenianerosi omen zuen. Sartu kamion batean, ta eldu de bere errira. Etxeko atian omen zagonmutile, ta nausiek erraten omen dio:

- Patxi, ator unat, erosi yet mando bat xarmanta ta yautxi biar dugu emendik.

Gaten da mutile kamionatik yaustera ta erraten dio nausiek:

- Mando au erosi yet, ongo majua gañera.

- Ylumm... au ez al da gero gure lenauko mando gorri ure zuk lau sosetankituari saldu zinion ure?

- Ago ixilik gizona aren aldian manduauk au.

- Ba laster ezautuko da lenagokua balin bada, agudo arrapatuko du ure eda-teko aska, eta bere eiko atia ere bai.

Yausten omente kamionetik, kentzen diote kaprestuek, iten omen tu bi murrikoaldita lasterka an daie ure edatera.


249


Urez ongi ornitu zelaik bota omen zituen bi puzter ostiko ta tarrapataka sartzenomen da xuxen demonio bere lenagoko tokire. Mutilek erraten omen dio nausiari:

- Enatzun erran, gure lenagoko mando gorri ure zela?

- Kito madariketua, ez dietak ziri txarra sartu. Lau sosetan kendu nien, zer naiordaintzeko lana izen diet ure bera.

- Zirie?, erraten dio mutilek –Ederra bai, ta gañera zorroztu gabe.

Gure aitak majo kontatzen tu bertzenak ta beriak ixildu, baño orain kontatuko datzuetzer yokada in zion kito orrek berak gure aitari asto batekin.

Guk baginuen asto zar bat ta “Putx” patu ginion izena, ta badakizue zertaz? Erraindatzuet au ere, karga soberaxko ematen giniolaik gibeleko aldeko zirritotaik eguntemunduko soñuek ateratzen zituen, ta arrayoik ezpazen usain kiretsakin gañera.Orrengatik erraten ginion: “Putx”.

Egun batez eldu de kito zar ori gure etxera ta baite astoa erosi behar zuela. Aitekerran zion:

- Bai to!! Ori saldu ta ederki gelditzen gaituk asto ori gabe. Ez, ez eztiet sal-duko.

- Ba! Ezpaduk saldu nai truketu inen dat bertze asto batekin, amabi bat urte-tik eta ernari gañera.

- Ba! Ola balin bada ikusko yegu ta truketuko dat.

- Emendik iru edo lau egunen buruan etorriko nauk.

Baite ala in ere. Iru egunen buruan eldu de asto gañean bere bete espantuekin, taasto polite ematen baitzuen gelditu ginuen.

Biaramonian asi zen aite ongarriketan luzernara. Damba! Etzaten zaio bere buruzuriakin luze luzia.

- Asto zar unek zer in biar dik erdi edo zer?

- Erdi? Giro ziok andrillen; etzan biarko, zutik egoteko ez baizen gauze. Amabiurte zituela? Anka bakotxan bai bazituen amabi urte.

Gure “Putx” gizajoa... Olaxe akitu zen aren bizie gure etxean...

Kito zar itxusi ure bizi bada, zenbait asto ta abere zar sartu du gaurgero bazterretan.

Emen akitzen da gaurko nere kontue.

Agur, eta beti arte.

Norberto Agerre. 13 urte.

Almandoz (1970eko urria)


250


6.2. Baztango testu batzuk, bertze mintzo batean eskribituakSail honetan bildu ditugun testuak baztandarrek idatziak dira (baztan-

darren izenarekin agertu dira behinik behin), baina, gure ustez, ez dutehango mintzoaren eredua behar bezala islatzen, gauza bat baita euskalkia‘apaintzea’ paperean jarri aitzinetik, eta bertze bat, desberdina, apaintzehorrekin bertze euskalki baten ezaugarriak hartzea.

Badira testu hauetan predikuak eta testu erlijiosoak. Baina badira egunka-rietatik ateratako testuak ere, aski zaharrak. Alde batera utzirik hizkuntzarenbarneko kontuak, horien gainean baita liburu hau eskribitua, aipatzekoa datestu horietan ageri diren kezkak, neurri handi batean, oraintxe bereanditugun kezka berberak direla, hizkuntzari dagokionez.

Lehenbiziko testua: Adbientoko 4. igandea344

Sermo Dominicae, 4. Adventus 1791

Factum est Verbum Domini super Ioannem Zacarie filium: L.C.3.

1. Ain dira aundiyak eta ageriyak kristabak, gizon saindu eta virtuosak denbora guziortan ematen dazkiguten exenploak, non oken bistan ezpaitezake niork ere eskusarikparatu, Jangoikoaren lege eta mandamentu sainduba ez guardazeko. Egun proponizendaku San Lukas Ebangelistak San Juan Bautista gloriosua, gizon bat ain justu eta bir-tuosa, non igiazki erran baitaiteke, onen gauza guziyak, onen yate, edate, beztize, etaberze gañerako gauza guciak, direla ispillu eta exenplo aundi bat, guri erakusteko nolaeta zer gisa bizi biar dugun mundu ontan. Izan zen bada Bautista gloriosua gizon batain saindu eta justuba non Jesu Cristo gure Jauna deitu izan baizuben aingeruba, Ecceego mito angelum meum, qui preparavit viam tuam ante te. Deizen du ba JesuKristo gure Jaunak Bautista Sainduba aingeruba, ez zergatik naturalezaz aingeruba izanzen, anizek gaizki pensatu izan duten bezala, baizika zergatik bizitu izan baizen mun-duban aingeruba, zergatik bizitu izan bai errateko maneran, yan eta edan gabe zerubanaingerubak bizi diran bezala, finean deitu izan zuben aingerubaren izen glorioso one-

344 Izenik gabe, Pagola, RM & alii, 1995. Hau ez dela Baztangotzat hartzen ahal erratea, behar-bada sobera erratea da. Baina euskara landuan idatzia da (baditu hitz aunitz hango mintzoanneketaz harrapatuko direnak), asimilazioak eta disimilazioak ez ditu batzuetan errespetatzen,literatura testua izatera jotzen du (ezen, han ibiltzen ez dena; non oken bistan...), eta, batez ere,kontsonante epentetiko horiek (aundiyak eta ageriyak kristabak) desitxuratzen dute arrunt, etakentzen diote hango mintzoaren ñabardura. Egia da, hala ere, badituela bertze ezaugarri batzuk(datzuet, hemen dazubet gisa emana; dazkiguten; saindu, guzi, oken, berze, Malerrekan etaBortzirietan ere ageri direnak) hango mintzokotzat jotzen ahal direnak. Ortografia batu dugupixka bat.


251


kin zergatik gizonen artean bizi zelarik erdiasi izan baizuben autore batek dion bezala,zeruko aingeruben perfekzione eta santitatea.

2. Bañan adbertitzen eta erreparatzen dut denbora berean, ezen San Lukas Ebangelistaminzo delarik San Juan Bautista gloriosuaz, oroizen dela denbora berian Zakarias SanJuanen aitaz. Factum est verbum domini super Joanem Zacarie filium. Zer kausaeta motiboz bada arzen du agoan eta egiten du oroizapena Zakarias San Juanen aitaz, SanJuanez minzo den denboran? Erranen dazubet, zergatik erratiarekin Zakarias dela SanJuanen aita, gloria eta hore aundi bat ematen baizaio; bai cristabak, ume on eta birtuosenguraso izatea, ume justu eta sainduben aita-ama izatea, da hore eta gloria aundiya, álaume gaxto eta galduben guraso izatea baita desditxa eta deshore aundi bat; eta zertandago comunki umeak onak edo gaxtoac izatea, birtuosak edo biziosak izatea? Beren gura-suak ematen duzten eskola eta exenploetan. Comunki gertatzen oi da ezen exenplo etaeskola onarekin azten diran umeak, birtuosak eta onak ateratzen dira; bañan exenplo etaeskola gaxtuan azten direnak errebes eta gaxtoac; ezta bada dudarik kristabak, ezen gura-soen baitan dagola umeen izate guciya. Tipitik azten baldin baituzte biarden bezalako dok-trinarekin, beti segizen dabe gurasoen exemplo onak; bañan tipitik beren obligacioneazanzirik uzten baldin baituzte beren gisa, gurason falta beti ezaguzen zaie, eta finean, gura-so gaxtuac kausa sekulako galzen dira.

(237 – 238. orr.)

***

Bigarren testua345: Erratzuko dotrina

G. Yayo zenian ikusi zenuben Jesu Kristo?

E. Ez, Jauna.

G. Ikusi zenuben hill zenian edo Zerubetara igan zenian?

E. Ez, Jauna.

G. Siñesten duzu?

E. Siñesten dut bai, Jauna.

G. Zergatik siñesten duzu?

E. Zeren Jangoikuak agertuba den eta Eliz Ama Santak erakusiya den.

345 Izenik gabe, Pagola, RM & alii, 1995. Testu honekin ere aitzinekoarekin bezalatsu gertatzenda. Berez mugatua da (galde-erantzun laburrak, eta erlijio testua), baina berriz ere ageri dirakontsonante epentetiko horiek, testua arroztu egiten dutenak. Erratzun ez da hola mintzo jen-dea. Bertze gauza batzuetan, Iparraldeko euskalkien eragina ageri da, nahiz palatalizaziogehiegi dagoen. Ortografia aldetik batu dugu neurri batean, ez baitzen (batez ere ‘h’ letrarenibileran) inolako koherentziarik.


252


G. Zer gauza dire cristabak bezala artubak eta sinesten dituzunak?

E. Erromako Eliza Santak artubak eta siñesten ditubenak.

G. Zeiñ dira ark eta zuk artubak eta siñesten dituzubenak?

E. Fedeko articulubak, beñik beiñ kredoan aurkizen diren eran.

G. Zer dira fedeko artikulubak?

E. Fede bereko misteriotik haundiyenak.

G. Zertako dire fedeko artikulubak?

E. Nor den gure Jangoiko, nor den gure redentore, Jesu Kristo, banaka eta berez adie-razteko.

G. Nor da gure Jangoikua?

E. Eziñ erran ta asma ditekin gauzarik ederrena, arrigarriyena, ezin geyagoko Jaunbat ontasunez, yakinduriz, halez beterik aurkizen dena, gauza guziyen egillia eta yabia.

G. Nor da Trenidade santuba?

E. Jangoikua bera Aita eta Semia eta Espiritu Santuba, hiru persona eta alereJangoiko bat bakarra.

G. Aita Jangoikua da?

E. Bai, Jauna.

G. Semia Jangoikua da?

E. Bai, Jauna.

G. Espiritu Santuba Jangoikua da?

E. Bai, Jauna.

G. Iru Jangoiko dire?

E. Ez, baizik bat bakarra.

G. Aita semia da?

E. Ez, Jauna.

G. Espiritu Santuba Aita edo semia da?

E. Ez, Jauna.

G. Zergatik ez?

E. Zeren personak ez diren bat Jangoikua bakarra bada ere.

G. Jangoikua zergatik da guziz alsua edo poderosoa?

E. Zeren bacarrik egiten duben nai duena.

G. Zergatik da creazallia?


253


E. Zeren gairik bage egiñ zuben den guziya.

G. Zergatik da salbazallea?

E. Zeren emaiten duben graziya eta barkazen tuben bekatubak.(448. orr.)

***

Hirugarren testua346: Gure baserritar ta nekazariak

Auxe da gaurko egunean nekazariek esaten dutena: “nekazari jendea baño arlotea-gorik ez da iñor”.

“Arlote” itz onekin bear bada ez dute esan nai itzez-itz, zoritxar, utskeri edo orrelakobeste zerbait, baizik, nekazariak ta baserritarrak baño neketsuago, zorrotzago ta arras-tago ez dela iñor bizi.

Ez dakigu etorkizunaren berri. Bañan, gaur, gaurkoz, arrazoi ederra badaukate gurebaserritar ta nekazariek. Argi ta garbi dakiguna da baserria utzi, nekazaritzakoa utzi taor barna dijoaztela famili sail ederrak. Eta au ez bada, etxalde ta maiorazgo askotakoseme ta alabak, mutilzar ta neskazar gelditzen ari dira ez dutelakotz ikusten baserriarenetorkizunik. Ez du iñork ezkondu nai baserrira. ¿Nun dago errua? Zer egin? Nundik asi?Nola jarrai?

Industri gauzak indar aundian sartuak daude ta ongi dijoaz.Dendetako ta komertzioetako jendeak, orain bezela ez dira sekulan bizi izan. Gauzak

urrutira ikusi dituzte eta aintzina, aurrera juan dira. Gaurko egunera daude.Gure baserritar-nekazariak berriz, zalantzetan daude: erenegun gaizki, atzo okerrago,

gaur juxtu juxtuan bizi, ta biar il. Orrelaxe bizi da gure baserritarra. Industriak, komertzioaketa beste lanbide guztiak, bestelako aurrerapenak eta laguntzak akitu dituzte.

Nekazaritzari buruz amets ta itzaldi franko egiten da: elkarte-kooperatibak egin bea-rrez; erreztasunak arkitu nairik; egunera bizitzearren, bañan... agitz bare, ttantto emen-dik ta ttantto andik, ikusten dira laguntza, erreztasun ta aurrerapen oiek.

Gure errietan nekazaritza bear-bearrezkoa degu. Garrantzi aundienetako gaitz batdegu baserria, nekazaria. Eta gure baserritarrek, nekazariek, milla oztopo ta ezbeararkitzen dituzte zerbait egin nairik-ere. Nekazariak, baserriak, bereak izan bear dituabereak edo ganaduak. Eta orretarako mendiaz baliatu bear. Abere mota guztiak ugal-

346 Gortari J., 1966. Testu hau baztandar arraioztar batek eskribitua da, hizkuntzaren batasunaegin aitzinetik. Baina testua, dagoen-dagoenean, ortografia goiti-beheitiak kendurik, batuandago, geroztik idatzi izan diren milaka orrialdetan ikusten ahal den ereduan (gipuzkeran oina-rritua). Baztangoa izan daiteke, edo nonahikoa. ‘Usain’ guti du hango mintzoaz, nahiz batzue-tan aintzina, franko, dutelakotz, sekulan, ttantto, irazelaiak, ongarria, idekiak... bezalako hitzakibiltzen dituen, baten batean itzulpena eta guzi emanez


254


du bear badira, au da, gure lurralde aueri egoki zaizkionak: beiak, ardiak, zaldiak eta txe-rriak, zergatik jarri trabak, oztopoak?

Zein dira oztopo ta traba oiek? Lenbizikoak ta inportantzienekoenak, ardienak etabeienak. Ardienak: mendi librerik ez badago, ardirik ezin euki. Beienak: iratze tokiak (ira-zelaiak), garo tokiak piñuz betetzen badira, zerekin egin ongarria (gorotza) alorrak etasoroak goroztatzeko, abonatzeko? Erribera’ko lastoarekin? Ura nun dago? Eta gero nor-araño eraman bear?...

Baserri asko iratze adar bat gabe gelditzera dijoaz. Etxe atariraño itxi dizkie bazterguztiak, alde batetik diputazioak eta bestetik erri bakoitzako aiuntamentuak. Gisa ontannola ugaldu abereak? Nai ta nai ez erreztasunak eman bear zaizkio baserriari, eta ez itto,ez estutu iñundik-ere. Lasaitasuna ta bideak idekiak akitu bear ditu.

Gortari Ugarte’tar Juan(1966ko urria)

***

Laugarren testua347: “La Voz de Navarra”ko testuak

ErratzuArras ongi igaro ditugu deun Kepa, erriko zaindariaren jaiak. Elizkizunak, kristotar erri

bati dagokion bezela, gain gaiñekoak. Erri jaiak, oitura zarrak erakusten duen bezala. Ezdegu sumatu ezbaida tipienik ere; dena alaitasuna.

IbilketakMexikotik etorri zaizkigu bi gazte, Eustakio eta Mikel Dendarieta anaiak.

Urdazubiarrak dire sortzez, bañan omen osaben artean aziek direlakotz, guretzat errita-rrak. Gazte azkarrak, erneak, euzkotarrak: beren bizi bide irabazkorra Ameriketa aldeanedeki dute.

Mikel, ango euskaldunen artean, arras ezagune da: gure ereserti eta abesti goxo eus-kaldunak jo ereskin etaz eta iras orratzen (radio) bidez edatu ditu, Mexikon, euskaldunbelarri guztietara. Gañera ango Euzko Etxean, euskal aurreri erakusten die emengodantza eta oitura gureak. Ongi etorriak bi anaiak.

Ustegabe (Erratzu, 1934-07-05)***

347 “La Voz de Navarra”-n argitaratua, 3470 zbk, 1934-07-08, Erratzutik ‘Ustegabe’ ezizenarekinsinatua (Niceto Beltzunegi). Testu honek usain guti du Baztango mintzoaz: igaro, deun Kepa,jaiak, elizkizunak, kristotar, dagokion bezela, jaiak, oitura, ezbaida, alaitasuna, guretzat, ere-serti, abesti, aurreri... arrotzak dira han gehienendako. Egia da arras ongi, tipiena, aziek dire-lakotz, arras... bezalakoak hurbilago sentitzen ditugula.


255


Bosgarren testua348: Nik ere itz bi

Barren barrendikan eskerrak, Azkue jauna. Nik eskatu bañon askoz geyago emandirazu.

Euskerazko gauzak irakurtzea zaila dala euskaldun askok esaten dute, ta oiei lauso orikentzeko argibidea nai nuan, ¿Zer egin? Zuk zerbait esan-da ori itritxiko nuala gogora-turik, asmo ori erakutsi nizun, eta nik uste bañon obetoko lana egin dirazu.

Euskera garbia, txukuna ta ulerterreza ipiñi detala Euskaltzaindiak Buru duanak esa-tea baño geyago ¿zer? Zuk ori esan ezkero, liburutxo au baztar guztietara joango da, taguztietan ondo artuko dute; ta euskaldun guztiok, batez ere nik, ori beti zorko dizugu.Guztien izenean, ba, eskerrak.

___________

¡Euskaldun maitea! Nork bere izkuntzako gauzak irakurtzen ez jakitea, edo oiturik ezizatea, lotsagarria da, ta ortan oso errudun gerala aitortu bera degu.

***

Seigarren testua349: Etxea

Aspaldi aspalditik euki du gizonak etxearen bearra. Lenbizi otzaz gordetzeko bakarrikzan, eta ortarako sartu ziren gure aspaldikoak lezetara bizitzera.

Baña, gutxi gutxika, emakumearekin bizi eta familia zer zan ezagutu zuanian kontu-ratu zan etxea ez zala bakarrik bizi zan tokia, ez bakarrik lo egiten zuan edo jaten zuanlekua: etxea familiaren lekua zala; etxeagatik alkartzen zala familia.

Ola eldu da orai familiaz daukagun ulerkaira.Orain ere, eta esan liteke orain len baño geio, etxeagaitik ezagutu litekegu an bizi

dan familia. Esate batez: erakusten ba digute leza baten argazkia etxe bezela, berealadator gure burura bere familian izatea. Aita astakilloa bere makila aundiarekin etanarruz jantzita. Emakumea arri batekin aragia txikitzen, beti apal; eta azkenian semeakbata besteari arrizka edo ostikoka.

348 Elizondar batek eskribitua (Fray Fco. de Elizondo, Lore usaindun mamitsuak, EuskalEsnalean aurkeztutako lan bilduma da. Tolosa, 1922, vi. or.), baina ez Baztango mintzoan. Horageri diren barren barrendikan, askoz, dirazu, irakurtzea, askok, esaten, itritxiko, obetoko,ipiñi, baztar, guztietara, joango... ez dira gureak, eta gurea den guti ageri da testuan.

349 Lekarozko Oregui izeneko norbaitek eskribitua Principe de Vianan 1968ko maiatza, 6. or.Hainbertze gauza sartzen ditu Baztangoko ez direnak hartzen ahal: euki, gordetzeko, gutxigutxika, zan, zala, zuanian, alkartzen, ulerkaira, liteke, etxeagaitik, litekegu, dan, digute,bezela, dator, astakilloa, argazkia, narruz, besteari, ontaz, litezke, guzti, danetako, izango,degu... Horregatik erraten ahal da hau ez dela hango mintzoko erakusgarri gisa onartzen ahal.


256


Ontaz ezagutu litezke erri guzti eta denbora danetako familiak, beren etxeagaitik:griego eta erromatarren etxeak lo egiteko gelekin bakarrik; oiek bizitza kalean egitenzuten, ba. Erdi aroko gazteluak, arrizko mendi antzerakoak, bere orma aundiekin; an biziziran jauntxuak bere gudarostearekin, beti beste jauneki burruka eta gizontasunaz gaibere ikuskera politekin. Azkenian gaurko etxeak, txiki eta askotan zikiñak, bizitza aun-dietan sartuta, bere problemekin: umeak dirala, emaztian ama dala, eta ainbeste eta ain-beste geio.

Azkenean, betiko dan etxe bat: baserria. Len izan zana, orain dana eta, Jaungoikoarenlaguntzarekin, gero ere izango dana. Baserrian daude gure erriaren oñarri gogorrenak;eta guk geran bezela izatea nai ba degu, gorde egin bear izango degu orain eta geroko.

6.3. Azken oharraAdibide hauek guziak ikusirik, bai testu idatziak, nola zuzenean mikro-

fono baten aitzinean hartutako arialdiak, berehala ikusten ahal dugu zailadela zinez eredu bat atzematea, eta hara!, eredu hori eta ez bertze bat delapentsatzea Baztango mintzoaren, edo bertze leku bateko mintzoaren, ispilugarbia. Egun zaila da egiaz halako ispilurik harrapatzea. Hasteko, Baztangokasuaz ari gara, hiztunen artean badira desberdintasunak, ez dago eredufinko bat, bertze arrazoien artean, gure euskalkiak ez baitu eredu idatzirikizan: ikusi dugu nola adizkietan, konparazione, desberdintasun handiakageri diren. Bertze aldetik, herrien artean ere badira desberdintasunak.Ttipiak, nahi bada, baina bai ohartzeko adinakoak. Horrek ere irekitzen dubidea eredu desberdinei.

Baina kontua da, arazoa hor bukatuko balitz ere, eta hori guzia konpon-durik balitz ere, bizi garen munduan bizi garela: hango euskarak, eta tokiguzietako euskarak, hitz berriak bereganatu behar ditu, egungo gizarteaketengabe eskatzen baitizkio hitzak kontzeptu berriei izena emateko. Eta hitzhoriek bereganatzeko orduan normalena da euskalki guziek antzeko hitzakibiltzea, aski baita norbaitek ongi asmatzea zerbait bertzeek ere hartzeko(gaizki asmatzen direnak ere onartzen dira, pentsa, sekulako arrakastarekingainera), eta horrek hizkerak berdintzeko joera dakar berarekin. Azkenez,hedabideak ditugu, eta hezkuntza, etengabe presioa eta indarra egiten aridena gauzak berdintze aldera. Hortik sortzen da testuak euskalki batean,euskara ‘apainduan’ eman nahi badira segurik, emateko zailtasuna.Horretara, ez badugu fonetismo antzuenetan erori nahi, eta euskara duin batibili nahi badugu, dagoen irtenbidea da tokian tokiko hiztegia beldurrik gabeibiltzea, erranahiruak sartzea, baliabide sintaktiko urri horiek ere beldurrikgabe ibiltzea, horrek emanen baitio testu bati ñabardura berezi bat. Ez du,beharbada, bertzerik gabe euskalki horretako testu bihurtuko, baina baiemanen dio ñabardura goxo bat, nortasun pixka bat erakutsiko duena, batuaizanik ere, batasunaren itsasoan.


7. KAPITULUA

HIZTEGIA


259

7. KAPITULUAHIZTEGIA

SarreraNorbaitek argitasun sarrera bat-edo idazten duenean, hau bezalako zer-

bait erran nahi dugu, bertze norbaitek, zu bezalako norbaitek erran nahidugu, leituko duelako esperantzarekin idazten du. Baina arruntean, hobe-renean ere, arreta gehiegi gabe irakurtzen dira. Sarrera hau irakurtzekoeskribitu dugu, bertzenaz nekez ulertuko baita ondoren datorren hiztegia.Jar ditzagun hortaz berehala, irakurlea azkenera pasatzeko tentaldian eroribaino lehenago, zein diren hiztegi honen xehetasun batzuk.

Sarrera batzuk letra beltzean ematen ditugu (ogi) eta bertze batzuk letraetzanean (alketu). Baina bigarren kasu honetan segidan jartzen dugu “ik.ahalketu”. Horrek erran nahi du, hiztegiak bertze zehaztasunik egiten ezbadu, Baztanen ogi eta alketu direla ibiltzen diren hitzak, eguneroko hiz-keran. Hola ageri dira sarrera hauek hiztegi honetan (bakoitza bere tokian,jakina):

ahalketu (alketu) ‘lotsatu’: olako tsuskeriek kusi ta alketu ginen.Alketzen naiz (“horrelako itsuskeriak ikusi eta ahal-ketu ginen.Ahalketzen naiz”).

alketu ik. ahalketuogi 1 ‘gari irinez, urez eta gatzez osaturiko orea, orantzarekin goitituz etalabean errez egiten den jangaia’: lenago, astero iten ginuen ogie (“lehe-nago, astero egiten genuen ogia”). 2 ‘garia’: landa ortan eriten ginuenbeti ogie, baño aunitzetan etzen ain ona atratzen (“landa horretan erei-ten genuen beti ogia, baina aunitzetan ez zen hain ona ateratzen”).


260


Zein da bi hitz hauen arteko desberdintasuna, zergatik daude letra moldedesberdinetan? Batean, ogi sarreraren kasuan, hitz hau EuskaltzaindiarenHiztegi Batuan1 dago, eta hemen han dagoen bezala ematen dugu, dagoz-kion azalpenen aitzinean. Baina alketu, ordea, ez da ageri Hiztegi Batuan.Honen ordez, hiztegi batuan ahalketu da ageri dena, hori arruntago etakomunago baita bertze aldaera baino, eta hola ibili baitute idazleek.Horregatik, alketu sarreran erraten dugu ahalketu ikusteko (‘ik. ahalketu’).Eta ahalketu sarreran, berriz, parentesi artean paratu dugu nola erraten denBaztanen. Hortaz, hau da hemen ematen den informazioa: Baztanen ogierraten da, eta ogi da hizkera batuan ere ibili behar dena. Eta Baztanenalketu erraten da, ez ahalketu, baina ahalketu da hizkera batuari dagokionaldaera.

Batzuetan holakoak ere ageri dira: “aiztur (eta aixtur, axtur)”:aiztur (eta aixtur, axtur) (pl.) ‘guraizeak’: aixturrekin moztu zion ilea.Aixturrek emen tuzu (“aizturrekin moztu zion ilea. Aizturrak hemendituzu”). Baztanen aldaera hau (ez ‘guraizeak’) ibiltzen da.

Parentesi artean letra etzanez eskribiturik dagoen hitzaren aitzinekoaldean ‘eta’ paratzen badugu, horrek erran nahi du kasu honetako hirualdaerak ibiltzen direla Baztanen (eta ez gara ari hemen hizkera adierazko-rraz), hiztun batzuek aiztur baitiote, bertze batzuek aixtur eta bertze batzuekaxtur. Baina, aldaera batua aiztur da, eta horregatik dago molde beltzean.Horregatik, zein bere tokian ageriko dira bertze bi hauek ere:

aixtur ik. aizturaxtur ik. aizturOhart gaitezen badela desberdintasun bat ahalketu eta aiztur sarreren

artean. Batean ‘ahalketu (alketu)’ paratu dugu, eta bertzean ‘aiztur (eta aix-tur, axtur). Horrek erran nahi du ahalketu-ren kasuan alketu bakarrikibiltzen dela Baztanen, baina aiztur-en kasuan hirurak. Horregatik jarridugu ‘eta’ hori. Bertze hitz batzuetan errateko: sarrera letra beltzean ageribada, horrek ez du erran nahi hitz hori hangoa dela nahitaez: hangoa daparentesi artean heldu dena, edo letra etzanarekin dagoena zerrendan,baina parentesia ‘eta’ batekin hasten bada, horrek erran nahi du parentesiarteko hitza, edo hitzak, eta letra beltzean dagoena ere, denak direlaBaztangoak.

1 Euskaltzaindia,2000, Hiztegi Batua, Aldizkari ofizialean (Euskera, 45. liburukia, argitaratua),Bilbo.


261

7. HIZTEGIA

Beraz, eskuetan duzun hiztegi honek bi motako informazioa ematen du:batetik, nola ibiltzen ditugun hitzak hango mintzoan, eta, bertzetik, zeinden hitz horien aldaera batua. Hola, irakurlea nahi den tokitik sartzen ahalda hiztegi honetan, sarrera bat bilatu nahi duenean: euskalkitik, “alketu ik.ahalketu”, edo hizkera batutik, “ahalketu (alketu)”.

Irakurlea ohartuko da hitz elkartuak, arruntean, marra batekin jarri ditu-gula (ikus-sari). Holakoetan Euskaltzaindiak aukera ematen du bietara eskri-bitzeko (marrarekin, guk hemen gehienetan paratu dugun bezala edo marragabe, bi hitzetan: ikus sari). Guk lehenbiziko bidea aukeratu dugu hiztegihonetan, argiago gelditzen delakoan (testu idatzietan, ordea, nahiago dugumarra gabe eskribitu arruntean, bertzenaz arras astun bihurtzen baitu testua).

Aldaera batua aukeratzeko orduan bertze erabaki batzuk ere hartu beharizan ditugu: Hiztegi Batuak batzuetan argi eta garbi dio hitz baten ordezbertze bat ibili behar dela (“erropa e. arropa”). Bertze batzuetan, ordea,aldaera bat hobestea gomendatzen du, bertzea baztertu gabe (“buruil h.irail). Holakoetan arazo bat izan dugu: Baztanen, konparazione, aunitzerraten da, ez anitz. Baina Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak anitz aldaerahobesten du, bertzea gaitzetsi gabe. Kasu hauetan guk Baztangoari eutsidiogu, aldaera hau Akademiak arras baztertzen ez duenez. Hola, bere horre-tan utzi ditugu bai hiztegi sarreretan, nola adibideetan ere: aunitz, guzi,borobil, eta abar. Ez dugu holakoetan inolako oharrik egin.

Hala ere, hemen duda bat baino gehiago izan dugu. Konparazione,Baztanen zilo erraten da oro har, nahiz zulo ere ageri den batzuetan(Basaburu eta Oronoz aldean maizago bertze tokietan baino).Euskaltzaindiaren hiztegian zulo proposatzen da euskara komunerako,baina zilo ere onartzen da, bere mailan (“zilo Ipar. h. zulo). Hemen ibiliditugun irizpideen arabera, argi da zilo sarrerari eman behar zaiola lehen-tasuna hiztegi honetan. Kontua da, ordea, gero hitz honek badituela zen-bait eratorri: ‘ziletu’, ‘xulo’, ‘xilo’, ‘xulotu’, ‘xilatu’, ‘begi-zilo’, ‘belar-zilo’,eztarri-zilo’, ‘jan-zilo’, eta abar. Hauetaz ez du ja erraten Euskaltzaindiak.Baina iduri du behin bat aukeratuz gero, dela zulo, dela zilo, gainerakoekinere berdin jokatu beharko litzatekeela. Zuzen edo ez hain zuzen, guk zilohautatu dugu, eta araberean jarri ditugu bertze guziak.

Bertze hainbertzetan Euskaltzaindiak ez du orainik deus ere erran: badi-ra hiztegi honetan sarrera aunitz Hiztegi Batuan ageri ez direnak, normaladena bertzenaz ere, nahiz sarrera hauek bertze zenbait euskalkitan ibiltzendiren. Holakoetan guk egin dugu zuzenean sarrera batuaren proposamena,ikusirik zein den, aukeren artean, maizen ibiltzen dutena idazleek. Aukera


262


egiteko, paregabeko informazioa eskaini digu Ibon Sarasolaren ardurapeanargitaratutako Orotariko Euskal Hiztegia-k eta egile beraren EuskalHiztegia-k, eta normalean autore honek markatzen duen lehentasunezkoaldaera da guk onartu duguna ere, nahiz aldaketa txiki batzuk egin ditu-gun batzuetan. Azkenik, badira sarrera batzuk inon ere ageri ez direnak.Baztanen bakarrik bildu ditugu. Holakoetan, aukera bat baino gehiago izandugularik eskura, guk egin dugu proposamen batua, betiere bi mailak berei-zi nahian: gauza bat da nola mintzo den hiztuna, eta bertze bat, aski dife-rentea, mintzo hori nola eraman behar den paperera. Beti saiatu garaBaztango hizkera honen berri zintzoki ematen, batasunaren ikuspuntutik,arruntean egiten ez dena. Sarreren kategoria zehaztu dugu batzuetan etabeharrezkoa denean, sarreren adiera ere, adibide argigarriekin. Adibideak,gure ustez argitasunak hala eskatzen baldin badu, euskara batuan ere emanditugu. Gehienetan hala paratu ditugu.

Aunitzetan, aukera egitea ez da batere erraza izan: badirudi, konparazio-ne, ausiki, autsiki, atsiki,... hitz beraren aldaerak direla, eta hiztegiek ausi-ki-ren alde egiten dutela. Hala ere, Baztanen atsiki eta atsikitu (atsiki eginere jakina, atsiki in bezala ahoskatua) dira normal ibiltzen ditugunak.Kontua da, ordea, ez dugula euskal liburuetan ausikitu-ren adibiderikharrapatu: hala ere, hori jarri dugu hemen sarrera nagusi gisa.

Hiztegi hau, neurri handi batean, Mariano Izetak argitaratu zuen Baztangohiztegi ederrean2 oinarritzen da. Hala ere, aldaketa aunitz egin dugu: batetik,sarrera berriak sartu ditugu, aurkezteko modua aldatu dugu, eta, bertzetik,Mariano Izetaren hiztegian ageri diren sarrerak, guk berriz ere bildu ez badi-tugu edo guretako ezagunak ez badira, Izetaren izenarekin eman ditugu.Holakoetan, Izetak bildua dela erraten dugu espresuki. Horrek erran nahi duhitz hori ez dugula bildu Baztanen, arrotza egiten zaigula, baina Izetak bada-karrela bere hiztegian. Adibidez, “aiko (Izeta) ik. ahaiko” paratu dugu, aiko-tik ahaiko-ra bidaliz. Hor ematen den informazioa da aiko hitza Izetak bilduduela, eta horren forma batua ahaiko dela. Hori bistakoa da Izetak berakematen duen azalpenagatik. Baina gero “ahaiko (aiko)” idatzi dugu. Horrekez du erran nahi Izetak aiko bildu duela eta guk ahaiko, guk ez baitugu ezbata ez bertzea bildu. Horregatik lerro horretan, Izetaren hiztegian ageri direnazalpenekin batera, “(Izetak bildua)” paratu dugu, hau guztia garbi uzteko.Gauza bera egin dugu hitzen bat Etxenikeren itzulpenetan bildu badugubaina gaur egun, hango euskaran, guretzat arrotza baldin bada.

2 M. Izeta, 1996, Baztango Hiztegia, Nafarroako Gobernua, Iruñea.


263

7. HIZTEGIA

Definizioak zehaztu ditugu batzuetan, adibide osagarriak paratu, edo,bildu ditugun datuen arabera, aldaketak sartu, hobeki zehaztu nahianinformazioa. Izetaren eta gure artean dauden desberdintasunak ere adiera-zi ditugu kasu batzuetan. Izetak noizbehinka Baztango hizkerari ez dagoz-kion (Sunbilla, Iparralde, Ultzama) sarrerak ere biltzen ditu. Errespetuz, berehorretan utzi ditugu guk ere, hemen berriz ere sartuz.

Batzuetan Izetak ematen dituen erreferentzia batzuk, tokiari dagozkio-nak, kendu ditugu, zabalagoak direla ohartu bagara (agosaroi eta altairetuematen ditu Anizko, baina Baztango bertze muturrean ere, Arizkunen kon-parazione, ibiltzen dira. Horregatik, Izetak aipatutako herriaren erreferentziahori kendu diegu bi sarrerei). Bertzenaz, hemen ageri diren Azkueren etaGorosurretaren erreferentzia guztiak Izetagandik hartu ditugu, bere horre-tan utziz, nahiz batzuetan bertze era batean aurkeztu ditugun, hemen auke-ratu sistemaren arabera.

Adibide batzuk aldatu ditugu, edo batuko aldaera bertze modu bateraparatu: Baztanen abretei erraten da, eta horren forma arrunta aberetegi da.Euskaltzaindiak abeltegi ematen du bere hiztegi batuan, baina ez du debe-katzen aberetegi, ez baitu horretaz deusik erraten. Holakoetan, uste izandugu egokiago dela ahalik eta formarik hurbilena paratzea, Euskaltzaindiakespresuki baztertzea gomendatzen ez badu behintzat. Hortaz, guk aberete-gi jarri dugu, informazio hau eman behar delako, eta hizkeratik ahal deneta gutienik urrundu nahi dugulako: aberetegi baztertugabea hurbilagodago han ibiltzen den abretei-tik, abeltegi arautua baino.

Hiztegi hau Izetarenarekin erkatzen badu norbaitek, berehala ohartukoda hainbertze sarrera ez ditugula hemen bildu. Bertze euskalkietako hitzarruntak ez dira, printzipioz, hiztegian sartu, non eta ez duten zerbaitenga-tik adieraztea merezi, Baztanen duten erabilera bereziagatik-edo.Konparazione, ondoko hauek bezalakoak, bertze batzuen artean, ez ditugukontuan hartu: bortitz, debekatu, debeku, deiadar (Izeta), deliberatu(Izeta), dena (eta den-dena), dolare, ederki, elizkoi (Izeta), eltze, eraztun(Izeta), errauts, errotazain, eskuin, espartin, ezpeldi, eztiki, ferra, ferra-tu, familia, farmazia, fruta (frute), gazur, gibelurdin, haragi, harri, hogei,herri, hozka, hurbil, hurbildu, hurbilegi, ilargi (ilergi), jarleku, jaun,jorratu, jostun, kamuts, kedar, kexu, kokatu, korrok, kutsadura (kutsa-dure), kutsakor (kutsekor), kutsatu (kutsetu), lanbro, lanbrotu, lauki, lauza,laxatu, legar, lekuko, lelokeria, makurtu, marrusketa, merezimendu,oker, oilanda (ollanda), olio, ondorio, ordea, oroitu, ozen, sabai, sabel,sail, sailka (sailke), sailkatu (sailketu), sarraski, siesta, soberakin (Izeta),


264


soberatu, sorrera, sukar (suker), suntsitu (Izeta), euri (uri), urrikaldu(Izeta), urrun, xume, zelai, zenbait, zenbana, zikin, zur, eta abar.

Gauza bera egin dugu hitz mailegatu batzuekin (Baztango aldaera artiku-luarekin emana): abioi (abiona), afizio (afizionia), bagoi (bagona), balkoi(bakona), telebisio (telebisionia), akordeoi (kordiona), arratoi (arratoñe),arrazoi (arrazoñe), debozio (debozionia), diputazio (diputazionia), zinturona.

Dena dela, hitz arruntak gehienetan baztertu baditugu ere, bertze batzue-tan espresuki sartu ditugu, emandako arrazoiak direla-eta. Hemen ematenditugun hitz arruntak horregatik ageri dira, bertze tokietan ez bezalako era-bilera baitute, dela erranahian (harrapatu, abre, marranta, marrantatu),dela mugatu/mugagabe kontuetan (elurrean). Hola, konparazione, joanaditzak badu erabilera iragankorra (berdin gertatzen da ibili-rekin ere),‘eraman’ erran nahi duena. Kasu horretan, erabilera horren berri ere ema-ten da. Zenbaitetan, hitza arrunta bada ere, sartzea egoki ikusi dugu ahos-kerak arras aldatzen baitu hitzaren itxura: dudarik gabe --> doike. Azkenhitz hau sartu dugu. Eta batzuetan, nahiz itxura sobera aldatu ez, ahoske-rari buruzko informazioa emateko ere bildu dira sarrerak hiztegian (maxtersartu dugu, maizter adierazteko, jakina).

Hiztegi batuan Ipar. edo Naf. markarekin ageri direnak ere bildu ditugu,Baztanen ibiltzen badira, Iparraldekoak izateaz gain Baztangoak ere badi-rela adierazteko, edo nafarrak direla berresteko. Bertze batzuetan, Heg.marka daramatenak ere, adierazteko, hain zuzen, hitz horiek Baztanen erearruntak direla eta puntu horretan Iparraldetik bereizten direla. Noiz edonoiz aipamenak egin ditugu Urdazubiko eta Zugarramurdiko solasaz: hitzhau Baztanen hola ibiltzen dugu, baina Otsondoko mendia gurutzaturikbertze modu batean ageri da. Horregatik, batzuetan dialektologia aldetikinteresekoa izan dezaketelakoan eman ditugu sarrerak: katu (Zugarramurdiedo Urdazubi aldean ‘gatu’ baita), giltzatu (Zugarramurdin eta Urdazubin‘gakotu’), gerra, eta abar. Arrazoi beragatik sartu ditugu erdaratik hartuta-ko hitz batzuk, laminero bezalakoak, han maiztasun handikoak direnean.

Azalpenak emateko orduan, ahal dela, Baztango hitzak ibili ditugu, bainaaunitzetan Baztangoak ez direnak ere: bulkatu hitza (Baztangoa) “bultzatu”hitzarekin definitu dugu, baina azken hori ez da Baztanen ibiltzen. Argitzekobakarrik jarri dugu, horrek ez baitu erran nahi bigarrenak duela bertzearenparean lehentasuna. Biak dira ibiltzeko modukoak euskara batuan. Horregatik,adibideak batuan eman ditugunean Baztango hitza errespetatu dugu (bulkatu).

Azkenik, hiztegietan arrunta ez bada ere, atzizki bat edo bertze ere (-kara)sartu dugu, Baztango mintzoaren gainean argitasuna ematen duelakoan.


265

7. HIZTEGIA

aaide (Izeta) ik. ahaide

aaiko (Izeta) ik. ahaiko

aalez ik. ahalez

aantzi ik. ahantzi

aate ik. ahate

aateki ik. ahateki

abantzu adlag. ‘kasik; ia’: abantzubi urte badire emen garela(“abantzu bi urte badira hemengarela”).

abantzu izan da ad. ‘azkenetanizan’

abar iz. ‘adaxka’: lenago etzen oraibezala eta bear izeten zen suapizteko abarra ta egurre (“lehe-nago ez zen orain bezala etabehar izaten zen sua piztekoabarra eta egurra”).

abarrikatu, abarriki, abarrikatzen(abarriketu, nabarriketu) da/duad. ‘desegin; suntsitu’: aizeunek bazter guziek abarriketutu (“haize honek bazter guztiakaba-rrikatu ditu”); otzak aba-rriketzen zuen egun artan! otzakabarriketue nago (“hotzak aba-rrikatzen zuen egun hartan!Hotzak abarrakitua nago”);(Aniz) nabarriketu zakuten(“abarrakitu gintuzten” = 'jogintuzten').

abarriketu ik. abarrikatuabarte ik. habarteabatu ik. habetuabatz iz. ‘esnea gatzatzeko ibiltzen

den zurezko ontzia, bi eskutredituena, kaikua eta goporrabaino handiagoa’: abatza, onadugu. Abatza non dago?

A


266


abaxatar (Izeta) iz. ‘kisulabe edokarobi lanetan garbiketak egite-ko tresna’: abaxatar unekinederki garbitzen tugu kisula-be-ain zikinek (“abaxatar honekinederki garbitzen ditugu kisula-bearen zikinak”).

abe ik. habeabere (abre) ‘behor, garaño eta zal-

dien motakoak’ (horiei bakarrikdeitzen zaie ‘abre’ Baztanen).

aberekeria (abrekeri) iz. ‘astakeria’:emen abrekeri aunitz iten tuzte(“hemen aberekeria aunitz egi-ten dituzte); iñautetan abrekeriaundiek in zuzten (“inauteetanaberekeria handiak egin zituz-ten”).

aberetegi (abretei) ‘behor-aziendasartzeko tokia’: Etxeberrikobordan abretei be-rrie in dute(“Etxeberriko bordan aberetegiberria egin dute”).

abetu ik. habetuabiadura (abiadure) iz. 1 ‘hastape-

na’. 2 ‘bizitasuna’: abiadure ede-rra du orrek, ez diozu segitiko ez(“abiadura ederra du horrek. Ezdiozu segituko ez”).

abiadure ik. abiaduraabian (abien) adlg. ‘ibiltzen hasten’

: lan au abian yarri zen eguna(“lan hau abian jarri zen egu-na”); gateko abian da (“joatekoabian da”); orantxe berianabien ginen (“oraintxe bereanateratzeko zorian ginen”);abien zara?

abiatu (abietu) da-du ad. 1 da ad.‘abian jarri, bidea hartu’. 2 da-

du ad. ‘hasi’: ni aurre nintze-laik abietu ziren soldaduek (“nihaurra nintzelarik abiatu zirensoldaduak”) 3 da ad. ‘zerbaitegiten hasi’: eskolan abietu zen(“eskolan abiatu zen”); aurrexutik abietu de (“haurra zutikabiatu da”).

abien ik. abian

abietu ik. abiatu

abilki izond. ‘modu abilean’

abisatzaile (abisetzele) ‘abisatzenduena’: bat izeten zen peonakabisetzelia, ta ari in bar zitzaionkasu (“bat izaten zen peonakabisatzailea, eta hari egin beharzitzaion kasu”).

abisetzele ik. abisatzaile

abre ik. abere

abrekeri ik. aberekeria

abretei ik. aberetegi

abroka iz. ‘besta eta mozkorkeria’:bere denboran abroka ederrakbaitik inik (“bere denboranabroka ederrak baditik eginik”).

adaje (adarraje) iz. ‘adakera’: gureaariek adarraje ederra du.Orren adarrajia! (“gure ahariakadaje ederra du. Horren ada-jea!”).

adaki iz. ‘adar moztua, hostoak etaadax-kak kendu zaizkiona':adakie pileka gure ariztien.Adakie neguko (“adakia pilakagure ha-riztian. Adakia negu-ko”).


267

7. HIZTEGIA

adano iz. ‘su-txingarrak biltzekotresna’: adanoa ona da su-koz-kor biltzeko.

adareta (arabeta) iz. ‘XIX. mende-an Euskal Herrian gehien ibiltzenziren goldeen artean onena’:arabetakin irauli dugu. Arabetaaspaldikoa da (“adaretarekinirauli dugu. Adareta aspaldikoada”).

adaro iz. ‘nekazaritzako zurezkolanabesa’: lan au adaruakin indugu. Lan ortako adarua onada (“lan hau adaroarekin egindugu. Lan horretarako adaroaona da”).

adarraje ik. adaje adin iz. adin batetik goiti, geienak

eri (“adin batetik goiti, gehie-nak eri”); bazuen adine, etzengazte-gaztia re (“bazuen adina,ez zen gazte-gaztea ere”).

adin(a) izan ad. gure alaba zaarre-nain adine da (“gure alaba za-harrenaren adina da”); badiranere senarrain adinak (“badiranire senarraren adinak”); nereadine da (“nire adina da”); adingara.

adina (adine, dine) ‘bezain bat’ zukadine bai, gutienez

adine ik. adinaadintsukoa(k) izan da ad. ‘ia adin

berekoa(k) izan’: oi nere adintsu-koa da (“hori nire adintsukoada”).

adio (eta adios): adio zuen! (= ‘agurzuei!’). Ez da ibiltzen *adio zu-re!

adios ik. adioadiskidantza (aixkidantza) iz. ‘adis-

kidetasuna’: nik orrekin bautadiskidantza (“nik horrekin ba-dut adiskidantza”).

adiskidego iz. ‘adiskidetasuna;adiskidantza’

aditu du ad. ‘entzun’: ez in gero ola-koik! aituizu? (“ez egin gero ho-lakorik! aditu duzu?”); emendikez da batre ongi aitzen (“hemen-dik ez da batere ongi aditzen”);aspalditik eztu ongi aitzen (“as-palditik ez du ongi aditzen”).

adoatu (Izeta) ik. adobatuadobatu (adoatu) (Izeta) ‘larruak

apaindu’: larru apaintzaleak ar-di larrue adoatu du (“larruapaintzaleak ardi larrua adobatudu”).

ados ‘pilota-partida batean tanto-kopuru bera egin’ (ados ibiltzenda Baztanen, batez ere pilotan,“laxoan”, ari direnean eta ber-dintzen direnean): ados yaunekados! (“ados jaunak ados!”).

adrendu ‘laneko, sukaldeko eskutrebetasuna’: gure neskatikoakbadu yosteko adrendue (“gureneskatikoak badu josteko adren-dua”); eztiot oñiken adrendue ar-tu labiai (“ez diot oraindikanadrendua hartu labeari”).

afalaitzin iz. ‘afalaurrea’: afalaitzi-nian elkartuko gara, ongi idu-ritzen balin bazaizue (“afalaitzi-nean elkartuko gara, ongi iru-ditzen baldin bazaizue”).

afalondo ‘afalostea’: afalonduan be-ti gustokua dute musean partide


268


bat itia (“afalondoan beti gustu-koa dute musean partida bategitea”).

afera ‘afera; egitekoa; arazoa’: auezta zure afera (“hau ez da zureafera”); gure afe-rak gaizki dazi(“gure aferak gaizki doaz”).

afralla ik. afruilafralle ik. afruilafruil (afralla, afralle, afrulle, ufre-

lla) ‘habaila, harriak indarreanbotatzeko arma’: afrallakin bo-taut arrie. Afralla etxean dut(“afruilarekin bota dut harria.Afruila etxean dut”); afrullekinaizenak gara arri tireka (“afrui-larekin ari izanak gara harri tira-ka”); ufrellaikin arrie tiretu ta ilnuen xorie. Ufrella etxean dut(“afruilarekin harria tiratu eta hilnuen txoria. Afruila etxeandut”).

afruiztu (afruxtu) ‘behatzak ahoansarturik egiten den ziztua’: gazteoiek beti afruxtuke. Afruxtuaundiek (“gazte horiek betiafruiztuka. Afruiztu handiak”).

afrulle ik. afruilafruxtu ik. afruiztu aga ik. hagaageri izan ‘ikusi’: segur aski ere, ez

da ageri emendik; mendi kasko-tik ageri dire borda guziek; aun-die baite, ez du maten ain gizendagonik (“handia baita, ez duematen hain gizen dagoenik”)

aginke ik. haginka-ago (-o ahoskatzen da aunitzetan):

aundioo (“handiago”).

agoaundi ik. ahohandiagoazpiz ik. ahoazpizagomite ik. ahomiteagopizer ik. ahopizeragorril ‘abuztua’agosabai ik. ahosabaiagosaroi ik. ahosaroiagotik botaie ik. ahotik botaeaagotz ik. arotzagozabal ik. ahozabalagozabalka ik. aho zabalkaagozikin ik. ahozikinahaide (aaide, aide) (Izetak bildua,

Etxenikek ere ibiltzen du Bona-parteren itzulpenentan) ‘jenda-kia’: aaideak bildu gara (“ahai-deak bildu gara”); aide aunitzmezetan (“ahaide aunitz meze-tan”). Sin. yendaki

ahaidetasuneko (aidetasuneko) (Etxe-nikek ibiltzen du Bonaparterenitzulpenetan) ‘ahaikoa’

ahaiko (aiko) (Izetak bildua) ‘ahai-koa; ahaideria’: aikoa atra(“ahaikoa atera”); familiein ai-koa (“familiaren ahaikoa”).

ahalbaiz (albaiz) ‘ahalbait; ahal ba-da’: albaiz beñipein zato tenore-an (“ahalbait behinik behin za-toz tenorean”).

ahalez (aalez) ‘ahal bada; ahal dene-an’: beti etxetik kanpo baña aa-lez, lo itera etxera (“beti etxetikkanpo baina ahalez, lo egiteraetxera”).

ahalke (alke) ‘lotsa’: alke aundie(“ahalke handia”).


269

7. HIZTEGIA

ahalkearazi, ahalkearaz, ahalkea-razten (alkearazi) du ad.

ahalkegabe (alkegabe) izond. ‘lotsa-gabe’: alkegabia zara (“ahalke-gabea zara”); oraiko gaztiak al-kegabiak dire (“oraingo gazteakahalkegabeak dira”).

ahalkegabekeria (alkegabekeria) ‘lotsa-gabekeria’

ahalkegabeki (alkegabeki) ‘lotsaga-beki’

ahalkegabetasun (alkegabetasun)‘lotsagabetasun’

ahalkegabetu, ahalkegabe(tu), ahal-kegabetzen (alkegabetu) da/duad. ‘lotsagabetu’

ahalkegarri (alkegarri) ‘ahalkeemangarria; lotsagarria’: alkega-rrie da emen pastu dena (“ahal-kegarria da hemen pasatu de-na”). Sin. ahalkemangarri

ahalkemangarri (alkemangarri) ‘ahal-kea ematen duena, ahalkegarria’:errien gertatu dena alkemangarrieda (“herrian gertatu dena ahalkeemangarria da”). Sin. ahalkegarri

ahalketi (alketi) ‘lotsatia’: gure muti-koa arront alketie da (“gure mu-tikoa arrunt ahalketia da”).

ahalketu (alketu) ‘lotsatu’: olakotsuskeriek kusi ta alketu ginen.Alketzen naiz (“horrelako itsus-keriak ikusi eta ahal-ketu ginen.Ahalketzen naiz”).

ahantzi (antzi, aantzi) ‘atzendu’aharrausi egin (arrosoin) (Izeta) ‘do-

ministiku egin’: gure aurrekarrosoin in du (“gure haurrakaharrausi egin du”).

ahate (ate, aate) ‘piroa’: aitzinortankusi tut ate batzuk (“aitzin ho-rretan ikusi ditut ahate batzuk”).Aise maizago ibiltzen da ‘piro’hitza.

ahateki (aateki) ‘ahatearen jakia’

aho [Erranahirua] agoa bete ortzekin(“ahoa bete hortzekin”).

ahozabal (agozabal)

aho zabalka (agozabalka) aur au be-ti agozabalka (“haur hau betiaho zabalka”).

ahoazpiz (agoazpiz) ‘ixilpean’: aubeti agoazpiz sekuleko sekretuen(“hau beti ahoazpiz sekulako se-kretuan”).

ahohandi (agoaundi) ‘ahoberoa’: auagoaundie! Agoaundie dena es-pantu (“hau ahohandia! Aho-handia dena espantu”).

ahomite (agomite) (Gorosurreta)‘ahoaren bueltan ekarri edo era-maten den gauza’

ahopizer (agopizer) (pl.) 1 ‘ahobiza-rrak; apatxar-tekoa’: kanabitenagopizerrak ongi garbitu. 2‘azienden eritasuna, ahoan’

ahosabai (agosabai) ‘ahoaren gai-naldea; ahosaroia’: agosabaieminberatue dauket.

ahosaroi (agosaroi) ‘ahoaren gainal-dea, ahosabaia’

ahotik botaea (agotik botaie) ‘ahotikbotaea, botatakoa; pertsona bateknorbaiten antza handia dueneanerran bide dena’: Martintxok ba-du bere ai-tein itia. Bai, agotikbotaie (“Martintxok badu bere


270


aitaren eitea. Bai, ahotik bo-taea”).

ahozikin (agozikin) izond. ‘hitz zataredo gaiztoak erraten dituena’:au agozikine, zazi begien biste-tik, agozikin! (“hau ahozikina,zoaz begien bistatik, ahozikin!”).

ahuntz-kurrume (auntzkurrumie,auntzkurrumiñe) ‘hagineko minaarintzeko ibiltzen dena nahiz etagero hortzak galtzen dituen’ (Eu-phorbia sp.): ortzak auntzkurru-miakin galdu nituen (“hortzakahuntzkurrumiarekin galdu ni-tuen”); auntzkurrumiñe (Aniz).

ahuspezka (auspeska, auspezka) ‘itzu-lia, buelta emana’: auspezka utzidut untzie (“ahuspezka utzi dutontzia”); eta auspesca adoratu zu-ten (“eta ahuspezka adoratu zu-ten”, Etxenike, San MateorenEbanje-lioa).

aialdi ik. arialdiaide (Izeta) ik. ahaideaidetasuneko (Etxenike) ik. ahaide-

tasunekoaidegaixto ik. aire gaiztoaidur ‘aidurra; bizkorra, nekatzen

ez dena’: gizon aidurre batrenekatzen eztena (“gizon aidurrabatere nekatzen ez dena”).

aieika (aieike) ‘Aiei! erranez; kexu-ka; aika’: zu beti aieike (“zu betiaieika”); aur oi aieike (“haur ho-ri aieika”).

aieike ik. aieikaaien ik. aihenaien-aien ‘oxala!’

aier ik. aiheraierkunde ik. aiherkundeaietz ik. aihotzaihen (aien) ‘bertze landare batean

edo zernahi gauzatan kiribildu-rik hazten den landare-kimua’:aienak goitixko gan dire ta abemuturreraño (“aihenak goitixkojoan dira eta habe muturrerai-no”).

aiher (aier) ‘gorrotoa’: neonek aierbat dauket gizon orri. Aierradauket (“neronek aiher bat dau-kat gi-zon horri. Aiherra dau-kat”). Sin. aiherkunde

aiherkunde (aierkunde) ‘aiherra, go-rrotoa’: aierkundez bidia etsizion. Aierkundean zagon (“ai-herkundez bidea hertsi zion. Ai-herkundean zegoen”). Sin. aiher

aihotz (aietz) ‘kimatzeko eta sasiakmozteko ibiltzen den lanabesa,igi-taia-ren antzekoa’: aietzaikingarbitu dugu sasie. Aietza onada (“aihotzarekin garbitu dugusasia. Aihotza ona da”).

aikatu (aiketu) ‘bota, kenarazi’: egu-nero aiketzen tut ollo madarike-tuok, baina sartzen baitira ordia!(“egunero aikatzen ditut oilomadarikatu hauek, baina sartzenbaitira ordea!”).

aiketu ik. aikatuaiko (Izeta) ik. ahaikoailegatu, ailega, ailegatzen da ad.

‘iritsi, heldu’ (batez ere ‘ailegatu’da ibiltzen dena Baztanen)

ailkeri ik. harilkai


271

7. HIZTEGIA

ailketan ik. harilketanailko ik. harilkoainamarroka (almarro, añamarroka)

‘haur josteta’: añamarroka aikogara (“ainamarroka ariko gara”);añamarroka ai dire (“ainamarro-ka ari dira”).

ainar ‘txilarra’ (Erica): gure mendie-tan bada añarra. Añar lorea(“gure mendietan bada ainarra.Ainar lorea”).

ainbatean ik. hainbateanainbatian ik. hainbateanainbetian ik. hainbateanainbertze ik. hainbertzeaingatik. ik. harengatikaingetik ik. harengatikaingeru (aingiru)aingira 1 (aingire) ‘erreketan bizi

den arraina’ (Angilla angilla):gaur erriko ostatuen aingire-ya-tia (“gaur herriko ostatuan ain-gira-jatea”).

aingira 2 (aingire) ‘segaren gainekoaldea’: segain aingire (“segarenaingira”).

aingire ik. aingiraaingiru ik. aingeruaintzin ik. aitzinaintzira (aintzire) ‘ur biltegi ttipia,

linga’: aintzire ortan mutiko batito zen (“aintzira horretan muti-ko bat ito zen”). Baztanen ez daaintzira aunitz, baina bada batfama handikoa, Itosoingo logieedo Azaldegiko linge deitzen du-tena.

aintzire ik. aintziraairatu 1 (airetu) ‘urduri’: bestak di-

rela ta denak airetuek. Gure nes-katikoa ere arront airetue (“bes-tak direla eta denak airatuak.Gure neskatikoa ere arrunt aira-tua”).

airatu 2 (airetu) ‘airean joan’: atzoairetu ziren kafiko xorikumiak(“atzo airatu ziren habiako txori-kumeak”).

airatu 3 (airetu) ‘koleraz betea’: ai-retue torri da, bere baitatikatraie (“airatua etorri da, berebaitarik aterea”).

aire ‘antza, itxura’: Baigorriko mintzoairia du; karro au zaar airia da;aurpegi eri airia du; korbata oigorri airia da (= ‘gorrikara da’).

airean etorri (airian torri) ‘berehalaetorri’: zuztu in ta airian torrizen (“ziztu egin eta airean etorrizen”).

aire gaizto (aidegaxto, airegaxto)‘tximista’: badire airegaxtoak!(“badira aire gaiztoak!”); aide-gaixtoak il tu amar ardi (“airegaiztoak hil ditu hamar ardi”).Sin. zimizta

airegaxto ik. aire gaiztoairetu ik. airatuairian torri ik. airean etorriairis (alis) ‘orantza gabea, tapia’: ogi

alise (“ogi airisa”).

airoski adlag.

aise 1 ‘aunitzez’: aise aundiagoa daoi; aise errexago ibiltzen damendien. 2 ‘erraz’: aise inen du-


272


gu oi (“aise eginen dugu hori”);bai, aise! (= ‘jakina baietz!’); ezda aise egotia telefonoik gabe.

aiseski ‘erraz’: gure attune aiseskidabile (“gure aitona aiseski da-bil”).

aisetasun ‘erraztasuna’: nere lan-teien badire aisetasun aundiek(“nire lantegian badira aisetasunhandiak”); aisetasune yendeakmaite (“aisetasuna jendeak mai-te”).

aisetu ‘erraztu’: aparaxu orrekin la-na aisetu ta nekeik gabe (“apara-xu horrekin lana aisetu eta ne-kerik gabe”).

aisit (axit) ‘gauza txikia, arina’: aur-ten arto axite dugu. Axite, bañoona (“aurten arto aisita dugu.Aisita, baina ona).

aita (aite, atta) (Baztan gehienean,Basaburuan ere, ‘aite’, bainaOronozen ‘atta’, Bidasoako erre-kan bezala)

aitaldi ik. aritaldiaitatxi 1 (aitetxi, atautxi) ‘aitaren

edo amaren aita’: nere aitetxikadin aundie du (“nire aitatxikadin handia du”); aitetxi erixkodago (“aitatxi erixko dago”);(Oronoz) autatxi 2 ‘bataiatzenden haurrarentzat, besoetanhartzen duen gizonezkoa, aitabesoetakoa, aitabitxia’; (Oronoz)atautxi.

aitatxi-opil (aitetxi-opil) ‘aitabitxiekPazkoetan beren besoetakoei ema-ten dieten ogi berezia’: aitetxi-opilgoxoa yan dugu aurten (“aitatxi-opil goxoa jan dugu aurten”).

aitazorro (aitezorro) ‘aitazuloa’

aite ik. aitaaitetxi ik. aitatxiaitetxi opil ik. aitatxi-opilaitezorro ik. aitazorroaitona (attuna) ‘agurea’: zein ongi

dagon gure attune (“zein ongi da-goen gure aitona”); nor da attunxaar oi? (“nor da aitona xaharhori?”).

aitzakia (atxiki) ‘egiazko zergatia es-taltzeko ematen den arrazoia’:zu beti atxikiekin. Zure atxikioiek eztute deus balio (“zu betiaitzakiekin. Zure aitzakia horiekez dute deus balio”).

aitzin ‘aurretik’: (gehienetan aitzin,eta familiakoak, ez aintzin, erra-ten dira Baztanen) goatzera ganaitzin, ibileldi bet (“ohatzera jo-an aitzin, ibilaldi bat”).

aitzina pasa ‘Baztango mutil-dantzan, dantzan ari direneanerraten dena’: aitzine pasa(“aitzina pasa”).aitzina(t) ‘aurrera’: gazin aitzi-ne(t) (“goazen aitzinat”); zuekere aitzine(t) (“zuek ere aitzi-na(t)”); emendik aitzinet gatzikgabe jan bearko dugu (“hemen-dik aitzinat gatzik gabe jan be-harko dugu”).aitzinat tiratua ‘moldegabea,baldarra, feldera’aitzinean ‘aurrean’: aitzineanyarri gara (“aitzinean jarri ga-ra”); zure aitzinean gaude, zu-re aitzinean betiko.aitzinekoz gibelera ‘aurrekozatzera’: zu aitzinekoz gibelera


273

7. HIZTEGIA

mintzetzen zara (“zu aitzine-koz gibelera mintzatzen za-ra”).aitzinerako ‘etxean hazteko’:aitzinerako utzi dugu aratxe oi(“aitzinerako utzi dugu aratzehori”). Arras gutitan ibiltzenda –rako hitzak akitzeko Baz-tanen, hau da kasu horietakobat.aitzinetik [Erranahirua] aitzi-netik ederki ta ondotik atsiki.aitzinez aitzin ‘aurrez aurre’aitzin horretan ‘orain delazenbait denbora’: aitzin ortantorri ziren (“aitzin horretanetorri ziren”); aitzin artan ganzen (“aitzin hartan joan zen”).aitzinttoan ‘pixka bat lehena-go’

aitzinalde 1 ‘aurrealdea’: etxe orrekaitzinalde ederra du (“etxe ho-rrek aitzinalde ederra du”); aitzi-naldean loreak. 2 aitzinaldie ar-tuik lasterketa irabazi (“aitzinal-dea harturik lasterketa irabazi”);aitzinaldie artu dakute.

aitzinatu (aitzinetu) ‘aurreratu’: erle-ju unek aitzinetu du (“erloju ho-nek aitzinatu du”); aitzinetu bai(“aitzinatu bai”); kutxa ortakobotillek ere aitzinetuek dire(“kutxa horretako botilak ereaitzinatuak dira” = ‘kutxakoedukia akitzen ari da’); lanakaitzinetuek tuzte aurten (“lanakaitzinatuak dituzte aurten” = ‘la-nak akitzen ari dira’); aitzinetunai tut lanak (“aitzinatu nahi di-tut lanak”).

aitzindari ‘buruzagia; gidaria; arma-dako karguduna’: zu zara gure

aitzindarie (“zu zara gure aitzin-daria”).

aitzindu ‘aitzina hartu’: aitzindu tairabazi (“aitzindu eta irabazi”).

aitzinetu ik. aitzinatuaitzinka (aitzinke) ‘aurreraka’: zu

beti aitzinke (“zu beti aitzinka”).

aitzinke ik. aitzinkaaiuta 1 (aiute) ‘presaka ibiltzearen

ekintza’: zer aiute daman gizonorrek (“zer aiuta daraman gizonhorrek”). 2 ‘joaldia’: aiute ederraartu ziken (“aiute ederra hartuzian”); ze aiute man dion! (“zeraiuta eman dion!”). 3 (hitz peio-ratiboa zerbaitekin lotua) (aiute),urde aiute!.

aiute ik. aiutaaixkidantza ik. adiskidantzaaixkol 1 (askol, axkol, Azkue) iz.

‘ilarra’ (Latyrus sativus)

aixkol 2 (askol, axkol) ‘gezurra edo“ziria” sartu dela adieraztekoibiltzen den hitza’: ze axkola bo-ta dakun (“zer axkola bota di-gun”).

aixtiko ik. arestikoaixtion ik. arestionaixtur ik. aizturaize ik. haizeaizegua ik. haize hegoaizetu ik. haizatuaizkatu (aizketu) ‘uxatu’: aizketu za-

kur oiek emendik (“aizkatu zakurhoriek hemendik”).

aizketu ik. aizkatu


274


aiztur (eta aixtur, axtur) (pl.) ‘gurai-zeak’: aixturrekin moztu zionilea. Aixturrek emen tuzu (“aiz-turrekin moztu zion ilea. Aiztu-rrak hemen dituzu”). Baztanen al-daera hau (ez ‘guraizeak’) ibiltzenda.

ajata (pl) ‘algara, irria’ orrek intzi-tuen ajatak! (“horrek egin zituenajatak!”).

ajataka ‘algaraka; irri-karkailaka’:neska oiek or ai dire irriz ajata-ka (“neska horiek hor ari dirairriz ajataka”).

aje ‘akatsa’: zu beti ajiak atratzen.Zuk ere batuzu (“zu beti ajeakateratzen. Zuk ere badituzu”).

akabaila (akaballa) ‘bukaera’: bestaiman diogu akaballa (“bestarieman diogu akabaila”).

akaballa ik. akabailaakal 1 ‘barnetik hutsa den gaztaina’:

gaztain akalak.akal 2 ‘mehea; argala’: au gizon

akala! (“hau gizon akala!”). aketz ‘ernaltzeko ibiltzen den zerri

arra’akita ‘artzainaren aste osoko jana-

ria’: gure artzañein akite prestazazu, ba-daie Belatera (“gureartzainaren akita presta ezazu,badoa Belatera”).

akitu 1 ‘bukatu; amaitu’: bestak aki-tu dire. Sosak ere akituek (“bes-tak akitu dira. Sosak ere aki-tuak”).akitu hurran (akiturren) ‘bukatuhurran, bukatzeko zorian’: so-sak, akiturren ta gure adinik

oberena ere, akiturren (“sosak,akitu hurran eta gure adinik ho-berena ere, akitu hurran”). 2‘ahitua; indargabetua’: enagoongi, akitue nago. Arront akitue(“ez nago ongi, akitua nago.Arrunt akitua”).

akiturren ik. akitu hurran

ako ‘(ume hizkeran) akitu, amaitu’

akolatu (Izeta) ‘ernatu; piztu’: erdiilik zagona akolatu de (“erdi hi-lik zegoena akolatu da”); gureaurre ere akolatu zaiku (“gurehaurra ere akolatu zaigu”).

akor ik. akort

akordu ‘konortea’

akort (akor) ‘ados izan; bat etorri’:akort denekin; zurekin akor na-go (“zurekin akort nago”).

akura 1 (akure) ‘Bozateko (Arizkun)bizilagunek Urtsuko nagusiariordaintzen zioten zerga’. 2‘errenta; alokera’: oiek akurekolurrek tuzu (“horiek akurako lu-rrak dituzu”).

akure (Bozate) ik. akura

alababitxi (Izeta) ‘emakumezkoa,bere bataioko aitatxi edo amat-xirendako’: nere alababitxieinde-ko gauzik oberena (“nire alaba-bitxiarendako gauzarik hobere-na”).

alabear ik. halabehar

alaberean ik. araberean

alaen (alain) ‘gaitzespenarako ize-nondo baten ondoren ibiltzenden partikula’: buruandie, alain


275

7. HIZTEGIA

burandie! (“buruhandia, alaen bu-ruhandia!”).

alain ik. alaenalala ik. halalaalasa (alase) ‘armairu apalduna’: ala-

sian altxatzen tugu gauze onak.Alase ederra dugu (“alasan altxatzenditugu gauza onak. Alasa ederra du-gu”).

alase ik. alasaalatu ik. alhatualbaitero ‘albaitaria’: gure erriko al-

baiteroa langilea da (“gure herrikoalbaiteroa langilea da”).

albaiz ik. ahalbaizaldaira (aldaire) ‘etxe-aldaketa’: Sa-

martinetan iten dire aldairek(“Sanmartinetan egiten dira al-dai-rak”).

aldaire ik. aldairaaldare-aitzin ‘aldare-aurrea’: gure

elizek aldare-aitzin ederra du(“gure elizak aldare-aitzin ederradu”).

aldaskatu (Azkue) ‘kimuak eman’:badakizu garia aldaskatzen dela?

alde 1 ‘gauza, toki edo bitarte batiburuz, han bereiz daitezkeen za-tietako bakoitza, alderdia, alboa’.2 ‘aunitz, nahiko’ belar alde ede-rra bildu dugu (= ‘belar aunitz bil-du dugu’). 3 ‘erabat, betiko’: aldebat torri dire (= “(kanpoan biziizan ondoan) hemen gelditzekoetorri dira”). 4 (konparazio esal-dietan) unen aldean aise obia dabertze ure (“honen aldean aise ho-bea da bertze hura”)

-tze alde ‘-tzearen truke’: emanomen zieten etxia zaintzialde(“eman omen zieten etxeazaintze alde”).

aldebaster ik. aldebazteraldebazter (aldebaster) (Izeta) ‘teila-

tuetan paratzen diren zurak’: zur-ginek alde-basterra ongi ineute(“zurginek aldebazterra ongi egi-na dute”).

alderdi 1 ‘gauzaki baten erdia, edoaldeetako bat; zerbaitek agertzenduen alde bakoitza; lurralde batenzatia; giza talde baten zatia’. 2(harridurazko esaldietan, eder ize-nondoarekin batera) bai, alderdiederra orain ortan pentsatzeko! (=“ezin da orain horretan pentsatu”);alderdi ederra etxea goratzeko! (=“galdurik da, ezin da etxea goratuorain”).

aldexka egun aldexka bat pasatuzuen an.

aldi emengo aldiek inen tuk bai fite!(norbaiti oihuka, tokitik botatze-ko).

aldi oro (aldiero)‘aldi guzietan’:kusten dugun aldiero irriz as-ten da (“ikusten dugun aldi oroirriz hasten da”).aldi honetan (aldi hunten)'orain, bolada honetan'.honetako aldian (unteko al-dien) unteko aldien denak eritudire.hemengo aldi? ‘hona etorri za-rete?’ (agur klasea).mezako aldi? Egunon, in duzemezako aldi? (agurra: mezabukatu eta norbait taldeko ki-deak agurtzen dituenean.


276


Erantzuna, arruntean: Bai,zuek ere heldu?).

aldiero ik. aldiro, aldi oroaldika (aldike) ‘noizbehinka, batzue-

tan’: aldike gaten da etxerat (“al-dika joaten da etxerat”).

aldike ik. aldikaaldiro (aldiero) ‘aldi guzietan’: aldie-

ro ibiltzen da gaizki erranka (“al-di oro ibiltzen da gaizki erran-ka”).

alditik aldira (alditik aldire) ‘geroeta gehiago’: alditik aldire gurebesta orrek errekiste geio du (“al-ditik aldira gure besta horrekarrakasta gehiago du”).

alditik aldire ik. alditik aldiraalhatu (alatu) ‘(bazka) jan’: gure ar-

diek Saioan alatzen dire. Beiekere larrean alatu (“gure ardiakSaioan alatzen dira. Behiak erelarrean alatu”).

alimale (animele) ‘handia’: karga batanimelia artu zuen bizkerrian(“karga bat alimalea hartu zuenbizkarrean”).

alimaleko (animeleko) ‘handia, izu-garrizkoa’: animeleko gizon pus-ke zen gure aitetxi (“alimalekogizon puska zen gure aitatxi”);animeleko besta in ginuen (“ali-maleko besta egin genuen”);animeleko mozkorra (“alimalekomozkorra”).

alis ik. airisalkabelar ‘larre-oloa’ (Bromus): gure

belaien alkabelarra nausi (“gurebelaian alkabelarra nagusi”).

alke ik. ahalke

alkearazi ik. ahalkearazi

alkegabe ik. ahalkegabe

alkegabekeria ik. ahalkegabekeria

alkegabeki ik. ahalkegabeki

alkegabetasun ik. ahalkegabetasun

alkegabetu ik. ahalkegabetu

alkegarri ik. ahalkegarri

alkemangarri ik. ahalkemangarri

alketi ik. ahalketi

alketu ik. ahalketu

alki ik. aulki

alkito ik. aulkito

alkitto ik. aulkitto

almaiz ‘motrailua’

almarro ik. ainamarroka

alta lok. ‘hala ere; beraz; izan ere’:alta, bazakien ez ginuela aratgateko gogoik batre! (“alta, baze-kien ez genuela harat joatekogogorik batere”).

altala Sin. alta

altairetu ik. altaratu

altaratu (altairetu) ‘asaldatu’: denakaltairetu ziren (“denak altaratuziren”); Lizaso bertsolari ona da,ezta altairetzen (“Lizaso bertso-lari ona da, ez da altaratzen”).

altaxu ‘guti goiti-beheiti’: altaxu intut kontuek, baña uste dut eznaizen okertu sobera; ez dakit...altaxu... unek 20.000 € ingurubalioko du (“altaxu egin ditutkontuak, baina uste dut ez nai-zen okertu sobera; ez dakit... al-


277

7. HIZTEGIA

taxu... honek 20.000 € ingurubalioko du”).

altxaka(ka) (altxakeka) ‘gordeka, iz-kutatzen’: altxakeka ibili diregoiz unten (“altxaka ibili diragoiz honetan”).

altxakeka ik. altxaka(ka)altxaketan ‘kukuka, gordeka ibiltze-

an oinarritzen den haur josteta’:altxaketan ai dire (“altxaketanari dira”).

altxapean ‘gordeta’: nere sos pizeroiek altxapean dauzket ta ongialtxatuek (“nire sos pizar horiekaltxapean dauzkat eta ongi alt-xatuak”).

altxapeka ‘kukuka, gordeka ibiltze-an oinarritzen den haur josteta’:gure mutiko oiek altxapeka ai di-re. Altxapeka ta altxaketan (“gu-re mutiko horiek altxapeka ari di-ra. Altxapeka eta altxaketan”);altxapeka sartu ginen etxian,iñork ere kusi gabe (“altxapekasartu ginen etxean, inork ere iku-si gabe”).

altxarrastelu (altxarraztelu, antxa-rraztelu) ‘ongarria harrotzeko-eta nekazariek ibiltzen dutentresna; sardea’: altxarrazteluakinedatu dugu ongarrie belaien(“altxarrasteluarekin hedatu du-gu ongarria belaian”).

altxarraztelu ik. altxarrasteluantxarraztelu ik. altxarrastelualtxatu 1 ‘gorde’: altxa zazu ongi.

Altxatu lur azpien (“altxa ezazuongi. Altxatu lur azpian”) [erra-nahirua] azeriek puztena ezin

altxa. 2 ‘erreserba egin, erreser-batu’: igende eguerdiko altxatudugu maie Galartzan (“igandeeguerdiko altxatu dugu mahaiaGalartzan”).

altzai (Izeta) ‘ahariak zaintzen ditue-na’: lenago bai omen ziren altzaionak Baztanen (“lehenago baiomen ziren altzai onak Bazta-nen”).

alu ‘irain hitza’: arraio alue! mutilalue (“arraio alua! mutil alua!”).

alukeria ‘ergelkeria’: beti ibiltzen daalukerietan.

aluxka ‘irain hitza’: debru aluxke! zealuxke den! (“deabru alua! zealuxka den!”).

amagaxto ik. hainbat gaiztoamaginarreba (amiarreba) (Izetak

bildua) ‘emaztearen ama sena-rraren aldetik edo senarrarenaemaztearen aldetik’: nere amaia-rreba andre ona da (“nire amagi-narreba andre ona da”); amia-rrebakin bizi gara (“amaginarre-barekin bizi gara”).

amaiarreba (Izeta) ik. amaginarrebaamalau ik. amaraunamalausare ik. amaraun-sareamalaun ik. amaraunamaraun (amalau, amalaun) ‘ani-

malia artropodoa, intsektuak ha-rrapatzeko sare bat egiten due-na’: bea! or baduzu, goatze gañe-an amalau bet! (“beha! hor ba-duzu, ohatze gainean amaraunbat!”); amalaue gauze bat da, etaarmiarma bertze bat (“amarauna


278


gauza bat da, eta armiarma bert-ze bat”).

amaraun-sare (amalausare,amarosare)

amarosare ik. amaraun-sareamatu (Izeta) ‘bizkortu, indartu, ba-

tez ere sua’: piztu dugun sueamatu de (“piztu dugun suaamatu da”); sue amatzen deneansegur dago, ezta itzeliko (“suaamatzen denean segur dago, ezda itzaliko”).

amatxi 1 ‘aitaren edo amaren ama’:amatxik adin aundie du (“amatxikadin handia du”); gure amatximaite dugu. 2 ‘bataiatzen denhaurrarentzat, besoetan hartzenduen andrezkoa, ama besoetakoa,amabitxia’.

amatxi-opil ‘amatxik Pazkoetan be-ren besoetakoei ematen dien ogiberezia’: aurtengo amatxi-opilegan den urtekoa baño obea (“aur-tengo amatxi-opila joan den ur-tekoa baino hobea”).

amazorro ‘amazuloa’: zu beti ama-zorro.

ameka ik. hamaikaameldu ik. amilduamiarreba ik. amaginarrebaamildu (ameldu) ‘zerbait irauli, zer-

baiti itzulia eman’: ameldu dugulanda, orai bertzea ameldu bea-rra (“amildu dugu landa, orainbertzea amildu beharra”); ka-rrotxa ameldu dugu.

amilka (anbelka) ‘maldan erori etabiraka joatea, amilduz’: mendienerori ta anbelka gan nitzen erre-

karaño (“mendian erori eta amil-ka joan nintzen errekaraino”).

amullu ik. anbuluamultsu ‘bertzeekin maitagarri dena,

ongi jokatzen duena’: amultsueta xaloa gure amatxi xaarra(“amultsua eta xaloa gure amatxixaharra”).

amultxu (adkor.) ‘amultsua’: (Alman-doz) amatxi gorki amultxue da.Amultxue, amultsue baño geio da(“amatxi gogorki amultxua da.Amultxua, amultsua baino ge-hiago da”).

anbatean ik. hainbateananbateko ik. hainbatekoanbatian ik. hainbateananbelka ik. amilkaanbulu (anbullu) ‘tipularen antzekoa,

txerriak bazkatzeko erabiltzenzen tu-berkulua’ (Asphodelus):aurten anbullu aunitz gure men-dietan. Anbullue ona da ze-rrientzat (“aurten anbulu aunitzgure mendietan. Anbulua onada zerrientzat”).

andana ‘taldea; multzoa; saila’: torrizen gazte andana bat (“etorri zengazte andana bat”); saldu’ut ze-rri andana bat (“saldu dut zerriandana bat”).

anddari ik. andderaanddera (anddari, anddira) ‘erleen

erregina’anddira ik. andderaandrerrai ‘birika-zorroa’: zerriein

andrerraiek emen daude (“zerria-ren andrerraiak hemen daude”).


279

7. HIZTEGIA

andule ik. anduraandura (aniure, andure, andule)

‘landare mota’ (Sambucus ebu-lus): aniure loreak usein goxoadu (“andura loreak usain goxoadu”); Baztango mendietan andu-re aunitz bada (“Baztango men-dietan andura aunitz bada”).

andure ik. anduraanimele ik. alimaleanimeleko ik. alimalekoaniure ik. anduraante 1 ‘itxura, tankera’: (Aniz) ante

txarra maten data gizon orrek.Ante txarra artu diot (“ante txa-rra ematen dit gizon horrek. An-te txarra hartu diot”).

ante 2 ‘trebetasuna, abilezia’: ze an-tia daukezun lan oi iteko. Anteizigarrie (“zer antea daukazunlan hori egiteko. Ante izuga-rria”).

antso ‘hertze itsua’: (Aniz) ansoaniten diren odolkiek “sanpirolla”deitzen tugu. Ansoa ertze itxueda (“antsoan egiten diren odol-kiak “sanpirolla” deitzen ditugu.Antsoa hertze itsua da”).

antxe ik. hantxeantxen ik. hantxeantxetik ik. hantxetikantxu ‘urtebeteko ardia, aharikoa, ge-

ro ‘marro’ bihurtzen dena’: gureantxuek Belaten (“gure antxuakBelaten”). [Erranairuak] antxu tta-lla beti bildots (“antxu ttarra, betibildots”). I antxu intzeneko, ni erebildots bedere banindunen.

antzarrastelu (antzarraztelu) ‘neka-zarien lanabesa’

antzarraztelu ik. antzarrasteluantzi ik. ahantziantzutu ‘esnea kentzen zaion behia-

ren egoera’: berriki antzutue du-gu beia (“berriki antzutua dugubehia”).

añamarroka (Izeta) ainamarrokaañar ik. ainar ‘txilarra’ (Erica): gure

mendietan bada añarra. Añar lo-rea (“gure mendietan bada aina-rra. Ainar lorea”).

aotz ik. arotzaoztei ik. aroztegiapal-adar ‘lurretik ernatzen diren

lehenbiziko adarrak’: apal-adaroiek moztu bear dire (“apal-adarhoriek moztu behar dira”).

aparaxu ‘tresna’: bilduko tuzu apa-raxu oiek? (“bilduko dituzu apa-raxu horiek?”).

apez [erranahirua] ez da obispoikapez in gabekoik (“ez da obispo-rik apez egin gabekorik”).

apo ‘(lehorreko) zapoa’apolarru ‘izialdurarekin gorputzari

gelditzen zaion larru mota, oilolarrua’: izialdurekin apolarrueatra zait (“izialdurarekin apola-rrua atera zait”).

apozauli ‘zapaburua’: beire, beire,putzu unten zenbat apozauli da-gon! (“begira, begira, putzu ho-netan zenbat apozauli dagoen!”)

araberean (eta alaberean) zuk au innai duzu, baña araberian zureanaiek ere naiko du olako zerbait


280


in (“zuk hau egin nahi duzu,baina araberean zure anaiak erenahiko du holako zerbait egin”).

arabeta ik. adaretaarakai ik. harakaiarakindei (Arraioz) ik. harakindegiaranpeloxa (Izeta) ‘aran txikia, ba-

ratzekoa’: zein goxoak diren etxe-ko aranpeloxak.

arapei ik. harapeiaratago ik. haratagoarateko ik. haratekoaratse (Izeta) ik. aratxearatxe (aratse, Izeta, eta aratze) ‘txa-

hala; txekorra’: etxean badire biaratxe, xexenkoa ta urruxe (“etxe-an badira bi aratxe, xexenkoa etaurruxa”). Arruntean aratze (izengenerikoa) eta aratxe (sortu berriadenean) bereizten dira Baztanen.

aratxedun (aratzedun) ‘aratxea duenbehia’

aratxeki (aratzeki) ‘aratxearen jakia’aratze ik. aratxearatzedun ik. aratxedunaratzeki ik. aratxekiarba 1 ‘iratzea malkarretik jaisteko

abar-multzoa’: idetzia arba ga-ñean patu ta yautsi gainbera(“iratzea arba gainean paratu etajaitsi gainbehera”) 2 ‘ongarrialandetan xehatu eta partitzekoegiten zen tresna’: arba autsizaiku.

arbete ik. harbeteardangela ‘ardoa eskailerapean

altxatzeko ibiltzen den tokia’:

ardangelan dauzkegu ardo obe-renak (“ardangelan dauzkaguardo hoberenak”).

ardatzari ‘ardatz-haria; ardaztaria’:ardatzari ona gure etxean (“ar-datzari ona gure etxean”).

ardiketari ‘ardiei zaletasuna diena,ardiekin ibiltzen dena’: au duguetxeko ardiketarie, bera gaten dabeti ardi bile (“hau dugu etxekoardiketaria, bera joaten da betiardi bila”).

ardit ik. harditaregarri ik. hare-harriaregatu ik. hareatuarestiko (aixtiko, axtiko) ‘orain dela

gutiko’: axtiko gizon oi berriz to-rri zaiku. Oiek dire axtikuak(“arestiko gizon hori berriz etorrizaigu. Horiek dira arestikoak”).

arestion (aixtion, axtion) ‘orain delaguti’: axtion gurekin zagon. Ax-tion kusi tugu (“arestion gurekinzegoen. Arestion ikusi ditugu”).

argiaste ik. argi-hasteargieske ‘elizetan argia ordaintzeko

eskatzen den eskupekoa’: esko-lauek argieskia in du elizen (“es-kolauak argieskea egin du eli-zan”).

argi-ezkila (argiezkile, argiezkille)‘argi hastean jotzen den ezkila’:argiezkile yotzeutelaik yeikitzengara (“argiezkila jotzen dutela-rik, jaikitzen gara”).

argiezkile ik. argi-ezkilaargiezkille (Basaburua) ik. argi-ez-

kila


281

7. HIZTEGIA

argi-haste (argiaste) ‘egunsentia’:argiastian yeikitzen gara. Ar-giastian xoriek kantari (“argias-tean jaikitzen gara. Argiasteanxoriak kantari”).

argindar (arginder) ‘elektrizitatea’:ez dakigu zer pastu den, bañaarginderra bota du.

arginder ik. argindarargizari (argizeri) ‘erleei darien gai

horixka eta urtzen erraza, berenbizilekua egiteko ibiltzen dute-na; kandelak egiteko ibiltzen da;kandela’: elizeko argizeriek piztutuzte (“elizako argizariak piztudituzte”); argizeri oi arras onada (“argizari hori arras ona da”).

argizariesteka (Gorosurreta) ‘kiribil-dutako argizaria’

argizeri ik. argizariargizeriesteka (Gorosurreta) ik. argi-

zariestekaargizirin ‘argiaren hondar izpiak

ikusten diren unea, ilunabarra’:argizirin zoragarrie gaurkoa(“argizirin zoragarria gaurkoa”).

arialdi (aialdi) ‘jarduna’: aialdie inte gosaldu (“arialdia egin eta go-saldu”); aialdi bortitze (“arialdibortitza”).

arin ‘pisu edo astuntasun gutikoa’:au etxe arine! aundie da, bañoarine (“hau etxe arina! handiada, baina arina”).

arinkara ‘nahiko modu arinean, na-hiko arinki’: arinkara iten tugauzek (“arinkara egiten ditugauzak”).

arinkeri ik. arinkeria

arinkeria (arinkeri) ‘ardura gehiegijarri gabeko jarduerari dagokionegite arina’: arinkeri orrek galdugaitu. Arinkerie (“arinkeria ho-rrek galdu gaitu. Arinkeria”).

aritaldi (aitaldi) ‘arialdia; jarduna’: ai-taldi bortitze (“aritaldi bortitza”).

aritz-besanga ik. haritz-besanga

arkadi ik. harkadi

arkai ‘behiak ferratzeko toki bere-zia’: arkaien dugu beie. Beie fe-rratzeko arkaie (“arkaian dugubehia. Behia ferratzeko arkaia”).

arkaldu ‘ardia arreske jarri’: gure ar-diek arkaldu dire (“gure ardiakarkaldu dira”).

arkara ‘ardia, arreske denean’: ardiearkara da.

arkel ‘zerri emea’: bi zerrikume ero-si tugu, bat arkela ta bertzia or-dotsa (“bi zerrikume erosi ditu-gu, bata arkela eta bertzea or-dotsa”).

arkera ‘estali nahi ez den behiasartzen den tokia, bi oholen ar-tean dagoena’: arkeran sartu debeie (“arkeran sartu da behia”).

arkin ‘ardi kaka’: arkine ongarri onada. Ardi borda ortan bada arki-ne (“arkina ongarri ona da. Ardiborda horretan bada arkina”).

arkumeka ‘arranguraka’

arkupe ‘arruntean elizetan-eta ego-ten den aterpe irekia, sartze-ate-en ondoan’

arlantxa ‘bi urteko ardia’: arlantxabat ernari dugu; arlantxak Bela-


282


ten dauzkegu (“arlantxak Bela-ten dauzkagu”).

arlegatxa (Izeta) ‘harri berezia, ongixehatu ondoan, solairuak harea-tu eta garbitzeko ibiltzen dena,hare harria’: mendi zoko ortanarlegatxa franko (“mendi zokohorretan arle-gatxa franko”); ar-legatxa ibiltzen dugu soralluegarbitzeko (“arlegatxa erabiltzendugu solairua garbitzeko”).

armiarma (ermiarma, irmiarma)‘amaraun mota, goizean, denbo-ra ona ari duelarik, oteetan-etaateratzen dena (gainerako gu-ziak “amalauak” –amaraunak–dira)’: borda zaar ortan ezta er-miarma baizik (“borda zahar ho-rretan ez da armiarma baizik”);irmiarma aundiek (“armiarmahandiak”).

armiarma-sare (ermiarma-sare) ‘armiarma motakoekegiten duten sarea’: ermiar-ma-sare oiek garbitu bear dire(“armiarma-sare horiek garbi-tu behar dira”).

arnegagarri (arnegarri) ‘arnegaraz-ten duena’: arnegagarrie zara(“arnegarria zara”); arnegarrieda gizon oi (“arnegagarria da gi-zon hori”).

arnegarri ik. arnegagarriarotz (agotz, aotz) ‘metala, batez ere

burdina, lantzen duen pertsona,errementaria’: erriko aotza nereosaba da. Agotz ona (“herrikoarotza nire osaba da. Arotzona”).

arozgo ‘errementariaren lanbidea’

aroztegi (aoztei) ‘errementeriarenlantegia’

arpan ‘mutur bakoitzean eskutreaduen zerra handia’: kana erdikoonborra arpanakin ebaki ginuen(“kana erdiko enborra arpanare-kin ebaki genuen”).

arpatu ik. harrapatu

arpe ik. harpe

arpe-zilo ik. harpe-zilo

arraiari ‘laxoa eta erreboteko pilota-partidetan zuzendaria’: arraiariona dugu. Bi arraiari.

arraildu 1 ‘arraila egin’: kristelaarraildue dago (“kristala arrail-dua dago”). 2 ‘arras mozkorra’:mozkor arraildue dago (“mozkorarraildua dago”).

arraildura ‘artesia, arrakala’

arrain ‘amuarraina’ (Salmo truttafario): Aitzekungo errekak arrainonak. Nik maite’ut orko arrañe(“Aritzakungo errekak arrainonak. Nik maite dut horko arrai-na”).

arraintegi (arrantei) ‘arrainak hazte-ko tokia’: gure mutikoa arran-teien ai de lanean (“gure muti-koa arrante-gian ari da lanean”).

arrakasta (errekiste) gure neskatiko-ek baute errekiste (“gure neskati-koek badute arrakasta”).

arralda ‘irauli ondoan lurra ongiapaintzeko ibiltzen den tresna’:arraldakin ederki apaintzen du-gu lurre (“arraldarekin ederkiapaintzen dugu lurra”).


283

7. HIZTEGIA

arranbela ‘mendian gain beheraheldu den harri handia’: men-dien kasu arranbelakin, begiekerne (“mendian kasu arranbela-rekin, begiak erne”).

arrantei ik. arraintegiarrantzari ‘(arruntean errekako)

arrantzalea’: gure eskualdeanarrantzari aunitz. Arrantzariekarrain aunitz arpatu tuzte (“gureeskualdean arrantzari aunitz.Arrantzariek arrain aunitz ha-rrapatu dituzte”).

arrapaxka ‘harrapaka; tarrapataka;lasterka’: arrapaxka bildu zutendena (“harrapaka bildu zuten de-na”).

arras ‘arrunt, zeharo, erabat’: auarras ongi dago.

arrasta ‘karroetan-eta, frenoarensistema osoa’

arrasta eman ‘frenatu’arrastelan (eta arraztelan) ‘arraste-

lua edo eskuarea pasatzearenekintza’: belaian arrastelan aize-nak gara (“belaian arrasteluanari izanak gara”).

arrastelu (eta arraztelu) ‘nekazarienlanabesa; eskuarea’: nere osabakarrastelu onak itentu (“nire osa-bak arrastelu onak egiten ditu”).

arrataki (Izeta) (pl.) ‘sua egitean ha-rri goritu eta abarri heltzeko era-biltzen den burdinazko tresna;suhatza’: arratakiekin artzen tu-gu arri gorituek (“arratakiekinhartzen ditugu harri gorituak”).

arratsalde (atsalde) ‘bazkalondoanhasi eta afaldu arteko tartea’:atsaldeko lauetan asiko gara

(“arratsaldeko lauretan hasikogara”); atsaldean badugu besta(“arratsaldean badugu besta”).

arratsalde apal (atsalde apal)‘ilunabarra’: atsalde apaleanitzuli ginen etxerat (“arratsal-de apalean itzuli ginen etxe-rat”); atsalde apalean egunerobaratzera (“arratsalde apaleanegunero baratzera”).atsalde-gosari ‘merendua’:atsalde-gosarie maiteut (“arra-tsalde-gosaria maite dut”).

arrautza (arroltze)

arrautza-kosko (arroltze-kosko)‘arrautza azala’: arroltze-koskooiek bota baratzera (“arrautzakosko horiek bota baratzera”).

arrautza tolot (arroltze tolot, arroltxetolot) ‘arrautza ustela’: arroltzetolotak usein txarra du (“arrautzatolotak usain txarra du”); arroltxetolotak urrin nardagarrie (“arrautzatolotak urrin nardagarria”).

arraztelan ik. arrastelan

arraztelu ik. arrastelu

arrepuluts (eta errapulutx) ‘parras-tan’: bataioetan sosa arrepulutsbotatzeute (“bataioetan sosaarrepuluts botatzen dute”).

arrierauntsi ik. harri-erauntsi

arrikonko(n) ik. harrikonko(n)

arrikor ik. harrikor

arrio ‘fruten eritasuna’

arrixin (Gorosurreta) ‘erretxinarekinegindako argizaria’

arrixtu ik. arriztu


284


arriztu (arrixtu) ‘behatzak ahoansartuta egiten den txistua,afruiztua’: anbateko arrixtuekiten zuzten (“hainbateko arriz-tuak egiten zituzten”).

arrobatu (eta arruatu) (Izetak bildua)‘ebatsi, lapurtu’: lapurrek etxeortan arrobatu (“lapurrek etxehorretan arrobatu”); arruatu(“arrobatu”).

arroltxe tolot ik. arrautza tolot

arroltze ik. arrautza

arroltze kosko ik. arrautza kosko

arroltze tolot ik. arrautza tolot

arront ik. arrunt

arrontean ik. arruntean

arrontian ik. arruntean

arrosel ‘bisigua’ (Pagellus centro-dontus): arrosela zein ona den.Arrosela maiteut (“arrosela mai-te dut”).

arrosoin ik. aharrausi egin

arrotu ik. harrotu

arroxta ‘gainetik, azaletik, maribis-tako’: arroxta-arroxta garbitudu etxia, etzuen astik obeki iteko(“arroxta-arroxta garbitu du etxea,ez zuen astirik hobeki egiteko”);arroxta pintetiko dugu ate au, eztumerezi denbora galtzia (“arroxtapintatuko dugu etxe hau, ez dumerezi denbora galtzea”).

arroztu ‘zerbaitetarako ohitura edotrebetasuna galdu’: aspaldionmutildantzan aitzekoa, arroztuin naiz (“aspaldion mutildantzanaritzekoa, arroztu egin naiz”);

arroztue ta nasten naiz (“arroz-tua eta nahasten naiz”).

arroztuka ‘ahoan behatzak sartu etatxistuka, afruiztuka’

arruatu ik. arrobatuarruli ‘arrabioa’ (Salamandra sala-

mandra): arruliek izitzen naute(“arruliek izutzen naute”); arrulibet il dute (“arruli bat hil dute”).

arrunt 1 (arront) ‘guziz, zeharo’:arront ongi patu de azkenian(“arrunt ongi paratu da azkene-an”); arront kontent omen da(“arrunt kontent omen da”); guremutikoa arront ona da (“guremutikoa arrunt ona da”); zuarront gaixtoa zara (“zu arruntgaiztoa zara”).

arrunt 2 (arront) ‘ohikoa, inolakoberezitasunik ez duena; biziorikgabekoa’: au gizon arronta da(“hau gizon arrunta da”); emen-go yendea arronta da (“hemengojendea arrunta da”).

arruntean (arrontean, arrontian)‘normalki, egunero’: boneta auarrontean ibiltzeko (“bonet hauarruntean ibiltzeko”).

artaino (artaño) ‘arte’: nai duzun ar-taño egoin gara emen (“nahi du-zun artaino egonen gara he-men”); egon zaite emen ni torriartaño (“egon zaitez hemen nietorri artaino”).

artaixtur ik. artaizturartaiztur (artaixtur) (pl.) ‘ardiei ilea

mozteko aizturrak’: artaixtur zo-rrotzak ta onak, Kalifornietikkarriek (“artaiztur zorrotzak etaonak, Kaliforniatik ekarriak”).


285

7. HIZTEGIA

artako adine ik. hartako adinaartangora ik. artzangoraartangoraka ik. artzangorakaartaño ik. artainoartapatxu ‘moldegabea, gaizki bez-

titua’: au gizon artapatxue!(“hau gizon artapatxua!”).

arteka ‘bi etxeren, bi hormaren, etaabarren arteko tartea, aldamene-tan pareta edo zerbait beharduena’: arteka ortaik gan ziren.Arteka mearra (“arteka horreta-tik joan ziren. Arteka meharra”).

artemein (eta aurtemein, artominten)‘orain dela guti’: artominten ize-nak gara osabain etxean (“arte-mein izanak gara osabaren etxe-an”).

artesa ik. artezaarteza (artesa) ‘abila, trebea’: Joxe

dugu gizon artesa, lan guzietanentregu (“Joxe dugu gizon arte-za, lan guztietan entregu”).

artio ‘artaino; arte’: gero artio. Bierartio (“gero artio. Bihar artio”).

artizar (Izeta)‘egunsentiko izarra’:goizaldera zein ederra den arti-zarra.

arto [erranahirua] San Markos as-tea, artoa eriteko astea, aitzine-koa baño ondokoa obea

artoa esnetan (ondu gabea,berdea denean erraten dena)arto-bihi (Izeta) (arto-bii, ar-to-bigi) ‘arto pikorra, artalea’:arto-biiez tut oraño zoko gu-ziek beteak (“arto-bihiez ditutoraino zoko guztiak beteak”);

arto-bigi ederrak (“arto-bihiederrak”). Sin. arto-pikorarto-bizar (artopizer) artobu-ru oiek anbateko artopizerradaukete (“arto buru horiekhainbateko arto-bizarra dau-kate”).arto erre ‘artoarekin egindakoogia’: gure etxean arto erreonak iten dire (“gure etxeanarto erre onak egiten dira”).arto-kosko ik. arto-oskolartola (Izeta) ‘arto-ohola, ar-toarekin egindako ogiak pau-satzeko ohola’: artolan tuguartopilek (“arto-oholean ditu-gu artopilak”).arto-marka ‘lurra markatueta gero artoa ereiteko tresna’:arto-marka orrekin erizioakaise (“arto-marka horrekinerizioak aise”).arto-oskol (arto-kosko) ‘arto-aren zurtoina’: arto-koskoakbildu bear dire (“arto-oskolakbildu behar dira”); aurten ar-to-kosko ederrak. Arto kosko-llak (“aurten arto-oskol ede-rrak. Arto oskolak”).arto-pikor ‘arto-bihia; arta-lea’: arto-pikorra olloendako(“arto-pikorra oiloendako”).Sin. arto-bihiartopil (artopille, Basaburua)1 ‘arto irinarekin egindakoopil txikia; taloa’: artopil go-xoak gure etxean; artopillezein ona den (“artopila zeinona den”) 2 ‘tolesgabea. in-ozoa’ ze artopile den!artopizer ik. arto-bizararto xuritze ik. arto zuritze


286


arto zuritze (eta arto xuritze)‘arto buruak zuritzeko egitenden lana’: gaur artoxuritzedugu (“gaur arto zuritze du-gu”).

artominten ik. artemein

artotu ‘zutoinak, habeak eta makilaguztiak usteldu’: zutoin oiek ar-totu in dire. Abeak ere artotu(“zutoin horiek artotu egin dira.Habeak ere artotu”).

artxoñe ik. artzoin

artxuñe ik. artzoin

artzaingo ‘ardiak zaintzeko lanbi-dea’

artzaingoan ‘artaldea zaintzen’:artzaingoan ai de aspalditik(“artzaigoan ari da aspalditik”).

artzangora (eta artangora) (Izeta)‘ezin iratzarrizko unea’: zer aizate artzangoran, yeiki zaizte(“zer ari zarete artzangoran, jai-ki zaitezte”); beti artangoran(“beti artzangoran”).

artzangoraka (eta artangoraka) (Ize-ta) ‘ezin iratzarriz’: gure mutikoaor dago artzangoraka (“gure mu-tikoa hor dago artzangoraka”);goatzean artangoraka (“ohatzeanartzangoraka”).

artzoin (artxoñe, artxuñe) ‘zaldi gai-nean jartzen den zela’: etxekozaldie artxoñe berriekin (“etxekozaldia artzoin berriarekin”);(Arizkun) artxuñe.

asanblea ‘harroputza; fanfarroia’:au duk gizon asanblia (“hau dukgizon asanblea”); gizon asanblia

gure barridea (“gizon asanbleagure barridea”).

asas ik. has-has

aserretu ik. haserretu

asi ik. hasi

askiaski segur(u)aski segurik

askol ik. aixkol

asmenta ik. hasmenta

asoin ik. asun

asoska ‘asotsa eginez, zarataka’asoska sartu de goizeko iruetan,eta denak idetzarri dire (“asoskasartu da goizeko hiruretan, etadenak iratzarri dira”).

asots ‘hots, zarata’: zer zen asots oi?Aizeain asotsa (“zer zen asotshori? Haizearen asotsa”).

aspaldiaspaldixko aspaldixko torrizen (“aspaldixko etorri zen”).aspaldixkotik aspaldixkotikdaile ez ongi airian (“aspal-dixkotik dabil ez ongi airean”= ‘ez sobera ongi’).

asperapen ik. hasbeherapen

asperen ik. hasperen

aspil (toki batzuetan bakarrik) ik.azpil

astalketan ‘haria astaritan biltzen’:[erranahirua] ik astoak astalke-tan baño molde gutio duk ( “hikastoak astalketan baino moldegutiago duk”).


287

7. HIZTEGIA

astalketari ‘harilkatzailea’: nerearreba astalketari ona da (“nirearreba astalketari ona da”).

astamenda (eta astomenda) iz.‘menden familiako landare be-larkara’ (Menthax rotundifolia):astamenda bildu bear dugu (“as-tamenda bildu behar dugu”).

astapito (astopito)‘astakiloa’

astari ‘mataza, harila’: kartzazu as-tari oi (“ekar ezazu astari hori”);astari ederra.

astazaldi (Izeta) ‘teilatuko armadu-ran teilatuaren malda eratzenduten petralak segurtatzeko biegurretako bakoitza’: gure tella-tuko astazaldie ederra da (“gureteilatuko astazaldia ederra da”).

astelegun (eta asteleun, astelun)‘besta egun ez dena’: asteleun tabesta egun, beti lanean (“astele-gun eta besta egun, beti lane-an”); astelunetan enaiz etxetikatratzen (“astelegunetan ez naizetxetik ateratzen”); berdin da as-telune izen edo ez, beti lan inbiar dugu (“berdin da astelegunaizan edo ez, beti lan egin behardugu”).

asteleun ik. astelegunastira ‘trankil, patxadaz, lasaitasu-

nez’: orrek beti astire iten tugauzek, ez du batre prisik izeten(“horrek beti astira egiten ditugauzak, ez du batere presarikizaten”); astire, astire!! (“astira,astira!!”).

astomenda ik. astamendaastopito ik. astapito

asun (asoin) iz. ‘basalandarea, hos-toetako ileek hazkura mingarriaeragiten dutena’ (Urtica): gurebaratzea asoñez beteik dago.Asoñe ta sasie (“gure baratzeaasunez beterik dago. Asuna etasasia”).

ataka (eta ateka) ‘baratzeetan-etaizaten den ate txikia’: gure lan-dako ateka edekie dago. Atekazikine dago (“gure landako atakairekia dago. Ataka zikina dago”).[Erranahirua] elurrek atekak es-ten tik (“elurrak atekak ixten di-tik”).

atalas ik. atalaseatalase (atalas) ‘sarrerako ate baten

behe aldeko eskailera-maila edohortza’: atalasa ongi landue da-go (“atalasea ongi landua dago”).

atalburu ‘ateburua, atearen goitikoaldea eratzen duen zurezko, ha-rrizko edo metalezko elementuhorizontala’: atalburu au ongiine dago (“atalburu hau ongiegina dago”).

atalogi ik. atalohiatalohi (atalogi) ‘larrainean egiten

den ongarri eta lohi mukurua’:gure larrañean iten den atalogiearras ona da. Atalogi ona (“gurelarrainean egiten den atalohiaarras ona da. Atalohi ona”).

atalpilare (atalpilere) ‘zutoina pau-satzen den harrizko oina’: atal-pileria arrizkoa izeten da (“atal-pilarea harrizkoa izaten da”).

atalpilere ik. atalpilareatalzapata (Izeta) ‘atalarria’: ateko

atalzapata ortan muturketu ta


288


erori nitzen (“ateko atalzapatahorretan muturkatu eta erorinintzen”).

ate 1 ‘alde batetik bertzera pasatze-ko irekidura’

ate 2 ik. ahate

ateka ik. ataka

atekola ‘atakak egiteko oholak, ze-harka paratzen direnak’

atekoletan ‘josteta, jolas modu bat’lenago atekoletan aitzen ginen.

ateraldi (atraldi) ‘ustekabeko esaldiedo erantzuna, gehienetan irriegitekoa’: orrek atraldi ederraktu. Orren atraldiek... (“horrekateraldi ederrak ditu. Horren ate-raldiak...”).

aterixka (aterixke, aterixki) ‘euriaeta elurra-edo ari ez duen den-bora-tartea’: orai aterixki dago.Urie ai zuen ta orai aterixki(“orain aterixka dago. Euria arizuen eta orain aterixka”).

aterixke ik. aterixka

aterixki ik. aterixka

aterkuntza (aterkuntze) ‘aterraldia’:animeleko erauntsiek ta tartekaaterkuntze bat (“alimalekoerauntsiak eta tarteka aterkuntzabat”); aterkuntze batean atra ginen(“aterkuntza batean atera ginen”).

aterkuntze ik. aterkuntza

atija (atije, atrixe) ‘doministikua,usina’: zu beti atijeka.(“zu betiatijaka”); gau guzien atrixeka(“gau guztian atijaka” = ‘atrika’).

atije (Basaburua) ik. atija

atorra ‘alkandora, gizonena edo an-dreena’: atorra autsi zait (“atorrahautsi zait”); ator xurie (“atorraxuria”); atorra zikin dago.

ator-has(ean) ‘atorrarekinbakarrik, jertse gabe’ atorra-sian torri de, ez du otzik(“ator-hasean etorri da, ez duhotzik”). Atorras ibili de egunosoan (“ator-has ibili da egunosoan”)

atraldi ik. ateraldi

atrika (atrike) ‘doministikuka’

atrike ik. atrika

atrixe (Basaburua) ik. atija

ats ik. hats

atsainartu ik. atsegin hartu

atsalde ik. arratsalde

atsankatu ik. hatsankatu

atsegin hartu (atsainartu) ‘kezka batgarbitu ondoren, lasaitu’: atsai-nartu du atsaldean torriko delajakin duelaik (“atsegin hartu duarratsaldean etorriko dela jakinduelarik”); atsain artikoizu bai,azterketa gainditzen duzulaik(“atsegin hartuko duzu, bai, az-terketa gainditzen duzularik”);atsain artu du oi in duelaik (“atse-gin hartu du hori egin duelarik”).

atsiki ik. ausiki

atsiki in ik. ausiki egin

atsikileri ik. ausikilari

atsikitu ik. ausikitu

atso [erranahirua: launbeta, atsometa]


289

7. HIZTEGIA

atso-ttantta ‘ardo goxoa’: nereamatxik atso-ttantta maite du(“nire amatxik atso-ttantta mai-te du”).

atta ik. aitaattun ik. aitonaatx! ‘mina eta ezustea adierazteko

hitza’: [Erranahirua] min artzenduenak, ez du atxik iten.

atxiki 1 (txiki) ‘eduki, gorde, altxa-tu’: txiki zazu au (“atxiki ezazuhau”).

atxiki 2 (txiki) ‘atxiki, itsatsi, erantsi’:autsie zagona ongi txikiut (“hautsiazegoena ongi atxiki dut”).

atxiki 3 ‘pilota jo beharrean une ba-tez eskuan kontzea’ (esku-pilo-tan debeka-tua dago): pilotariorrek atxiki iten du (“pilotari ho-rrek atxiki egiten du”).

atxiki 4 ik. aitzakiaatxurikoan aitu ik. atxurikoan arituatxurikoan aritu (atxurikoan aitu)

(Izeta) ‘haur josteta’: gure aurrekatxurikoan ai dire. Atsaldero atxu-rikoan (“gure haurrak atxurikoanari dira. Arratsaldero atxurikoan”).

atz ik. hatzatzapar ‘zenbait animaliatan, azaz-

kal kakotu garrotz eta gogorrakdituen esku edo oina’: anbatekoatzaparrak (“hainbateko atzapa-rrak”); orren atzaparretan erorizen (“horren atzaparretan erorizen”).

atzaparraren betean (atzapa-rrain betian) ‘atzaparka’: atza-parrain betian artu zuen (“atza-

parraren betean (= ‘atzaparka’)hartu zuen”).

atzaparkari ‘atzaparka egiten due-na’: atzaparkari gaixtoa gure ba-rridea (“atzaparkari gaiztoa gurebarridea”).

atzaparrain betian ik. atzaparrarenbetean

atzendu ‘zerbaiten edo norbaitenoroitzapena galdu; ahaztu’: ne-ri atzentzen zaizkit gauzek (“ni-ri atzentzen zaizkit gauzak”);atzendu zait. Sin. ahantzi

atzengarri ‘atzenarazten duena’:mendien ibiltzia nere kezkenatzengarri (“mendian ibiltzeanire kezken atzengarri”).

atzenkor ‘gauzez erraz atzentzendena’: atzenkor naiz. Emen de-nak atzenkorrak (“hemen denakatzenkorrak”).

atzetu ‘lehenago beti elkarrekin ze-biltzanak eta orain elkar ikustenez dutenak; arroztu’: lenago betielkarrekin ibiltzen ginen ta oraiatzetu gara (“lehenago beti elka-rrekin ibiltzen ginen eta orainatzetu gara”); ez kusiz atzetu ga-ra (“ez ikusiz atzetu gara”).

aulki ‘eseritzeko, jartzeko tokia’: jarzaite alki ortan (“jar zaitez (=‘eser zaitez’) aulki horretan”).

zerri-aulki ‘zerria hiltzekoibiltzen den zurezko aulki be-rezia’: zerri alkie artu bearkodugu bier (“zerri aulkia hartubeharko dugu bihar”).

aulkito (alkito, alkitto) ‘behiak jezte-ko jarleku txikia, hiru oinekoaeta bizkarrik gabea’: yarri zaite


290


alkitto ortan (“jar zaitez aulkittohorretan”).

aundiago ik. handiagoaundiagoko ik. handiagoaundien ik. handienaundikara ik. handikaraaundikutun ik. handikutunaundimendi ik. handi-mandiaundisko ik. handiskoaunditsu ik. handitsuaunditz ik. aunitzaundiuste ik. handiusteaundiz ik. aunitzaunitz (eta aunditz, auniz) 1 ‘asko’:

yende aunitz bildu zen (“jendeaunitz bildu zen”); aunitz yendetorri da (“aunitz jende etorrida”); orrek badu diru aunitz(“horrek badu diru aunitz”); (Ba-saburuan eta Arraiozen batezere) aunitz eta aundiz, aunditz 2‘arras’ erranairu hau aunitz eda-tue dago (Izeta)

aunitz aldiz ‘askotan’: aunitzaldiz izenak gara (“aunitz al-diz izanak gara”); aunitz aldizmozkortzen da (“aunitz aldizmozkortzen da”).aunitz urtez 1 ‘urte askotan’:aunitz urtez ibiliek gara (“au-nitz urtez ibiliak gara”). 2 ‘ur-te askotarako’: aunitz urtezyaun-andreak! (“aunitz ur-tez, jaun-andreak!”). 3 urtebetetzean zorionak ematekoformula

auniz ik. aunitzaunpetu ik. hanpatu

auntu ik. hantu

aunture ik. hantura

auntzkurrumie ik. ahuntz-kurrume

auntzkurrumiñe (Aniz) ik. ahuntz-kurrume

auriaka (aurieka) ‘oihuka’: zanpatuzuten ta aurieka gan zen (“zan-patu zuten eta auriaka joanzen”).

aurieka ik. auriaka

aurkara ik. haurkara

aurkeri ik. haurkeria

aurki ‘oihal, ehun edo bertze zenbaitgauzaren alde nagusia, begienaitzineko aldea, girbina edo bin-perra ez dena’: au da oial unenaurkie (“hau da oihal honen aur-kia”); bonetain aurkie (“boneta-ren aurkia”).

aurride ik. haurride

aurtemein ik. artemein

aurtu ik. haurtu

aur-xatar ik. haur-xatar

ausarki (auserki) ‘aunitz’: auserkiyan nuen (“ausarki jan nuen”);ortaik badugu auserki (“horreta-tik badugu ausarki”).

ausbero ik. hausbero

auserki ik. ausarki

ausiki (atsiki) ‘hozkada, ziztekoa’: aze atsikie duzun purdien! Zerkin datzu? (“a zer ausikia duzunipurdian! Zerk egin dizu?”); liz-torrain atsikie ez da goxua izeten(“liztorraren ausikia ez da goxoaizaten”).


291

7. HIZTEGIA

ausiki egin (atsiki in) ‘hozka egin,zizt egin’: zakurrek atsiki inzion, eta gero liztorrak ere (“za-kurrak ausiki egin zion eta geroliztorrak ere”).

ausikilari (atsikileri) ‘ausiki egitenduena’

ausikitu (atsikitu) ‘ausiki, hozkaegin’: kasuintzazu, zakur orrekatsikituko zaitu! (“kasu eginezazu, zakur horrek ausikitukozaitu”).

ausko ik. hauspoauspeska ik. ahuspezkaauspezka ik. ahuspezkaAustegun ik. Hauts-egunaustei ik. haustegiaute ik. hautaautegarri ik. hautagarriauteman ik. hautemanauten ik. hautanautestu ik. hautetsiautetsi ik. hautetsiautetu ik. hautatuauts ik. hautsautsi ik. hautsiAutsegun ik. Hauts-egunauzalan ik. auzolanauzelan ik. auzolanauzelankara ik. auzolankaraauzo ‘karrikatik bereizirik dagoen

etxe multzoa’auzolan (auzalan, auzelan) ‘auzoko-

en edo barrideen arteko elkarla-na’: erriko pilota plaza auzela-

nean in dugu (“herriko pilotaplaza auzolanean egin dugu”).

auzolankara (auzelankara) ‘auzolankontuan’: aste osuan ibiliek direauzelankaran (“aste osoan ibi-liak dira auzolankaran” = ‘auzo-lanean’).

axa-axa! ik. xaxa-xaxa!

axatu ik. xaxatu

axit ik. aisit

axkarbe ‘sendagile basa, petrikiloa’:gure errien badugu axkarbe ona(“gure herrian badugu axkarbeona”). Bada etxe bat, Azpilkue-tan, ‘Axkarbea’ izenekoa, nahizbeharbada, ez duen zerikusirikhitz honekin.

axkol 1 (Azkue) ik. aixkol

axkol 2 ik. aixkol

axola (azola)

axolagabe (eta azolagabe) ‘arduraga-bea, gauzez ardura hartzen ezduen pertsonaz erraten da’: zeinaxolagabea zaren; yende azola-gabea (“jende axolagabea”); azo-lagabe franko emen (“axolagabefranko hemen”).

axpixun ik. azpizun

axtiko ik. arestiko

axtion ik. arestion

axtur ik. aiztur

axun ik. azun

azani (azañe) (Izeta) ‘urtan dagoenerrotarria’: (Baztangoiza) errota-ko azanie (“errotako azania”);azañe (“azania”).


292


azantz ‘asotsa, zarata’: anbatekoazantza dugu emen. Azantzaaundie (“hainbateko azantza du-gu hemen. Azantz handia”).

azañe (zenbait tokitan) ik. azaniazi ik. haziaziendaketari ‘aziendekin ongi

konpontzen dena, alde batetikbertzera erraz ibiltzen dituena’:aziendaketari ona da, bai.

aziler ‘aza eta ilarrak nahasiz pres-tatzen den janaria’: gaur baz-kaltzeko aziler. Azilerra ona da.

azkaka ik. hazkakaazkale (Basaburua) ik. hazgaleazkaleka ik. hazgalekaazkar 1 ‘indarra duena’ 2 'aunitz'

kontrabando garaian azkar gatenziren Frantzia aldera.

azkarki ‘bortizki, sendo’: mendienerori ta azkarki kolpatu (“men-dian erori eta azkarki kolpatu”).

azkenarri ‘horma batean jartzen denazken harria’: azkenarri ederrapatu dugu (“azkenarri ederra pa-ratu dugu”).

azkile ‘hazgalea, arraskatzeko go-goa, azkura’: buruen azkilia. Az-kile izigerrie (“buruan azkilea.Azkile izugarria”).

azkileka ‘arraskatuz’azkon ‘azkonarra’azkurena ‘osasuntsu hazten ari de-

na’: mutiko azkurena, nola aziden (“mutiko azkurena, nola ha-zi den”).

azola ik. axolaazolagabe ik. axolagabe

azpi 1 ‘lurretik hurbilen dagoen al-dea’ 2 ‘aziendari, lo egiteko etaetzateko paratzen zaiona’

azpiak atera ‘aziendaren on-garria kentzea’azpitik goiti eta gainbehera

azpil (eta aspil) ‘zerriek jaten dutentokia’: zerrien azpile garbitu be-ar da (“zerrien azpila garbitu be-har da”); (Almandoz, Basaburua)aspille garbitu ’ut (“azpila garbi-tu dut”); Elbete, kukute, mandotxar bat il dute, katilu bat ezinizanez aspilean jan dute [erra-nairua].

azpildu 1 ‘azpildura egin’ (oihaleiegiten zaien bazterretako toles-tura): azpildu oiala (“azpildu oi-hala”). 2 ‘tolestu’: azpildu oiala.Azpildut (“azpildu oihala. Azpil-du dut”).

azpiltzun (eta azpilzun) ‘azpildura’:azpilzune ongi in zazu (“azpiltzu-na ongi egin ezazu”); azpilzuneongi in dut (“azpiltzuna ongi egindut”).

azpilzun ik. azpiltzunazpitik goiti ‘behetik gora’: azpitik

goiti gan ginen (“azpitik goiti jo-an ginen”).

azpixun ik. azpizunazpixuri ik. azpizuriazpiz ‘isilean, azpitik’: azpiz iten tu

gauzek (= ‘isilean egiten ditugauzak’).

azpizun (azpixun, axpixun) ‘zerria-ren solomo txikia’: azpixunezein ona den. Axpixune maitedugu (“azpizuna zein ona den.Azpizuna maite dugu”).


293

7. HIZTEGIA

azpizuri (azpixuri)‘buztanzuria, he-gabera’ (Vanellus vanellus): gaurba-ziren ainbertze azpixuri(“gaur baziren hainbertze azpi-zuri”).

aztaka ik. haztakaaztal ‘orkatilatik belaunera doan

zango-zatia, bereziki gibelekoaldea’: aztal meak gizon orrek.Aztal xuri-xuriek (“aztal meheakgizon horrek. Aztal xuri-xu-riak”).

aztal-ubel ik. aztal-uhal aztal-uhal (aztal-ubel) ‘buztanpe-

koa’: abre orren aztal-ubela on-datue dago (“abere horren aztal-uhala hondatua dago”).

aztamuka ik. haztamukaaztatu ik. haztatuazun (axun) ‘ernari dagoen zerria’:

zerriteien dugu zerri axune (“ze-rritegian dugu zerri azuna”).


294


baba iz. 1 ‘landarea’ (Vicia faba). 2‘larruazaleko handitu urtsua,igurzteak sortutakoa’

baba-leka iz. gaur baba-lekak baz-kaltzeko.

baboxa ‘landare belarkara’ (Trifo-lium incarnatum): beitiko landanbaboxa ederra dugu. (“beheitikolandan baboxa ederra dugu”).

bagadi ik. pagadi bagatxa ik. pagatxa bage-ustai ik. bahe-uztaibago ik. pago bago-kardu ik. pago-kardubago-lixertza ik. pago-lizartxabago-lizartxa ik. pago-lizartxabago-lizertxa ik. pago-lizartxabahe-uztai (bageustai) (Izeta) ‘zeta-

bea inguratzen duena’: bageustai

au ongi ine dago (“bahe-uztaihau ongi egina dago”).

bahikunde (baikunde) ‘bahitura’:aurten baikunde aunitz in tuzte(“aurten bahikunde aunitz egindituzte”).

bahikuntza (baikuntze) ‘aziendabertzeen bazkalekuetan lapurko-an sartu ondoren, kalte hori ber-dintzeko ordaintzen den diru-zi-gorra’: (Ultzama) arizti orretanarrapatu dituzten zerri oiek bai-kuntze ordaindu bearra (“hariztihorretan harrapatu dituzten zerrihoriek bahikuntza ordaindu be-harra”).

bahitu (baitu) ‘zerbait bahian hartu’:gure belaian sartu diren beorrakbaitu tugu (“gure belaian sartudiren behorrak bahitu ditugu”);mendizañek ardi multzu bat bai-

B


295

7. HIZTEGIA

tu du (“mendizainak ardi multzobat bahitu du”).

baibaietz zuk inen duzu, ez delabaietz? (“zuk eginen duzu, ezdela baietz?” = ‘ez da hala?’).

bai to! ‘ez, ez; inondik ere’

baiarta (ballarte, ballatre, pallastra)‘arkutsa, gangabilak’: ballatria-kin ongarri garraien. Pallastra-kin ongarriketan (“baiartarekinongarri garraioan. Baiartarekinongarriketan”); (Lekaroz) ballar-te. Ballartia ondatu zaiku(“baiarta. Baiarta hondatu zai-gu”). Denak Izetak bilduak, orto-grafia zuzendu dugu (Ez da ‘ba-llartia’ baizik ‘ballarte’, eta ez da‘ballatria’ baizik ‘ballatre’, arti-kulu gabe emanak. Guztien al-daera batua baiarta da, guk pro-posatua).

baieztan (Aniz) ‘dudan, zalantzan,duda-mudan’: belar au baieztanbaki dugu ta ongi atra zaiku(“belar hau baieztan ebaki dugueta ongi atera zaigu”).

baikunde ik. bahikunde

baikuntze ik. bahikuntza

baina (baña, baño, miño) (Oronoz)miño eztuzu gibelat begittu biar(“baina ez duzu gibelat begiratubehar”); miño etzaikun gustetzenpatzia (“baina ez zitzaigun gus-tatzen paratzea”).

baino (baño, miño) au baño obia da(“hau baino hobea da”).

baitan ‘pertsonekin bakarrik ibiltzenda, bertzenaz “barnean”. Izenabstraktuekin ere ez da ibiltzen’:nere baitan egon naiz pentsatzen(“nire baitan egon naiz pentsat-zen”); bere baitan iten zuen (“be-re baitan egiten zuen”).

baitatik: bere baitetik utzie du (“be-re baitatik utzia du” = ‘bere ka-buz utzia du’).

baitezpada ‘badaezpada’: baitezpadain dezagun (“baitezpada egin de-zagun”).

baitezpadakoa ‘nahitaezkoa’: oi bai-tezpadakoa da (“hori baitezpa-dakoa da”).

baitu ik. bahitu

baizik (salbuespena adierazteko mo-dua) ‘salbu, izan ezik’: denak to-rri dira, zu baizik ez (= ‘zu izanezik, gainerako guztiak etorri di-ra’); denek badakite ongi aski au,zuk baizik ez (= ‘zuk izan ezik,gainerako guztiek badakite hauongi aski’).

bakan ‘gutitan’: bakan tortzen zategure etxera (“bakan etortzen za-rete gure etxera”); bestak bakanta ek ederrak (“bestak bakan etahaiek ederrak”).

bakar (pl.) ‘aunitz gauza’: bakarrakbadire! (= ‘badira aunitz!’); baka-rrak baitut nik kusiek! (= ‘au-niutz gauza baditut nik iku-siak!’)

bakura (bakure) ‘muga’ (Baztangolurretan bada leku bat Urbakuradeitzen dena. Hor elkartzen dira


296


Aritzakungo eta Urritzatekoerrekak, biak bat eginik eta urakBidarraiko (Nafarroa Beherea)lurretan sartzen dira).

bakure ik. bakura

bala (fal) ‘uzta-sorta lotua; ogi-ba-la’: ogi-fal ederrak in tugu (“ogi-bala ederrak egin ditugu”); emenogi-fala (“hemen ogi-bala”).

balango (Izeta) ik. balengo

balatra (Izeta) ‘metatu gabeko iratzemultzoa’: idetzia balatrara bildudugu (“iratzea balatrara bildudugu”).

balekabale ik. balekibale

balekibale (balekabale) (Izeta) ‘ba-daezpada ere’: balekabale ganbearko dugu (“balekibale joanbeharko dugu”); balekabale torri(“balekibale etorri”). Sin. baitez-pada

balengo (eta balango) ‘ataka motabat, kanpoan jartzen dena’: gurebelaiko balengoa edekie dago(“gure belaiko balengoa irekiadago”).

ballarte (Izeta) ik. baiarta

ballatre (Izeta) ik. baiarta

banabar ‘ilarra, babarruna’ (Phaseo-lus vulgaris): aurten banabarederrak (“aurten banabar ede-rrak”); banabarra ta aza (“bana-barra eta aza”); banabar gorrie(“banabar gorria”).

banaborratu (Izeta) ‘banandu’: ba-naborratu ongi ta ustelak bota

(“banaborratu ongi eta ustelakbota”).

banaz bertze ‘batez bertze’: banazbertze, lau kilo.

bandio 1 ik. mandio

bandio 2 ‘ohol handia’: (Sunbilla)aritz bandiuakin in dugu otaska(“haritz bandioarekin egin duguotaska”).

bano ‘euria eginen duela-edo... ego-tea’: bano dago. [Erranahiruak:Auzako mendien lano, bier den-bora bano. Auzako kaskoan la-no, berotzeko denbora bano]

banzo (Izeta) ‘eskaileren bi bazterre-tan dauden barandak’: banzoakongi inek dire (“bantzuak ongieginak dira”).

baña ik. baina

baño 1 ik. baina

baño 2 ik. baino

bara (fara) ‘atea hesteko ibiltzen denlanga’: ateko fara autsi zaiku(“ateko bara hautsi zaigu”)

baranda (faranda) ‘eskudela’: faran-da ederra dugu (“baranda ederradugu.”); faranda, berri-berrie(“baranda, berri-berria”).

baratxuri hortz (baratxuri-ortz) iz.‘baratxuriak duen zatietako ba-koitza’

baratxuri-ortz ik. baratxuri-hortz

baratxuri ziztor iz. ‘baratxuriakduen zatietako bakoitza’

barau (baru) ‘janaririk edo edaririkez hartzea edo gutxi hartzea’:


297

7. HIZTEGIA

gaur baru egune (“gaur baraueguna”); batre yan gabe egun gu-zien baru (“batere jan gabe egunguztian barau”); aunitz aldiz onda baru itea (“aunitz aldiz on dabarau egitea”).

barban (Gorosurreta) ‘gorputzekobiloa’

barbera ik. barberu

barberu (barbera) ‘lehenago, herrie-tako mediku kontua egiten zue-na’: barbera ona dugu emen(“barberu ona dugu hemen”);barberak sendatzen du (“barbe-ruak sendatzen du”); gaurkoegunean ezta barbera ibiltzen(“gaurko egunean ez da barbe-rua ibiltzen”); gañera orai eztabarberik (“gainera orain ez dabarberurik”).

barda ‘bart’: barda non zinen? (“bartnon zinen?”).

bardaki (Izeta) ‘tripakia’: bardakieginuen afaltzeko (“bardakia ge-nuen afaltzeko”); bardaki onayan dugu (“bardaki ona jan du-gu”).

barga ik. garba

bargari ik. garbari

bargaxta ‘hazten ari den zerri arke-la, emea’: erosi tugu lau bargax-ta (“erosi ditugu lau bargaxta”).

bargo ‘lau hilabetetik urte batera ar-teko zerrikumea (ordotsa, arrabada, eta arkela, emea bada,izan daitezke bargoak)’: erosidugu bargo andana bat. Bazta-

nen bargoak onak dire (“Bazta-nen bargoak onak dira”).

bargoxta ‘zerri ordotsa, arra, zerri-kumearen eta zerri zaharrarenartekoa’: bargoxta guziek saldutugu (“bargoxta guztiak salduditugu”).

barkakizun ‘barkamena’: barkakizu-ne eskatzeut (“barkakizuna es-katzen dut”).

barkatugaitz ‘barkaezina’: zure gaix-takerie barkatugaitze da (“zuregaiztakeria barkatugaitza da”).

barna ‘-n zehar’ (arruntean ‘-n bar-na’ erramoldean ibilia): Elizon-doko karriketan barna ibiliek ga-ra (“Elizondoko karriketan barnaibiliak gara”); or barna ibili naiz(“hor barna ibili naiz”). • iz. ‘ba-rrua’: eztut edain, barnak eztauteskatzen batre (“ez dut edanen,barneak ez dit eskatzen batere”).

barnasko ‘aski barnera’: barnaskosartu ziren oianian (“barnaskosartu ziren oihanean”).

barne 1 ‘gela, aretoa’ (leku kasu atziz-kiekin ibiltzen da, singularrean):barne aundi bet (“barne handibat”); aren barneko berri nai dutyakin (“haren barneko berri nahidut jakin”); barneko mine (= ‘eri-tasun handia’). 2 ‘(Pilota jokoaneta) eremu berezi bat’: pilotaarat gan bada barne da (“pilotaharat joan bada barne da”). •barnean ‘barruan’: etxe barniandago. • barnera ‘barrura’: sarzaite barnera (“sar zaitez barne-ra”); onak barnera, gaixtoak


298


kanpora, sarna fuera (Sanjuane-tako suak saltatzean erraten de-na). • barnetik barnetik bezalaatratzen zaio (“barnetik bezalaateratzen zaio”).

barrandan ‘zelatan’: barrandan aizuken gure solasak aitzen (“ba-rrandan ari zuan gure solasakaditzen”).

barrandari ‘zelataria’: barrandarimaltzur oi porrokatu bear dugu(“barrandari maltzur hori porro-katu behar dugu”).

barreiatu (Izeta) ‘sakabanatu; zabal-du; hedatu’: gaitze barreiatu deerri guzien (“gaitza barreiatu daherri guztian”); ardi guziek ba-rreiatuek mendien (“ardi guztiakbarreiatuak mendian”).

barrendegi (barrendei) ‘leku hesi-tua’: barrendeie saltzen diotIñarbeiko artzain bati (“barren-degia saltzen diot Iñarbegikoartzain bati”); gure etxeko ba-rrendeie (“gure etxeko barrende-gia”).

barrendei ik. barrendegi

barride ‘auzokoa’: gure barrideakonak dire. Barrideakin beti ongi(“gure barrideak onak dira. Ba-rridearekin beti ongi”).

barro ‘enborraren muturrean, inda-rrean tiraka egiteko jartzen de-na, burdinezko itzearen antze-koa’: barroa ongi tinketu laxatuez daien (“barroa ongi tinkatulaxa ez dadin”).

bart arratsean (bartatsean) ‘bart’:bartatsian lapurrek sartu zaizku(“bart arratsean lapurrak sartuzaizkigu”); bartatsean urie in du(“bart arratsean euria egin du”).

bartatsean ik. bart arratsean

baru ik. barau

barupokadu (Gorosurreta) ‘otamena,gosari txikia’

basa 1 izond. ‘basatia, etxetik kan-pokoa’: katu basa. Urde basa!(“katu basa. Urde basa!”). 2 ‘za-karra’: aize basa (“haize basa”).3 ‘ihes egiten duena’: oi mutikobasa etxian dutena! (“hori muti-ko basa etxean dutena!”).

basadar (Azkue) ‘arbolapean oinda-rrean sortzen den altsuma, basa-tea’: basadarrak ongi garbitu.

basaka ‘euria ari duen eta haize bor-titza dabilen unea; ekaitza’:(Aniz) au basaka! Ekaiztiek kal-te aundiek in tu. Au basaka!(“hau basaka! Ekaitzak kaltehandiak egin ditu. Hau basa-ka!”).

basapiro ‘basahatea’ (Anasplatyrhynchosk): beitiko belaianbasapiro aunitz (“beheitiko be-laian basapiro aunitz”); basapi-roak negu aldian (“basapiroaknegu aldean”).

basaran (matxakaran) ‘larrean haz-ten den aranondo arantzatsua’sasi oi matxakaranaz betea dago.Aurten matxakarana aunitz(“sasi hori basaranez betea dago.Aurten basaran aunitz”).


299

7. HIZTEGIA

basate (Azkue) ‘basadarra’: basatea.Sin. basadar

basatu ‘basa bihurtu’: zure lagun oibasatu zaiku (“zure lagun horibasatu zaigu”); gazte oiek ere ba-satu dire (“gazte horiek ere basa-tu dira”).

baserreka ‘euria egiten dueneansortzen den erreka’: baserrekakondatzen tu bidiak.

baso iz. ‘edateko ontzia’

basta ‘abereei zama garraiatzeko pa-ratzen zaien tresna, txalma bai-no sendoagoa’: gure abreak bas-ta berrie bearko du (“gure abere-ak basta berria beharko du”).

bastart (baxtart, baxterta) ‘sasikoa,ez ezkontzaz sortua’: mutiko oibaxtartauk! (“mutiko hori bas-tarta duk!”).

bastorratz ‘orratz lodia’: bastorratzaona dugu.

bataiarri (eta bataiasgarri, Gorosu-rreta) ‘bataiatzeko ibiltzen denharria edo ontzia’: gure elizenbataiarri ederra dugu (“gure eli-zan bataiarri ederra dugu”); (Go-ro-surreta) bataiasgarrie (“ba-taiarria”).

bataiasgarri (Gorosurreta) ik. ba-taiarri

batzabar ik. batzar

batzar (batzabar) ‘erabakiak hartze-ko herrietan egiten den bilkura’:gaur dugu batzarra alkatea au-tetzeko (“gaur dugu batzarra al-katea hautatzeko”). Batzuetan,

gutienetan, ‘batzabar’ bildu du-gu.

baxtart ik. bastart

baxter ik. bazter

baxterta ik. bastart

bazkalaitzin ‘bazkalaurrea’: bazka-laitzineko otoitz oiture ona(“bazkalaitzineko otoitz ohituraona”).

bazkatei ‘bazka sabaitik behitegirabotatzeko ziloa, belar ziloa’: baz-kateie in berrie dugu (“bazkate-gia egin berria dugu”).

Bazko ik. Pazko

Bazkogarizime ik. Pazko Garizuma

Bazkogarizume ik. Pazko Garizuma

Bazko maiatzeko ik. Pazko maiatze-ko

bazter (eta, baxter) 1 ‘muga’: baxterunteraino allegatzen da belaie(“bazter honetaraino ailegatzenda belaia”). 2 ‘zokoa’: baxter ba-tian utzi ginuen (“bazter bateanutzi genuen”). 3 ‘tokia’: bazte-rrok ederrak dire gero! (“bazte-rrok ederrak dira gero!”); [Erra-nahirua] nolako maisterra, alakobazterra. 4 ‘gauza’ (arruntean‘guzi’ ondoan): orren gosia: baz-ter guziek jaten tu (“horren go-sea: bazter guziak jaten ditu”);bazter guziek erosi zituen (“baz-ter guziak erosi genituen”).

baztertu 1 da/du ad. ‘bazterrera jo-an edo eraman’. 2 izond. ‘aitaezagutzen ez zaion umea, sasi-koa’: Miguel ume baxtertue


300


omen da (“Miguel ume baztertuaomen da”).

bea ik. beha

beaka ik. behaka

beako ik. behako

beala ik. berehala

bearko ik. beharko

bearkunde ik. beharkunde

bearreztenkeri ik. beharreztenkeria

bearrezten ik. beharrezten

bearri ik. belarri

bearrik ik. beharrik

beartu ik. behartu

beatz-koxkor ik. behatz-kozkor

bedere ik. bederen

bederen (bedere) ‘behintzat, gutxie-nez’: maiozu au bederen (“emaio-zu hau bederen”); pixke bat bede-re (“pixka bat bederen”).

befa (bufe) ‘iseka; burla’: befa ta irrigure gain (“befa eta irri guregain”).

befaka (bufeka) ‘burlaka’: beti befa-ka dabile gizon au (“ beti befakadabil gizon hau”).

begarri ik. belarri

begi begiko zikine baño gutiago kusinai du (“begiko zikina baino gu-tiago ikusi nahi du); [Erranahi-rua] begie noraño, gogoa araño

begi-gose ‘janaria ikustean,begietatik sortzen den gosea,egiazkoa ez bada ere’: gosiazuk? begi gosia bai, gero eztu-zu deus yain! (“gosea zuk? be-

gi gosea bai, gero ez duzudeus janen!”). [Erranahirua]begie ase ta tripe gose

begietan hartu ‘norbaiti aiherkun-dea izan’: gure mutikoa begietanartute (“gure mutikoa begietanhartu dute”).

begilore ‘kezkati, triste, begia apal-kara’: gure aurre begilore dugu,eztago ongi (“gure haurra begilo-re dugu, ez dago ongi”).

begilun ‘betiluna, begirada tristeaduenari erraten zaio’: begilundugu aurre. Emen denak begilun(“begilun dugu haurra. Hemendenak begilun”).

begimakur izond. ‘ezkela, begiratze-an begiak okertzen dituena’

begor ik. behor

beha (bea) adond. ‘(zerbaiti) begira’:zerbaiti, zerbaiten bea egon(“zerbaiti, zerbaiten beha egon”).

behaka (beaka): beaka egon nitzen(“behaka egon nintzen”).

behako (beako) iz. ‘begirada’

beharko! (bearko, biarko) ‘zer erre-medio!’: inen duzu au? Bearko!

beharkunde (bearkunde) ‘premia,beharra’: sosa beti altxatu bear-kunde baterako. Bearkunde aun-diek (“sosa beti altxatu behar-kunde baterako. Beharkundehandiak”).

beharrezten (bearrezten) ‘behar ezden’ (baiezko esaldietan bakarrikibiltzen da): bearreztenak iten tu


301

7. HIZTEGIA

orrek; erosi du bearreztena; oibearreztena da. Lexikalizatua.

beharreztenkeria (bearreztenkeri)mutikoi beti bearreztenkeriekiten (“mutiko hori beti beharrez-tenkeriak egiten”).

beharrik (bearrik, biarrik) ‘eskerrak;zorionez’: bearrik torri zaren,biarrik in duzun au! Bertzenazitoko nitzen (“beharrik etorri za-ren, beharrik egin duzun hau!Bertzenaz itoko nintzen”)

behartu (beartu) 1 ‘beharra izan’: ezdire gai deusteko: lenbizikoanbeartzen direnean, adios, tekni-koa karri bear!; nik eztut zutazbeartu bear 2 ‘bortxatu’: beartugenion tortzera; ezkara inoiz erebeartu ortara.

behatz-koskor (beatz-koxkor) ‘be-hatz-kaskoa’: beatz-koxkorretanmin artut (“behatz-koskorretanmin hartu dut”).

behatz-koxkor ik. behatz-koskor

beheiti 1 (beiti) ‘beheko partea’: zazibeitira; beitiko atia edekie utziduzu (“zoaz beheitira; beheitikoatea irekia utzi duzu”).

beheiti 2 (beiti) ‘behea’: zazi beitire.Beitien dago. Zu beti beiti. Beiti-tik torko da. Beitiko aldian bizide. ("Zoaz beheitira. Beheitiandago. Zu beti beheiti. Beheitiketorriko da. Behehitiko aldeanbizi da").

beheitixagotto (beitixagotto) ‘pixka-pixka bat beheitiago’ goazen bei-tixagotto. Borda zarra beitixa-

gotto dago. ("Goazen beheitixa-gotto. Borda zaharra beheitixa-gotto dago").

beheitiko (beitiko) ‘beherakoa (pertso-nena)’: gure aurre beitikoaikindaukegu (“gure haurra beheiti-koarekin daukagu”); beitikoatxarra da (“beheitikoa txarrada”).

beheitisko (beitisko) ‘aski beheiti da-goena’

beheititu (beititu) ‘beheitira eraman,ekarri’: beititukoizu ogie? (“be-heitituko duzu ogia?”).

beheragune (beragune) ‘sakontasu-na’: leze orrek beragune aundiedu (“leize horrek beheragunehandia du”).

beherapen (berapen) ‘ilbehera’: be-rapenean erizioak. Gaur berapen(“beherapenean erizioak. Gaurbeherapen”).

behi (bei) ‘abelgorri eme heldua, be-re esne eta haragiagatik haztendena’

behi susara (bei susera) ‘itzultzenden behia, arreske dagoena’

behin edo behin 'noizbehinka'

behin edo bertze (beñobertze)‘noiz-behinka’

behinik behin (beñipein, benpin)‘segurik’

behitegi (beitei) beiteien badire bortzaratxe (“behitegian badira bortzaratxe’); Amezti gañean beiteiederra dugu (“Amezti gainean be-hitegi ederra dugu”); gure etxekobeiteie ere aski ederra da (“gure


302


etxeko behitegia ere aski ederrada”).

behoka (beoka) ‘behor gaztea’: beokaederra dugu, beoka eztugu saldu-ko.

behor (beor, begor) ‘zaldiaren emeheldua’ (behorra, ‘bero’ dagoela-rik ‘iel’ dago, arreske dago)

behorki (beorki) 1 ‘behorraren jakia’.2 ‘behorraren motakoa’

bei ik. behi

beipuru (pl.) (Izeta) ‘bepuruak; begi-ziloak’: a ze beipuruek dauzke-zun! (“a zer beipuruak dauzka-zun!”).

bei susera ik. behi susara

beitei ik. behitegi

beiti ik. beheiti

beitiko ik. behetiko

beitisko ik. beheitisko

beititu ik. beheititu

beitixagotto ik. beheitixagotto

bekainilun ‘bekosko iluna duenariesaten zaiona’: gizon bekainilunta susie. Bekainilune (“gizon be-kainilun eta itsusia. Bekainilu-na”).

bekaitz ‘bekaiztia, pertsona gaiztoa,beti txarkeriak egiten ari dena’:au gizon bekaitze, gaixtoa da(“hau gizon bekaitza, gaiztoada”).

bekaizkeria ‘bertze baten kontrakoikusezina’: bekaizkerie, au dugugure artean daukegun gaitze

(“bekaizkeria, hau dugu gure ar-tean daukagun gaitza”).

bekets (Izeta) ‘bekaiztia’: zein be-ketsa zaren! Au jende beketsa!(“zein beketsa zaren! Hau jendebeketsa!”).

bekoitz ik. berekoitz

belai ‘belardia, soroa’: belai onakBaztan alde unten (“belai onakBaztan alde honetan”); beitikobelaia dugu oberena (“beheitikobelaia dugu hoberena”).

belaitu ‘lur eremu bat belai bihurtu’

belar-kuku ‘sabaitik behitegira be-larra botatzeko ziloa, belar zi-loa’: belar-kuku ona dugu, in be-rrie (“belar-kuku ona dugu, eginberria”).

belarri (bearri, begarri) iz. begarrikominekin nago (“belarriko mina-rekin nago”); begarrien xiloa(“belarrien xuloa”); begarri zikin(“belarri zikin”).

belartegi (belartei) belarteie bete-be-tia dugu aurten.

belartei ik. belartegi

belar zilo ‘belarra sabaitik behitegi-ra botatzeko ziloa, bazkategia’

belaunkosko ‘belaun-kozkorra; be-launburua; belaun-katilua’: an-bateko kaska belaunkoskoan(“hainbateko kaska belaun-koz-korrean”); belaunkoskoan minaundie artu nuen (“belaun-koz-korrean min handia hartunuen”).


303

7. HIZTEGIA

beldur ‘arriskuak sortzen duen urdu-ritasunezko egoera’: elur-melur,ez nauk ire beldur, bayet etxianarto ta egur (“elur-melur, ez naukhire beldur, badiat etxean artoeta egur”, zenbait aldaera duenerranahirua).

beldurrak beldurrek nago zergertatuko ote denbeldur izan 1. beldur dire ez oteden torko (“beldur dira ez oteden etorriko”) 2. (erramoldea)banuen beldurre, bai, olako zer-bait inen zuen (“banuen beldu-rra bai, holako zerbait eginenzuen” = “pentsatzen nuen,bai...; ez naiz harritzen...”).

beltzkara ‘beltz airea duena’: autobeltzkara erosi du.

benpin ik. behinik behin

benta iz. ‘herritik kanpo dagoendenda edo ostatua’

beñipein ik. behinik behin

beñobertze ik. behin edo bertze

beoka ik. behoka

beor ik. behor

beorki ik. behorki

bera 1 erak. ‘lehen nolabait aipatuden izenaz ari garela adieraztekoerabiltzen den erakuslea’: gauzabera da. 2 ‘leku-denborazko ka-suak: berean ‘bertan’, bereko‘bertako’, beretik ‘bertatik’, bere-ra ‘bertara’... Dagokion izen sin-tagmaren ondo-ondotik, etahark hartzen duen deklinabideatzizki bera hartuz, indargarriedo zehazgarri gisa. Beti behar

du aitzineko aldean izena, era-kuslea, aditzondoa...’: arat bere-rat (“harat bererat”); andik bere-tik (“handik beretik”); au bera(“hau bera”). 3 ‘izenordain gisa’:berak ikusiko du.

beragune ik. beheragune

beranduraino (berandureño) ‘beran-dura arte’; berandureño egon dagaztain biltzen (“berandurainoegon da gaztain biltzen”).

berandureño ik. beranduraino

berankor izond. ‘berandu ibiltzendena’

berant 1 adlag. ‘berandu’: zu betiberant. Berant torri zate (“berantetorri zarete”). 2 izond. ‘beran-korra’: aza berantak landatu tu-gu (“aza berantak landatu ditu-gu”); beranta beti berant.

berantetsi ‘luzetsi’: non egon zara?Berantetsiek ginen (“berantetsiakginen”).

beranxko adond. ‘nahiko berandu’

berapen ik. beherapen

beratz (eta berax) 1 ‘biguna’: zeinberatza zaren! Yende beratzairietan (“jende beratza hirietan”).2 ‘bihozbera’: gure amatxi izige-rri berax dugu, ona da (“gureamatxi izugarri beratz dugu, onada”).

berax ik. beratz

berazun (Izeta) ‘lurra ereiteko moteleta bustiegi dagoenean’: berazu-ne gorra duk au! Lurre logi (“be-


304


razune gogorra duk hau! Lurralohi”).

berdate ‘zomorroen kontra egitekolandareei ematen zaien ur ber-dea’: tomate-landare oiei berda-tia man (“tomate-landare horieiberdatea eman”).

berdatu ‘belaiak eta soroak berdeparatu’: uri unekin kanpoa ber-datu de (“euri honekin kanpoaberdatu da”).

berdeketan ‘berriki moztutako larbila’: berdeketan gana da (= ‘ber-de bila joana da’).

berdetan ‘belarra moztu berrian’:belarra berdetan karko dugu(“belarra berdetan ekarriko du-gu” = ‘idortu ondoren bildu be-harrean, berde dagoelarik’).

berdin ‘dena dela, zernahi gisaz’: ez-takit zertako kezkatu. Berdin,ezta torko (“ez dakit zertako kez-katu. Berdin, ez da etorriko” =‘ez dakit zergatik kezkatu. Denadela, ez da etorriko’).

berdinga (berdinge) (Izeta) ‘zigortze-ko aproposa den makila mehea’:berdingekin ubeldu artio yo du.Berdingek min maten du (“ber-dingarekin ubeldu artio jo du.Berdingak min ematen du”).

berdinge ik. berdinga

berdura (berdure) ‘barazkia’

berdure ik. berdura

bere [erranahiruak] urruneko eltzeaurrez, bere artara gan ta lurrez.Urruneko berriek urrez, bere har-tara gan ta lurrez.

bere gisa (bere gise) ‘bere al-detik’ bere gise torri da.bere hartan 1 (bereartan) ‘hanberean’: bereartan dago osabazenain etxea (“bere hartan da-go osaba zenaren etxea”); be-reartan sortu, bizi ta il (“berehartan sortu, bizi eta hil”). 2‘dagoen moduan’: lurrian kusizuten, odola dariola, baina be-reartan utzi zuten, ukitu gabe(“lurrean ikusi zuten, odola da-riola, baina bere hartan utzizuten, ukitu gabe”); utzi bere-artan, dagoen bezala (“utzi be-re hartan, dagoen bezala).bere honetan (bereunten, be-riunten) ‘hementxe berean’: aubereunten ine (“hau bere hone-tan egina”); bereunten sortue(“bere honetan sortua”); be-reunten bizi (“bere honetan bi-zi”).bere horretan (bereortan) 1‘hor berean’: gure borda bere-ortan dago (“gure borda berehorretan dago”); bereortan laubago eder (“bere horretan laupago eder”). 2 ‘dagoen mo-duan’

berebirjine ik. birabarkin

beregain adond. eta pred. ‘bereiz;bere kontura, inoren mendeegon gabe’: beregain yarrie daaspaldiskotik (“beregain jarriada aspaldiskotik”).

berehala (eta beala, biala) biala tor-ko naiz (“berehala etorrikonaiz”).


305

7. HIZTEGIA

bereiz (berex) adond. landa berex da-go erritik.

bereizi (berexi) 1 da/du ad. neonekberexiko tut (“neronek bereizikoditut). 2 izond. ‘banatu’: aspaldiberexiek dire Fernando etaAmaia (“aspaldi bereiziak diraFernando eta Amaia” = ‘bana-tuak’).

bereizkuntza (berexkuntze) ‘bereizke-ta’: zertako olako berexkuntzek.Berexkuntzik ez (“zertarako ho-rrelako bereizkuntzak. Bereiz-kuntzarik ez”).

berekoitz (bekoitz) ‘berekoia’: bekoitzegure auzoko gizon oi. Bekoitze tagaixtoa (“berekoitza gure auzokogizon hori. Berekoitza eta gaiz-toa”).

berendatu ik. merendatu

bereortan ik. bere horretan

bereunten ik. bere honetan

bereustezko ‘harroa’: neska gazte oiarront bereustezkoa da (“neskagazte hori arrunt bereustezkoada”).

berex ik. bereiz

berexi ik. bereizi

berexkuntze ik. bereizkuntza

berga ik. garba

bergari ik. garbari

beriortan ik. bere horretan

beriunten ik. bere honetan

bernalzain ‘belaunaren gibeleko al-dean dauden bi zainetako ba-koitza’: bernalzañe moztu ta

maingu gelditu zen (“bernalzainamoztu eta maingu gelditu zen”).

bernazaki (Izeta) ‘gizakiaren hanka-ren belaun azpiko zatiaren aitzi-naldea, zangomakila’: bernaza-kien maiz artzeut kaska (“berna-zakian maiz hartzen dut kaska”);bernazakie bi pusketan (“berna-zakia bi puskatan”).

bero iz. eta izond.bero ari ‘bero egin (adizkiahirugarren pertsona singula-rrean)’: bero ari da, ari du.

bero izan ‘bero egin (adizkia hiruga-rren pertsona singularrean)’: be-ro da gaur.

beroki iz. ‘babesa; aterpea’: eztulederra bildu du, berokie biar du(“eztul ederra bildu du, berokiabehar du”).

berrakure (Izeta) ik. berrekura

berratu ik. berretu

berrazi ‘berriz ere hazi’: etxian be-rrazi omen zuten.

berrekura (berrakure) (Izetak bildua)‘berrerortzea’: berrakure aundieizen du. Berrakure txarra (“be-rrekura handia izan du. Berreku-ra txarra”).

berretu (berratu) ‘ugaritu, gehitu,berritu’: turriek berratu dire.Errekak ere berratu dire (“itu-rriak berretu dira. Errekak ereberretu dira”); trunkoai adarrakmoztu eta berratzen da berrizere.

berriketari iz. 1 ‘berriemailea’. 2 ‘be-rriketan jarduten duena’


306


bertza ‘egosteko eta erabiltzen denontzia; bereziki laratzean zintzi-lik egoten dena’: bertza aundibatean egosiko dugu (“bertzahandi batean egosiko dugu”).Auzako kaskoan bertza, bierdenbora beltza [erranahirua]

bertze ‘beste’bertzekoan 'hurrengoan':bertzekoan obeki inen du (="hurrengoan hobeki eginendu")

bertze ergusine ik. bertzengusina

bertze lengusine ik. bertzengusina

bertze ergusu ik. bertzengusu

bertze lengusu ik. bertzengusu

bertze gisa (bertze gise) ‘bertzenaz’:bertze gise ilun egoten da; tabertze gise berriz gorapenian biardu (“eta bertze gisa gorapeneanbehar du”).

bertse gise ik. bertze gisa

bertzenaz ‘bertzela; bestela’: ongiibili gero, bertzenaz kuskoizu(“ongi ibili gero, bertzenaz ikusi-ko duzu”).

bertzengusina (bertze ergusine, bertzelengusine, bertzergusine) ‘biga-rren lehengusina’: gure bertzergu-sine ezkondu de (“gure bertzen-gusina ezkondu da”).

bertzergusine (Izeta) ik. bertzergusi-na

bertzengusu 1 (bertze ergusu, bertzelengusu, bertzergusu) ‘bigarrenlehengusua’ (Almandoz) bertzer-gusu oiek maite tut (“bertzengu-

su horiek maite ditut”); bertzer-gusu onak dire (“bertzengusuonak dira”). 2 ‘norbaitekin adis-kidantza galtzen denean erratendena’: leen anai ta orai bertzer-gusu.

bertzergusu ik. bertzengusu

bertzoin ‘labeko edo supazterrekoerrautsa biltzeko pala’: gure etxekobertzoñak kider luzea du. Bertzo-ñe aspaldikoa da (“gure etxekobertzoinak gider luzea du. Bertzoi-na aspaldikoa da”).

besagainka (besainke) besainke botanuen arrie (“besagainka botanuen harria”); besainke oberena(“besagainka hoberena”).

besainke ik. besagainka

besanga ‘zuhaitz handi baten adarhandienetako bakoitza’: besangaederrak aritz orrenak (“besangaederrak haritz horrenak”).

besape ‘galtzarbea’: ogie besapeankarri zuten (“ogia besapean eka-rri zuten”).

besaru (Izeta) ‘araua; forua; eskubi-dea’: (Sunbilla) aritz lerro au be-ren besaruakin, neriak dire (“ha-ritz lerro hau beren besaruare-kin, nireak dira”); arbolak berenbesaruakin daude (“arbolak be-ren besaruarekin daude”).

besazpiz ‘besazpiz, beso azpitik, pi-lota besoa goititu gabe eta azpi-tik goiti mugituz botatzea’: pilo-tan besazpiz aitzen da (“pilotanbesazpiz aritzen da”); besazpizbota.


307

7. HIZTEGIA

besobeso xorri ‘besapea’ (Elbete)

besta ‘festa; jaia’: besta ederra in du-gu (“besta ederra egin dugu”),guk besta maite dugu.

besta(k) egitea 1. ‘jaiak egitea’ 2.‘ferekak egitea’: aurrei beti inbear zaizkie bestak (“haurrei be-ti egin behar zaizkie bestak”).

bestile ‘besta egilea; festazalea’: gu-re mutikoa bestile porrokatue da(“gure mutikoa besta egile po-rrokatua da”); bestile ta alferra(“besta egile eta alferra”).

bestondo ‘besta egin eta biharamu-neko ez ongia; biharamuna’: atzomozkortu ginen ta gaur bestondo(“atzo mozkortu ginen eta gaurbestondo”); emen gabiltze beston-doa ezin porrokatuz (“hemen ga-biltza bestondoa ezin porroka-tuz”).

bete-bete 1 ‘hartua’: a ze katarrua bil-du duen, bete-betia dago. 2 ‘hun-kitua’: bete-betia gantzen etxetikfamilie despeditu ondoan.

beti [erranahirua] beti agertzen direyaunein yaunek (“beti agertzendira jaunaren jaunak”).

betiko olaxe utzi zituen gauzek, be-tiko (“holaxe utzi zituen gauzak,betiko”).

betitik ‘betidanik’: betitik daile oi ezongixko (“betitik dabil hori ezongixko”).

bezainbat (bezanbat, bezenbat) ‘adi-na’: semea aite bezanbat ofizioan(“semea aita bezainbat ofizioan”);

orrek bezenbat baut nik (“horrekbezainbat badut nik”).

bezala 1 ‘berdintasunezko erkaketaadierazten duen juntagailu hitza’.2 ‘bezain laster’: ailegatu bezalaeskapatu ziren (= ‘ailegatu bezainlaster...’); erriko azken etxia utzibezala artu ezkerreko bidia (“he-rriko azken etxea utzi bezala har-tu ezkerreko bidea”).

bezanbat ik. bezainbat

bezenbat ik. bezainbat

bezpera (mezpera) iz. 1 ‘aipatzenden egunaren aitzineko eguna’. 2(pl.) ‘seigarren otoitz ordua, ilu-nabarrean erraten dena’

bezti (izan, ibili...) ‘jantzita, bezti-tua’: beltzez bezti ginen; zurizbeztie.

beztitu ‘jantzi’: zuriz beztituko da.

biala ik. berehala

biarko ik. beharko

biarrik ik. beharrik

bibiro ‘bikia’: gure arrebak batu bi-biroak. Bibiruek lan ederra ma-ten diote (“gure arrebak baditubibiroak. Bibiroek lan ederraematen diote”).

bida (bide) ‘bi, biga’: ez bat ta ez bi-de (“ez bat eta ez bida”); bide di-re bai (“bida dira bai”).

bidaka (bideka)bidazka (bidezka)bidanazka (bidenazka) ‘bina-ka’: torri bidanazka, ez bakar-ka (“etorri bidanazka, ez ba-karka”).


308


bidana (bidena) ‘bina’: bidenabertso kantatukote. Bidena taez irune (“bidana bertso kan-tatuko dute. Bidana eta ez hi-runa”). bitan (biten) ‘errazago’: (Aniz)lan au segakin biten inen du-gu (“lan hau segarekin bitaneginen dugu”).

bide ik. bida

bidena ik. bidana

bidegabekeri ik. bidegabekeria

bidegabekeria (bidegabekeri) ‘bidez-koa ez den ekintza’: au bidega-bekeri bet da. Bidegabekerie taaundie gañera (“hau bidegabe-keria bat da. Bidegabekeria etahandia gainera”).

bideka 1 ‘(mendiko) bide mehar etaestua, bidexka’: mendien goitigan ginen, zearka-zearka, bidekabatetik (“mendian goiti joan gi-nen, zeharka-zeharka, bidekabatetik”).

bideka 2 ik. bidaka

bidekari ‘ibilaldi bat erraz egitenduena; bidaztia’: zu bidekari onazara.

bide xenda ‘bidexka; bide-zidorra’:bide-xenda ortaik gan zaizte (“bi-de-xenda horretatik joan zaitez-te”); bide-xenda ortaik gain gara(“bide-xenda horretatik joanengara”).

bidexka ‘bide-xenda; bide-zidorra’:bidexka ona da.

bidezka ik. bidazka

bidon iz. ‘bidoia’: bidona (“bidoia”).

bietaik batian ik. bietatik batean

bietatik batean (bietaik batian) ‘bienarteko aukeran’: bietaik batianau naiago nikek (“bietatik bate-an hau nahiago nikek”).

biga (mige) ‘umerik izan gabeko be-hi gaztea’

bihotzerre (bioztarra) azken aldi un-ten badut bioztarra.

bihotz-ximiko (biotz-ximiko) ‘bar-ne-kezka’: biotz-ximiko orrek ez-tio bakean uzten (“bihotz-ximikohorrek ez dio bakean uzten”).

bihurdura (biurdure) ‘bihurritzea’:erori ta anbateko biurdure innuen zangoan (“erori eta hainba-teko bihurdura egin nuen zan-goan”).

bihurri (biurri) ‘gaiztotasunera ma-kurtua’: au mutiko biurrie! Mu-tiko biurri oi torri de (“hau mu-tiko bihurria! Mutiko bihurri ho-ri etorri da”).

bilari ‘zerbaiten bila ibiltzen dena’:onddo bilerie da berez, aunitz gus-tetzen zaio onddo bilen ibiltzia.

bildu da-du ad. 1 du ad. ‘sakabana-turik daudenak hurbildu edomultzotu’: artoak bildu tuzte(“artoak bildu dituzte”); belarrauden biltzen da (“belarra udanbiltzen da”). • ‘(biltze tokia adie-razten dela) zerbait norabait(edo nonbait) bildu’: etxerat bilt-zen dire denak olako bestetan(“etxerat biltzen dira denak ho-lako bestetan”). • ‘pilatu’: boto


309

7. HIZTEGIA

guti bildu dute (“boto gutxi bil-du dute”). • ‘(Norbaitek) bertzenorbaiten gogoa bereganatu’:emaztiak etzuen saldu nai, bañagizonak bildu du (“emazteak ezzuen saldu nahi, baina gizonakbildu du”); enauzu bilduko (“eznauzu bilduko”). • ‘eskuratu’:orai eskolatzen dire ogei urte ar-tio ta gero ofizio bat biltzen dute(“orain eskolatzen dira hogei ur-te arte eta gero ofizio bat biltzendute”). • ‘(kalteren bat) hartu’:kolpeak bildu. 2 da ad. ‘hainbatlagun, zerbaitez hitz egiteko,zerbait ospatzeko... toki jakinbatera joan’: eguerrietan biltzengara (“eguberrietan biltzen ga-ra”). 3 du ad. ‘zerbait estali, pa-perez, ehunen batez... inguratuz’.4 ‘tolestu, tolestuz batu’: egalakbildu (“hegalak bildu”).

bilgure ik. bilkura

biligarro ‘birigarroa’ (Turdus philo-melos): gaur kusi tugu ainbertzebiligarro (“gaur ikusi dituguhainbertze biligarro”); biligarro-arena mutil dantza baten izenada Baztanen.

bilkor ‘urin gatz gabea’: maiozu bil-korra pilotai (“emaiozu bilkorrapilotari”).

bilkorreztatu ‘bilkorrarekin gantzu-tu’: bilkorreztatu ongi zapataaundi oiek. Pilota ere bilkorrez-tatu ongi (“bilkorreztatu ongi za-pata handi horiek. Pilota ere bil-korreztatu ongi”).

bilkura (bilkure, bilgure) ‘bilera’:gaur badugu bilgure. Bilkure or-tara gan (“gaur badugu bilkura.Bilkura horretara joan”).

bilkure ik. bilkura

bilur ‘begizta-moduko lokarria, ogi-bala lotzeko erabiltzen dena’:karrak bilurre ogi-bala lotzeko(“ekarrak bilurra, ogi-bala lotze-ko”).

biluxgorrien ik. biluzgorrian

biluzgorrian (biluxgorrien) ‘biluzik’:biluxgorrien utzi zuten (“biluz-gorrian utzi zuten”). Sin. biluxik

biotz-ximiko ik. bihotz-ximiko

bioztarra ik. bihotzerre

birabarkin (berebirjine, biribirjine,biriberkine, biribirkine, biribirji-ñe) ‘birabarkaria, zurgintzakotresna, ziloak egiteko ibiltzendena’: (Baztangoiza) berebirjine-kin ederki iten dire ziloak (“bira-barkinarekin ederki egiten diraziloak”); (Basaburua) biribirjiñeona da (“birabarkina ona da”).

biremunian ik. biharamonean

biriberkine ik. birabarkin

biribirjine ik. birabarkin

biribirjiñe (Basaburua) ik. birabar-kin

biribirkine ik. birabarkin

birika (birike) 1 ‘zerriaren birikare-kin egindako hertzekia’: aurtenbirike onak tugu, yateko goxoak(“aurten birika onak ditugu, jate-ko goxoak”). 2 ‘patxadaz egiteko


310


joera adierazten duen esamol-dea’: horren birikek!

birike ik. birika

bista (biste) 1 ‘ikuspegia’: biste ede-rra da emendik (“bista ederra dahemendik”) 2 ‘ikusmena’: bisteederra du orrek. 3 ‘zerri-hiltzeegunean argiastean zerri hiltzai-learekin egiten zen lehenbizikootordua, otamena’

biste ik. bista

bitan (biten) ‘bi aldiz’

biten ik. bitan

bitxi izond. ‘ohikoa ez dena, ohikogauzetatik at dagoena’

biurdure ik. bihurdura

biurri ik. bihurri

bixkortu (Izeta) ik. bizkortu

bizi-bizi 1 izond. bizi-bizie da (“bi-zi-bizia da”). 2 adond. ‘bizitasu-nez, lastertasunez’: eldu da bizi-bizia (“heldu da bizi-bizia”).

bizika (Gorosurreta) ‘zaldarra; han-ditsu txikia’.

bizikara ‘arina, motela ez dena’: bi-zikara torko da (“bizikara etorri-ko da”) (baina ez *lasterkara to-rriko da); ziztorra bizikara da(“ziztorra bizikara da”).

bizitore ‘bizitza maite duena etahartaz aprobetxatzen dena’: gu-re errien badugu yende bizitorea(“gure herrian badugu jende bi-zitorea”); lanera lotzen dena, bi-zitorea (“lanera lotzen dena, bi-zitorea”).

bizkar besta (bizker besta) ‘etxeariteilatua ematen zaionean egitendena ospakizuna’: bier dugu biz-ker-besta. Bizker-besta ederra(“bihar dugu bizkar-besta. Biz-kar-besta ederra”).

bizkar-hordi (bizker-ordi) ‘abereeijartzen zaizkien saskitxoak’: biz-ker-ordiekin ongarri garraien(“bizkar-hordiarekin ongarri ga-rraioan”); bizker-ordiekin lanean(“bizkar-hordiarekin lanean”);bizker-ordie (“bizkar-ordia”). M.Izetak bizker-ordi ematen du.Guk, bizker gorri bildu duguArizkunen, bizkerordi Elbeten.Zaila da jakitea zer den hori.Iparraldeko hiztegi batzuetan‘hordi’ ageri da, neurria (upelbatean sartzen dena, hektoli-troa...). Zare berezi batzuk ziren,behorrari jartzen zitzaizkionak,eta azpitik bazuten halako atetxobat, hura ireki eta zarean zegoenguzia azpiko aldera botatzekopentsatua. ‘Gorri’, beharbada,analogiaz sortu da, jatorrizko ‘h’hori ‘g’ bihurturik. Horregatik au-keratu dugu ‘hordi’).

bizkarrezur (bizkerrezur) iz. zaldigañetik erori ta bizkerrezurreautsi (“zaldi gainetik erori etabizkarrezurra hautsi”).

bizkar teila (bizker-teila, bizker-te-lla) ‘teilatuan, bizkarrean jartzenden teila’: bizker-tella oiek uste-lak atra zaizku (“bizkar teila ho-riek ustelak atera zaizkigu”).

bizker besta ik. bizkar besta


311

7. HIZTEGIA

bizker ordi ik. bizkar hordi

bizkerrezur ik. bizkarrezur

bizker-teila ik. bizkar-teila

bizker-tella ik. bizkar teila

bizkitartean (bizkitertian, biztertian)‘bitartean’: bizkitertian ardo xor-ta bat edan dezagun. Biztertianemen egoin gara (“bizkitarteanardo xorta bat edan dezagun.Bizkitartean hemen egonen ga-ra”).

bizkitertian ik. bizkitartean

bizkor 1 ‘bizitasun handikoa’. 2‘handia’: kamion bizkorra erosiomen dute. 3 ‘(erran batzuetan)aunitz’: jende bizkorra bildu zen(“aunitz jende bildu zen”); aitudugunez, egun aldi bizkorra indute an. 4 (erran batzuetan ibi-lia): segi bixkor! (= ‘ongi segi’).

bizkorki ‘aunitz, ugari’: ai zaio biz-korki zangoa aunpetzen (“ari zaiobizkorki zangoa hanpatzen”);yendea bizkorki torri zen azke-nian (“jendea bizkorki etorri zenazkenean” = “asko etorri zen”.

bizkortu (bixkortu, pixkortu, mix-kortu) (Izetak bildua) ‘banabaraleak erauzi, bereizi, aletu’: aigara banabar bixkortzen (“ari ga-ra banabar bizkortzen”).

biztertian ik. bizkitartean

bolada (eta bolai) ‘denboraldia, ga-raia’: bolai unten erixko nabile(“bolada honetan erixko nabil”).

boladaka (bolaike) bolai unten erix-ko nabile. Bolaike olaxe (“bolada

honetan erixko nabil. Boladakahorrelaxe”).

bolai ik. bolada

bolaike ik. boladaka

bonet ‘txapela’ (beti ‘a’ itsatsia due-la): boneta berrie erosiut (“bonetberria erosi dut”).

borda iz. 1 ‘mendian egin etxea,azienda sartzeko’: antxe da gureborda, naibaize ibiltzen al duze(“hantxe da gure borda, nahi ba-duzue ibiltzen ahal duzue”). 2‘(izen berezi baten ondoan ageridenean) baserria, normalean ezhandia’: Elizaintzineko borda,Ormarteko borda.

bordari ‘bordatarra, bordan bizi de-na’: gaur bordari aunitz errien(“gaur bordari aunitz herrian”)

bordariar ‘bordaria; bordatarra’:bordariarrak ongi bizi dire (“bor-dariarrak ongi bizi dira”). Sin.bordari

borobil ‘biribila’ : pilota borobile da.Zirrike ere borobile (“pilota bo-robila da. Zirrika ere borobila”).

bortz ‘bost’: bortz durotan saldut(“bortz durotan saldu dut”);bortz urte tu (“bortz urte ditu”).

bortzegi ‘oinetako mota bat’

botika (botike) (Baztangoiza) ‘herrie-tan izaten zen denda-tabernamotakoa, denetatik saltzen zena’

botike ik. botika

botikesa ‘dendaria’ (Amaiur)

bozik ‘pozik’ Bozik torriek gara. Baibozik.


312


bozkario ‘poz handia’: bozkarioz be-teik torriek gara etxera. Gurebozkarioa aundie izen da (“boz-karioz beterik etorriak gara etxe-ra. Gure bozkarioa handia izanda”).

braban (eta graban) iz. ‘lurra itzultze-ko tresna’

branga ‘arbola-adar handia’: brangaoi moztu bear dugu (“branga ho-ri moztu behar dugu”); brangaederrak aritz orrenak (“brangaederrak haritz horrenak”).

brebero ‘artzainen arteko solasa, bil-dotsak bata bertzearen ondotik,segidan, sortzen direnean erra-ten dutena’: brebero ona dugu,erditzeak ongi doazi (“breberoona dugu, erditzeak ongi doaz”).

brintxa (brintxe, brintza) 1 ‘gauzaberriaren dirdira’: kate orri, be-rriain brintxe gan zaio (“kateahorri berriaren brintxa joanzaio”); gauze berriek brintxe ede-rra (“gauza berriek brintxa ede-rra”). 2 ‘(hedaduraz) esne gaina ’nik gañeko brintxe nai dut. (Bis-tan da hitz hau eta batasunerakoproposatu den ‘printza’ berdinakdirela. Baina erranahia desberdi-na da: Baztanen ez da ez ‘egu-rraren zatitxoa’ ez ‘izpia’. Orota-riko Euskal Hiztegian ageri direnerranahiak ere desberdinak dira.Horregatik sartu dugu ortografiadiferentearekin).

brintxe ik. brintxa

brintza ik. brintxa

brozel ‘elkarri lotutako adar edooholez eratutako kaiola, batezere ongarria garraiatzeko. Karro-ari kendu eta jarri egiten zaiz-kion zurezko aldeak, gauzakbarnean sartzeko’: brozelak patuorgai, ongarriketan ai bear dugu(“brozelak paratu orgari, onga-rriketan ari behar dugu”). [Erra-nahirua] brozel bat bete solas tatitere baten fundamentuik ez.

brusa (bruse) iz. ‘lehen erabiltzenzen alkandora beltza’

bruse ik. brusa

bueltaxka ‘itzulaldia’: bueltaxka batmatera torri dire Ameriketatik(“bueltaxka bat ematera etorridira Ameriketatik”).

bufe ik. befa

bufeka ik. befaka

bulkaka (bulkeka) ‘bultzaka’

bulkatu (bulketu) ‘bultzatu’: bulketuta lurrera bota (“bulkatu eta lu-rrera bota”); bulke ortik ta bulkeemendik (“bulka hortik eta bulkahemendik”).

bulkeka ik. bulkaka

bulketu ik. bulkatu

bulunba (bunbe, pulunpe) ‘joarehandia’: pulunpe aundi oiek an-bateko asotsa atratzeute. Pulun-pe ederrak. (“Bulunba handi ho-riek hainbateko asotsa ateratzendute. Bulunba ederrak”).

bunbe ik. bulunba

burbrullo ik. burbuila


313

7. HIZTEGIA

burbuila (burbrullo) (pl.) ‘euri-erauntsi handi batean putzuetangertatzen dena’: ara, putzu ortanburbrulloak (“hara, putzu horre-tan burbuilak”).

burde-belar ‘belar mota’: Auzekomendien bada burde-belarra(“Auzako mendian bada burde-belarra”).

burdin ik. burdina

burdina (burdin) au burdine da(“hau burdina da”); burdinezkozirrikek erdoiltzen dire (“burdi-nazko txirrikak erdoiltzen dira”);(Basaburua) burdiñe.

burdineri ik. burdin-hari

burdin gesala ‘burdin lertzoa; su-hautsa’: burdin gesal orrekin errenuen eskue (“burdin gesal horre-kin erre nuen eskua”).

burdin-hari (burdineri) ‘burdinazegindako haria’: azkona kontze-ko bear zen burdinerie patu (“az-kona kontzeko behar zen bur-din-haria paratu”)

burdin ziri ‘enborrak lehertzekoibiltzen den burdinazko pieza’:burdin zirie bear izeten dugu ge-re lanetako (“burdin ziria beharizaten dugu geure lanetako”).

burkanda ‘zelaietako goiti-behei-tiak, zilokak, berdindu gabekotokiak...’: burkanda au berdindubear dugu (“burkanda hau ber-dindu behar dugu”).

burrunba (burrunbe) ‘asots handia’:burrunbe ederra sartu zinuten.Anbateko burrunbe (“burrunba

ederra sartu zenuten. Hainbate-ko burrunba”); liztorrak iten duburrunba bat... (“liztorrak egitendu burrunba bat...”).

burrunbe ik. burrunba

burrunbean ‘asots handia eginez’

burrunbeka ‘asotsa eginez’

burruntzali (burruntzeli) ‘janariaplateretan banatzeko ibiltzenden goilare handia’

burruntzeli ik. burruntzali

burrusteka ik. purrustaka

burrusten ik. purrustan

buru-arrai (Izeta) ik. buru-errai

buruas ik. buru has

buru-errai (Izeta) (pl.) (buru-arrai)‘animaliaren buru barnekoa’:gaur bildotsain buruarraiek ya-teko (“gaur bildotsaren buru-erraiak jateko”).

buru has (buruas) ‘buru-hutsik, txa-pelik gabe’: buruas ibiltzeko otzdago (“buru has ibiltzeko hotzdago”); burusoil ta buruas oztu-ko zara, etzaitela buruas ibili(“burusoil eta buru has hoztukozara, ez zaitezela buru has ibili”).

buruil iz. ‘iraila’

buruitte ik. burute

buruka (eta buruke) ‘buruxka: gari,arto eta antzeko landareetan, ar-datz antzeko batera biltzen direnlore edo aleen multzoa’ atra zen,bada, eta biltzen zituen burukakigitarien gibelean (“atera zen,bada, eta biltzen...”); bildu tuzue


314


burukek? (“bildu dituzue buru-kak?”).

buruki ‘burukoa’: (Oronoz) ta gero,azkenekua, buruki ure, orratzata ariekin yosi (“eta gero, azke-nekoa, buruki hura, orratza etahariarekin josi”).

bururatu 'akitu, burutu': besarkadabat emanik bururatu zen zere-monia (Izeta, Baztango kontuak)

burute (buruitte, burutte) ‘denborabatez andreek buruan paratzenzuten oihal bildua, ura ekartzekoedo ferretak eta bertze gauzabatzuk buru gainean eramate-koa’: gure amatxi zena buruittia-kin ibiltzen zen. Buruittia boro-bil-borobile zen (“gure amatxizena burutearekin ibiltzen zen.Burutea borobil-borobila zen”).

burutik beheitiko (burutik beitiko)‘katarroarekin batera dagoenmuki-jarioa’: burutik beitikoakinnabile (“burutik beheitikoarekinnabil”); burutik beitikoa arrastxarra da (“burutik beheitikoaarras txarra da”).

burutik beitiko ik. burutik beheitikoburutik gana ik. burutik joanaburutik joana (burutik gana) ‘buru-

tik joana, ongi ez dagoena’: auburutik gana dago (“hau burutikjoana dago”); gure osaba zaarraburutik gana da (“gure osaba za-harra burutik joana da”).

burutte ik. burute burutu 1 ‘lan bat akitu edo bukatu,

egin’: lan bat burutu. 2 ‘dago-

kion azkenera ailegatu’: artoakburutu dire (“artoak burutu di-ra”); [Erranahirua] ogiek erranome zuen: ttipie banaiz edo aun-die banaiz, maietzian burutukonaiz (“ogiak erran omen zuen:ttipia banaiz edo handia banaiz,maiatzean burutuko naiz”). 3‘gauzatu’: mutiko orrekin ezinburutuz gailtze (“mutiko horre-kin ezin burutuz gabiltza”).

...buruz ‘zerbaiti buruz’: gazteriaiburuz mintzetu dire (“gazteriariburuz mintzatu dira”); orren bu-ruz mintzetu ziren (“horren bu-ruz mintzatu ziren”).

buruzare ‘saski handia’: ekarriut bu-ruzare bat arbi (“ekarri dut buru-zare bat arbi”); buruzarea bizker-ka ibiltzeko (“buruzarea bizkarkaibiltzeko”).

buruz beheiti (buruz beiti) ‘buruzbehera’: buruz beiti erori zen(“buruz beheiti erori zen”).

buruz beiti ik. buruz beheitibuxon (Izeta) ‘botilaren kortxoa’:

botil unen buxona non dago?Buxona galdu dugu (“botila ho-nen buxona non dago? Buxonagaldu dugu”).

buztan (puzten) 1 ‘isatsa, berezikilau oinetako animaliena’: oi-oi,ze puzten luzia duen zakurorrek! (“oi-oi, zer buztan luzeaduen zakur horrek!”); ik nai dukbertzen puztenakin uliek kendu(“hik nahi duk bertzeren buzta-narekin euliak kendu”); bertzenpuztenakin uliek kendu nai tue-


315

7. HIZTEGIA

nak, beti uliekin (“bertzeren buz-tanarekin euliak kendu nahi di-tuenak, beti euliekin”). 2 ‘bazte-rra, zatia’: eztu belai puzten bat

ere ibiltzen, alfer utse da! (“ez dubelai buztan bat ere ibiltzen, al-fer hutsa da!”).


316


dagoeneko (daoneko, dagoneko,dauneko) daoneko torrie da (“da-goeneko etorria da”). (Seguruadenean bakarrik ibiltzen da: adi-bide horretan badakigu etorridela. Bertzenaz, gauza seguruaez denean, gargero (gaurgero =“honezkero”) da ibiltzen dena:gargero torrie izein da, hau da,segur aski ere etorria dela adie-razteko).

dagoneko ik. dagoenekodaldara ik. dardaradaldaraka ik. dardarakadamoñe etxekoandre ik. danbolin

etxekoandredamoñe lagun ik. danbolin lagundamoñe nausi ik. danbolin nagusidanbolin hitz hau ez da ibiltzen Baz-

tanen, baina bai bertze batzuk,

itxuraz hitz hau hartzen dutenakoinarri: danbolin nagusi, dan-bolin lagun eta danbolin etxe-koandre, Baztanen damoñe nau-si, damoñe lagun eta damoñe etxe-koandre bezala ahoskatuak. Zen-bat eta Gipuzkoalderago jo, or-duan eta errazago ageri da dan-bolin, damolin, damoli... Zailada, gure ustez, ‘danbolin’ hitzetik‘damoñe’ hitzera pasatzea (erraza-go izanen litzateke ‘dominus’edo holako zerbait hartzea abia-puntu), baina egia da antzekoeginkizunak dituztenei ‘danbo-lin’ erraten zaiela Bidasoakoerrekan eta Gipuzkoako zenbaittokitan. Bertze aldetik, ‘Damo-ñeneko Borda’ erraten zitzaionMaurizio Elizalde txistulari eza-guna bizi den etxeari, eta izenhori hartu zuen haren aita hara

D


317

7. HIZTEGIA

bizitzera joan zenetik: geroztik,txistularia bizi zen garaian, izenhori, eta lehendik zuena, ‘Mar-tintoneko Borda’, biak ibiltzenzituen jendeak eta, orain, Mauri-zio hilik, berriz ere hartu du le-henagoko izena. Herriko txistu-lariari damoñe erraten zitzaion.Izetak ere danbolin nagusi etadanbolin etxekoandre paratuditu hiztegian. Hortaz, batekoeta bertzeko arrazoiak kontuanizanik, guk ontzat eman dugudamoñe-ren oinarrian ‘danbolin’dagoela. Herriko bestetan izen-datzen ziren bi damoñe nausi,besten ardura hartzen zutenak,eta musikaren kargu hartzen zu-tenak. Hauek bi damoñe lagunaukeratzen zituzten, eta bi damo-ñe etxekoandre. Azkenik, etxeko-andreek ere bertze bi damoñe etxe-koandre lagun hautatzen zituz-ten. Damoñe nausiak jartzen zi-ren mutil dantzetan eta soka-dantzan lehenbizikoa eta azke-na, eta haien ondoan, barnekoaldetik betiere, bi damoñe nausilagunak.

danbolin etxekoandre (damoñe etxe-koandre) ‘herrietako bestetanegon ohi den danbolin nagusia-ren laguna’: gure neskatikoaaurten danbolin etxekoandre (ik.danbolin sarreran dauden azal-penak).

danbolin lagun (damoñe lagun)‘danbolin nagusiak aukeratzenduen laguna. Mutil dantzetanazkena jartzen dena’ (ik. danbo-lin sarreran dauden azalpenak).

danbolin nagusi (danbolin nausi,damoñe nausi) ‘herrietako beste-tan egon ohi den danbolin etxe-koandrearen laguna’: gure muti-koa aurten danbolin-nausi (“gu-re mutikoa aurten danbolin na-gusi”) (ik. danbolin sarrerandauden azalpenak).

danbolin nausi ik. danbolin nagusi

danbore ‘danborra’: danbore berrieaitetxok karrie (“danbore berriaaitatxok ekarria”).

danda ‘ezkilaren asotsa’: ezkildorre-ko erlejuek danda bat yo du (“ez-kiladorreko erlojuak danda batjo du”).

dandaka ‘dandak jotzen’: orai dan-daka ai de (“orain dandaka arida”).

danga-danga ‘modu berezi batean,zurrut handiak eginez, edatekomodua’: etzazule danga-dangaedan (“ez ezazula danga-dangaedan”).

danpa ‘guztiz, arras’: danpa lo geldi-tu zaigu bazkal ondoan.

dantal ‘gorputzaren aitzineko man-tala, arruntean andreek beztitzendutena’: gure neskatikoa dantalberrieikin (“gure neskatikoa dan-tal berriarekin”); dantala zikindudu (“mantala zikindu du”).

daoneko ik. dagoeneko

daratulu (taratilu, taratelu) ‘zureanziloak egiteko tresna’: taratiluorrekin ziletu dugu maie. (“Dara-tulu horrekin zilatu dugu ma-haia”).


318


dardara (eta daldara) anbateko dal-dara sartu zitzeiten (“hainbatekodardara sartu zitzaidan”); argiepiztean anbateko dardara artunuen (“argia piztean hainbatekodardara hartu nuen”).

dardaraka (eta daldaraka) otzak dal-daraka nago. Denak daldaraka(“hotzak dardaraka nago. Denakdardaraka”); gure zakurre ekaiztiebadelaik dardadaka plantatzen da(“gure zakurra ekaitza badelarikdaldaraka plantatzen da”).

dauneko ik. dagoenekodeabru (eta debru) 1 debruek artuik

gan da lasterka (“deabruak har-turik joan da lasterka”). 2 debrumadariketue! (“deabru madari-katua!” =‘arraio madarikatua!’).

deabrukeria (debrukerie) ‘gaiztake-ria’: beti debrukeri ta alukerietan(“beti deabrukeria eta alukerie-tan”).

debalde ‘deus ere ordaindu gabe’debru ik. deabrudebrukaka (Izeta) ‘bizarra kentzeko

labana zorrozteko uhala (gukaizkorak eta gainerakoak zo-rrozteko ere ibiltzen dela ikusidugu)’: debrukaka. Sin. debru-kogotz

debrukerie ik. deabrukeriadebrukogotz (Izeta) ‘bizarra kentze-

ko labana zorrozteko uhala’: de-brukogotza. Sin. debrukaka

defota ‘hiru urteko ardia’: defota iruurteko ardiei deitzen zaio (“defo-ta hiru urteko ardiari deitzenzaio”).

deitzi ik. jetzideiztei ik. jetzitegideizteko ik. jeztekodemonio 1 ‘deabrua’ 2 ‘(kontakizu-

netan-eta) arras, arrunt’: tarra-pataka sartzen omen da xuxendemonio bere lenagoko tokire(“tarrapataka sartzen omen dazuzen demonio bere lehenagokotokira”).

denbora iz. 1 ‘gauzak gertatzen etaizakiak aldatzen diren bitartemugagabea’: denborain buruentorrie (“denboraren buruan eto-rria”); denbora aisiago pasatzendute elkarrekin direlaik (“denbo-ra aiseago pasatzen dute elkarre-kin direlarik”). • ‘astia’: denboraeskasa dute gaur (“denbora es-kasa dute gaur” = ‘asti falta’). •‘garaia, sasoia’: gure aur denbo-ran (“gure haur denboran”); ge-rra denboran gana (“gerla den-boran joana”); Ameriketarat ganzirenak denboran (“Ameriketaratjoan zirenak denboran”). 2 ‘egu-raldia’: denbora goxatu da orai.Arras denbora txarra zen emen(“denbora goxatu da orain. Bizi-ki denbora txarra zen hemen”).

denden (Izeta) ik. tente

dermio ‘eremua; lurraldea’: Baztan-go dermioak aundiek dire (“Baz-tango dermioak handiak dira”);gure dermiotan bazkaleku onak(“gure dermioetan bazkalekuonak”); etxe orrek baitu dermioederrak (“etxe horrek baditu der-mio ederrak”).


319

7. HIZTEGIA

desegin (desin) ‘suntsitu, hondatu’:1 du ad. desin dugu etxea (“des-egin dugu etxea”). 2 izond.‘suntsitua, desegina’: etxia des-ine da (“etxea desegina da”).

desin ik. desegin

deskuido [erranahirua] deskuidoa gubaño zaarragoa da.

deskartzel ‘sare batekin egindakozorroa, poltsa, jatekoak eramate-koa, eta gorputzaren bazter ba-tera zintzilikaturik eramaten de-na’: yatekoak deskartzelan ere-man tut (“jatekoak deskartzelaneraman ditut”).

destenore ‘ez-ordua’: zu beti desteno-rean etxera. Destenoretan, etzai-tela torri (“destenoretan, ez zaite-zela etorri”).

deus (yaus, yeus) ‘fitsik; ezer (ere)’:oi deus ezta (“hori deus ez da”);au yaus ezta (“hau deus ez da”);deus kusten balin baduze, gazti-getu biala (“deus ikusten baldinbaduzue, gaztigatu berehala”).[Erranahirua] deus ezten tokien,eskuek garbi.

deus ere (yaus ere, yeus ere)‘ezer ere; fitsik’: enuen deuse-re in (“ez nuen deus ereegin”); ezta yausere kusten(“ez da deus ere ikusten”). deus ez (yaus ez, yeus ez) ‘ezerez; fitsik’: oi deusez (“horideus ez”); oi yausez (“horideus ez”)

deusik orrek eztaki deusik (“horrekez daki deusik”).

deuseza ‘ezerreza’: au deuseza,deusteko eztu balio (“hau deuse-za, deustako ez du balio”).

diferentzia diferentziaikin, au de pi-lotari oberena! (“diferentziare-kin, hau da pilotari hoberena”);baduzue diferentzia zerbait? Zer-bait baduzue diferentzia? (= ‘zer-bait gertatzen zaizue?’).

dildira (dildire, duldure) ‘dardaratxoa’:anbateko dildire du aur orrek(“hainbateko dildira du haur ho-rrek”).

dildiraka (dildireka) ‘dardaraka’

dildire ik. dildira

dildireka ik. dildiraka

dilindan (dilinden) ‘zintzilik’: dilin-den gelditu zen. Dilinden dago(“dilindan gelditu zen. Dilindandago”).

dilinden ik. dilindan

dinda (dinde) ‘ezkila-hots txikia’:aixtion dandak ta orai dindek.Dinde (“arestion dindak etaorain dindak. Dinda”).

dinde ik. dinda

dine ik. adina

dirdira (dirdire) ‘distira’: nere zapa-tek dirdire ederra daukete (“nirezapatek dirdira ederra daukate”);gaur zure ileak baduela dirdire(“gaur zure ileak baduela dirdi-ra”).

dirdirakatu (dirdireketu) ‘dirdiratu’:atzo etzuen dirdireketu (“atzo ezzuen dirdirakatu”).


320


dirdiranta (Izeta) ‘distiranta’: gauriruzki dirdiranta dugu. Iguzkidirdiranta (“gaur eguzki dirdi-ranta dugu. Eguzki dirdiranta”).

dirdiratu (dirdiretu) gaur iduzkiekdirdiretzen du (“gaur eguzkiakdirdiratzen du”).

dirdire ik. dirdira

dirdireketu ik. dirdiratu

dirdiretu ik. dirdiratu

diru ‘sosa’: amerikanorrek diru au-nitz in du an (“amerikano horrekdiru aunitz egin du han”).

doi-doian (doi-doien) ‘ozta-ozta;juxtu-juxtu’: doi-doien salbatuginen (“doi-doian salbatu gi-nen”); doi-doien irauten dugu(“doi-doian irauten dugu”).

doi-doien ik. doi-doian

doike (doikebe, duike, duikebe) 1 ‘se-gur aski’: gaur eguerdien torkoda doike? (“gaur eguerdian eto-rriko da doike?” = ‘etorriko dasegur aski?’); doikebe torko dire(“doike gabe etorriko dira” = ‘se-gur aski etorriko dira’); ez baitedoike iten aal (“ez baita doikeegiten ahal”); orrek begien artuninduen dikee, ta... (=’segur askibegien hartu ninduen doike...”).2 ‘dudarik gabe; seguru’: torrikozate? Bai duikebe. (“etorriko za-rete? Bai, doike” = ‘bai, duda ga-be’).

doikebe ik. doike

doitu ‘zutik doi-doian dagoena, on-gi ez dagoena’: oi arras doituedago, jodituxe. Bai doitue, doi-doien (“hori arras doitua dago,izorratuxe. Bai doitua, doi-doian”).

dolu 1 ‘pena, heriotzak sortzen due-na’: dolu gogorra zuen. 2 ‘doluaerakusteko ibiltzen den seina-lea’: urte osuan in tzuten dolue(“urte osoan egin zuten dolua”).

Domine Saindu ‘Domu Santu,Omiasaindu, Santu Guztien Egu-na’: Domine Saindu egunean,ilerrien biltzen gara (“DomineSaindu egunean, hilerrian bilt-zen gara”).

donado (Izeta) ‘ezkongaia eta bere-ziki mutilzaharra’: donado oiekederki bizi dire. Donado aunitzBaztanen (“donado horiek ederkibizi dira. Donado aunitz Bazta-nen”).

donbero ‘orga, karro edo gurdi mot-za’ (Izeta) (Guk bildu dugu‘iraul-gurdia’ izendatzeko, Baz-tangoizean): donberoakin inendugu lan au. Donberoa ondatuzaiku (“donberoarekin eginendugu lan hau. Donberoa honda-tu zaigu”). Argentinan ‘tombero’deitzen zieten hara joandakoeuskaldunei, esnea partitzenibiltzen zirenei.

drosel (Izeta) ‘ohatze batzuek gaine-an duten estalki-modukoa; erre-sela’: goatze orrek drosel ederra


321

7. HIZTEGIA

du (“ohatze horrek drosel ederradu”).

duda! (dude!) ‘jakina!’

duda baietz! (dude baietz!) ‘jakinabaietz!’

dude! ik. duda!

dude baietz! ik. duda baietz!

duike ik. doike

duikebe ik. doike

duldure ik. dildira


322


ebaindu (Izeta) ik. hebainduebaki 1 ‘lanabes aho-zorrotz batekin

egindako zauria’. 2 ‘pilotan egi-ten den jokaldia’: ze ebaki ede-rrak in zituen azkeneko parti-den! (“zer ebaki ederrak egin zi-tuen azkeneko partidan!”).

ebasgo (ebasko) ‘lapurreta’: gaurebaskoa in dute. Ebasko aundie(“gaur ebasgoa egin dute. Ebas-go handia”).

ebasko ik. ebasgoebastale ‘lapurra’: ebastale oiek gaz-

teak omen dire; ebastaleak eroridire, arpatu tuzte (“ebastaleakerori dira, harrapatu dituzte”).

ebatsarazi (ebatsazi) ebatsazi ziotenautoa bere aixkide bati (“ebatsa-razi zioten autoa bere adiskidebati”).

ebatsazi ik. ebatsarazi

ebatsi ‘lapurtu’: ebatsi dakute. Anere ebatsiute (“ebatsi digute. Hanere ebatsi dute”).

edaka ik. hedakaedaki (Izeta) ‘aziendarendako janari

urtsua’: man edaki auserki. Beiorri man edakie (“eman edakiausarki. Behi horri eman eda-kia”).

edanarazi (edanazi) edanazi kama-mile bortxaz bedere (“edanarazikamamila bortxaz bederen”).

edanari (Izeta) ‘edatekoa, edan dai-tekeena’: ur au edanarie da. Ba-dire edanariek eztirenak ere.

edanazi ik. edanaraziede ik. hedeedeki ik. irekieder [erranahirua] abenduko gau

ederrakin, osatuko naska galan-

E


323

7. HIZTEGIA

taikin ta bide bazterreko arbolai-kin, ez daiteke iñoiz fietu.

edergailu (edergallu) ‘apaingarria’:edergallu onak artu tut (“eder-gailu onak hartu ditut”); etxeanbatugu edergalluek (“etxean ba-ditugu edergailuak”).

edergallu ik. edergailuedoi ik. hodeiedoi-asots ik. hodei-asotsegal ik. hegalegaldaka ik. hegaldakaegaldan ik. hegaldanegaldatu ik. hegaldatuegalpe ik. hegalpeegarti (Izeta) ‘egarri dena’: au gizon

egartie, beti egarriz (“hau gizonegartia, beti egarriz”); egartie be-ti edaten (“egartia beti edaten”).

egatz (Izeta) ik. hegatzegatzagi 1 ik. gatzagiegatzagi 2 ik. gatzariegaztin ik. hegaztiegie ik. heiaegin 1 ‘sortu, moldatu, gauzatu,

prestatu, bete, pasatu, igaro..:mugiai! asto arrak inen dik umiai torri baño lenago (“Mugi hadi!asto arrak eginen dik umea hietorri baino lehenago”). 2 ‘egi-tea, egintza’

-ko egin ‘nongoa izan’ etxeunek Arizkungo iten du (“etxehonek Arizkungo egiten du”=‘Ariz-kungoa da, Arizkungodermioan sartu behar da’;borda oyek Arraiozko iten du-

te (“borda horiek Arraiozkoegiten dute” = ‘Arraiozkoakdira’).

eginahalka (iñelka) ‘egin ahalak egi-nez’ iñelka ai dire autua zilotikezin atraz (“eginahalka ari diraautoa zilotik ezin ateraz”).

eginahal (iñelak) (arruntean pl.) aidire iñelekin belarretan.

egingarri (eta ingerri) ‘egiten ahaldena’: lan au egingarrie da (“lanhau egingarria da”); ingerrie da(“egingarria da”).

eginkara (eta inkara) (Azkue) ‘egite-ko erraza dena’: lan au eginkaradugu (“lan hau eginkara dugu”);inkara (“eginkara”).

egitale (itale, itele) ‘egilea’

egitate (itate, itete) ‘egitea, agintza’

ego ik. ehoegoaize ik. hego haizeegortzileku (Izeta) ik. ehortzilekuegosarazi (egosazi) egosazi ongi

(“egosarazi ongi”); egosazi ta gu-ri-guri (“egosarazi eta guri-gu-ri”).

egosazi ik. egosaraziegoskor ‘aise egosten dena’: banabar

oiek egoskorrak dire, aise egos-ten (“banabar horiek egoskorrakdira, aise egosten”).

egotu ik. ehoeguerdi ‘eguneko hamabiak’ (hori

zen lehenago ‘eguerdi’. Ez da in-oiz ere erran ‘eguerdion’)

egundaino (egundeño) 1 ‘inoiz ere ez,orain arte ez’ (ezezko esaldietan


324


ibiltzen da): egundeño eztugu ola-koik kusi (“egundaino ez duguhorrelakorik ikusi”); enaiz egun-deño izen (“ez naiz egundainoizan”); egundeño ez dut pentsatuolakoik gertatuko zela (“egundai-no ez dut pentsatu holakorik ger-tatuko zela”). 2 ‘noizbait’ (baiez-ko esaldietan): egundeño gatenbazate (“egundaino joaten baza-rate” = ‘noizbait’).

egundainoko (egundeñoko) ‘arraroa,bitxia’: egundeñokoa duk!(“egundainokoa duk!”= ‘zerarraroa den!’).

egundeño ik. egundainoegundeñoko ik. egundainokoegundu (Izeta) ik. ehunduegunki (Izeta) ik. ehunkiegunon (pl.) ‘zorion’: egunonak ma-

tera torri zen (= ‘zorionak ema-tera’).

eguntzale (Izeta) ik. ehuntzaleegur arbol apalian aise iten da egu-

rre (“arbola apalean aise egitenda egurra”, erranahirua).

egurgile (egurrile) ‘egur egilea’: gureosaba egurrile ona da (“gure osa-ba egurgile ona da”).

egurketa 1 ‘egur bila’: egurketaragan dire (“egurketara joan dira”).2 iz. ‘egurra bilatzea’. 3 iz. ‘egur-pila’

egurrile ik. egurgileeguzki (iduzki, iruzki) ‘lurra argitzen

eta berotzen duen argizagia’:[Erranahiruak] sakel batean urieta bertzean iduzkie; iduzkie goitidaielaik, ardo guti edan.

eho (ego, egotu) 1 ‘irindu’: artoa ego-tu (“artoa eho”). 2 ‘jipoitu; bi-rrindu’: egotu zuten gizona (“ehozuten gizona”).

ehortzileku (egortzileku) (Izeta)‘ehortz-lekua; hilobia’: gureerrien egortzileku ederrak (“gureherrian ehortz-leku ederrak”).

ehorzale (eortzale) (Izeta) ‘hobiratzai-lea, lur-emailea’: nere osaba erri-ko kanposantuen eortzale (“nireosaba herriko kanposantuanehorzale”).

ehundu (egundu, eundu) (Izeta)‘ehuna eho’: oiala ongi eundu(“oihala ongi ehundu”).

ehunki (egunki, eunki) (Izeta) ‘lihoehuna’: eunki ederra da (“ehunkiederra da”); egunki au saltzekodugu (“ehunki hau saltzeko du-gu”).

ehuntzale (eguntzale, euntzale) (Izeta,Ultzama) ‘ehuna egiten duena;ehungilea’: gure errian euntzaleona dugu (“gure herrian ehuntza-le ona dugu”); eguntzalea(“ehuntzalea”).

eie ik. heiaeite (eta ite) ‘antza’: orrek badu ai-

tein eitia (“horrek badu aitareneitea”); bai, aren itia (“bai, hareneitea”).

ekai (Gorosurreta) ‘norberak bereta-ko duen arrangura’

ekaitz (ekaizti) nik ekaiztiari beldur.Eldu de ekaiztie (“nik ekaiztiaribeldur. Heldu da ekaiztia”).

ekaiuntzi (Gorosurreta) ‘arranguraanitz duena’


325

7. HIZTEGIA

ekaizti ik. ekaitzekarrarazi (karrazi) ez badu nai ere

bortxaz karrazi. (“Ez badu nahiere bortxaz ekarrarazi”).

eke (Urdazubi eta Zugarramurdinere) ik. ke

elaka (eta eleka) ‘bideko ziloa, irre-gulartasuna’: bide ortan elekaaundiek badire (“bide horretanelaka handiak badira”); elekaoiek berdindu bear tugu (“elakahoriek berdindu behar ditugu”);elaka hortan gan zen beiti ka-rrua dena belarrez betia (“elakahorretan joan zen beheiti karroadena belarrez betea”).

elaputzu (Izeta) ‘gaur egungo hoz-kailuen lana egiten zuena; elur-ziloa’: Jauregizarrian bada ela-putzu aundi bet (“Jauregizarreanbada elur-putzu handi bat”).

elastiko ‘jertsea’: balio ote du lasti-kue artzia? (“balio ote du elasti-koa hartzea?”).

elbarri (erbal) ‘ezindua’: erbal ta eri.Gizon erbala (“elbarri eta eri. Gi-zon elbarria”).

elbarritu (erbaldu) ‘elbarri gelditu’:erbaldu zaiku gure gizona (“elba-rritu zaigu gure gizona”).

elderi ik. helderielderio ik. helderieldu ik. helduele

ele xuritzera (joan, etorri...)(Izeta) ‘kontu garbitzera (joan,etorri...)’: torri gara ele xuritze-ra (“etorri gara ele zuritzera”).

eleka 1 ‘hizketan’

eleka 2 ik. elakaelekarieleketa (Urdazubin eta Zugarramur-

din ere) ‘solasa’eleketari ‘solasturia; berritsua’: gure

gizona eleketarie da. Eleketariaundie (“gure gizona eleketariada. Eleketari handia”).

elepide ‘solasbidea; hizpidea’: ez-kontza orrek elepide franko sor-tu du (“ezkontza horrek elepidefranko sortu du”).

eletero ‘eletsua; hitzontzia’: gizon oieletero gorrauk (“gizon hori ele-tero gogorra duk”).

eletsu (Izeta) ‘elezua’eleuntzi ‘berritsua, eleketaria’: gure

familien eleuntzi aundiek (“gurefamilian eleuntzi handiak”).

elezu ‘berritsua, eleketaria, eleontzia’:arras eletzue zara; zein elezu za-ren; au mutiko elezue.

elizator ‘apaizen jantzia; alba’: gureapezak elizatorra zikindu du(“gure apaizak elizatorra zikindudu”).

elkarelkartuelsuntse ik. eltsuntsaeltsuntsa (elsuntse, eltsuntse) ‘beltzuntza’:

aurtengo uden eltsuntse aunitz(“aurtengo udan eltsuntsa au-nitz”).

eltsuntse ik. eltsuntsaeltxeto ‘eltze txikia’: eltxeto ttar ortan

egosiko tugu gaztañek (“eltzetottar horretan egosiko ditugu gaz-tainak”).


326


eltxitxu ik. eltzeitsueltzagor ‘ahuntz edo antxume larrua

ezartzen zaion eltze-modukoa, er-dian zilotxoa egin eta makilatxoasartu ondoren, asotsa ateratzekoibiltzen dena’: eltzagorrainasotsakin abreak izitzen omendire (“eltzagorraren asotsarekinabereak izutzen omen dira”).

eltzari (Izeta) ‘eltzekaria, eltzean egi-ten dena’: aurten iler aunitz bildude, badugu eltzarie (“aurten ileraunitz bildu da, badugu eltza-ria”).

eltzeitsu (eltxitxu, eltzitxu, eltzitsu)‘dirua gordetzeko kutxa, itsula-pikoa, aurrezki kutxa’: gure aurreksos guziek eltxitxure. Eltxitxuenbada sosa (“gure haurrak sos guz-tiak eltzeitsura. Eltzeitsuan badasosa”).

eltzerma (eta esperma) ‘kriseilua’:gure etxean eltzerma ona dugu.Eltzermak argi ona maten du(“eltzermak argi ona ematendu”).

eltzitsu ik. eltzeitsueltzitxu ik. eltzeitsuelur [erranahiruak] elur, melur, ez-

tietiegu ire beldur; badiegu etxe-an arto ta egur. Elurre xurie de-laik, beltza da. Martxoan lanoanoraño, apirilean elurre araño.Negu ona izeteko San Martineta-ko iru aldiz elurre in bear du.

elur busti ‘ia urturik erortzenden elur-mota’: elurbustieemen ta elurre Belaten (“elur-bustia hemen eta elurra Bela-ten”).

elurrean elurrean egon garaaste betian.elur-zafla ‘elur-bikorra, elur-maluta’: elurre ai du, anbate-ko elur-zaflak! (“elurra ari du,hainbateko elur-zaflak!”).

elurkara ‘elurra egiteko itxura’:elurkara dago denbora gaur.

eluts (Izeta) ‘toki hotza, horma edoizotza egiten duena; ospela’: gu-re ardi bordako zoko oi arraselutse da (“gure ardi bordako zo-ko hori arras elutsa da”).

emagin (emain) ‘erditzeko dagoenemakumeari laguntzen dionpertsona’: emaine ona dugu gureerrien (“emagina ona dugu gureherrian”).

emagingo (emaingo) ‘emagintza’: ne-re izua emaingoan aitzen da (“ni-re izeba emangingoan aritzenda”).

emain ik. emaginemaingo ik. emagingoemakunde ‘inaute aitzineko ortze-

guna, andreek inautetan partehartzen zuten eguna’: emakundeegunean andreek iten zuten be-ren besta. Emakunde aspaldiongaldue da (“emakunde eguneanandreek egiten zuten beren bes-ta. Emakunde aspaldion galduada”).

eman (eta man) 1 ‘zerbait norbaitenesku paratu; norbait zerbaitenedukitzaile egin’: [erranahiruak]lurrek maten duena, lurrek artu.Ez den lekutik ezin man. Ukon-doa urbil ta ezin musuik man


327

7. HIZTEGIA

eman giltza ‘giltzatu’: maiozugiltza ateari atratzen zarelaik(“emaiozu giltza ateari ateratzenzarelarik”); eman zenion giltza?(“eman zenion giltza?”).

giltza eman ‘giltzatu’.eman 2 ik. eramanemanerraz (manerrex) ‘erraz ematen

duena, eskuzabala’ amatxi beza-la ama ere manerrexa da arras("Amatxi bezala ama ere emane-rraza da arras").

emankor (eta mankor) ‘dagokionetikusu ematen duena’: gure lurrekemankorrak dire. Aurten ereemankor (“gure lurrak emanko-rrak dira. Aurten ere emankor”).

emantza (Izeta) ‘ematearen ondorioedo ekintza; emaitza’: emantzaona du aurten artoak.

emazteki (mazteki) ‘emakumea, an-drea’: mazteki ederra gure auzo-ko Luixe. Badire bi mazteki etabi gizonki.

emen ik. hemenemen berean ik. hemen bereanemen berian ik. hemen bereanenantzu (enanzu) ‘ahalmen handia,

abilezia’: enanzu aundiko gizonada. Orren enanzue... (“enantzuhandiko gizona da. Horren en-antzua...”).

enanzu (Izeta) ik. enantzuenblangoan ik. enblankoanenblanguan ik. enblankoanenblankoan (enblangoan, enblan-

guan) ‘zer edo zer makur eta ero-ri hurran dagoenean gertatzen

dena’: mai gañeko untzi oi en-blangoan dago (“mahai gainekoontzi hori enblankoan dago”);emen gauze guziek enblanguan(“hemen gauza guztiak enblan-koan”).

enbor (onbor) onbor sue, aragieerretzeko arront ona da (“enborsua, haragia erretzeko arruntona da”); kanaerdiko onborrakemen (“kanaerdiko enborrak he-men”); [Erranahirua] urek ez duonbor onik goiti kartzen.

enbortu (onbortu) 1 ‘gogortu’: zaar-tu ta onbortu (“zahartu eta en-bortu”) 2 ‘enbortua, gogortua’:arras onbortue nago ("arras en-bortua nago").

enbraza ‘haurdun’: enbraza da.

endelu ‘funtsik gabekoa’: etzaitelaurbildu gizon endelu orrengana(“ez zaitezela hurbildu gizon en-delu horrengana”).

endes ‘txukuntasunik gabea, gaizkiapaindua; enasa’: zein endesazaren. Au yende endesa... (“haujende endesa...”).

eneatu (Izeta) ik. enoatu

engel (Izeta) ik. enkel

enka (Izeta) ik. kinka

enkel (engel) ‘ahula’: au mutiko en-gela duk. Engela, inder gutikoa(“hau mutiko enkela duk. Enke-la, indar gutikoa”).

enoatu (eneatu) (Izeta) ‘kexatu; su-mindu’: (Izeta, Arizkun) gure ai-te eneatu de (“gure aita enoatuda”).


328


entregu ‘lanean dakienari erratenzaiona; trebea’: lan ortan enagoentregu. Zu lan ortan entregu(“lan horretan ez nago entregu.Zu lan horretan entregu”).

eortzale (Izeta) ik. ehorzale

epetxa ik. txepetx

erabe ik. herabe

erakustele ‘erakusten duena’

erakustun ‘irakaslea; maisua’: era-kustun ona dugu. Mutildantzaerakusten du, au da gure erakus-tune (“mutildantza erakusten du,hau da gure erakustuna”).

erakutsierakutsian ‘bistan’: azpiko al-detik erakutsien dago.

eralki (idelki) (Izeta) ‘bahetu’: idalkiongi iriñe (“eralki ongi irina”);idelki ongi iriñe (“eralki ongi iri-na”).

eraman (ereman, eman) (Urdazubi,Zugarramurdi) ereman dut muti-koa; (Basaburua) eman dut mu-tikoa; man dut itxera (“eramandut etxera”); (Baztangoizean ganibiltzen da) gan dut mutikoa.

erandu (erindu) ‘esnea abereen erra-petatik kanpora ateratzen has-tea’: bei oi ederki erintzen da,ongi yausten zaio ereindure (“be-hi hori ederki erantzen da, ongijaisten zaio erandura”).

erandura (ereindure) ‘esnea abereenerrapetatik kanpora ateratzenhasten den unea’: zerrikumeeiereindure maten (“zerrikumeeierandura ematen”).

erasan ‘euria, elurra... (indarrean)egin’: goibel dago, erasan beardu. Erasain du (“goibel dago,erasan behar du. Erasanen du”).

erasieka ik. erausikaerasien ik. erausianerauntsi ‘zaparrada’: erauntsi bortitze

in du. Anbateko erauntsie!(“erauntsi bortitza egin du. Hain-bateko erauntsia!”).

erausian (erasien, erausien) ‘mar-marrean, erdi haserre’: ze ai za-ra beti erausien (“zer ari zara be-ti erausian”); or dabiltze erasien,erasieka (“hor dabiltza erausian,erausika”).

erausien ik. erausianerausika (erasieka) ‘erausian, nahiko

haserre’: or dabiltze erasien, era-sieka (“hor dabiltza erausian,erausika”). Sin. erausian

erautzi ik. erauzierauzi (erautzi) ‘aletu; pikor edo

aleak burutik bereizi; isurkariakere ontzi txikiagoetara pasatu’:atzo atsalde guzien arto erauz-ten (“atzo arratsalde guztian ar-to erauzten”); gure aite zenaklaunbetero erauzten zuen arduazagitik botillera (“gure aita ze-nak larunbatero erauzten zuenardoa zahagitik botilara”).

erbal (Izeta) ik. elbarrierbaldu (Izeta) ik. elbarrituerbil ik. erpilerbinude (erbiunide, erbiuñide)

‘ugaztun haragijalea, bizkar-arrea eta sabel-argia’ (Mustela


329

7. HIZTEGIA

nivalis): erbiunidiak atsiki inzion (“erbinudeak ausiki eginzion”); erbiuñidea, gaixtoa (“er-binudea, gaiztoa”).

erbiunide ik. erbinudeerbiuñide ik. erbinudeerde ‘ahotik jariotzen den tua edo

listua, lerdea’: mutiko au beti er-de dariola (“mutiko hau beti er-de dariola”).

erdezu ‘lerdetsua, lerdea dariona’:zazi emendik erdezu zikine (“zo-az hemendik erdezu zikina”).

erdietsi 1 ‘etsitu, amore eman’ 2‘nahi dena egin, lortu’: eztugudeus erdietsi (“ez dugu deus er-dietsi”); emen eztugu deus er-dietsiko (“hemen ez dugu deuserdietsiko”); eztugu deus erdies-ten aal (“ez dugu deus erdiestenahal”).

erdizkatu ‘erditik zatitu’: naizu ogiau emendik erdizkatzea errexagogateko? (“nahi duzu ogi hau he-mendik erdizkatzea errazago joa-teko?” = ‘eramateko’).

erdoil ik. herdoilerdoildu ik. herdoilduerdoildure ik. herdoilduraerearo ik. ereiaroereiaro (erearo, eriaro) ‘ekaina; gara-

garrila’: erearoan egunik luzeenak(“ereiaroan egunik luzeenak”);erearoan gure erriko bestak(“ereiaroan gure herriko bestak”).

erein (erin) ‘gaur erin bear tugu ba-ratxuriek’ (“gaur erein behar di-tugu baratxuriak”).

ereindure ik. eranduraereki ik. irekiereman ik. eramaneren ik. herenerenegu ik. herenegunereta ‘haur negarra’: orren eretak

aspertzen nau. Beti ereta orrekin(“horren eretak aspertzen nau.Beti ereta horrekin”).

ergel ‘fundamentu gutikoa, ilupa’:au mutiko ergela dena!

ergelpits ‘zentzu edo adimen eska-sekoa; astaputza’: ergelpitse (“er-gelpitsa”).

ergelputz ‘zentzu edo adimen eska-sekoa; astaputza’: ago ixilikarraio ergelputz (“hago ixilikarraio ergelputz”).

eri ‘gaixo’: gure mutikoa eri dago. eri handi: ‘beti eri dagoena,asoalditik eri dagoena, grabedagoena’eri zahar: ‘eri handia’

erixko ‘gaixo antzean’: aspaldionerixko dabile (“aspaldion erixkodabil”).

eriaro ik. ereiaroerikoi ‘eriak edo gaixoak maite di-

tuena; erizalea’: gure etxeanarreba dugu erikoi ona. Gurearreba arront erikoie da (“gurearreba arrunt erikoia da”).

erin ik. ereinerindu ik. erandueritasun ‘gaixotasuna’: orrek eritasun

txarra du. Orren eritasune kutse-korra da (“horrek eritasun txarra


330


da. Horren eritasuna kutsakorrada”).

erizagar ik. erizahar erizahar (erizagar) ‘beti eri dagoe-

na’: erizagar oiek aunitz ireuteu-te (“erizahar horiek anitz irautendute”).

erizio ‘ereitea’: erizioak in tugu (“eri-zioak egin ditugu”).

erkin ‘erditzeko, erdiminez’: beie er-kin dago. Batugu bizpairu erkin(“behia erkin dago. Baditugubizpahiru erkin”).

erlaitz (erlaxa, erlexa) ‘teilatua atxi-kitzeko paretaren gaineko aldea,ateratze tokia’: erlaxan dago(“erlaitzean dago”); erlexa ortanutzi nuen (“erlaitz horretan utzinuen”).

erlanda ‘landa edo alor aunitz dago-en lekua’: (Berroeta) erlanda oie-tan barna gan ginen (“erlandahorietan barna joan ginen”).

erlano (eta errilano, errilaño) ‘errekagainean sortzen den lanoa, he-rrietaraino sartzen dena’: men-dien iduzki ederra ta errien lano.Orri deitzen zaio erlano (“men-dian eguzki ederra eta herrianlaino. Horri deitzen zaio erla-no”); errilañoa (“erlanoa”).

erlaxa ik. erlaitzerlexa ik. erlaitzermiarma ik. armiarmaermiarma-sare ik. armiarma-sareernalziri ‘zurezko ziria’: ernalzirie

emen dut. Ernalziri au ongi inedago (“ernalziria hemen dut. Er-nalziri hau ongi egina dago”).

ernari ‘sabelean umekia duela’ (ani-maliekin bakarrik)

ernatu (eta ernetu) ‘erne jarri; iratza-rri’: ernatu zaite mutikoa! (“erna-tu zaitez mutikoa!”); noizbaitereernatu dire (“noizbait ere ernatudira”).

erne ‘adi’ (hitz hau herrialde guztie-tan erabiltzen da hain segur bai-na Baztango mutildantzaren ba-tean itzuli bat egiterakoan, txis-tulariak erne erraten du dantza-riak adi egon daitezen, itzuli ho-rretan nahasi gabe): erne!

ernetu ik. ernatuero ‘zoroa, burutik ongi ez dena’:

aoxilik, arraio erua! (“hago isi-lik, arraio eroa!”); arront erotueitzuli zen Ameriketaik (“arronterotua itzuli zen Ameriketatik”);ero zarra i! (“ero zaharra hi!”).

eroles (Izeta) ‘eroskoa, txoroa, eros-ta; eroskila’: eroles ederra.

eroriko ‘erorketa, jausia’: eroriko batin zuen (“eroriko bat egin zuen”).

eroskila (eroskile) ‘nahiko eroa, txo-roa’: etzaitela ibili eroskile orre-kin (“ez zaitezela ibili eroskilahorrekin”).

eroskile ik. eroskilaerosta ‘nahiko eroa, txoroa, burutik

ongi ez dagoena’: erosta da.

erostun (Urdazubin eta Zugarra-murdin ere) ‘eroslea’: saltzaleaunitz ta erostun guti (“saltzaileaunitz eta erostun guti”; erostu-ne bada (“erostuna bada”).


331

7. HIZTEGIA

erpil (erbil) ‘lur-zati trinkoa’: (Aniz)erbille aundiek xeatu (“erpil han-diak xehetu”).

errabero ik. errebero

errain (eta erregin, erregiñe) ‘semea-ren emaztea’: nere errañe arrasona da (“nire erraina arras onada”); erregine beti mokokan dai-le (“erraina beti mokokan da-bil”).

erran ‘esan’: gaizki erteizu (“gaizkierraten duzu”); nik ere ongi er-teut (“nik ere ongi erraten dut”);oiek ongi erteute (“horiek ongierraten dute”).

erranahiru ‘errankizuna, errankuntza,erran zaharra’: Baztango erranai-ruak.

erranbero ik. erromes

erranka zernahi erranka ibili dire(“zernahi erranka ibili dira”).

errankizun ‘errankuntza’ (Izeta):errankizun yakingarriek gureamatxik (“errankizun jakinga-rriak gure amatxik”).

errankuntza (errankuntze) ‘erranai-rua; errankizuna’: errankuntzeaunitz mundu guzien (“erran-kuntza aunitz mundu guztian”).

errankuntze ik. errankuntza

errapulutx ik. arrepuluts

erraustu 1 ‘errautsi, hauts bihurtu’:erraustu zuten errie (“erraustuzuten herria”); bazter guziekerraustu (“bazter guztiak erraus-tu”). 2 ‘irabazi, gainditu’: erraus-tu zuen pilotan.

errauts bai, in du uri pittet, errautsepausetzeko adine (“Bai, egin dueuri pìttin bat, errautsa pausatze-ko adina”)

errautsean ‘uholdean, aunitz’:lenago errautsian gaten zukenjendia Ameriketarat ta bu-rrusteka tortzen zituken urte-ro. Aldatu duk oi ere! (“lehe-nago errautsean joaten zuanjendea Ameriketarat eta bu-rrustaka etortzen zituan urte-ro. Aldatu duk hori ere!”).

errealdi ‘zerbait erretzeko aldi ba-koitza’: gure etxean etxogie itendugu ta errealdi ederrak ere(“gure etxean etxeko ogia egitendugu eta errealdi ederrak ere”).

errebelatu (Izeta) ‘galdu; desbidera-tu’: or dabile ardi errebelatue be-zala (“hor dabil ardi errebelatuabezala”).

errebero (eta errabero) ‘esne jetzi be-rria’: errabero goxoa, gure bei go-rriena. Erraberua maiteut (“erre-bero goxoa gure behi gorriarena.Erreberoa maite dut”).

errebilgura (errebilgure) (Izeta) ‘ardi-esnea’: errebilgure ardi esnia da,esne berezie gaztanbera iteko(“errebilgura ardi esnea da, esneberezia gaztanbera egiteko”).

errebilgure ik. errebilguraerrefera ‘pilota-jokoan sakea edo

botea itzultzea; errestoa’: sakeaklau, erreferak bortz.

erregin ik. errain erregiñe ik. errainerregu ‘pikor edo ale-neurri zaharra,

lau gaitzeruren edo 21/22 litro-


332


ren adinakoa’: saldu dugu erregubet banabar (“saldu dugu erregubat banabar”); erregue mile pez-ta (“erregua mila pezeta”); erregubet arto ere (“erregu bat artoere”).

erreka zintzur ‘mendiartea; arroila’:erreka zintzurre dena erroitze(“erreka zintzurra dena erroitza”).

erreki 1 ‘haragi errea’: eztaietanerrekie atratzian, ziztulariek ez-tai-soñue yotzen du (“eztaietanerrekia ateratzean, txistulariakeztai-soinua jotzen du”). 2 ‘erre-kia, erretzeko egurra’: errekiebildu dugu su ederra iteko (“erre-kia bildu dugu su ederra egite-ko”).

errekiste ik. arrakasta erremes ik. erromeserresa (eta errexa) ‘irinaz eta zahiaz

egindako ogia’: erresogie txarrada. Erresa ta papurre (“erresaogia txarra da. Erresa eta papu-rra”); [erranahirua] etxeko ogiebaño, kanpoko errexa obea.

erresirin (errexirin) ‘erresa irina’:errexirinekin bazkatzen tugu xe-rrikumeak (“erresirinarekin baz-katzen ditugu xerrikumeak”).

errestan ik. herrestanerrexa izan ‘zerbait labean egintxe

izatea, ia errea izatea’: kasuorrekin, errexa duk!

errexa ik. erresaerrexirin ik. erresirinerrilano ik. erlanoerrilaño ik. erlano

erroi ik. erroibaerroiba (erroi) ‘errapeko mina, diti-

buruak gogortzen dituena’: gurebei orri erroie lotu zaio (“gurebehi horri erroiba lotu zaio”).

erroile ik. erruleerroitz ‘amildegia’: mendi oietan

erroitze ikeragarriek. Erroitz su-siek (“mendi horietan erroitzikaragarriak. Erroitz itsusiak”).

erroiztu ‘amildu’: bei bat erroiztuzaiku (“behi bat erroiztu zaigu”);Iparla mendien ardi aunitzerroizten dire (“Iparla mendianardi aunitz erroizten dira”).

errokatu ‘berretu; ugaritu’: belar txaroiek nola errokatzen diren (“belartxar horiek nola errokatzen di-ren”).

errokitu ‘argala, itxura txarrekoa’:au yende errokitue! (“hau jendeerrokitua!”); aur errokituek baz-ter oietan (“haur errokituak baz-ter horietan”); zerrikume auarras errokitue da (“zerrikumehau arras errokitua da”).

erromes (erranbero, erremes, erro-mex) ‘behartsua, baldarra, bereburua zaintzen ez duena’: errioietan erremes bizi dire (“herrihorretan erromes bizi dira”);yende erremesa leku oietan(“jende erromesa leku horie-tan”); gizon erremesa da gero oi!(“gizon erromesa da gero hori!”).

erromex ik. erromeserrotako zorro ‘errotara eramaten zen

zorroa’: errotako zorroa autsie da-go.


333

7. HIZTEGIA

errule (erroile) ‘arrautzak paratzendituena’: gure etxean ollo erroi-leak beti (“gure etxean oilo erru-leak beti”).

ertzarteko (Gorosurreta) ik. hertzar-teko

ertze ik. hertzeertzeitsu ik. hertzeitsuertzeki ik. hertzekieruka (eruke) ‘ahuleria’: eruken da-

go, erukako gaitze du (“erukandago, erukako gaitza du”).

eruke ik. erukaesaul ik. hesolaesaule ik. hesolaesi ik. hesieskabi (Gorosurreta) ik. ezkabieskailburu ik. eskailera-burueskailera-buru (eskalaburu, eskail-

buru) aitetxik eskalaburuen betipause (“aitatxik eskailera-bu-ruan beti pausa”); eskalaburuzabalak (“eskailera-buru zaba-lak”).

eskailera-hortz (eskalera-ortz) ‘es-kaileren maila bakoitza’: eskale-raortz oiek mearrak dire (“eskai-lera-hortz horiek meharrak di-ra”).

eskalaburu ik. eskailera-burueskalapoi (eskalapoin, eskalapoñ, es-

kalapuin, eskalapuiñ, eskarapuñ)‘zurezko pieza bat hustuz egitenden oinetakoa’: denbora batez de-nak eskalapuñekin ibiltzen ziren(“denbora batez denak eskala-poiekin ibiltzen ziren”).

eskalapoi-dantza (eskalapoindantza, eskalapuin dantza)‘Baztango dantza bat’

eskalapoin ik. eskalapoi

eskalapoñ ik. eskalapoi

eskalapuin ik. eskalapoi

eskalapuin dantza ik. eskalapoi-dantza

eskalapuiñ ik. eskalapoi

eskalera-ortz ik. eskailera-hortz

eskarapuñ ik. eskalapoi

eskaratze (Izeta) ik. ezkaratz

eskarda (ezkarda, ezkerdo, exkarda)‘haragian sartzen den ziritxoa,egur puskatxoa’: exkarda batsartu zaitzu beatzian (“eskardabat sartu zaizu behatzean”); ex-karda ok min mateute (“eskardahauek min ematen dute”); ezker-doi atra biarko dugu (“eskardahori atera beharko dugu”).

eskas 1 ‘gabezia, falta’: lo eskasa du.2 ‘juxtu, ozta-ozta’: iru minutueskas ideuten du (“hiru minutueskas irauten du”). 3 ‘gabeziaduena’: ze lan eskasa iten duen!(“zer lan eskasa egiten duen!”).

eskas izan (eskas izen) bazterguziek yaten tu, dena eskasduela (“bazter guziak jaten di-tu, dena eskas duela”).

eskasia (eskasie) apez eskasie aun-die dago azken aldiotan (“apezeskasia handia dago azken al-diotan”).

eskasie ik. eskasia


334


eskastu ‘falta izan’: eskastu zaikuazukria (“eskastu zaigu azu-krea”).

eskeresker mila (eskermile) esker-mile yaune (“esker mila jau-na”); esker mille (Basaburua):eskermille aunitz (“esker milaaunitz”).esker mila aunitz (eskermileaunitz)

eskindegi (eskindei) ‘barrendegia’:eskindei ortan sartu tugu ardiek(“eskindegi horretan sartu dituguardiak”).

eskindei ik. eskindegi

eskinoso (eskuñoso) ‘hegazti motabat’ (Garrulus glandarius)

eskolau ‘meza-laguntzailea; meza-mutila’: gure mutikoa eskolaueda. Eskolau ona (“gure mutikoaeskolaua da. Eskolau ona”).

eskribitu ‘idatzi’: unek eztaki es-kribitzen (“honek ez daki eskri-bitzen”).

esku [erranahirua] esku otzak amo-dio bero.

eskua eman eskue man ta be-soa artu (= “eskua eman etabesoa hartu”); eskue man tabide artu (= “eskua eman etabide hartu”)eskura hazi (eskure azi) ‘ama-ren ordez, beste norbaitekhaztea (gizakiak animalia ku-mea)’

eskualdun ik. euskaldun

eskualkaitz ik. euskalgaitz

eskuar ‘eskukoa, eskumenean due-na’: eskuar duzu, artzazu. Baieskuar dut (“eskuar duzu, harezazu. Bai, eskuar dut”).

eskuara ik. euskaraeskuargi ‘eskuetan eramaten den ar-

gia’: gau ilunetan beti eskuargion bat bear da (“gau ilunetan be-ti eskuargi on bat behar da”)

eskumakil ‘mutil edo morroi gisaerabilia dena’: zu orren eskuma-kil zara (“zu horren eskumakilzara”); eskumakilteko ibiltzenzaitu (“eskumakiltako erabiltzenzaitu”).

eskumikatu (eskumiketu) ‘estutu;tinkatu’: eskumiketu ongi laxatuez daien (“eskumiketu ongi laxaez dadin”).

eskumiketu ik. eskumikatueskuñoso ik. eskinosoeskutre (eskutria) ‘maratila; ontzi

baten euskarria, eskuarekinhartzeko dena’: ate orrek esku-tria bear du (“ate horrek eskutriabehar du”); sega kiderrain esku-tria (“sega giderraren eskutria”).

eskutria ik. eskutreeskuzarta ‘txaloa’: eskuzarta aunitz

bertsolarien ooretan (“eskuzartaaunitz bertsolarien ohoretan”).

eskuzikin ‘bertzenetik bere probetxu-tan biltzen duena; lapurra’: zurelaune eskuzikine ta maltzurre da(“zure laguna eskuzikina etamaltzurra da”).

esne lore au esnetan dago (= ‘izerdi-tan dago’).


335

7. HIZTEGIA

esneketari ‘esne biltzailea’: esneketa-rie goizeko zazpiek aldera tortzenda beti (“esneketaria goizeko zaz-piak aldera etortzen da beti”).

esneorrien ik. hausnarreanespantu (eta expantu) 1 ‘harrokeria;

arrandia’: emen expantu franko,baño fundamentu guti (“hemenespantu franko”). 2 ‘hitz edo kei-nu bidezko adierazpen gehiegiz-koa’: espanturik gabe badakikontatzen gauzek (“espanturikgabe badaki kontatzen gauzak”).

espantuka (eta espantuke, expantu-ke) ‘harrokerietan’: zu beti es-pantuke (“zu beti espantuka”).

espantuke ik. espantukaespantuntzi (eta expantuntzi) ‘ha-

rroa’: zein espantuntzi zaren.Expantuntzie ta ergela (“espan-tuntzia eta ergela”).

esparbera (Izeta, Aniz) ‘akitzen, bu-katzen ez dena’: au esparbera...(“hau esparbera...”).

esperantzetan izan ‘haurdun izan’esperma ik. eltzermaespille (Izeta) ik. hespilesposatu ‘ezkondu’espres izond. ‘zerbaitetarako bere-

zia, egokia’: ardi ile oi espresada ardiek ez bustitzeko; zaldioiek espresak dire mendiko; ba-da makina bat espresa ortako.

espreski ik. espresukiespresuki (espreski) espreski erran

natzun ba ez iteko olakoik (“es-presuki erran nizun, bada, ezegiteko holakorik”).

estalkite (Gorosurreta) ‘eztarri-ziloa,trakea’

esteka (Izeta) ‘behi edo idiei lepoanjartzen zaien uztai erako zurezkolepokoa’: guk estekakin lotzen tu-gu beiek (“guk estekarekin lotzenditugu behiak”); esteka berriektugu (“esteka berriak ditugu”).

estekatu (Izeta) ‘lotu’: ongi estekatugero...; zoko guziek ongi esteka-tuek (“txoko guztiak ongi este-katuak”).

esti interj. ‘idiei eta behiei gibelateragiteko agindu hitza’

estikatu (estiketu) ‘esti eragin; gibe-lat eginarazi’: beiek estiketu(“behiak estikatu”).

estiketu ik. estikatuestraka (Izeta) ik. estrataestrata (estraka) ‘errekarriz lauzatu-

tako bide edo karrika, berezikimeharra eta maldan dagoena’:estrata zikine dago (“estrata ziki-na dago”); estraka ortaik barnagan ginen (“estrata horretatikbarna joan ginen”).

estutu ad. ‘larritu’.etike (Gorosurreta) ‘tisia’etiketu (Gorosurreta) ‘tisiak jo’etiku (Gorosurreta) ‘tisiak jota dago-

ena’etsi ik. hertsietsitu ad. ‘amore eman’: etsituizu?

(“etsitu duzu?”).

etxalde ‘etxea eta haren ingurua’: etxal-de ederra du Martinek; etxaldekoakere aberatsak dire.


336


etxe-ilar (etxe-iler) ‘ilarra; ilar biri-bila’ (Baztanen herri gehien-ge-hienetan iler biribil deitzen diotebaina zenbait herritan etxe-iler):etxe-ilerra maite dugu (“etxe-ila-rra maite dugu”).

etxe-iler ik. etxe-ilaretxekalkaka (Izeta) ‘herriko edo eli-

zako lan bat egitea, etxe guztiakaldizkatuz’: gure errien elizekogarbitasunek etxekalkaka itentugu, etxe guziek aldizketuz(“gure herrian elizako garbitasu-nak etxekalkaka egiten ditugu,etxe guztiak aldizkatuz”).

etxe-ogi (eta etxogi) ‘etxeko ogia’etxe-parte ‘ezkondu arte, etxeko seme

eta alabek sortetxeaz duten esku-bidea’: ezkontzen bazara etxe-par-tia galtzei'zu ("ezkontzen bazaraetxe-partea galtzen duzu").

etxogi ik. etxe-ogietzan (eta etzin, Izeta) gau guzien

parrandan ta etzin gabe (“gauguztian parrandan eta etzan ga-be”).

etzauntza (ezauntze) ‘etzalekua, be-reziki animaliena’: gure artzainetxolan ezauntze ederra dugu(“gure artzain etxolan etzauntzaederra dugu”).

etziago ‘etzidamu’: (Baztangoiza) etzia-go gure erriko bestak (“etziago gureherriko bestak”).

etzidamu (Izeta) ‘etziago’: etzidamuezkonduko da Periko.

etzin (Izeta) ik. etzaneuli (uli) 1 ‘intsektua’ (Musca): etxe

unten uli aunitz (“etxe honetan

euli anitz”); azienda den tokienuliek pileka (“azienda den tokianeuliak pilaka”) 2 ‘koldarra’ auyende ulie! (“hau jende eulia!”).

eulibeltz (ulibeltz) ‘haragiko eulia’: ka-su zingerrazpi orrekin, ulibeltzakukitu ez dezan (“kasu xingarrazpihorrekin, eulibeltzak uki ez de-zan”).

eulimitx (ulimitx) (Azkue): ‘eltxo sa-rea’ ulimitx berrie erosi dugu(“eulimitxa berria erosi dugu”).

euri-erauntsi (uri-erauntsi) ‘euri-za-parrada’: anbateko uri-erauntsiein daku. Uri-erauntsi bortitze.(“hainbateko euri-erauntsia egindigu. Euri-erauntsi bortitza”).

eurikara (urikara) ‘euri itxura’: uri-kara dago denbora (= ‘euria egi-teko itxura du’)

euri-langar (uri-lankar) ‘euri-lan-broa’: uri-lankarra ai du. Uri-lankarra Otsondon. (“euri-langa-rra ari du. Euri-langarra Otson-don”).

eurixki (urixki) ‘euri antzean’: gaururixki dugu. Denbora zirtzile,urixki (“gaur eurixki dugu. Den-bora zirtzila, eurixki”).

euskaldun (eskualdun) kanposan-tuen arpatukoizu eskualdungeiago karriketan baño (“kanpo-santuan harrapatuko duzu eus-kaldun gehiago karriketan bai-no”).

euskalgaitz (eskualkaitz) (Izeta)‘euskaraz gaizki mintzatzen de-na’: zein eskualkaitzek zaten(“zein euskalgaitzak zareten”);zein eskualkaitze zaren, eztakizu


337

7. HIZTEGIA

eskuaraz (“zein euskalgaitza za-ren, ez dakizu euskaraz”).

euskara (eskuara) eskualdunek es-kuaraz in bear dugu (“euskaldu-nek euskaraz egin behar dugu”).

exaune ik. ez, jauna!exkarda ik. ezkardaexpantu ik. espantuexpantuke ik. espantukaexpantuntzi ik. espantuntziezagun (zaun) 1 au zaune da (“hau

ezaguna da”). 2 ‘ikusi’: iduri dubaietz, baina gañartaik ezta deusere zaun (“irudi du baietz, bainagain hartatik ez da deus ere eza-gun”); zaunde gizon au eri dela(“ezagun da gizon hau eri dela”).

ezagutu (zautu): egun artan zautunuen nere andrea (“egun hartanezagutu nuen nire andrea”);zautzeizu oi? (“ezagutzen duzuhori?”).

ezagutza (zautze, zauze) ‘ezaguera’:zautze arras galdue (“ezagutzaarras galdua”); zauze galdunuen. (“ezagutza galdu nuen”).

ezagutzak egin (zautzek in)‘harremanetan jarri’: besta or-tan zautzek in gintuen (“bestahorretan ezagutzak egin geni-tuen”).ezagutzeko (zautzeko) ‘orduraarte ezagutu gabea’: orduenzautzekoa nuen, baño gerozautu nuen (“orduan ezagutze-koa nuen, baina gero ezagutunuen”).

ezarian (ezarien) ‘pixkana-pixkanabide batetik oinez doanean’: bi-de ortaik ezarien-ezarien gain

gara (“bide horretatik ezarian-ezarian joanen gara”).

ezarien ik. ezarianezauntze ik. etzauntzaezaupegi (zaupei) ‘zerbait antzema-

teko abilezia’: aitek badu ardie-tako zaupeie, badu zaupeie (“ai-tak badu ardietako ezaupegia,badu ezaupegia”).

ezaupide ‘ezaguera, ezagutzeko mo-dua’: erriko bestak ezaupideakiteko aproposa (“herriko bestakezaupideak egiteko aproposa”);zaupeie aundie du (“ezaupidehandia du”); zaupide gorrekoada (“ezaupide gogorrekoa da”).Billera oietan zaupide onak itendire. Zaupideak iteko aproposak(“bilera horietan ezaupide onakegiten dira. Ezaupideak egitekoaproposak”).

ezi ik. heziez idurien ik. ez idurianezinbertzez ‘ezinbestez’: ezinbertzez

oi in bearko (“ezinbertzez horiegin beharko”).

ezindu ‘ahalmen fisiko guziez ba-liatzerik ez duena, elbarriarenantzekoa’: nere osaba zaarraarras ezindue da (“nire osaba za-harra arras ezindua da”); lenagolangile ta indartsu, orai ezindue(“lehenago langile eta indartsu,orain ezindua”).

ez, jauna! (exaune) (Baztanen maizerabiltzen da exaune): exaune, oigezurre da (“ez jauna, hori gezu-rra da”)

ezkabi (eskabi, Gorosurreta) ‘larrukogaitza’


338


ezkai 1 ‘hezi gabekoa’: beia ezkaidugu. Beorra ere ezkai (“behiaezkai dugu. Behorra ere ezkai”).2 ‘amateurra’: oi ezkaia da, ezdu batre ikesi (“hori ezkaia da, ezdu batere ikasi”).

ezkaratz (eskaratze, Izeta) ‘atarikogela zabala’: eskaratzean bildukogara (“ezkaratzean bilduko ga-ra”); eskaratze ederra (“ezkaratzederra”).

ezkarda ik. eskardaezkerdo ik. eskardaezkibel ‘pertsona izua, uzkurra, fida-

gaitza, mesfidatia’: gure mutikoaarras ezkibela dugu. Arront ezki-bela (“arrunt ezkibela”).

ezkila dorreko ezkil orrek soñu oxe-na (“dorreko ezkila horrek soinuozena”); ezkillek yo tuzte (“ezki-lak jo dituzte”).

ilun ezkila ilun ezkilekin ba-tera sartu dire elizen (“ilun ez-kilarekin batera sartu dira eli-zan”).

ezkildorre ‘kanpandorrea’: atzo ez-kildorrean izen ginen (“atzo ez-kiladorrean izan ginen”); ezkil-dorretik kuspei ona (“ezkilado-rretik ikuspegi ona”).

eznagusi (eznausi) ‘zinegotzia; au-zo-alkatea’ (Izetak bildua berehiztegian: “Amaiurren hartu duteta horrek adierazten omen du,bera baino handiagoak badirela.Adibidez: Alkatea. Beraz, eznau-si zinegotzi da”).

eznausi (Izeta) ik. eznagusiezongi ‘ongi eza’: gure aitetxi ezon-

gi ta goatzean sartu zen (“gure

aitatxi ezongi eta ohatzean sartuzen”).

ezpaldu ‘ezpalak egin, ezpaletan za-titu’: egur au ongi ezpaldu (“egurhau ongi ezpaldu”).

ezpara (ezpata) ‘bertze zenbait ani-maliaren odolaz elikatzen denaeta ziztada mingarriak ematendituena’ (Fam. Tabadinae): uligaixto orri ere ezpata deitzenzaio (“euli gaizto horri ere ezpa-ra deitzen zaio”).

ezpata 1 ik. ezparaezpata 2 ‘leren zurezko pieza bat,

gibeleko aldean, hartzen zutenkarga estutzeko ibiltzen zena’

ezponda ‘maldan dagoen lur-zatia;pezoina’: ezponda ortaik goitigan ginen (“ezponda horretatikgoiti joan ginen”).

ezpore ik. ezproiezproi (ezpore) 1 ‘oilarraren atala’:

ollar orrek ezpore zorrotzak tu(“oilar horrek ezproi zorrotzakditu”); ollar orrek ere ezporeaundiek (“oilar horrek ere ezproihandiak”). 2 ‘zaldia akuilatzekometalezko pieza’: zaldi gañeanta ezpore ederrekin (“zaldi gai-nean eta ezproi ederrekin”).

ezta zeren ‘ez horregatik’: milesker.Ezta zeren (“mila esker. Ez da ze-ren”); eskermile. Ezta zeren (“Es-ker mila. Ez da zeren”).

eztei (pl.) ‘ezkontza, ezkontza egu-neko besta’: [Erranahirua] alakoezteietan, alako zopak

ezten 1 ‘zenbait intsektuk sabelalde-aren muturrean duten arantza


339

7. HIZTEGIA

modukoa’: liztorrak eztena sartuzion. 2 ‘(hedaduraz) min zorrotzaegiten duen zerbait’: ezten batdauket biotzian sartue (“ezten batdaukat bihotzean sartua”). 3 (lez-ta, lezten) ‘arras orratz handia’:leztenakin lan aundie iten da("eztenarekin lan handia egitenda"); leztakin yosi nuen. Leztaonaut (“Eztenarekin josi nuen.Eztena ona dut”)

eztera arri (Izeta) ik. geztera-harri

ezti 1 iz. ‘gai likatsua eta gozoa, er-leek egiten dutena’

ezti 2 izond. ‘gozoa, leuna, emea’ezti 3 adlag. ‘mantso-mantso, lasai,

trankil’: ezti-ezti in bear dire ileroyek (“ezti-ezti egin behar dirailar horiek”)

eztil ik. istilezueri (Gorosurreta) ik. hezueriezurmuin ik. hezurmuinezurreri (Azkue) ik. hezueri


340


fabore ‘mesede’: errain diozu faborezMaritxui tortzeko unet? (“erranendiozu, faborez, Maritxuri etortze-ko hunat?”).

fal ik. bala

falfara ik. farfara

fara 1 ik. bara

fara 2 ‘gurdien pieza bat, non lotzenbaitira behiak edo behorra, gur-dia tiratzeko’: beorrain karruakbi fara tu eta beienak bat, eta uni‘lardaia’ erten zaio (“behorrarenkarroak bi fara ditu eta behienakbat, eta honi ‘lardaia’ erratenzaio”).

faranda ik. baranda

faratile ik. maratila

faratille ik. maratila

fardail (Izeta) ik. bardaila

fardel ‘gutxi garbitzen dena; zikina;arlotea’: au neskatiko fardela!Mutikoa ere fardel ta zikin (“hauneskatiko fardela! Mutikoa erefardel eta zikin”).

farfail ‘arbuiagarria; handiustekoa’:gizon farfalla duk oi (“gizon far-faila duk hori”); yende farfallaemen (“jende farfaila hemen”).

farfara (falfara) ‘traketsa; baldarra’:kasu gizon falfara orrekin (“kasugizon farfara horrekin”); zu ereaski falfara zara (“zu ere askifarfara zara”).

faxa (eta paxa) ‘bereziki pilotarieketa dantzariek gerriaren ingu-ruan paratzen dutena; gerrikoa’:pilotarie faxa gorriekin (“pilota-ria faxa gorriarekin”); paxa go-rrie (“faxa gorria”).

F


341

7. HIZTEGIA

felder ‘baldarra; moldegabea, axola-gabea, aitzinat tiratua’: zein fel-dera zaren! Au mutiko feldera(“hau mutiko feldera”); andrefeldera eta gizon fulleroa.

fereka (eta pereka, biak Izetak ema-nak) ‘laztan leuna’: maiteut zurefereka (“maite dut zure fereka”);pereka (“fereka”).

ferekatu (perekatu, biak Izetak ema-nak) ‘leunki laztandu’: maitekiferekatu zuen; perekatu (“fereka-tu”).

ferrategi (ferratei) ‘ferratokia’: aiteferrateien dago. Gazin ferrateire(“aita ferrategian dago. Goazenferrategira”).

ferratei ik. ferrategiferratzaile (ferratzale) ‘ferrak paratzen

dituena’: nere osaba ferratzale onada (“nire osaba ferratzaile onada”).

ferratzale ik. ferratzaileferreta ‘pegarra’: ferreta urez betea

dago. Etxean badugu ferretaaundi bet (“etxean badugu ferre-ta handi bat”).

fidatu (fietu) ‘norbaitengan edo zer-baitengan uste ona izan’: enaizbatre fietzen orrekin (“ez naizbatere fidatzen horrekin”).

fier ‘sendoa, egitekoari lotzen zaio-na’: oi gizon fierra da (“hori gi-zon fierra da”); yende fierraemen (“jende fierra hemen”);neska fierra da (“neska fierrada”).

fierki ‘modu fierrean’

fietu ik. fidatu

filde ik. pilda

fildeketa ik. pildaketa

fildero ik. pildero

finezi (Izeta) ‘zuzentasuna’: yokatu-ko zara finezien, bertzenaz kus-koizu (“jokatuko zara finezian,bertzenaz ikusiko duzu”).

finkatu (frinketu) ‘oina lurrean pa-ratu’: kasu non frinketzeizunzangoa (“kasu non finkatzen du-zun zangoa”).

firi-fara (pl.) 1 (erranahiru bat da.Pertsona batek lan guztiak lastereta aise egiten dituenean erratenda): firi-farak fite tu orrek (“firi-farak fite ditu horrek”); firi-fa-rak aise ta audo iten tu (“firi-fa-rak aise eta agudo egiten ditu”).2 ‘eztabaida ez handiak’: firi-fa-ra gorrak dailtzeta (“firi-fara go-gorrak dabiltza eta”).

firin-faran ai zuen elur tzar bat fi-rin-faran

firla (firle) ‘errotarriaren gaineko so-ka batetik zintzilik dagoen zu-rezko oholtxoa’: errotako firleberritu dugu (“errotako firla be-rritu dugu”).

firle ik. firla

firuka (firuke) ‘firurika; zer edo zermehea, ahula’: au aize firuke!(“hau haize firurika!”); gauze fi-ruke duk au (“gauza firurika dukhau”); elur firuke.

firuke ik. firuka

fite ‘laster; agudo’: zato fite (“zatozfite”); torri fite (“etorri fite”).


342


fitekara ‘nahiko fite’ (baina ezin daerran *gerokara torko da).

fitexko ‘sobera fite’: fitexko torri za-ra (“fitexko etorri zara”).

fitsik ‘deus ez, deusik’: eztugu fitsikin (“ez dugu fitsik egin”); emenezta fitsik (“hemen ez da fitsik”).Sin. deus. Sin. ja

fizo ‘fina; zintzoa’: mutiko fizua taona. Fizua ta maitagarrie (“mu-tiko fixoa eta ona. Fixoa etamaitagarria”).

floriondo ‘ogi pikorraren azala’

franko 1 ‘ugari’: besta franko gureerrien (“besta franko gure he-rrian”); sakelean sosa franko(“sakelan sosa franko”). 2 mailaadberbioa ‘nahiko’: franko polikigolpatue (“franko poliki golpa-tua”); franko luxea du sugurre(“franko luxea du sudurra”).

fransaize (Izeta) ik. frantses-haizefrants ik. frantsesfrantses (frants)frantses-haize (frantsaize) ‘Frantzia

aldetik heldu den haize freskoa,ipar haizea’: fransaize au otza da(“frantses-haize hau hotza da”);fransaizeak abarriketzen gaitu

(“frantses-haizeak abarrakitzengaitu”).

frijitu (prexitu) arroltze prexituemaiteut. Xingerra ongi prexitue.Ongi prexitue (“arrautza frijituamaite dut. Xingarra ongi frijitua.Ongi frijitua”).

frinketu ik. finkatufuilero (fullero) ‘gizon trebea, entre-

gua, bertzeen artean nabarmen-du nahi duena’: (Arizkun) den-bora batean gizon fulleroa zenbai (= ‘handinahian ibiltzen de-na’); andre feldera eta gizon fu-lleroa.

fullero ik. fuilerofurrinda (furrinde) ‘burrunba, hase-

rre bizia’: anbateko furrinde du-gu bazter oietan (“hainbatekoburrunba dugu bazter horie-tan”); aize furrinda unek ondatudu baratzea (“haize burrunbahonek hondatu du baratzea”).

furrindaka (furrindeka) daile (“fu-rrindaka dabil”= ‘goratua dabil,haserre’).

furrinde ik. furrindafurrindeka ik. furrindakafutre ik. putre


343

7. HIZTEGIA

gabentanik (eta gabentaniken) ‘ga-be’: gaxto da suik gabentanikegotia (“gaizto da surik gabenta-nik egoeta”)

gabentaniken ik. gabentanikgabirai (kabrine, kabriñe) (Accipiter

nisus): kabrinek usoa iltzen du(“Gabiraiak usoa hiltzen du”);kabriñe iltzale (“gabiraia hiltzai-le”).

gain ‘goia, esne gaina’: ze gain ede-rra iten duen esne unek (“zergain ederra egiten duen esne ho-nek” = ‘esne gaina’).

gainarri (gañarri) ‘pareta gainetanparatzen den harria’: gañarrionak patu tuzte pareta ortan(“gainarri onak paratu dituztepareta horretan”).

gainbehera (gainbera) ‘gainetik be-heiti’

gainbera ik. gainbeheragaindar ‘mendian, bordan bizi de-

na’: gaindarrak.

gaindegi (gaindei) ‘teilatu azpian,sabaian edo ganbaran dagoensolairua’: gaindeien batugu ain-bertze gauze (“gaindegian badi-tugu hainbertze gauza”).

gaindei ik. gaindegigainditu ‘bertze baten gainetik jarri;

gaindu’: gainditu zaio.gaindu (Izeta) ‘bertze baten gainetik

jarri, garaitu, gainditu’: Etxebe-rriko Juan, Bordaxarreko Pedroigaindu (“Etxeberriko Juan, Bor-daxarreko Pedrori gaindu”).

gaineko ‘soinekoa’gainerakoan ‘bertzenaz’gainka (gainke) ‘zerbaiten gainean

ibiltzea’: gure zaldiakin ni beti

G


344


gainke (“gure zaldiarekin ni betigainka”).

gainke ik. gainka gaitses ik. gaitzetsgaitsets ik. gaitzetsgaitsetsi ik. gaitzesigaitz ‘handia, ederra, aunitz’: gizon

gaitze zen (“gizon gaitza zen”);egun aldi gaitze izan zuten an(“egun aldi gaitza izan zutenhan”); yende gaitze bildu zen(“jende gaitza bildu zen”); biajegaitze in omen zuten (“bidaiagaitza egin omen zuten”).

gaitzeru (gaitziru) ‘pikorrak neurtze-ko erabilitako lau kantoiko zu-rezko ontzia (16 saskitoren ba-lioa du)’: erosiut gaitziru bet ar-to. Gaitziru batekin askiut (“ero-si dut gaitzeru bat arto. Gaitzerubatekin aski dut”).

gaitzestasun ‘gaitzespena’: gaitzes-tasune gauze txarra da (“gaitzes-tasuna gauza txarra da”).

gaitzestu (Izeta) ‘gaitzetsi; gorrota-tu’: lan oi gaitzesteut (“lan horigaitzesten dut”).

gaitzets (gaitses, gaitsets) ‘maitatuaez dena, maitatua izan nahi ezdena’: bei orrek gaitzes du bereumea (“behi horrek gaitzets dubere umea”).

gaitzetsi (gaitsetsi) ‘txartzat hartu,gorrotatu, gutxietsi’

gaitziru ik. gaitzerugaixo (adkor.) ‘gaizoa’gaizkentsu ik. gaizpentsugaizkitu 'gaizki jarri, eritu'

gaizo ‘berezorigaitz edo dohakabeta-sunagatik errukarri gertatzen de-na (arruntean deiki gisa ibiltzenda, bakarrik edo dagokion izena-ren ezkerrean)’: gaizoa. GaizoMartin. Gaizo mutikoa.

gaizo pelele (Izeta) ‘gajo hutsa dena;herabea’: zu gaizo pelele bat za-ra.

gaizpentsu (gaizkentsu) ‘bekaiztia,ongi pentsatzen ez duena’ (Baz-tangoiza). Izetak gaizkentsubiltzen du Anizen ‘jeloskorra,bekaiztia’ adierazteko: gure ba-rride ok arras gaizkentsuek dire(“gure barride hauek arras gaiz-pentsuak dira”); andre gaiz-kentsue (“andre gaizpentsua”).

gaizto (gaxto) 1 mutiko gaxtuak direoiek (“mutiko gaiztoak dira ho-riek”). 2 gaxto da surik gabenta-nik (“gaizto da surik gabenta-nik” = ‘gabe’); gaxto da beti be-randu ibiltzia eta ez tenorez tortzia(“gaizto da berandu ibiltzea eta eztenorez etortzea”).

galaldi ‘galtzeko arriskua dagoen al-dia’: galaldi bet. Erosikot, galal-di batendako izein dut (“galaldibat. Erosiko dut, galaldi baten-dako izanen dut”).

galami ik. galmihigalarazi (galazi) torri gara zuri lana

galaztera (“etorri gara zuri lanagalaraztera”); denbora galazi(“denbora galarazi”).

galarru ‘zintatxoa’: galarrue, nereamatxi zenak liñoakin iñe (“ga-larrua, nire amatxi zenak lihoa-rekin egina”). Iruritan maindire-


345

7. HIZTEGIA

aren gaineko arropa klase batierraten zaio, koltxa sartzekoibiltzen dena. galarruek alde ba-tetik edekiek izeten tziren ta ar-tan izeten tziren koltxak

galazi ik. galarazigalbin ik. galmihigalbiñe ik. galmihigaldegin (galdin) ‘galdetu’: galdi-

nion (“galdegin nion”); zer gal-din datzu? (“zer galdegin di-zu?”).

galdemodu ‘galdera; galdekizuna’:galdemodu bet in bear datzut. Zegaldemodu? (“galdemodu bategin behar dizut. Zer galdemo-du?”)

galdin ik. galdegingaldur-haga ‘gailur-haga, gaztain

kaskoa husteko haga laburra’:galdur-aga bear izeten dugu gaz-tain arbolen kaskoa ongi usteko(“gailur-haga behar izaten dugugaztain arbolen kaskoa ongihusteko”).

galdurru arto oiek galdurru ederradute. Galdurrue (“arto horiekgaldurru ederra dute. Galdu-rrua”).

gale ik. joalegaleria (kaleri) (aunitzetan pl.) ‘bal-

koi luzea, arruntean baserrietansabaiaren kanpoko aldean ego-ten dena’: denbora ona iten due-laik kalerietan edatzen duguarropa idortzeko (“denbora onaegiten duelarik, galerietan he-datzen dugu arropa idortzeko”);gure amatxi kalerien egoten da

(“gure amatxi galerian egotenda”).

galga (Izeta) ‘orgaren edo gurdiarentresna bat’: orgain galga ondatuedago (“orgaren galga hondatuadago”).

galmi ik. galmihi

galmihi (galami, galmi, gami, galbin,galbiñe) ‘joare-mihia, ezkilen etajoareen barnean dagoen zintzili-karioa’: (Erratzu) galamie; (Ariz-kun) galmie, galbiñe (bertzerikgabe mingeña ere erraten zaio);(Amaiur) gamie; (Baztango gai-nerako herriak) gareak galbinefalta du (“joareak galmihia faltadu”).

galmotx (Gorosurreta) ‘bizarrik ga-beko gari-mota’

galorde (Izeta) ‘galtzeko arriskua’:zenbatenez ta aberastasun geio,galorde aundiokoak ere (“zenba-tenez eta aberastasun gehiago,galorde handiagoak ere”).

galtza (pl.) ‘prakak’

galtzerdimotz ‘galtzerdi laburra, ar-tilearekin egina’: gure artzañekgaltzerdimotz ederrak iten tu(“gure artzainak galtzerdimotzederrak egiten ditu”); galtzerdi-motzak beroak dire (“galtzerdi-motzak beroak dira”).

galupeka ‘ziztu bizian ibili’: galupe-ka tortzen zituken erran orduko(“galupeka etortzen zituan erranorduko”).

gami ik. galmihi

gan ik. joan


346


ganbela 1 ‘etxabereak bazkatzekoerabiltzen den tresnaren beheti-ko zatia (gainekoa sarea da)’:ganbela berrie in dugu (“ganbelaberria egin dugu”). 2 (norbaitmotela denean erraten da) arraioganbela!

ganbour (Izeta) ‘Ganbo-ura, sufre-urorori ematen zaion izena’. Eli-zondon badugu horrelako urbat. Iturri horri Ganbo deitzendiote: Ganbourek yan gogo itendu (“Ganbourak jan gogo egitendu”).

gandu (kaldo, kando) 1 ‘eguraldiaaldatzen denean, haize hegoare-kin, zeruaren eta mendien arte-an agertzen den lanbro modu-koa, dena lausotzen duena’:mendi oietan kandoa bada, egu-raldiek badu aldakuntze (“mendihorietan gandua bada, egural-diak badu aldakuntza”) 2 ‘krisei-luaren kea’: (Aniz) sukalde guziekandoak artue (“sukalde guztiaganduak hartua”).

gangabil ik. gangarabil 2gangarabil 1 ‘gurintxoa, gongoila’:

gure mutikoa gangarabilekindaukegu (“gure mutikoa ganga-rabilekin daukagu”); gangarabi-lek gaixtuak dire (“gangarabilakgaiztoak dira”).

gangarabil (eta gangabil) 2 (Ariz-kun) ‘hildakoak, eriak, onga-rria... garraiatzeko tresna, baiar-ta (batzuek bazituzten zintakbizkarretik lotzeko. Bi lagunenartean eramaten ziren)’; ganga-bilen karri ginuen ongarrie(“gangabilarekin ekarri genuen

ongarria”); gangabile beti eskuardugu (“gangabila beti eskuar du-gu”)

gango ik. joan gogoganibet (kanabite) ‘tresna ebakitzai-

lea, aiztoa’: kanabite au zorrotzada (“ganibet hau zorrotza da”);kanabite ona (“ganibet ona”).

gankoi ik. joankoigan-torri ik. joan-etorrigantxigor (eta txantxigor) ‘Zerriaren

gantzarekin egiten den gozoa’:gantxigor opilek zein goxoak diren.Gure etxeko gantxigorrak beti onak(“gantxigor opilak zein goxoak di-ren. Gure etxeko gantxigorrak be-ti onak”); txantxigorra zein onaden. Txantxigor goxoa (“gantxigo-rra zein ona den. Gantxigor go-xoa”).

gantz ‘koipea; gurina’: zerri gizenekgantza franko. Gantza aunitz(“zerri gizenek gantza franko.Gantza aunitz”).

gantzutu ‘koipez igurtzi’: urinekinongi gantzutu (“urinarekin ongigantzutu”).

gañarri ik. gainarrigapirio (kaprio) (pl.) ‘teilatuan, biz-

kar-zuretik bazterretara doazenzurak’: gure etxeko tellatuko ka-prioak ongi inek (“gure etxekoteilatuko gapirioak ongi egi-nak”); kaprioak gure osabak inek(“gapirioak gure osabak eginak”).

garagar (Etxenike) ‘gariaren antzekolandarea’

garagarril ‘ekaina’


347

7. HIZTEGIA

garagartzaro ‘garagarrila, ereiaroa,ekaina’: garagartzaroa.

garaikar (Azkue) ‘lehiatsua; borroka-ria’: mutil garaikarra eta izitzenez dena (“mutil garaikarra etaizutzen ez dena”).

garaño (gereñu) ‘zaldia, abere arra’

garba (barga, berga) ‘lihoa lantzekotresna’: gure etxean badugu bar-ga zaar bat, aspaldikoa (“gureetxean badugu garba zahar bat,aspaldikoa”).

garbari (bargari, bergari) ‘lihoa lant-zen duena, arruntean emaku-mea”: bargarie (“garbaria”); gureamatxi bergari ona zen (“gureamatxi garbari ona zen”).

garbiki ‘argi eta garbi’: errain datzutgarbiki (“erranen dizut garbiki”).

garbisoil ‘oskarbia’: garbisoil dago,zerue izarretan (“garbisoil dago,zerua izarretan”).

garbitu bere burua garbitu nairikegon zen.

gardinga (gardinge, gartinge) ‘mina,zaharmindua’: xinger gardingetxarra da (“xingar gardinga txa-rra da”).

gardingatu (gardingetu, gartingetu)‘mindu, zaharmindu’: gardingetuzaiku zingerra (“gardingatu zai-gu xingarra”).

gardinge ik. gardingagardingetu ik. gardingatugare ik. joaregaregile ik. joare egile gargero ik. gaurgero

gargoitik ik. gaurgoitikGarizime ik. GarizumaGarizuma (Garizume, Garizime)

denbora bateko Garizumek peni-tentzi egunek (“denbora batekoGarizumak penitentzia egu-nak”); Garizime aizia otza izetenda (“Garizuma haizea hotza iza-ten da”); [Erranahirua] Garizimeberant, negue berant.

Garizume ik. Garizumagarraiari (pl.) ‘hila eramaten dute-

nak’: garraiariek torri dire. Ga-rraiariek auzoko launek dire(“garraiariak etorri dira. Garraia-riak auzoko lagunak dira”).

garraiatu (garraietu) ‘garraioan ari-tu’: garraietu dugu (“garraiatudugu”).

garraien ik. garraioangarraietu ik. garraiatugarraioan (garraien) egur garraien

ibiliek gara (“egur garraioan ibi-liak gara”).

garrasi (karrasi) ‘oihu mingarria’:neska orrek anbateko karrasie indu. Karrasi beldurgarrie (“neskahorrek hainbateko garrasia egindu. Garrasi beldurgarria”).

garrato ik. garrotogarroto (garrato) ‘herritarren arteko

laguntza, auzolanaren antzekoa,batzuen ustez maisu, mediku etaapezentzat egiten zena’: errikoekgarrotoan karriute eskolako egu-rre (“herrikoek garrotoan ekarridute eskolako egurra”); garratoalan ederra da.


348


gartinge ik. gardingagartingetu ik. gardingatugasna ‘gazta’: gasna onak Etxeberri-

ko bordan. Gasna zarrak inderaundie (“gasna zaharrak indarhandia”).

gasnola ‘gasna-ohola, gasnak pa-ratzekoa’: gasnolanpatutut gas-nak (“gasnolan paratu ditutgasnak”).

gatale ik. joalegatazka (katazka) ‘borroka, liskarra,

ahalegina, eztabaida’: katazkaederrak in gintuen (“gatazkaederrak egin genituen”).

gatazkaka (katazkaka, katzakaka)‘indarka, ahaleginka, eztabai-dan, borrokan’: beti katazkaka(“beti gatazkaka”); katazkaka arida autoa konpontzen; or dagokatue sagu batekin katazkaka.

gatear ik. joateargatzagi (eta egatzagi) 1 ‘esnea gatzatze-

ko erabiltzen dena’: non utzi duzugatzagie? Gatzagie emen (“non utziduzu gatzagia? Gatzagia hemen”).

gatzagi 2 ik. gatzarigatzagi-ontzi (gatzari-untzi) ‘gatza-

gia urtzen den ontzia’: gatzari-untzi au arras ondatue dago(“gatzagi-ontzi hau arras honda-tua dago”).

gatzaite 1 ik. gazaitegatzaite 2 ik. ugazaitagatzari (gatzagi, egatzagi) ‘teilatuko

habe nagusia, solibei eta biga-rren mailako habeei berme ema-tekoa’: (Baztangoiza) gatzarie;

(Basaburua) tellatuko gatzagiegaizki dago (“teilatuko gatzariagaizki dago”); egatzagie.

gatzari-untzi ik. gatzagi-ontzigatzontzi (gatzuntzi, gazuntzi) ‘gatza

altxatzeko ontzia’: gatzuntzie be-tea dago (“gatzontzia betea da-go”).

gatzuntzi ik. gatzontzigauate ‘gaualdi txarra’: olako gaua-

te txarrik eztugu egundeño kusi(“horrelako gauate txarrik ez du-gu egundaino ikusi”); ze gauatetxarra dagon!.

gauatz (Izeta) ‘gau ederra’: augauatza! A ze gauatza dagon!(“hau gauatza! A zer gauatzadagoen!”).

gauenara (gauiñera) ‘saguzarra’:gauiñera elizen sartu zaiku(“gauenara elizan sartu zaigu”).Zugarramurdin eta Urdazubin‘gauiñara’.

gauerdi ‘gaueko hamabiak’: gauer-dien torri de gure mutikua(“gauerdian etorri da gure muti-koa”).

gauiñera ik. gauenaragaurgero (gargero) ‘honezkero (kon-

tatzen denaz segurtasun osorikez denean)’: gargero torri izeinde (“gaurgero etorri izanen da” =“segur aski ere, etorri da”).

gaurgoitik (gargoitik) ‘gaurdanik’:gargoitik emen izein de (“gaur-goitik hemen izanen da”).

gaxto ik. gaiztogazaite ik. ugazaita


349

7. HIZTEGIA

gazgesal (Izeta) ‘ur gatza; gatzuna’:gazgesal oi eztut maite (“gatz-gesal hori ez dut maite”).

gazi-aska ‘haragia gatzetan luzekontserbatzeko aska edo kutxa’:gazi-aska (“gatzun-aska”)

gazi-kutxa (gazi-kutxe) ‘gatzun-as-ka’: gazi-kutxe.

gazi-kutxe ik. gazi-kutxagaztainadi (gaztañegi, gaztañeri)

‘gaztainondoak dauden tokia’:gaztañeri ortan bildu tugu gazta-ñek (“gaztainadi horretan bilduditugu gaztainak”).

gaztaindegi (gaztandei) ‘gaztainakgordetzeko tokia; hespila’: gaz-taindegie gaztañez betia dugu(“gaztaindegia gaztainez beteadugu”).

gaztanbera ‘mamia; gatzatua’: gaurdugu gaztanbera yatea. Gaztan-bera gogotik yateut (“gaur dugugaztanbera jatea. Gaztanberagogotik jaten dut”); gaztanberaunek badu kizkilurrine.

gaztandei ik. gaztaindegigaztañegi ik. gaztainadigaztañeri ik. gaztainadigaztekara ‘gazte itxura duena’:

mendien kusi nuen gizon batgaztekara (“mendian ikusi nuengizon bat gaztekara”).

Gaztela-haize (Gaztelaize) (Izeta)‘hego-mendebaleko haizea’: Gaz-telaiziak maten dio (“Gaztela-hai-zeak ematen dio”); Gaztelaizeunekin urie (“Gaztela-haize ho-nekin euria”).

Gaztelaize (Izeta) ik. Gaztela-haize

gaztietu ik. gaztigatu

gaztigatu (gaztigetu, gaztietu) ‘jaki-tea komeni zaion zerbait norbai-ti adierazi’: gaztigetuko diot(“gaztigatuko diot”); gure berriona gaztietu osabai (“gure berriona gaztigatu osabari”); Londre-sa gan zirela? eta gaztietu zutenbiajiain berri? (“Londresa joanzirela? eta gaztigatu zuten biaje-aren berri?”).

gaztigetu ik. gaztigatu

gazuntzi ik. gatzontzi

gazurtu, gazur, gazurtzen ‘gazur bi-hurtu’

gehiago (geiago, geiao) 1 'aunitzzenbaitzale zehaztugabeak -agoerkaketa atzizkia lotzen zaione-an hartzen duen era' 2 'berriz'artan lekutu zen eta etzen geiaotorri ("hartan lekutu zen eta ezzen gehiago etorri"); a puta! ez-kaitik ez geiao engañatiko! ("aputa! ez gaitik ez gehiago engai-natuko!").

geiago ik. gehiago

geiao ik. gehiago

gereñu ik. garaño

gereta (eta kereta) ‘abarrez eta egin-dako ate berezia’: beitiko belaiankereta berrie dugu (“beheitikobelaian gereta berria dugu”).

geriza (kerizu) ‘babesa’: emen keri-zuen goxo-goxo. Kerizu ona (“he-men gerizan goxo-goxo. Gerizaona”).


350


gernu ‘giltzurrunei darien isurkaria,pixa’: gernu zikine, eritasuneinseñale (“gernu zikina, eritasuna-ren seinale”); gernue neketan(“gernua neketan”).

gernu-debeku ‘gernua ezin egina-ren eritasuna’: gernu-debekuekatakatzen du gizona. Gernu-de-bekue gauze txarra (“gernu-de-bekuak atakatzen du gizona.Gernu-debekua gauza txarra”).

gerra ‘bi edo gehiago estaturen arte-ko arma bidezko borroka (Zuga-rramurdi eta Urdazubin ‘gerra’eta ‘gerla’, biak, baina azkenagehiago)’

gerrauntze ik. gerruntze

gerren (eta kerren) ‘burduntzia’: zin-gerra gerrenean erre ginuen(“xingarra gerrenean erre ge-nuen”); zingerra kerrenean erreazein ona den. Kerren ona dugu(“xingarra gerrenean errea zeinona den. Gerren ona dugu”).

gerrontze ik. gerruntze

gerruntze (gerrauntze, gerrontze)‘gerria’: gerrontzea loditu zaizu(“gerruntzea loditu zaizu”); ge-rrauntze lodie (“gerruntze lo-dia”).

gertu ‘tentea, lerdena; segaila’: gizonxaarra baño gertue (“gizon xa-harra baina gertua”).

gesal ‘haragiari darion ura’: aragipuske orren gesala aundie da(“haragi puska horren gesalahandia da”).

geztera-harri (eztera arri) ‘zorrozta-rria’: eztera arrieikin ederki zo-

rrozten dugu aizkora (“geztera-harriarekin ederki zorrozten du-gu aizkora”).

gibel 1 ‘atzea’gibelean ‘atzean’: gibeleandago. Gibelean gelditu zen.gibelera ‘atzera’: gan zaite gi-belera (“joan zaitez gibelera”).gibelat ‘atzera’ etzazule gibe-lat in (“ez ezazula gibelategin”).gibeletik ‘atzetik’: zu beti gi-beletik, beti ondarra (“zu betigibeletik, beti hondarra”).

gibel 2 ‘sabel barneko erraia’: gibe-lean min dut.

gibel 3. ‘alferra’: horren gibela! gibelederra du orrek!

gibelalde ‘atzealdea’: zer duzu gibelal-dean? Etxeain gibelaldea (“etxea-ren gibelaldea”).

gibelatu (gibeldu, gieldu) ‘atzeratu’:erleju unek gibelatzen du (“erlojuhonek gibelatzen du”); gibeltzendu (“gibelatzen du”); gieltzen du(“gibelatzen du”). Baztanen hi-rurak erabiltzen badira ere, ge-hienek gibelatu erraten dute.

gibeldu ik. gibelatugibelka ‘atzeraka; gibelatuz’: gibelka

ez, zu segi aitzinet (“gibelka ez,zu segi aitzinat”); gibelka ai zara(“gibelka ari zara”).

gibelondo ‘norbaitek lan handia egi-ten duenean erraten dena’: gibe-londo aundiko gizona (“gibelon-do handiko gizona”); gizon orrekgibelondo ederra in du (“gizonhorrek gibelondo ederra egindu”).


351

7. HIZTEGIA

gibelraia (gibelraie) ‘urdailaren atze-aldeko txegoste aparatua, pan-kreasa’

gibgelraie ik. gibelraiagida (gie) 1 ‘gidaria’. 2 ‘landareei-

eta, zuzen hazteko jartzen zaienziria’

gidari (gieri) zu zara gure gieri (“zuzara gure gidari”); gieri ona du-gu, ezkara galduko (“gidari onadugu, ez gara galduko”).

gider (kider) ‘kirtena’: aitzur kiderraautsi zait. Zartañe beti kiderretikartu bear da (“aitzur giderrahautsi zait. Zartagina beti gide-rretik hartu behar da”).

gie ik. gidagieldu ik. gibelatugieri ik. gidarigiltxaur ik. intxaurgiltxaurdi ‘intxaurdia; intxaustia’. Eli-

zondon bada leku bat Giltxaurdideitzen dena.

giltxurrin ik. giltzurrungiltza 1

giltza eman ‘giltzatu’: emaio-zu giltza ateari.

giltza 2 (argiarena) giltzari eman ‘argia piztu edoitzali’: emaiozu giltzari.

giltza 3 atea beti giltzeikin etsi bearda (“atea beti giltzarekin hertsibehar da”). Zugarramurdin etaUrdazubin gehiago ibitzen da‘gako’ hitza.

giltzarri ‘arkua hersten duen harrinagusia’: giltzarri oi ongi ine da-

go (“giltzarri hori ongi egina da-go”).

giltzatu (giltzetu) ‘giltzarekin hertsi’:ate oi giltzetue dago (“ate horigiltzatua dago”). Zugarramurdineta Urdazubin, ‘gakotu’.

giltzetu ik. giltzatugiltzurrun (giltxurrin) giltxurrinek

arras ondatuek dauzke (“giltzu-rrunak arras hondatuak dauz-ka”).

girbin (eta girbun, girbuñe) ‘binpe-rra; ehunki eta hainbat gauza-tan, gibeleko aldea, aurkia ez de-na, ifrentzua’: oial unen girbiñeau da. Au girbiñe ta au aurkie(“oihal honen girbina hau da.Hau girbina eta hau aurkia”);girbuñe (“girbina”).

girbindu 1 da ad. ‘haserretu, ozpin-du’: girbindu dire elkarren artian(“girbindu dira elkarren artean”).2 ‘haserretua’: lenago adiskidezirenak, orai arras girbinduek(“lehenago adiskide zirenak,orain arras girbinduak”).

girbun ik. girbingirbuñe ik. girbingirgilleri ‘apaingarriak; bitxikeriak’:

ainbertze girgilleri zertako? Gir-gilleri sobera (“hainbertze girgi-leria zertarako? Girgileria sobe-ra”).

gisa (gise)-en gisako Patxiren gisekoada arront (“Patxiren gisakoada arrunt”).-en gisa postpos. zure giseiten tu unek gauzek (“zure gi-sa egiten ditu honek gauzak”).


352


-en gisan postpos. gauze oyekzuen gisen in biartuze (“gauzahoriek zuen gisan egin behardituzue”).-en gisara postpos. amain gi-sera mintzo da (“amaren gisa-ra mintzo da”).

gise ik. gisagisu (kisu) ‘karea’: kisue ona da. Ki-

su aunitz man diogu (“gisua onada. Gisu aunitz eman diogu”).

gisu-harri (kisu-harri) ‘kara-rria’: Mendi zoko ortan badakisu-arrie. Kisu-arri ona.(“Mendi zoko horretan badagisu-harria. Gisu-harri ona”)gisu-gesal (kisu-gesal) ‘kare-gesala’: Ez ukitu eskuekin ki-su-gesala. (“Ez ukitu eskuekingisu-gesala”)gisu-labe (kisu-labe) ‘karo-bia’: Baztango kisulabiak on-datu dire. Gure etxeko kisula-bia ederra da. (“Baztango gi-su-labeak hondatu dira. Gureetxeko gisu-labea ederra da”)

gisutu (kisutu) ‘gisua bota’: gurelanda kisutu dugu (“gure landagisutu dugu”).

gizakunde (gizekunde, izekunde) ‘in-aute aitzineko ortzeguna’. Aspal-diko denboretan Gizekunde egu-nean gizonek besta egiten zuten.Izekunde ere erraten zen.

gizalur (gizelur) ‘Baztanen erabiltzenden lur-neurria; gizalana’: nerelandak batu zortzi gizelur (“nirelandak baditu zortzi gizalur”).Gizalurrak 374m2ko balioa du.‘Robada’ batek ±2,6 gizelur (8

area eta 98 centiarea). ‘Hectarea’batek 26-27 gizelur.

gizaseme (gizeseme) ‘gizonezkoa;gizaki arra’: gizeseme ederra ne-re alabain senarra (“gizasemeederra nire alabaren senarra”).

gizekunde ik. gizakundegizelur ik. gizalur gizen 1 ‘lodia’. 2 ‘haragiaren gantza,

koipea’. 3 ‘erraz pipiatzen denzuraren partea’

gizenkara ‘pixka bat gizena dena,lodiskoa’: gizenkara du semia(“gizenkara du semea”).

gizeseme ik. gizasemegizonketari ‘gizonak maite dituen

neska’: gure auzoko neska au gi-zonketarie da (“gure auzoko nes-ka hau gizonketaria da”); erri or-tako neska geienak gizonketariek(“herri horretako neska gehienakgizonketariak”).

gizonki ‘gizasemea’: yende aunitzbazen, batez ere gizonkie (“jendeaunitz bazen, batez ere gizon-kia”).

gizon mamorro (gizon mamurru)‘gizon iluna’: au gizon mamu-rrue! (“hau gizon mamorroa!”).

gizon mamurru ik. gizon mamorrogoaitu ik. gogaitugoale ik. joaregoan ik. joangoare ik. joaregoarrapi (Izeta) ik. kuarrazpigoartu ik. ohartugoatze ik. ohatze


353

7. HIZTEGIA

goatze karrotona ik. ohatze karrotonagoatzestalki ik. ohatzestalkigoazama ik. ugazamagogaitu (goaitu) ‘aspertu’: orren so-

lasak goaitu gaitu.gogo: gango du; ingo du (“joan go-

go du; egin gogo du”).gogor (gor, goor) 1 ‘amore ematen ez

duena, beratza edo bigunarenkontrakoa’: burdine baño goo-rragoa (“burdina baino gogorra-goa”). 2 larderie gogorra du la-neko (“larderia gogorra du lane-ko” = ‘larderia handia’); trenpegorrian torri zen (“trenpu gogo-rrean etorri zen” = ‘trenpu han-dian’). 3 ‘izugarria; gauza han-dia adierazteko erabiltzen denamaiz’: besta gorrak! Yende gorrabildu zen (“besta gogorrak! Jen-de gogorra bildu zen”).

gogorarazi (gogorazi) etzen oroitzenbaño gogorazi diote (“ez zenoroitzen baina gogorarazi diote”).

gogorazi ik. gogorarazigogorki (eta gorki) 1 ‘arras’: gorki

polite da. Gorki ongi dago (“go-gorki polita da. Gogorki ongidago”). 2 ‘nahiko’: aitu dugugorki ongi dagola (“aditu dugugogorki ongi dagoela”); ezpaitutgorki maite (“ez baitut gogorkimaite’”). 3 ‘sobera’: ez gogorki!(= ‘ez sobera’).

gogortu da/du ad. ‘gogor bihurtu,gogortasuna hartu’

gogortua izan ‘zaulitasuna galdu’:azken aldiunten arras gogortuenaiz (“azken aldi honetan arrasgogortua naiz”).

gogotik (eta gootik) ‘gogoz’: gootikgaten dire eskolara (“gogotik jo-aten dira eskolara”).

goibel (eta goiber) 1 ‘iluna’: goibeldago. 2 ‘hodeia’: badire goibelak(“badira goibelak”). 3 ‘zerua goi-bel ilunekin dagoenean ekaitza-ren seinale’: goiberra ta ilun,erauntsi gaixto bat inen du(“goibela eta ilun, erauntsi gaiz-to bat eginen du”); goiberra bel-durgarrie (“goibela beldurga-rria”).

goibeldu ‘goibelekin ilundu’: goibel-du du. Azkenean goibelduko dudenbora unek.

goibelmurru (Izeta) ‘cumulus-a, ho-dei trinkoa, mendi erakoa, den-bora ona denean agertu ohi de-na’: goibelmurru ikeragarriek ze-ruen (“goibelmurru ikaragarriakzeruan”).

goiber (Izeta) ik. goibel goiti ‘goia, gora’: zazi goitire (“zoaz

gotira”); goitien dago (“goitiandago”); zu beti goiti (“zu betigoiti”); goititik torko da (“goititiketorriko da”); goitiko aldian bizide (“goitiko aldean bizi da");emen naile goiti te beiti, beñereez il, baño arriskuen beti (“he-men nabil, goiti eta beheiti, be-hin ere ez hil, baina arriskuanbeti”).

goiti-beheiti (goitibeiti) ‘gorabehera’: guti goitibeiti hamarbat urte tu (“guti goiti-beheitihamar bat urte ditu”).

goitixagotto ik. goitixeagotto goitixeagotto (goitixagotto) ‘pixka-

pixka bat goitiago’: goazen goiti-


354


xagotto (“goazen goitixeagotto”);borda zarra goitixagotto da ("bor-da zaharra goitixeagotto da").

goitiar ‘mendian, bordan, bizi dena;gaindarra’: gaur goitiar aunitzerrien (“gaur goitiar aunitz he-rrian”); goitiarrak torri dire(“goitiarrak etorri dira”).

goitigale ‘goragalea’: goitigaleakinnago. Goitigale izigerrie (“goiti-galearekin nago. Goitigale izu-garria”).

goitika (goitike, goitikeka) ‘oka egi-ten’: gure aurre goitike aizenada. Egun guzien goitike, eztagoongi (“gure haurra goitika ariizana da. Egun guztian goitika,ez dago ongi”); goitikeka ai deatsalde osoan (“goitikaka ari daarratsalde osoan”).

goitika egin (goitike in)

goitike ik. goitikagoitike in ik. goitika egingoitikeka ik. goitikagoitisko ‘aski goiti’: goitisko gana da

(“goitisko joana da”).

goititu ‘goratu, jaiki, zutitu’

goiz [Erranahiruak]: goiz negu, binegu. Etzara zu gero atzo goize-ko bildotsa.

goldarma (Izeta) ‘landare arantza-duna’: (Aniz) gure belaian badaainbertze goldarma (“gure be-laian bada hainbertze goldar-ma”).

golde-soka ‘goldearen soka berezia’:golde-soka autsi zaiku (“golde-soka hautsi zaigu”).

goloso ‘jalea, bereziki gauza gozoeta gozokien jalea’

gongar (Gorosurreta) ‘zintzurrertzea’ goor ik. gogorgootik ik. gogotikgopor (opor) ‘zurezko ontzia’: esnea

oporrean artzeut. Esnea oporre-an goxoa da (“esnea goporreanhartzen dut. Esnea goporreangoxoa da”); (opor erraten da Bi-dasoa osoan eta Larresoro alde-raino gutienez).

gor ik. gogor goragune ‘goitasuna’: Baztango

mendietan goragune aundienaSaioak dauke (“Baztango men-dietan goragune handiena Saioakdauka”).

goraintzi (gehienetan pl.) ‘eskumi-nak’: goraintziek osabai (“go-raintziak osabari”); Baztan alde-tik mileka goraintzi (“Baztan al-detik milaka goraintzi”).

gorape ‘aterpea’gorapen ‘ilgora; goraldia’: etzi gora-

pen. Mutil luzea, gorapeneansortu izein de (“mutil luzea, go-rapenean sortu izanen da”).

goratu 1 ad. 1 ‘goititu’: bi besoekingoratu zuen arri kozkor ure (“bibesoekin goratu zuen harri koz-kor hura”). 2 ‘mahaia bildu’: go-ratiko duze maaie, untzi oiekgarbitu bear baititut? (“goratukoduzue mahaia, ontzi horiek gar-bitu behar baititut?”). 3 ‘kendu’:karneta goititu omen diote guar-diek. 2 izond 1 ‘goititua, (ma-haia) bildua, (karneta) kendua’. 2


355

7. HIZTEGIA

‘haserre’: arront goratue daileazken aldiotan, norabaiteratue(“arrunt goratua dabil azken al-diotan, norabaiteratua”).

gorgoil (Gorosurreta) ‘oiloaren butxea’

gorgoin ‘zaburua; zabua’: gorgoinbat erosi dugu. Gorgoñe polite(“gorgoin polita”).

gorgoinetan (gorgoñetan) ‘za-buka; kulunkaka’: gure auroiek gorgoñetan dabiltze (“gu-re haur horiek gorgoinetandabiltza”).

gorgoñetan ik. gorgoinetangorki ik. gogorkigorotz (kogotz) ‘zimaurra’: (Aniz)

gure belaian kogotza auserki(“gure belaian gorotza ausarki”).

gorputz mandel ‘baldarra’: a ze gor-putz mandela duzun! (“a zer gor-putz mandela duzun!”).

gorrikara ‘gorrixta, gorri kolorekoa’:korbata gorrikara batekin torrizen.

gorrina (gorrine) ‘elgorria’: gure au-rre gorrinekin daukegu (“gurehaurra gorrinarekin daukagu”).

gorrine ik. gorrinagorringo 1 ‘arrautzaren barneko gai

gorrixka’. 2 ‘ziza mota bat, arraspreziatua’

gortxinga (lortxinge, urtzinge) ‘ho-deien arteko argiunea’: gaurlortxinge dugu (“gaur gortxingadugu”); au iduzki urtzinge beroa!(“hau eguzki gortxinga beroa”).

gortxingatu (lortxingetu) ‘hodeienartean argiuneak sortu’: ziarrai-

zetik, atsaldean lortxingetzen du.(“zehar-haizetik arratsaldeangortxingatzen du”)

gosalaitzin ‘gosalaurrea’: gosalaitzi-nean aurpeie garbitu. Gosalaitzi-ne (“gosalaitzinean aurpegiagarbitu. Gosalaitzina”).

gosta ik. kostagostatu ik. kostatugozoki ‘modu gozoan’

graban ik. brabangrima ik. grina grime ik. grinagrina (grima, grime) ‘batak bertzeari

gorrotoa edo ezin ikusia dione-an’: (Aniz) oiek elkarren arteandauketen grime, izigerrie da.Grime aundie (“horiek elkarrenartean daukaten grina, izugarriada. Grina, handia”).

guan ik. joanguarda ‘mugazaina’

guardasol ‘aterkia’ a ze alderdie!:erauntsie pastu ondoan guarda-sola edatu

guazama ik. ugazamagurasoak (guratsoak) ‘aita eta ama,

aita-amak’

guratsoak ik. gurasoakguren ‘osasuntsua’: a ze mutiko gu-

rena! (“a zer mutiko gurena!”);landare gurenak gure baratzean.

guri 1 ‘leuna eta biguna’: zein guridagon goatze au (“zein guri da-goen ohatze hau”).

guri 2 ik. gurin


356


gurin (guri) ‘esne-gaina joz ateratzendena’: etxean iten dugu gurie. Es-ne onakin guri ona (“etxean egitendugu gurina. Esne onarekin gurinona”).

gurutzefikatu (gurutzifikatu) (Etxe-nikek bildua gurutzifikatu gisa,hala ibiltzen da egun ere).

gurutzifikatu ik. gurutzefikatuguterma ik. kutermaguti ‘gutxi’guti goiti-beheiti (guti goiti-beiti)

‘gutxi gorabehera’: guti goitibei-ti, unek 10 bat euro balioko du

(“guti goiti-beheiti, honek hamarbat euro balioko du”).

guti goitibeiti ik. guti goiti-beheitigutizi ‘gogo bizia; guraria’: badau-

ket gutizie. Gutizie bai, bañoezin erdietsi (“badaukat gutizia.Gutizia bai, baina ezin erdietsi”).

guzi ‘guzti’: au guziau bilduko du(“hau guzi hau bilduko du”); okguziok leitu bar tuzu (“hauek guzihauek leitu behar dituzu”); atsaldeguziz egoten da an (“atsalde guzizegoten da han”).


357

7. HIZTEGIA

habarte (abarte) ‘habe artea, etxe ba-ten habe arteko hutsunea’: etxeaiabarte bat erori zaio (“etxeari ha-bearte bat erori zaio”).

habe (abe) ‘ilarrak edo babarrunakgoiti egin dezan paratzen denmakila fin eta luzexka’: ezpelakdire abe oberenak (“ezpelak dirahabe hoberenak”).

habetu (abatu, abetu) ‘habeak paratueta horren bidez zerbaiti eutsi’:borda au abatzen ezpada lasterlurrean dugu. Abatu ongi (“bordahau habetzen ez bada laster lu-rrean dugu. Habetu ongi”).

habia (kafi) kardelinek ortxe du berekafie (“kardelinak hortxe du be-re habia”).

haga (aga) ‘makila luze eta lodia,batez ere gaztainadietan gaztai-nak husteko ibiltzen dena’: aga

luze ta azkarra bear izeten dugugaztañerien (“haga luze eta az-karra behar izaten dugu gaztai-nadian”).

haginka (aginke) ‘zer edo zer es-kaintzen’: or ai dire aginke (“horari dira haginka”); aginke taiñork ez nai (“haginka eta inorkez nahi”).

hain (ain) 1 ‘halako mailan’ ez daain aundie 2 ‘alaen’: gogo aun-die, ain gogo aundie! (“gogohandia, hain gogo handia!”)

hainbatean (ainbatean, ainbetian,anbatean) ‘hala-hola, ez gaizkiez ongi’: hanbatean gaude(“hainbatean gaude” = ‘nahikoongi gaude’); gure erie gaur an-batean dago (“gure eria gaurhainbatean dago”); anbatean

H


358


gan zinen? (“hainbatean joan zi-nen?” = ‘ongi joan zinen?’).

hainbateko (anbateko) ‘oso handia’:anbateko ostikoa man zion(“hainbateko ostikoa emanzion”).

hainbat gaizto (amagaxto) ‘orduaneta okerrago’: gaizki in duzu?Amagaxto zuretako (“gaizki eginduzu? Hainbat gaizto zuretako”).

hainbertze (ainbertze) ‘hainbeste’:ainbertze urtez eri (“hainbertzeurtez eri”); ainbertze yende etxian(“hainbertze jende etxean”).

haizatu (aizetu) ‘puztu, haunpatu’:aizetu beaut autoain zirrike(“haizatu behar dut autoaren xi-rrika”).

haize (aize) [erranahiruak] norat ai-ze, arat aise. Goiz gorri, aize edouri.

ipar haize (iper aize)haize hego / hego haize (ai-zego / egoaize) gaur aizegoa,intzileriek konten (“gaur hai-ze-hegoa, ihizilariak kon-tent”).eguzki haize (iduzki aize)kostako haize 'Ipar haizea'zehar haize (zear aize; zia-rraize)

haizeti 'haizetsu': iduzki aizeti ne-guen, orma seguro (“eguzki hai-zeti neguan, horma seguru”).

halabehar (alabear) ‘patua, saihestuezin dena’: zer inen dugu, alabe-arra (“zer eginen dugu, halabe-harra”).

halala (alala) ‘dagoen moduan, al-daketa gabe’: gaizki arpatu dugu

eta alala utzi dugu, etzen mugitzenere (“gaizki harrapatu dugu, etahalala utzi dugu, ez zen mugitzenere”).

hamaika (ameka) 1 ‘hamar eta bat’:or ameka sartzen dire, ez geiooez gutiao (“hor hamaika sartzendira, ez gehiago ez gutiago”). 2‘hainbertze’: ameka aldiz errandiot baño ez dat kasuik iten ba-tre (“hamaika aldiz erran diot,baina ez dit kasurik egiten bate-re”).

handiago (aundiago, aundiagoko)

handien (aundien): aundienez bi ile-bete egoin da, ez geiao (“handie-nez bi hilabetez egonen da, ezgehiago”).

handikara (aundikara) ‘nahiko han-dia’

handikutun (aundikutun) ‘handina-hia’: au neska aundikutune(“hau neska handikutuna”); auzoortan denak aundikutunek (“au-zo horretan de-nak handikutu-nak”).

handimandi (aundimendi) ‘handikia,jauntxoa (gaitzesgarria)’: aundi-mendi oien etxetan ongi bizi dire(“handimandi horien etxeetanongi bizi dira”).

handisko (aundisko) ‘handitxoa’

handitsu (aunditsu) ‘handitua, zal-darra (haragian sortzen dena)’:baut lepoan aunditsue. Aunditsuzikine (“badut lepoan handitsua.Handitsu zikina”).

handiuste (aundiuste) ‘harroa’: gi-zon aundiuste oiekin kasu man


359

7. HIZTEGIA

(“gizon handiuste horiekin kasueman”).

handixko (aundixko) adkor.hanka-motz ‘maingua’hanpatu (aunpetu) ‘puztu’: mazela

aunpetu zait (“mazela hanpatuzait”); nola aunpetu zaion zorroa(“nola hanpatu zaion zorroa”); aizaio bizkorki zangua aunpetzen.

hantu (auntu) ‘puztu’: besoa auntuedut (“besoa hantua dut”); kaskabat artu ta auntu (“kaska bathartu eta hantu”).

hantura (aunture) ‘handitzearenekintza eta ondorioa’: besoankaska artu ta anbateko aunturein zaio (“besoan kaska hartu etahainbateko hantura egin zaio”).

hantxe (antxe, antxen) antxe aratbota zuen (“hantxe harat botazuen” = ‘golpean, urrun... botazuen’).

hantxetik (antxetik) ‘handik beretik’harabehi (arapei) ‘haragitarako haz-

ten den behia’: bei arapeie ara-kinei saldu diogu (“behi harabe-hia harakinari saldu diogu”).

harakai (arakai) ‘haragitarako gi-zendu den ardia’: ardi oiek ara-kai. Denak arakai (“ardi horiekharakai. Denak harakai”).

harakindegi (arakindei) arakindeienerosteut zerrikie (“harakindegianerosten dut zerrikia”). Ez da hitzarrunta Baztanen, baina Arraio-zen bildu dugu).

haratago (aratago) ‘harago’: aratagogan bearko dugu (“haratago joanbeharko dugu”).

harateko (arateko) ‘hango’: gure se-miak errekain arateko aldian indu etxia (“gure semeak errekarenharateko aldean egin du etxea”).

harbete (arbete) ‘pareta akitzean pa-ratzen den harria’: pareta gañe-ko arbete oiek ongi inek dire(“pareta gaineko harbete horiekongi eginak dira”).

hardit (ardit) ‘ausarta’: Maritxumazteki ardite (“Maritxu emaz-teki har-dita”).

hareatu (aregatu) ‘objektuak harea-rekin edo legarrarekin harraska-tuz garbitu’: aregatu ongi sukel-deko sorallue (“hareatu ongi su-kaldeko solairua”).

hare-harri (aregarri) ‘sukaldea gar-bitzeko-eta ibiltzen harri xehea’

harengatik (aingatik, aingetik) ‘horidela eta’: aingetik torri zara ne-regana (“harengatik etorri zaraniregana”).

harilkai (aikeri) ‘harilkatzeko tres-na’: ailkeri berrie erosi dugu(“harilkai berria erosi dugu”).

harilketan (ailketan) ‘harilka’: gureneskatikoa ederki ari da ailketan(“gure neskatikoa ederki ari daharilketan”).

harilko (ailko) ‘haria bilduz eginda-ko bola, harila’: ailko aundie induzu (“harilko handia egin du-zu”).

haritz-besanga (aritz besanga) ‘ha-ritza-ren adar lodia, handia’:aritzondo orrek besanga ederraktu (“haritzondo horrek besangaederrak ditu”).


360


harkadi (arkadi) ‘harri edo harkaitzaunitz dagoen tokia’: mendi oieztut maite, dena arkadie da(“mendi hori ez dut maite, denaharkadia da”).

harpe (arpe) ‘haitz-ziloa, lezea’: Ar-peko Saindue Bidarraiko der-mioan dago. Arpe orrek izenaundie du (“Harpeko SainduaBidarraiko dermioan dago. Har-pe horrek izen handia du”).

harpe-zilo (arpezilo) ‘harpea’: arpe-zilo batean sartu ginen (“harpe-zilo batean sartu ginen”).

harrapatu (arpatu) ‘harrapatu, aur-kitu, bildu’: ainbertze onddo ar-patutuzte bordain inguruen(“hainbertze onddo harrapatudituzte bordaren inguruan”);laxterka arpatu ginuen gibeletik(“lasterka harrapatu genuen gi-beletik”); arpatut galdu nuena(“harrapatu dut galdu nuena”);arpatu ‘te lapurre (“harrapatudute lapurra”). Baztanen ‘harra-patu’ (arpatu) ibiltzen da arrun-tean ‘aurkitu’ errateko. Hala ere,M. Izetak erraz ibiltzen du ‘aur-kitu’, eta hiztunen bati ere bil-dua diogu, Lekarozen: baño bor-d’ortan kuste u[t] nik oi… orrenbiar aurkitiko direla (“baina bor-da horretan ikusten dut nik ho-ri... horren behar aurkituko dire-la”).

harri-erauntsi (arri-erauntsi) ‘harri-erasoa’: anbateko arri-erauntsie indu. Arri-erauntsi bortitze in daku(“hainbateko harri-erauntsia egindu. Harri-erauntsi bortitza egin di-gu”).

harrikonko(n) ‘pertsona bat bizka-rrean eramatea’: arrikonko karrinuen (“arrikonko ekarri nuen”);gure gizona arrikonko karri gi-nuen (“gure gizona arrikonkoekarri genuen”).

harrikor ‘harritzen dena’: gure beo-rra arrikorra da (“gure behorraharrikorra da”).

harrotu (arrotu) papera arrotzen arida.

hartako adina (artako adine) ‘zer-bait, aldika’: guti ibiltzen da itzoi... artako adine bai, baña gutiibiltzen da bertzenaz.

hasbeherapen (asperapen) ‘haspere-na’: asperapen bat in zuen (“has-beherapen bat egin zuen”); aspe-ren aundie (“hasbeherapen han-dia”).

haserretu (aserretu) ‘infektatu’:asertu zait beatza.

has-has (asas) ‘neguan, eta hotzegiten duenean, arropa gutxire-kin dabilena’: otz unekin ola za-biltze asasa (“hotz honekin ho-rrela zabiltza has-hasa”); baiasasik nabile (“bai has-hasik na-bil”).

hasi (asi) ziriken asi ziren.hasmenta (asmenta) ‘hasiera’: gure

lanai asmenta man diogu (“gurelanari hasmenta eman diogu”).

hasperen (asperen) olaxe bota zuenazken asperena (“holaxe botazuen azken hasperena”).

hats (ats) ‘arnasbeheran biriketatikbotatzen den airea’: atsik ezinartuz gelditu nitzen (“hatsik ezin


361

7. HIZTEGIA

hartuz gelditu nintzen”); atsattipitu zait; atsa purditik atraurrena.

hatsa kexu ‘arnasa neketan’:atsa kexu dauke, atsa ezin ar-tuz (“hatsa kexu dauka, hatsaezin hartuz”).

hatsankatu (atsankatu) ‘nekearenondorioz arazoak izan arnasahartzeko’: laxterka torri naiz taarras atsankatue (“lasterka etorrinaiz eta arras hatsankatua”).

hatsartu (atsartu) ‘arnasa hartu’:laxterka atsartu gabe (“lasterkahatsartu gabe”); lanean atsartugabe (“lanean hatsartu gabe”).

hatz (atz) ‘eritasun mota bat, hazte-ria’: (Ultzaman ere) gure errianedatu da atza. Atza txarra da(“gure herrian hedatu da hatza.Hatza txarra da”).

hauek (ok) ‘erakuslea’: ok dire nereaixkidiak (“hauek dira nire adis-kideak”) • hauen (oken) okenlaune naiz (“hauen laguna naiz”)• hauetan (otan, oketan) egunotan gaizki nabile (“egun haue-tan gaizki nabil”); leku oketanezta gauze onik (“leku hauetanez da gauza onik”).

haurkara (aurkara) ‘haurra bezala-koa’: gizon oi arras aurkara da(“gizon hori arras haurkara da”)(Baina ezin da esan *gizon oiumekara da).

haurkeria ‘umekeria’: etzazule olakoaurkerik in. Aurkerie iten due-nak eztu gizonki yokatzen (“ezeza-zula horrelako haurkeriarikegin. Haurkeria egiten duenak ezdu gizonki jokatzen”).

haurride (aurride) (pl.) ‘anai-arre-bak, senidea’: aurride guziek bil-du ginen (“haurride guztiak bil-du ginen”); elkar maite aurrideonak bezala (“elkar maite haurri-de onak bezala”).

haurtu (aurtu) ‘haur bihurtu’: andrehori arront aurtue duzu (“andrehori arrunt haurtua duzu”); aur-tue dago (“haurtua dago”); aurtuda (“haurtu da”).

haur-xatar (aur-xatar) ‘haur-oiha-la’: aur-xatar oiek garbitu beardire (“haur-xatar horiek garbitubehar dira”). Sin. xatar

hausbero (ausbero) ‘sua egin ondo-ren itzali gabe gelditzen denerrautsa’: ausbero ortan errenuen eskue (“hausbero horretanerre nuen eskua”).

hausnarrean (esneorrien) ‘abereakjanaria murtxikatuz’: gure beigorrie esneorrien. Idi beltza ereesneorrien (“gure behi gorriahausnarrean. Idi beltza ere haus-narrean”).

hauspo (ausko) ‘suari haize ematekotresna’: auskoakin aizeman.Ausko ona dugu (“hauspoarekinhaize eman. Hauspo ona dugu”).

haustegi (austei) ‘errautsa gordetze-ko tokia’: austeie autsez beteadugu (“haustegia hautsez beteadugu”).

hauta (aute) 1 ‘aukeratzekoa’: emenbaizu non auta (“hemen baduzunon hauta”). 2 ‘paregabea’: ardoona, aute! (“ardo ona, hauta!”);aute da yateko (“hauta da jate-ko”).


362


hautagarri (autegarri) ‘aukeraga-rria’: auteskundetan anaie gi-nuen autegarri (“hauteskundee-tan anaia genuen hautagarri”).

hautan (auten) ‘aukeran’: ardiek au-ten saldutut (“ardiak hautan sal-du ditut”).

hautatu (autetu) ‘aukeratu’: txarrenaautetu duzu (“txarrena hautatuduzu”); autetu au (“hautatuhau”); zuk oberena autetu (“zukhoberena hautatu”).

hauteman (auteman) ‘sumatu’: aute-man dut ardi beltza falta dela(“hauteman dut ardi beltza faltadela”).

hautetsi (autetsi, autestu) ‘atzeman;erreparatu’: autetsi zinuen nifalta nitzela (“hautetsi zenuen nifalta nintzela”); (Aniz) autestunuen (“hautetsi nuen”).

hauts (auts) ‘Baztanen hauts-arierrauts deitzen zaio eta errauts-ari hauts’: autse belaire botatzendugu (“hautsa bela-ira botatzendugu”). Etxeko sue obe da autsezestaltzia (“etxeko sua hobe dahautsez estaltzea”)

Hauts-egun (Auste-egun, Autsegun)‘Hausterre-eguna’: Austeguneda, denak autse artzera, gaur as-ten baite Garizume (“Hauste-eguna da, denak hauts hartzera,gaur hasten baita Garizuma”).

hautsi (autsi) ‘apurtu’: autsie kon-tuen du autoa (“hautsia kontuandu autoa” = ‘autoa hautsia du’)

hazgale (azkale) ‘azkilea, azkura’:bizkerrian azkale aundie (“bizka-rrean hazgale handia”).

hazgaleka (azkaleka) ‘hazkaka, arra-kaka’: azkaleka.

hazi (azi) [erranahiruak] San Mark,azie balin bauk emak (“San Mar-kos, hazia baldin baduk, ema-zak”); esne gañetan azie; umeakazi, nekeak bizi.

eskutik hazi ‘etxean haztenden animalia, janaria ahoraemanez’: urtero azten dugubildots bat eskutik (“urterohazten dugu bildots bat esku-tik”).

hazkaka (azkaka) ‘arraskatuz’: zortziegun azkaka pastu nituen (“zortziegun hazkaka pasatu nituen”).Sin. azkileka

haztaka (aztaka) ‘zerbait harrapatze-ko-edo, eskuko behatzekin ingu-rukoa ukitu, haztamuka’: aztakaibili nitzen itsue bezala (“haztakaibili nintzen itsua bezala”).

haztamuka (aztamuka) ‘ikusi ezean,ukimenaren bidez gidatzea’: az-ta-muka ibili ginen, deus kusigabe (“haztamuka ibili ginen,deus ikusi gabe”).

haztatu (aztatu) ‘ilunpean ukituzibili’: ilunpetan aztatu ta arpatunuen bear nuena. Ongi aztatu taondoan (“ilunpetan haztatu etaharrapatu nuen behar nuena.Ongi haztatu eta ondoan”).

hebaindu (ebaindu) (Izeta) ‘ahuldu;makaldu’: lenago indertsu, orainebaindue nago (“lehenago in-dartsu, orain hebaindua nago”);ebaindu, inderrak ganak (“he-baindu, indarrak joanak”).


363

7. HIZTEGIA

hedaka (edaka) ‘zabaltzen’: besoakedaka ai de (“besoak hedaka arida”).

hede (ede) ‘uhala, bereziki idiak uz-tarriari lotzekoa’: ediakin ongilotu. Edia arront ondatue dago(“hedearekin ongi lotu. Hedeaarrunt hondatua dago”).

hegal (egal) ‘hegoa’: lertxuñek ega-lak luze ixetentu (“lertxunak he-galak luze izaten ditu”); usoorrek egal bat autsie du (“usohorrek hegal bat hautsia du”).

hegaldaka (egaldaka) ‘hegaka, he-gan egiten, hegaldan’: egaldakamendixka orren gañetik (“hegal-daka mendixka horren gaine-tik”).

hegaldan (egaldan) ‘hegan, heganegiten’: egaldan doazi usoak(“hegan doaz usoak”)

hegaldatu (egaldatu) ‘hegoen bitartezairean higitu’: egaldatu dire usoak.Egaldatu ta egaldaka doazi (“he-galdatu dira usoak. Hegaldatu etahegaldako doaz”).

hegalpe (egalpe) ‘hegalaren azpia’:egaztin orrek egalpean du burue(“hegazti horrek hegalpean duburua”).

hegatz (egatz) ‘teilatuaren erlaitza’:gure tellatuek egatz ederra du.Egatz ederra (“gure teilatuak he-gatz ederra du. Hegatz ederra”).

hegazti (egaztin) urriko ilebeteanegaztin aunitz (“urriko hilabete-an hegazti aunitz”).

heia (eie, egie) ‘ukuilua; korta’:(Aniz) egie berritu dugu (“heiaberritu dugu”).

helderia (elderie, elderio) ‘izurria’:zer elderie torri zaikun (“zer hel-deria etorri zaigun”); elderio bor-titze (“helderia bortitza”). Izetakbildua.

heldu (eldu) 1 ‘etortzen ari’: mendienbarna eldu dire (“mendian barnaheldu dira” = ‘etortzen ari dira,badatoz’). 2 ‘lagunen arteankonpondu’: ez dire batre ongi el-du familien; ongi eldu direarront elkarren artian (“ez dirabatere ongi heldu familian; ongiheldu dira arrunt elkarren arte-an”). 3 (agur formula): -bazauz-te? -bai, zuek ere eldu? (“-ba-zaudete? -bai, zuek ere heldu?”)

hemen (emen)hemen berean (emen berean,emen berian) ‘hemen, hementxe’emen berean il zen (“hemen be-rean hil zen”).

hemengo aldi? ‘agurra, norbait etxe-ra-edo etortzen denean-edo egitendena eta etorri zara? edo holakozerbait erran nahi duena’: -emen-go aldi? -bai, zer diozue zuek?

herabe (erabe) (Izeta) ‘beldurtia,ahalketia’: ni oi iteko, erabe (“nihori egiteko, herabe”).

herdoil (erdoil) 1 iz. ‘herdoildura’burdinezko katea erdollak yana.Erdolla arras zikine da (“burdi-nazko katea herdoilak jana. Her-doila arras zikina da”) 2 izond.arras erdolla da (“arras herdoilada”).

herdoildu (erdoildu) ‘herdoilak jo’:kate au erdoildue dago. Erdoildude (“katea hau herdoildua dago.Herdoildu da”).


364


herdoildura (erdoildure) ‘herdoila’:zokoan egonez erdoildure nausi-tu zaio (“zokoan egonez herdoil-dura nagusitu zaio”).

heren (eren) ‘ezkila danda berezia’:erena jo du (“herena jo du”).

herenegun (erenegu) ‘atzokoarenaitzineko egunean’: erenegu ilzen (“herenegun hil zen”); erene-guko gertakizune arras txarrazen (“hereneguneko gertakizunaarras txarra zen”).

herrestan (errestan) ‘herrestatuz’:errestan ibiliute. Errestan ezinxutituz (“herrestan ibili dute. He-rrestan ezin zutituz”).

hertzarteko (ertzarteko, Gorosurreta)‘hertzeak kanpotik atxikitzen di-tuen gantza’

hertze (ertze) ertzeak ziletuek tu.Ertzetan ziloa (“hertzeak zila-tuak ditu. Hertzetan ziloa”).[Erranahirua] gizonak non du in-derra? ertzetan, inon ez bertze-tan.

hertzeitsu (ertzeitsu) ertzeitsue zile-tue dauke (“hertzeitsua zilatuadauka”).

hertzeki (ertzeki) ertzeki pile bat badaemen. Badugu ertzekie (“hertzekipila bat bada hemen. Baduguhertzekia”).

hesi (esi) esi aundi bet in dugu. Esieintzi denborako (“hesi handi bategin dugu. Hesia ihizi denbora-ko”).

hesola (esaul, esaule) ‘ohol edo zu-rezko atal lodi eta sendoa, lurre-an sartu eta finkatzeko muturpuntadun bat duena, zutoina’:

etsi bear dugu belaie esaulekin(“hertsi behar dugu belaia heso-lekin”); esaule ederrak (“hesolaederrak”).

hespil (espille) ‘gaztainak bildu etaaltxatzeko tokia’: espille gazta-ñez betea. Espille aundie da(“hespila gaztainez betea. Hespi-la handia da”).

hezi (ezi) 1 ‘gizakia gizarterako pres-tatu’: ongi azie ta gaizki ezie(“ongi hazia eta gaizki hezia”). 2‘animale basatia gizakiaren erra-netara paratzeko’: ezi dugu zal-die (“hezi dugu zaldia”); nereosaba Ameriketan zaldi eztenibilie da ainbertze urtez (“nireosaba Ameriketan zaldi heztenibilia da hainbertze urtez”).[Erranahirua] ongi azie eta gaiz-ki ezie

hezueri (ezueri, Gorosurreta; ezurre-ri, Azkue, Izeta) ‘haztera uztenez duen eritasuna’ (Gorosurreta);‘hezurretako eritasuna’: ardiekizeten omeute ezurrerie (“ardiekizaten omen dute hezueria”).

hezurmuin (ezurmuin) ‘hezurrarenbarnekoa, mamia’: ezurmuñetandauke gaitze (“hezurmuinetandauka gaitza”).

higilaldi (igileldi) ‘zerbait higitzenden bakoitzekoa’: man dioguiruen artian igileldi bet belarrai(“eman diogu hiruren artean hi-gilaldi bat belarrari”).

higitari (igitari) (Etxenike) ‘higitzenduena’

higitu (igitu) ‘norbait edo zerbait le-kuz mugitu’: belarrak igitu. Igitu


365

7. HIZTEGIA

ongi gero (“belarrak higitu. Higi-tu ongi gero”).

hilaur (ilor, illor) 1 ‘denbora bainolehen eta hilik jaiotzen den hau-rra edo umea’. 2 ‘abortua eginduenari buruz’: bei ilorra kendubear dugu (“behi hilaurra kendubehar dugu”).

hilarazi (ilazi) Herodesec bilatucoduela aurra, ilazteco (“Herodo-sek bilatuko duela haurra, hila-razteko”, Etxenike, San Mateo-ren Ebangelioa)

hilaurtu (ilortu, illortu) ‘umea gal-du’: beie ilortu de (“behia hilaur-tu da”); beorra ere illortu de(“behorra ere hilaurtu da”).

hil-ehortze (ileortze, ilegortze) (Az-kue, Izeta) ‘hil-ehorztea, gorpua-ri lur ematea’: ileortzia (“hil-ehorztea”); gaur dugu osabainilegortzea (“gaur dugu osabarenhil-ehorztea”). Gaurko eguneanez dugu uste hitz hori Baztanenibiltzen denik.

hil-ezkil (ilezkil) ‘nor edo nor hiltzendenean jotzen den ezkila’: il-ez-kilek yo tuzte. Nor il de? (“hil-ez-kilak jo dituzte. Nor hil da?”);(Basaburua) il-ezkille (“hil-ezki-la”).

hil hurran (ilurren) ‘hilzorian’: osa-ba ilurren dago. Ilurren ere izua(“osaba hil-hurran dago. Hil-hu-rran ere izeba”).

hilkari (ilkeri) ‘tristura handia’: ilke-ri aundi bet dauket ezurretarañosartue (“hilkari handi bat daukathezurretaraino sartua”).

hilpiztu (ilpiztu) ‘hila zegoena piz-tu’: gizon oi iltako utzi zuten taorai ilpiztu zaiku. Ilpiztu aunitzbadire (“gizon hori hiltako utzizuten eta orain hilpiztu zaigu.Hilpiztu aunitz badira”).

hiltasun (iltasun) ‘bizitasunik ezduenaren egoera’: badauket ala-ko iltasun bet nere gorputzean...(“badaukat halako hiltasun batnire gorputzean...”).

histu (istu) 1 ‘ilundu’: ez da sekulenene gogotik istuko zure itxure(“ez da sekulan ene gogotik his-tuko zure itxura”). 2 ‘kolorea al-datu’: kate au istu de, eztu be-rriain dirdire (“katea hau histuda, ez du berriaren dirdira”).

hits (its) ‘goibela; tristea’: gaur den-bora itse dugu (“gaur denborahitsa dugu”); andre orrek koloreitsek tu (“andre horrek kolorehitsak ditu”). Its batez ere adine-koen artean ibiltzen da.

hitz debeku ‘hitz moteltasuna, totel-tasuna’: neska polite bai bañoitz-debeku orrek ondatzen du(“neska polita bai baina hitz-de-beku horrek hondatzen du”).

hitzontzi (itzuntzi) ‘berritsua, eleketa-ria’: itzuntzi gorrauk au. Au muti-ko itzuntzie (“hitzontzi gogorraduk hau. Hau mutiko hitzontzia”).

hobeki (obeki) ‘hobeto’: zu bizi zarani baño obeki. Amatxi obeki da-go (“zu bizi zara ni baino hobe-ki. Amatxi hobeki dago”).

hoben (oben) (Izeta) ‘errua’: barkatunere obena. Oben oi barkatue da-


366


go (“barkatu nire hobena. Hobenhori barkatua dago”).

hobendun (obendun) (Izeta) ‘errudu-na’: zu zara obendun. Ni ereobendun (“zu zara hobendun. Niere hobendun”)

hoberen (oberen) 1 izond. ‘onena’:au denetan oberena. Zu zaraoberena. Iruñeko kirol-talde bat"Oberena" da (“hau denetan ho-berena. Zu zara hoberena. Iruñe-ko kirol-talde bat Oberena da”).2 hoberen klasian bizi gara(“arras ongi bizi gara”)

hodei (edoi) ‘lainoa’: edoiek zeruen(“hodeiak zeruan”). Baztanengehiago ibiltzen da goibel hitzaedoi baino, hau aditzen bada ere.

hodei-asots (edoi-asots) ‘harria ho-deitik beheiti heldu delarik egi-ten duen hotsa’: edoi-asotsaknabari dire (“hodei-asotsak na-bari dira”).

hola (ola) ‘honela’: ola itentugu gukgauzek (“hola egiten ditugu gukgauzak”).

holaxeko (olaxeko, olatxeko) ‘hone-laxeko, honelakoxe’

holola ‘dagoen moduan, ukitu gabe’:egon trankil, olola utziko dugu,ez dugu autsiko (“egon trankil,holola utziko dugu, ez duguhautsiko”).

honaino (uneraño): uneraño torrizen. Torri zaite uneraño (“honai-no etorri zen. Etor zaitez honai-no”).

honat (unat, unet) ‘alde honetara’:zato unat (“zatoz honat”); zato

unet. Torri unet (“zatoz honat.Etorri honat”).

honaxeagotto (unexagotto) ‘pixkabat honago’: torri zaite unexa-gotto. Unexago bai, unexagottotorri. ("Etor zaitez honaxeagotto.Honaxeago bai, honaxeagottoetorri").

hondar 1 (ondar) (pl.) ‘jaten den zer-baitetik platerean-edo gelditzendena’: ondarrak bildu (“honda-rrak bildu”).

hondar 2 (ondar) ‘azkena’: zu betiondarra (“zu beti hondarra”);gaur dugu ondar egune (“gaurdugu hondar eguna”); ondarebakie man diogu (“hondar eba-kia eman diogu”).

hondarrean ‘azkenean’: on-darrean gaizki in dugu (“hon-darrean gaizki egin dugu”);ondarrean, zer gertatu de?(“hondarrean, zer gertatuda?”)hondarreko ‘azkeneko’: onda-rreko partide irabazi. Onda-rrekoa. (“hondarreko partidairabazi. Hondarrekoa”)aste hondarra ‘aste burua’hondar honetan 'azken aldihonetan' ondar unten denakerihondar honetara 'azken aldihonetara' ondar untera denakerosiek ziren

hondazio (ondazio) ‘txikitzea, kal-tea, hondamena’: ze ondazioakin tuen azkeneko uriek! (“zerhondazioak egin dituen azkene-ko euriak!”)


367

7. HIZTEGIA

hondura (ondure) ‘hondoa’: putzuorrek ondure aundie du ("putzuhorrek hondura handia du").

honenbertze (eta onbertze, unen-bertze) ‘konparazioak egitekoibiltzen dena’: onenbertze baliodu (“honenbertze balio du”); ola-koik ez da iten: oi jakinez gero,unenbertzetan saldu (“holakorikez da egiten: hori jakinez gero,honenbertzetan saldu); (Oronoz)onbertze pakete... onbertze diru(“honenbertze pakete... honen-bertzen diru”).

honeratu (uneratu) ‘hona ekarri,hurbildu’: uneratu gauze oi ("ho-neratu gauza hori").

honetako (unteko) ‘hemengo’: unte-ko aldian bada tokie eta or utzidu autua (“honetako aldean ba-da tokia eta hor utzi du autoa”).

honetan (unten) ‘halako batean’: un-ten, kusten du argi aundi bet(“honetan, ikusten du argi handibat”).

horixka (orixke) ‘horixta, hori antze-koa’

horixko (orixko) ‘hori antzekoa’: ko-loreak orixko tuzu, etzaude ongi(“koloreak horixko dituzu, ezzaude ongi”).

horixta (orixte) ‘horixka, hori antze-koa’: atorra orixte, aski politeerosi’ut (“atorra horixka, askipolita erosi dut”).

horma (orma) ‘izotza; jela’: gaur or-ma gorra in du. Animeleko ormaai du (“gaur horma gogorra egindu. Alimaleko orma ari du”).

horma beltz (orma beltz) ‘goibel da-goenean egiten duen horma edoizotz-mota’: bartatsean anbatekoorma beltza in du (“bart arratse-an hainbateko horma beltza egindu”); orma beltza gaixtoa da.(“horma beltza gaiztoa da”).

horma-haize (ormaize) ‘haize hotz-hotza’: ormaizia dabile. Ormaizeunekin ormatuko gara (“horma-haizea dabil. Horma-haize hone-kin hormatuko gara”).

hormate 'izoztea'hormategi (ormategi) ‘elurra eta

izotza gordetzeko bilgunea’hormatu (ormatu) 1 ‘izoztu’ Ormatzen

ai de aspalditik. Usteketan ormatuzaiku esnia (“hormatzen ari du as-palditik. Usteketan hormatu zaiguesnea”) 2 ‘izoztua jelatua’ dena or-matue dago (“dena hormatua da-go”).

hornitu (ornitu) 1 ‘zerbaitetarako be-har diren gauzak eskuratu’: utsu-ne oiek ornitu bear dire (“utsunehoriek hornitu behar dira”) 2 (na-hiko aberastasun duenari buruzerraten da): diruz ongi ornitue(“diruz ongi hornitua”).

horrat (orrat) ‘horrantz, horra’: zaziorrat. Gan zaite orrat ("zoaz ho-rra. Joan zaitez horra").

horrenbertze (orrenbertze) ‘horren-beste’: anaiek sos aunitz du tanik bertze orrenbertze. Arrebakere orrenbertze ("anaiak sos anitzdu eta nik bertze horrenbertze.Arrebak ere horrenbertze").

horretako (ortako) oi duk oi, ortakoaduk (“hori duk hori, horretakoa


368


duk” = ‘hori egiteko, horretako...aproposa’).

horretako adina (ortako adine, orta-ko dina, ortako dine) ‘erratekomoduan, aipatzeko moduan, horigutienez...’: eztut sobera zautzenFrankfurt, baño egona naiz an,bai, ortako adine.

horretako hainbat (ortako ainbet)‘errateko moduan, aipatzekomoduan, hori gutienez...’: emenee bazen ba, jendia, ortako ain-bet (“hemen ere bazen bai, jen-dea, horretako hainbat”)

hortz (ortz) 1 ‘animalia aunitzetan,goitiko eta beheitiko barailenertzean dagoen atal gogor etazurixka bakoitza’. 2 ‘eskailereta-ko maila bakoitza’: eskaleraorrek amar ortz tu (“eskailerahorrek hamar hortz ditu”).

hostatu (ostatu) ‘(landare bat) hostozbete’: bea arbola oi, ze ongi osta-tu den aurten (“beha arbola hori,zer ongi hostatu den aurten”).

hostobeltz (ostobeltz) (consolida)‘landare mota, sinfitoa’: osto-beltza bazka ona zerriendako(“hostobeltza bazka ona zerrien-dako”).

hostoberatz (ostoberatx) ‘arto-hostoidorra’: astoak ostoberatxa maitedu (“astoak hostoberatza maitedu”); ostoberatxa ona da (“hosto-beratza ona da”).

hozi (ozi) ‘ernamuina’: landako arto-ek ozie atraute (“landako artoekhozia atera dute”); "azitik ozie,Karmengo glorie" [Erranairua].

hozitu (ozitu) 1 ad. ‘ernamuindu’:landako artoak ozitu dire. Ozitudire, bai (“landako artoak hozitudira. Hozitu dira, bai”) 2 izond.‘hezea’:bgo onbor au zerraz ezinebaki, arront ozitue dago (“pago-onbor hau zerraz ezin ebaki,arrunt ozitua dago”).

hozkara (ozkara) ‘nahiko hotz’ den-bora ozkara dago (ezin da erran,ordea, denbora berokara dago).

hozkatu (ozkatu) ‘hozkak egin’: oz-katu bear dut (“hozkatu behardut”).

hozki (ozki) ‘hortzetako dardara,ikara’

hozkitu (ozkitu) ‘hozkia izan edoeman’: etzazule oi in, ozkitzendat olako soñuek (“ez ezazulahori egin, hozkitzen nau holakosoinuak"); ozkitu ta izitu ("ozki-tu eta izutu”).

huiatzaile (uiatzale) (Izeta) ‘zakurraxaxatzen duena’: uiatzale zara,eztuzu zakurre bakean uzten(“huiatzaile zara, ez duzu zaku-rra bakean uzten”).

hurran (urren) il urren utzi zutenetxian. Gure sosak ere akiturren(“hil hurran utzi zuten etxean.Gure sosak ere akitu hurran”).

hurranaldi (urrenaldi) ‘hurrengo al-dia’: urrenaldien besta ederra in-en dugu (“hurrenaldian bestaederra eginen dugu”).

hurritza (urritza, urritze) ‘hurron-doa’

hurrondo (urrondo) ‘hurritza’: gureetxe ondoan urrondo ederra dugu


369

7. HIZTEGIA

(“gure etxe ondoan hurrondoederra dugu”).

hurrupa (urrupe) ‘batean ahoratzenedo irensten den edari kopuruaeta egiten den hotsa’: ardo gorri-tik urrupe ederrak in gintuen(“ardo gorritik hurrupa ederrakegin genituen”).

hurrupaka (urrupeka) ‘hurrupakhartuz’: orrek urrupeka edaten

du esnia (“horrek hurrupakaedaten du esnea”).

huts (uts) ‘bakarrik, besterik gabe’:kafe utse artzen du egunero (“ka-fe hutsa hartzen du egunero”);kaltzontzillo utsian torri de(“galtzoin hutsean etorri da”).

hutsik ‘bakarrik’: kafea utsik;mutikoak utsik bakarrik sartzenal ziren ("kafea hutsik; mutiko-ak hutsik sartzen ahal ziren").


370


iaz (yaz) ‘joan den urtea(n)’: yaz izenginen (“iaz izan ginen”); yaz on-gi, aurten gaizki; yazko bestakonak ziren; yaztik unet ez dailebatre ongi. [Erranahirua] zer daberri? Yaz il zena eztela ageri.

ibilkari ik. ibiltariibilkeri ik. ibiltariibiltari (ibilkari, ibilkeri) ‘aunitz

ibiltzen dena’: gazte au ibilkariona da. Ni ere ibilkarie naiz.

idauli ik. irauliidazki ik. irazkiidelki ik. eralkiidetzarri ik. iratzarriidetze ik. iratzeidetze meta ik. iratze metaideuli ik. irauliideulke ik. iraulka

idezelai ik. irazelaiidezi ik. iraziidezki ik. irazkiidezkitu ik. iraziidiko ik. idiskoidisko (eta idiko) ‘aratxe arra, zezen-

gaia, zezenkoa, idiskoa’: idikoederra dugu etxian. Idiko orreksosak baliotu (“idisko ederra du-gu etxean. Idisko horrek sosakbalio ditu”)

idor 1 ‘lehorra, hezetasunik gabea,agorra’: lurre idor dago (“lurraidor dago”).

idor 2 ‘hitz gutxikoa, iluna denarierraten zaiona, gozotasunik ga-bea’: zein idorra den gizon oi(“zein idorra den gizon hori”);yende idorra emen (“jende idorrahemen”); lan idorra.

I


371

7. HIZTEGIA

idorgiro ‘giro lehorra’: idorgiro du-gu, belarrak idortzeko aproposa.

idorte ‘lehortea; agortea’: idorteakondatutu bazterrak (“idorteakhondatu ditu bazterrak”); idorteatxarra da.

idortu 1. ad. ‘lehortu’: bazterrakidortzen ai dire (“bazterrakidortzen ari dira”) 2. iz. ‘lehor-tua’: bazterrak idortuek (“bazte-rrak idortuak”).

iduri 1 ‘ikatz xehea’: idurie eztaiketz ona (“iduria ez da ikatzona”); iketzaren ordez, idurieibiltzen dute batzuek (“ikatzarenordez, iduria ibiltzen dute bat-zuek”).

iduri 2ez idurian (ez idurien) ‘pentsa-tu gabe, ohartu gabe, kontra-koa ematen badu ere’: ez idu-rien, azkenean nekatzen bat daarras (“ez idurian, azkeneannekatzen da bat arras”).iduri izan iduri du mozkorradagola (“irudi du mozkorradagoela”); iduritzen zait (“iru-ditzen zait”); iduritu zait(“iruditu zait”).nire iduri (nere iduri) nereidurie da (“nire iduria da”).nire iduriko (nere iduriko)

iduzki ik. eguzkiiduzki aize ik. eguzki haizeiduzkialde ik. eguzkialdeiduzkipei ik. eguzkibegiiel egon (eta igel egon) ‘behorra edo

astemea arreske egon’: beorra iel(“behorra iel”); gure begorra igeldago (“gure behorra iel dago”).

igan (igen) ‘igo’: igen da tellatureño(“igan da teilaturaino”); igenzaite goitire (“igan zaitez goiti-ra”); igen da (“igan da”).

ige egonl ik. iel egon

igen ik. igan

igerikan (iñeriken) ‘igerika, igerian’:iñeriken atra zen putzutik (“ige-rian atera zen putzutik”); ongidaki iñeriken (“ongi daki ige-rian”).

igerikari (iñerikari) ‘igerilaria’: neresemea iñerikari ona da (“nire se-mea igerikari ona da”).

igerikatan (iñeriketan) ‘igerika’

igileldi ik. higilaldi

igitari (Etxenike) ik. higitari

igitu ik. higitu

igorri ‘bidali’: igorri dugu zure etxe-ra. Zure gauzek igortzekoak tugu(“zure gauzak igortzekoak ditu-gu”); igorri lenbailen (“igorri le-henbait lehen”).

igurain (igurein, igurin) ‘basozaina,oihanak zaintzen dituena’:(Arizkun) nere osaba zena igure-ña zen (“nire osaba zena igurai-na zen”); (Aniz) nere osaba zenaiguriñe zen (“nire osaba zenaiguraina zen”)

igurein ik. igurain

igurin ik. igurain

ihartu (iñartu, iñertu) ‘idortu’: loreoiek iñartu dire (“lore horiekihartu dira”); sagarrondo au ereiñertue da (“sagarrondo hau ereihartua da”).


372


ihaurri (iñurri) ‘pilaka’: aurten gaz-tañe, iñurrie bada. Bagatxa ereiñurrie (“aurten gaztaina, ihaurribada. Pagatxa ere ihaurria”).

ihi (iñe) ‘toki bustietan hazten denlandarea’ (Juncus sp.): mendi zo-ko oietan iñe auserki. Iñe dagontokien bada ure (“mendi zokohorietan ihia ausarki. Ihia dago-en tokian bada ura”).

ihizilari (intzilari, intzileri, izilari,izileri) ‘ihizian, ehizan, ibiltzendena’: gure mutikua intzileriaundie da (“gure mutikoa ihizi-lari handia da”); gaur Belatenbaziren eun izilari (“gaur Belatenbaziren ehun ihizilari”); nere ai-te ere izilerie (“nire aita ere ihizi-laria”).

ijito (kito) ‘buhamea’: kito aunitzbazterretan (“ijito anitz bazterre-tan”).

ijitotegi (kitotei) ‘ijitoak biltzen di-ren tokia’: au kitoteie! (“hau iji-totegia!”).

ikaragarri (ikeragarri) 1 ‘handia,erraldioa’. 2 ‘arras’: ikeragarrikobiotz onekoa zen (“ikaragarrikobihotz onekoa zen”).

ikareria (ikereri) ‘lurrikara’: bartatse-an ikererie izen dugu. Ikereriekinizitu gara (“bart arratsean ikareriaizan dugu. Ikareriarekin izutu ga-ra”).

ikasgura (ikesgure) ‘ikasteko nahia’:gure mutikoa beti leitzen, orrenikesgure... (“gure mutikoa betiirakurtzen, horren ikasgura...”).

ikasi (ikesi) ikesi ginuen arras eri za-gola. [erranahirua] zer ikusi, uraikesi.

ikastun (ikestun) ‘ikaslea, ikastenduena’: [erranahirua] nekazariebeti ikestun.

ikatzikatzeketan iketzeketan ibiltzenda.

ikazgai (ikezgai) ‘ikatz egiteko egurona, gai ona’: ikezgai onakiniketz ona (“ikazgai onarekinikatz ona”).

ikeragarri ik. ikaragarriikereri ik. ikareriaikesgura ik. ikasguraikesi ik. ikasiikestun ik. ikastuniketzeketan ik. ikatzeketanikezgai ik. ikazgaiikuskor (kuskor) ‘ikus erraza’: gauza

aundie beti kuskorra. Au kusko-rra ta aise kusten dena (“gauzahandia beti ikuskorra. Hau ikus-korra eta aise ikusten dena”).

ikus-sari (kus-sari) ‘etxe batera bisi-ta egiten denean eramaten denoparia’ (‘bisita-sari’ ere deitua):gure amatxii bisita in diogu taman diogu kus-sarie (“gureamatxiri bisita egin diogu etaeman diogu ikusaria”) Lehena-goko denboretan ohitura handiazen ikusaria ematea: txokolatea,ardo-goxoa, e.a.

ikustete (kustete) ‘ikusaria’. Norbai-tek fabore bat egin eta eskerrakematera joaten denean, erran


373

7. HIZTEGIA

ohi da: "In diot nere kustetea"(“Egin diot nire ikustetea”).

ikuzi (kuzi) ‘garbitu’ (Izetak bildua):lixue kuzi (“lixiba ikuzi”); oialakkuzi (“oihalak ikuzi”).

ilar (iler, illar, iller) 1 ‘banabarra;babarruna’: (Urdazubi, Zugarra-murdi, ilarra); (Baztangoiza, ile-rra) 2 ‘etxe-ilarra; ilar biribila’:(Oronoz, Malerreka, illarra); (Ba-saburua, illerra).

ilar biribil (iler biribil) ‘ilarra; etxe-ilarra’: iler biribile erin dugu(“ilar biribila erein dugu”); ilerbiribile sortu de (“ilar biribilasortu da”).

ilargi (ilergi)ilargi zuri ‘bistargia dagoela’: ilargi

zuriten ameka zama sartu duorrek etxian.

ilargi betea, ilargi osoailazi ik. hilaraziilbeltz ‘urtarrila’ilbin (ilbine, ilbiñe) ‘uztondoa’: ze-

rriek ilbinean sartu tugu (“txe-rriak ilbinean sartu ditugu”);(Aniz, ilbiñe).

ilbine ik. ilbinilbiñe ik. ilbinilegortze ik. hil-ehortzeilekizkur ‘ileak kiribilean dituena’:

ilekizkurre polite da (“ilekizkurrapolita da”).

ileortze ik. hil-ehortzeiler ik. ilariler biribil ik. ilar biribililergi ik. ilargi

iletsi ‘hilzoria; hilzorian dagoenarenunea’: iletsien karri zuten Iruñe-tik ta piztu de (“hiletsian ekarrizuten Iruñetik eta piztu da”).

iliki (Gorosurreta) ‘hilikia’

ilindi (Gorosurreta) ik. ilintiilinti (ilindi, ilintx) 1 (Gorosurreta)

‘landareen gaitza’. 2 ‘ongi egosigabeko ikatza’: ilintxe iketz txa-rra da. Ilintxe eztu iñork nai(“ilintia ikatz txarra da. Ilintia ezdu inork nahi”).

ilintx ik. ilinti

ilkeri ik. hilkari

illar ik. ilar

iller ik. ilar

illo ik. iloba

illor ik. hilaur

illortu ik. hilaurtu

illunezkil ik. ilunezkil

ilo ik. iloba

iloa ttipi ik. iloba ttipi

iloba (ilo, illo) 1 ‘anaia edo arrebabaten semea edo alaba’: nereilua arras abile da (“nire ilobaarras abila da”); illoa ona da(“iloba ona da”). 2 ‘biloba, seme-alaben semea edo alaba’: iloakbaitu pileka (“bilobak baditu pi-laka”).

ilobabitxi (ilobitsi) ‘biloba’ (Baztan-goiza aldeko zenbait etxetanibiltzen da. Hala ere, maizagoaditzen da, zalantza gabe, ilo):ilobitsi aunitz gure aitetxik (“ilo-babitxi aunitz gure aitatxik”).


374


iloba ttipi (iloa ttipi, ilo ttipi, illo tti-pi) ‘iloba, ilobabitxi’: nere ilobattipi au azkarra da (“nire ilobattipi hau azkarra da”)

ilobitsi ik. ilobabitxi

ilor ik. hilaur

ilortu ik. hilaurtu

ilpiztu ik. hilpiztu

iltasun ik. hiltasun

ilunezkil (eta illunezkil) ‘iluntzeanjotzen den ezkila’: ilunezkileyotzeutenean denak etxera (“ilu-nezkila jotzen dutenean denaketxera”); (Basaburua) illunezkille(“ilunezkila”).

ilupa (ilupe) ‘fundamentu gabea, er-gela’: au yende ilupe! Mugi zai-te, zein ilupe zaren! (“hau jendeilupa! Mugi zaitez, zein ilupa za-ren!”); neska ilupe da oi; eztutolako mutil ilupik inoiz ere kusi;ardo unek eztu batre inderrik,arras ilupe da.

ilupe ik. ilupailurren ik. hil hurranin ik. egininar (iñar, iñer) ‘gantzik gabea, ido-

rra’: unek eztu urinik, dena iñe-rra da (“honek ez du urinik, de-na giharra da”); magra artzenduelaik iñerra bakarrik gustetzenzaio (“magra hartzen duelarikinarra bakarrik gustatzen zaio”).

inarki (iñarki, iñerki) ‘gizenik gabe-ko haragia’: aragien gizena eztutmaite, iñerkie bai (“haragiarengizena ez dut maite, giharkiabai”).

inarrosaldi (iñarrosaldi, iñerrosaldi)‘astinaldia’: gizon orri iñarrosal-di ederra man zioten (“gizon ho-rri inarrosaldi ederra eman zio-ten”).

inarrosi (iñarrosi, iñerrosi, iñurrusi)‘astindu’: iñarrosi ongi zaku zi-kin oi (“inarrosi ongi zaku zikinhori”); bazterrak iñarrosi tugu(“bazterrak inarrosi ditugu”);(Basaburua) iñurrusi (“inarrosi”).

inaurkin (iñaurki) ‘aziendari paratzenzaion azpia’: idetzia iñaurki ona.Badugu iñaurkie pileka (“iratzeainaurkin ona. Badugu inaurkinapilaka”); iñaurkie ongi edatu (“in-aurkina ongi hedatu”).

inaurtu (iñaurtu) ‘inaurkina behite-gian hedatu, ihaurri’: iñaurtuongi beien azpiek. Iñaurtu ongi(“inaurtu ongi behien azpiak. In-aurtu ongi”).

inaute (iñaute, iñauteri) iñautetansekuleko bestak iten tugu (“inau-teetan sekulako bestak egiten di-tugu”); Lanzko iñautek famaaundieute (“Lanzko inauteek fa-ma handia dute”).

inauteri ik. inauteinazi ik. eginaraziindarrean inderrian zuken, eta ba-

patian il gizona! (“indarrean ze-goen, eta bat-batean hil gizo-na!”).

ingai ik. egingaiingarri ik. egingarriingendu ik. ukenduingerri ik. egingarri


375

7. HIZTEGIA

ingresti (ingristi) (pl.) ‘keinuak’: gu-re mutikoak zein ongi itentuenosabain ingristiek (“gure muti-koak zein ongi egiten dituenosabaren ingrestiak”).

ingristi ik. ingrestiingude (txinguri, txunguri, xingudi,

xinguri, zinguri) ‘metalak lantze-ko ibiltzen den arotzaren tresna’:erriko arotzak badu berreun kilo-ko txingurie. Burdinezko txingu-rie (“herriko arotzak badu berre-hun kiloko ingudea. Burdinazkoingudea”); xingudie, sega piketze-ko (“ingudea, sega pikatzeko”);xingurie arotzan lanetako (“ingu-dea arotzaren lanetako”); Aotzakzingurie beti eskuar ("arotzak in-gudea beti eskuar").

inguma (ingume) 1 ‘amesgaiztoa’:gure aita zenak ingume gaixtoakizeten zituen (“gure aita zenakinguma gaiztoak izaten zituen”).2 ‘katu erako ametsa, lo dagoe-nari ausiki egiten diona’: ingumeatsikiekin idetzarri naiz (“ingu-ma ausikiekin iratzarri naiz”);ingumeai beldur (“ingumearibeldur”).

ingume ik. ingumaingurukari (ingurukeri) ‘zirimola;

sorgin-haizea’: ingurukeriekidetze meta guziek gan dazku(“ingurukariak iratze meta guz-tiak eraman dizkigu”).

ingurukeri ik. ingurukariinguruko min ‘behatzetako mina,

behatzen hauntura’: ingurukomine gaixtoa da. Inguruko minesendatu zait.

inkara ik. eginkarainoiz (iñoiz, nioiz) ezezko eta galde-

razko esaldiekin bakarrik ibiltzenda

inor (iñor, nior) ezezko eta galderaz-ko esaldiekin bakarrik ibiltzenda

inon (iñon, nion) ezezko eta galde-razko esaldiekin bakarrik ibiltzenda

inport ez du inport!; ez dik inport!

inportik ez du inportik!; ez dik in-portik!

intxaur (giltxaur) giltxaurre onada. Giltxaur aunitz yaten dugu(“intxaurra ona da. Intxaur au-nitz jaten dugu”).

intzilari ik. ihizilariintzileri ik. ihizilariiñar ik. inariñarki ik. inarkiiñarrosaldi ik. inarrosaldiiñarrosi ik. inarrosiiñartu ik. ihartuiñaurki ik. inaurkiniñaus ik. irausi iñausaldi ik. irausaldi iñaute ik. inauteiñauteri (Izeta) ik. inauteri iñe ik. ihiiñelak ik. eginahaliñelka ik. eginahalkaiñer ik. inariñera ik. enara


376


iñerikari ik. igerikariiñeriken ik. igerikaniñeriketan ik. igerikataniñerki ik. inarkiiñerrosaldi ik. inarrosaldiiñerrosi ik. inarrosiiñertu ik. ihartuiñezture ik. oinazturaiñeztureka ik. oinazturakaiñoiz ik. inoiziñon ik. inoniñor ik. inoriñurri ik. ihaurriiñurrusi ik. inarrosiipar-laino (iper-lano, iper-laño)

‘iparrak dakarren lainoa’: iper-lanoak sartu dire (“ipar-lainoaksartu dira”); iper-lañoa txarra damendien ibiltzeko (“ipar-lainoatxarra da mendian ibiltzeko”).

iper-aize ik. ipar-haizeiper-lano ik. ipar-lainoiper-laño ik. ipar-lainoipurdi (purdi) ze ai zara or purdie

agerien? (“zer ari zara hor ipur-dia agerian?).

ipurdianostiko (purdienostiko) iz.purdienostiko aundi bet mannion. Ez zuen espero olako pur-dienostikoik (“ipurdianostikohandi bat eman nion. Ez zuenespero holako ipurdianostiko-rik”). Lexikalizatua.

ipurdi-konkor (purdi-konkor) ‘ipur-tezurra’: purdi-konkorrean minartu du (“ipurdi-konkorrean min

hartu du”); purdi-konkor ortankaska artu (“ipurdi-konkor ho-rretan kaska hartu”).

ipurdilazo (purdilazo) ‘lasaia dena,erantzukizunik hartzen ez due-na’: ze purdilazo zaren! Gaieemendik purdilazo zikine! (“zeinipurdilazo zaren. Hoa hemendikipurdilazo zikina!").

ipurdi-mazela (purdimazela) ‘ipur-masaila’: lodi dago gure neskati-koa, anbateko purdimazelakdauzke. Purdimazel ederrak (“lo-di dago gure neskatikoa, hainba-teko ipurdi-mazelak dauzka.Ipurdi-mazel ederrak").

irabaztale ‘irabazle’irakin (irikin) 1 esniak irikin du

(“esneak irakin du”); esnia ongiirikin (“esnea ongi irakin”); es-nia irikiten ai de (“esnea irakitenari da”). 2 ‘irakina’: esnia irikine,ez gordine (“esnea irakina, ezgordina”).

iraleku (ireleku) ‘iratze lekua’: irele-ku ona dugu (“iraleku ona du-gu”); gure irelekuen badire aritzaunitz (“gure iralekuan badiraharitz aunitz”)

iralki (irelki) ‘iratzea ebakitzekotresna’: (Sunbilla) gure atautxikirelkiakin ebakitzen zuen iretzea(“gure aitonak iralkiarekin eba-kitzen zuen iratzea”).

iratzarri (idetzarri, irizarri, irazarri)‘esnatu’: irazarri naiz (“iratzarrinaiz”); irizarri dire gure mutiko-ak (“iratzarri dira gure mutiko-ak”); idetzarri da gure aurre(“iratzarri da gure haurra”); de-


377

7. HIZTEGIA

nak idetzarriek (“denak iratza-rriak”).

iratze (idetze, iretze) ‘garoa’: iretzeederrak gure mendietan (“iratzeederrak gure mendietan”); iretze-ak inek tugu (“iratzeak eginak di-tugu”); iretzeak zafratuek (“iratze-ak zafratuak”); iretzeketara gan di-re (“iratzeketara joan dira”). [erra-nahirua] San Gil, idetziak ebakitrankil

iratze meta (idetze meta, iretze me-ta) iretze-meta ederra gure etxeondoan (“iratze-meta ederra gu-re etxe ondoan”).

irauli (idauli, ideuli) ‘irauli’: ireuliu-te (“irauli dute”); lurre ideuli du-gu (“lurra irauli dugu”).

iraulka (ideulke, ireulke) or dabiltzemutiko oiek ideulke belaian (“hordabiltza mutiko horiek iraulkabelaian”).

irausaldi (iñausaldi) ‘urdama arreskedagoen garaia’: gure urdamaiñausaldietan, arront-arrontgaixtoa da. Iñausaldi txarra(“gure urdama irausaldietan,arrunt-arrunt gaiztoa da. Irau-saldi txarra”).

irausi (iñaus) ‘urdama arreske egon’:urdama iñaus ta orren iñausal-dien kasuman (“urdama irausieta horren irausaldian kasueman”).

irazahar (irexar) ‘iratze berde idor-tua, ardi-aziendarendako negu-ko bazka’: elurre iten badu erebadugu bazka, irexarra ona da(“elurra egiten badu ere badugubazka, irazarra ona da”).

irazarri ik. iratzarriirazelai (idezelai, irezelai) ‘iralekua’:

Baztanen irezelai ederrak (“Baz-tanen irazelai ederrak”); banaieidezelaire (“banoa irazelaira”).

irazi (irezi, idezi, irezkitu) ‘isurkaribat irazkitik igaroarazi’: (Basa-burua, Erberea) irezi dugu (“irazidugu”); (Baztangoiza, Elizondo)esne au idezie da? Idezi dugu(“esne hau irazia da? Irazi du-gu”).

irazki (irezki, idazki, idezki) ‘iragaz-teko tresna’: (Basaburua) irezkieemen dago (“irazkia hemen da-go”); ortxe duzu idazkie (“hortxeduzu irazkia”); non dago idez-kie? (“non dago irazkia?”).

ireki (ereki, edeki) ‘zabaldu’: erekiutatea (“ireki dut atea”); (Baztan-goiza) edeki atea (“ireki atea”).

ireleku ik. iralekuirelki ik. iralkiirentsi (iretsi) iretsi nuen ezur bet

(“irentsi nuen hezur bat”); eztutiresten al (“ez dut irenstenahal”); [Erranahirua] naiago dutoi siñetsi baño bokadu on batiretsi

iretze ik. iratzeiretze meta ik. iratze metaireuli ik. irauliireulke ik. iraulkairexar ik. irazaharirezelai ik. irazelaiirezi ik. iraziirezki ik. irazki


378


irikin ik. irakinirindegi (irindei) ‘irina oratzen den

lekua’: ama irindeien dago (“amairindegian dago”); irindei ederradugu (“irindegi ederra dugu”).Sin. iringela

irindei ik. irindegiirindu ‘erraustu, xehatu’: tratoriak

autua yo ta irindue utzi zen(“traktoreak autoa jo eta irinduautzi zuen”).

iringela ‘irina oratzen den gela’:(Aniz) iringela ederra dugu. Sin.irindegi

irizarri ik. iratzarriirmiarma ik. armiarmaironoi (Izeta) ‘lepoko zain bat’: bil-

dotsa iltzerakoan kasu ironoieukitu gabe. Ironoie ezta ukitu be-ar (“bildotsa hiltzerakoan kasuironoia ukitu gabe. Ironoia ez daukitu behar”).

iroska ik. itoskairoskitu ‘zopak gehiegi irakin ondo-

ren ore bihurtu’: ainbertze iriki-nez zopak iroskituek. Iroskituzaizku (“hainbertze irakinez zo-pak iroskituak. Iroskitu zaizki-gu”).

irri ‘barrea’: irri ederrak in gintuen(“irri ederrak egin genituen”); zubeti irriz; ez irrik in (“ez irririkegin”); irriz urretuek egon ginenafari osuan (“irriz urratuak egonginen afari osoan”).

irri egin (irrin) gustetzen zaitzu zuriere irritia (“gustatzen zaizu zuriere irri egitea”).

irri eginarazi (irrinazi) ‘barre egina-razi’: yendea irrinaztia izeten dapaiasoen lana (“jendea irri egi-naraztea izaten da pailazoen la-na”); paiasoek nola irrinaztenduten yendea (“pailazoek nolairri eginarazten duten jendea”);or dago gure laune denei irrinaz-ten (“hor dago gure laguna deneiirri eginarazten”).

irriemangarri (irrimangarri) ‘irriasorrarazten duena, irrigarria’:arront irrimangarrie da.

irrigarri (irringerri) ‘barregarria’:irringerrie zaude (“irrigarria zau-de”); irringerriek gure iñauteak(“irrigarriak gure inauteak”).

irrikatu (Izeta) ‘gaztain morkotsaireki’

irrikixabaldu ik. irrikizabalduirrikizabaldu (eta irrikixabaldu)

‘gaztain morkotsa zabaldu’:(Aniz) gaztain morkots oiek, irri-kixabalduek (“gaztain morkotshoriek, irrikizabalduak”).

irrilda (irrilde) ‘malda handiko bi-dexka, egurra bide zabalera ate-ratzeko erabiltzen zena’: irrildeortaik botatzen dugu egurre bidezabaleraño (“irrilda horretatikbotatzen dugu egurra bide zaba-leraino”).

irrilde ik. irrildairrimangarri ik. irriemangarriirrimurritz ‘irribarrea’: irrimurritz

bat inik gan zitzeikun (“irrimu-rritz bat eginik joan zitzaigun”).

irrin ik. irri eginirrinazi ik. irri eginarazi


379

7. HIZTEGIA

irringerri ik. irrigarri

irrintzi (eta irrintziña, irrintziñe)‘behorraren oihua’

irrintziña (Almandoz) ik. irrintzi

irrintziñe (Almandoz) ik. irrintzi

irri-solas ‘hitz gozoa; hitz bitxia, iz-kirimiria’: irri-solasetan pastuginuen atsalde guzie (“irri-sola-setan pasatu genuen arratsaldeguzia”).

irristari (irristeri) ‘leku irristakorra,irrist erraz egiten dena’: au irris-terie, zutik ezin egona (“hauirristaria, zutik ezin egona”);irristeri aundie emen (“irristarihandia hemen”).

irristeri ik. irristari

irrizu ‘irri aise egiten duena’: auneska irrizue, beti irriz (“hauneska irritsua, beti irriz”); denakere irrizuek zate (“denak ereirritsuak zarete”).

iruzki ik. eguzki

iruzki aize ik. eguzki haize

iruzkialde ik. eguzkialde

iruzkipei ik. eguzkibegi

isats (isets, itses) ‘erratza’: zoko oiekisetsakin garbitu (“txoko horiekisatsarekin garbitu”); isets berrie(“isats berria”).

isats-ainar (isets-añar) ‘ainarrarekinegindako isatsa; erratza’: gukbeiteien beti isets-añarra (“gukbehitegian beti isats ainarra”).

isets ik. isats

isets añar ik. isats ainar

isilik (xilik) ‘hitz egin gabe, asotsaatera gabe’: egon zaizte xilik("egon zaitezte isilik"); xilik ego-nak gara ("isilik egonak gara").

isilka (xilke) au xilke in bear da, xil-ke iñork yakin ez dezan ("hauisilka egin behar da, isilka inorkjakin ez dezan").

iskilin ik. iskilinba

iskilinba (iskilin, izkilin, ixkilin)‘orratz buruduna’: iskilin zorrotza(“iskilinba zorrotza”); izkilinekinziztetu nion (“iskilinbarekin zizta-tu nion); non utzizu ixkiline?(“non utzi duzu iskilinba?”).

iskilinba-ontzi (ixkilinuntzi) ‘iski-linbak gordetzeko ontzia’: ixkili-nuntzie galdu dugu (“iskilinbaontzia galdu dugu”).

islegi (islei) ‘maldetan dauden belaie-tan lurra kendu edo zelaitzea’(Aniz)

islegitu (isletu) ‘maldetan daudenbelaietan lurra kendu edo zelai-tu’: (Aniz) ezponda oi isletu beardugu, puske kenduz (“ezpondahori islegitu behar dugu, puskakenduz”).

islei ik. islegi

isletu ik. islegitu

istant (ixtent) ‘aipatzen den uneareninguruan’: 1 ‘lehentxeago’ ixten-tian erasan du; 2 (gero) ixtentiantorko da; ziztorrok sartzizu ix-tente!; ago ixtenpat ago!; ixtenbaten buruen torko da (= ‘bere-hala etorriko da’).

istikoloka ik. izterkoloka


380


istil (eztil) ‘putzu txikia’: urie in du,badire eztilek (“euria egin du,badira istilak”).

istu ik. histuisun (uxin) ‘diru-zigorra’: uxin aun-

die man zakuten. Uxine ordain-du bear dugu ("isun handiaeman ziguten. Isuna ordaindubehar dugu").

isurki (xugurki, xurki) ‘malda handi-ko bideari edo teilatuari dago-kiona’: tella orrek xurki aundiedu. Tellatuek anbateko xurkie(“teila horrek isurki handia du.Teilatuak hainbateko isurkia”).

isurkin (zurkin, xurkin) ‘zerri-bazka,etxeko janari sobranteak osatua’:gure barrideak auzo guziko zurki-ne biltzen du (“gure barrideak au-zo guztiko isurkina biltzen du”);xurkine (“isurkina”).

itale ik. egitaleitate ik. egitateitaxur (itezure) ‘itogina, euria egiten

duenean gertatzen dena’: etxeorrek itezure franko (“etxe ho-rrek itaxur franko”); itezure au-nitz (“itaxur aunitz”).

ite ik. eiteitele ik. egitaleitete ik. egitateitezure ik. itaxuritoska (eta iroska) ‘itoka, jana dena

batera irenstearen ekintza’: itos-ka yan zuen atsik artu gabe(“itoka jan zuen hatsik hartu ga-be”); iroska yana itourren (“itokajana ito hurran”); ez iroska yan(“ez itoka jan”).

its ik. hitsitses ik. isatsitsu kapelu ‘itsumandoka, josteta

klase bat’itsuaitzineko ‘itsuaurrekoa’: itsuaitzi-

neko dabile mutiko oi (“itsuaitzi-neko dabil mutiko hori”).

itsutu 1 ‘ikusmena galdu’. 2 ‘zaleta-suna izan’: itsutue da gaztanbe-ra yatera (“itsutua da gaztanbe-ra jatera”).

itxoka (eta itxuke) ‘orga edo lera batitiraka ari diren bi idi edo behi pa-rea’: (Basaburua) bi bei parekinitxoka (“bi behi parerekin itxo-ka”).

itxuke ik. itxokaitzail ‘animaliak eramaten dituena’:

zakur itzalla, bei itzalla, ardi itza-lla.

itzain ‘azienda gidatzen duena’itz-debeku ik. hitz-debekuitze ‘iltzea’: itze bat sartut zure ortan

(“iltze bat sartu dut zur horre-tan”).

itzebaki (Azkue) ‘erabaki’: afera auitzebaki dugu (“afera hau itzeba-ki dugu”).

itzetu ‘iltzatu’: itzetu ongi atea (“iltza-tu ongi atea”).

itzilipurdi ik. itzulipurdiitzilipurdike ik. itzulipurdikaitzilipurdiketu ik. itzulipurdikatuitzuli 1 ‘atera zen edo lehenago ze-

goen tokira berriz ere joan’. 2‘zerbait bertze norabide baterazuzendu’. 3 ‘abiapuntura bihurtuarte dagoen ibilbidea’. 4 ‘(be-


381

7. HIZTEGIA

hiez-eta, mintzatuz) arreske da-goena’

itzulipurdi (itzilipurdi) ‘erorikoa’:anbateko itzilipurdie in zuen(“hainbateko itzulipurdia eginzuen”).

itzulipurdika (itzipurdike) ‘eroriko-ka’

itzulipurdikatu (itzilipurdiketu) ‘az-pikoz goiti paratu’: dena itzili-purdiketu dugu (“dena itzulipur-dikatu dugu”).

itzuntzi ik. hitzontziixkilin ik. iskilinbaixkilinuntzi ik. iskilinba-ontziixkinke ik. izkinakaixtekoloka ik. izterkolokaixtent ik. istantizain (zizein) ‘zizare mota xurgatzai-

lea, ur gezetan bizi dena eta gor-putzetik odola ateratzeko ibiltzendena’ (Hirudo medicinalis): zize-ñak odol edaleak dire. Zizein au-nitz bada errekunten ("izainakodol edaleak dira. Izain aunitzbada erreka honetan").

izan ad. (laguntzailerik gabe, edobertze aditzen laguntzaile gisa jo-katzen da) naiz, gara, da, etaabar. • daiteke (daike) torri daite-ke (“etor daiteke”); gerta daike(“gerta daiteke”); badaike (“badai-teke”). • dadila (daiela) ongi ger-ta daiela (“ongi gerta dadila”); to-rri daiela (“etorri dadila”). • da-din (daien) nik nai bezala gertadaien (“nik nahi bezala gerta da-din”). • daitezela (daitzila, daitzi-le) torri daitezela (“etor daiteze-

la”); sar daitzila (“sar daitezela”);gan daitzile emendik (“joan daite-zela hemendik”). • daitezen(daitzin) egon daitezen; ongi egondaitzin (“ongi egon daitezen”).

izeba (izo) ‘aitaren arreba edo ama-ren ahizpa, orobat osabarenemaztea’: izo Fantxike bizkor da-bile. Izoak adin aundie du (“ize-ba Fantxika bizkor dabil. Izebakadin handia du”); nere izua erix-ko dago (“nire izeba erixko da-go”); izua ona da (“izeba onada”).

izekunde ik. gizakundeizan 1 zein da zure izena?

izen 2 ik. izanizerdi 1

izerdi patsetan izerdi putzutan izerdi putzu-ten egon zen egun osoan.izerditan izerditen torri zen.izerdi uretan izerdi uretan gi-nauden. Egun guzien izerdiuretan (“izerdi uretan geun-den. Egun guztian izerdi ure-tan”).

izerdi 2 ‘landareen barnean dutenisurkaria’: errexago kentzen zaioazala adarrai, izerdien dagolaik(“errazago kentzen zaio azalaadarrari, izerdian dagoelarik”).

izerdiarazi (izerdiazi) piper minekizerdiazten du (“piper minakizerdiarazten du”); piper mineyan ta nola izerdiazi... (“pipermina jan eta nola izerdiarazi...”).

izerdiazi ik. izerdiaraziizialdi ik. izualdi


382


izialdura (izialdure) ‘harridura,izua’: anbateko izialdure artunuen. Izialdure gauze txarra da(“hainbateko izialdura hartunuen. Izialdura gauza txarrada”).

izialdure ik. izialduraizikor ik. izukorizilari ik. ihizilariizileri ik. ihizilariizitasun ik. izutasuniziti ik. izutiizitu ik. izutuizkilin ik. iskilinbaizkinaka (ixkinke) ‘izkina egiten,

norbaiti ezikusia egiten’: eztunerekin deus nai, ixkinke daile(“ez du nirekin deus nahi, izki-naka dabil”).

izkirritu (Izeta) ‘kizkurritu; zartatu’:(Sunbilla) zangoa izkirrittuadaukat (“zangoa izkirritua dau-kat”).

izkirrittu (Izeta) ik. izkurrituizo ik. izebaizokin (Izeta) ‘salmonidoen familia-

ko arraina’ (Salmo salar): Bida-soa ugaldean badire izokinek(“Bidasoa ugaldean badira izoki-nak”); izokin aunitz Bidasoan.Baztango Urritzateko errekan,erreka bati Izokin erreka deitzendiote.

izorratu izor ai! (“izor hadi!”).

izpiku ‘ernea; abila’: au neskatikoizpikue! (“hau neskatiko izpi-kua!”); yende izpikue gure auzo-

an (“jende izpikua gure auzo-an”).

iztekolozka ik. izterkolokaizterkoloka (ixtekoloka, istikoloxka,

iztekolozka) ‘oreka galtzear, ko-koriko’: (Elizondo) ixtekolokadago (“izterkoloka dago”); ixte-koloka gelditu zen (“izterkolokagelditu zen”); (Aniz) neska oizaldi gañean istikoloxka (“neskahori zaldi gainean izterkoloka”);iztekolozka gelditu da autoa bi-detik atra delaik (= ‘autoa bidebazterrean amildegira begira,balantzan gelditzen delarik’); iz-tekoloxka ibiltzen da zaldi gañe-an xalma gabe (“izterkolokaibiltzen da zaldi gainean xalmagabe”).

izter 1 ‘zangoaren edo hankaren za-tia’. 2 (pl.) ‘gurdiaren plataformaegiteko jartzen diren oinarrizkobi ardatzetako bakoitza (beti bijartzen dira)’

izter-xorri ‘iztartea, istapea’(Elbete)

iztezorri (iztizorri) ‘iztertean ateratzenden zaldarra: iztizorrie atra zait.Iztizorrie gaixtoa da (“iztezorriaatera zait. Iztezorria gaiztoa da”).

iztizorri ik. iztezorriizualdi (izialdi) artu nuen izialdiekin

eritu nitzen. Izialdi gorra! (“hartuzuen izualdiarekin eritu nintzen.Izualdi gogorra!”).

izukor (izikor) ‘aise izitzen dena;izutia’: au gizon izikorra! (“haugizon izukorra!”); mutil gazte auarras izikorra da. (“mutil gaztehau arras izukorra da”).


383

7. HIZTEGIA

izutasun (izitasun) ‘beldurra’: izita-sune sartu zaiku. Izitasune ezu-rretaraño (“izutasuna sartu zai-gu. Izutasuna hezurretaraino”).

izuti (iziti) ‘beldurra duena’: gizonizitie (“gizon izutia”); yende izi-tie (“jende izutia”).

izutu (izitu) ‘koldartu, beldurrez ha-si’: etzaitela izitu (“ez zaitezelaizutu”); gure aurre izitzen da(“gure haurra izutzen da”); izituzara (“izutu zara”).


384


ja 1 ‘deus ez; ezer ez’: zu ja etzara(“zu ja ez zara”); an etzen ja(“han ez zen ja”); eztugu ja in(“ez dugu ja egin”).

ja 2 (ya)‘dagoeneko’: ya inekitut de-nak (“ja eginak ditut denak”).

jabildu (yabildu) ‘zerbaitez jabetu’:gure gauzetaz yabildu de (“guregauzetaz jabildu da”); gure etxe-az ere yabildu (“gure etxeaz erejabildu”).

jaiki (yeiki) ‘ohetik altxatu’ (ohatze-tik goititzeko bakarrik ibiltzenda, bertzenaz ‘zutitu’ edo ‘xutitu’erraten baita)

jainko (yinko) iz.

jainko-xakur (yinko-xakur) ‘ipurtar-gia’: sasi ortan badire yinko-xa-kur aunitz (“sasi horretan badirajainko-xakur aunitz”).

jaka (yaka) ‘goiko jantzia’: parazazuyaka (“para ezazu jaka”).

jakadun (yakadun) ‘jaka daramana’:yakadunek yaun aundiek (“jaka-dunak jaun handiak”).

jaki (yaki) ‘jaten dena’: badugu urteguziko yakie. Yaki ona gañera(“badugu urte guztiko jakia. Jakiona gainera”).

jakinki (yakinki) ‘badakiela’: orrekere yakinki. Uste ginuen etzakie-la, baño orrek ere yakinki (“ho-rrek ere jakinki. Uste genuen ezzekiela baina horrek ere jakin-ki”).

jakintsu (eta jakintsun)

jakintsun ik. jakintsu

jakitate (yakitate) ‘jakinduria’: gureapezak badu yakitatea. Yakitateaundiko yaune (“gure apaizak

J


385

7. HIZTEGIA

badu jakitatea. Jakitate handikojauna”).

jakituz (yakituz) ‘gehiegi gastatu ga-be, pixkanaka gastatuz’: yakituzsobera gastatu gabe (“jakituz so-bera gastatu gabe”); yakituz-ya-kituz bear dugu (“jakituz-jakituzbehar dugu”).

janba (yanba) ‘ardi-aziendaren beea;marraka’: aitut ardi baten yanba(“aditu dut ardi baten janba”).Sin. marraka

janbaka (yanbaka) ‘marrakaka’: ardioiek yanbaka (“ardi horiek jan-baka”).

jangozo (yanoso) ‘jateko gogoa ema-ten duena’: yanosoa dago (“jan-gozoa dago”).

janiza (yanize) (Izeta) 1 ‘jangale bi-zia’: mutiko oien yanize! (“muti-ko horien janiza!”); ezin ase, auyanize! (“ezin ase, hau janiza!”).2 ‘jateko gogoa ematen duena;jangozoa’: aragi au yanize dago(“haragi hau janiza dago”)

janleku (yanleku) ‘jantokia’: ostatuortan yanleku ederra (“ostatuhorretan janleku ederra”); yanle-ku berrie (“janleku berria”).

jantzi (yauntzi) 1 iz. ‘arropa’: yaunt-zi berriekin, zein ongi (“jantziberriekin, zein ongi”); yauntzizarrak bota (“jantzi zaharrak bo-ta”). 2 ad. eta izond. ‘beztitu’:mutiko oiek ongi yauntziek(“mutiko horiek ongi jantziak”).

janzilo ‘tripazaina’: gure osaba yan-zilo gorra da. Yanzilo izigerrie(“gure osaba janzilo gogorra da.Janzilo izugarria”.

jarraika (yarraike) ‘norbaiten edozerbaiten gibeletik ibiltzea’: gubeti yarraike orren gibeletik (“gubeti jarraika horren gibeletik”).

jarraiki 1 (yarraiki) ‘jarraitu’: yarrai-ki ginen bidetik (“jarraiki ginenbidetik”); yarraiki orri (“jarraikihorri”); orri ezin yarraikiz (“horriezin jarraikiz”). 2 ‘etsitu gabe se-gitzen duena’: gizon yarraikie.Lanean aspertu gabe mutil ya-rraikie gure Josetxo (“gizon ja-rraikia. Lanean aspertu gabe mu-til jarraikia gure Josetxo”).

jarrarazi (yarrazi) nola dauden ya-rraziek! (= ‘nola dauden heziak...zerbait egiteko’).

jarraulki (yarralki) ‘jarlekua’: yarral-ki zabalak gure Erriko Etxean(“jarraulki zabalak gure HerrikoEtxean”); emen duzu yarralkie(“hemen duzu jarraulkia”).

jarri (yarri) 1 ‘eseri’: biala yarrikodire maian (“berehala jarriko di-ra mahaian”). 2 ‘paratu’: yartza-zu emen alki oi (“jar ezazu he-men aulki hori”).

jasan (yasan) ‘pairatu’: ainbertze ne-ke yasan dugu (“hainbertze nekejasan dugu”); nekeak yasanak(“nekeak jasanak”).

jasangarri (yasangarri) ‘eramanga-rria’: aurtengo negue yasangarrieizen da (“aurtengo negua jasan-garria izan da”).

jasankor (yasankor) negu yasanko-rra (“negu jasankorra”).

jateko (yateko) ‘janaria’jauregi (yauregi) yauregi ederrak gure

eskualdean (“jauregi ederrak gure


386


eskualdean”). Yauregia etxe-ize-narekin Baztanen aunitz diraetxeak.

jausgarri (Azkue) (yausgarri): bidezakarra, yausgarri aundiek (“bi-de zakarra, jausgarri handiak”).

jautsi (yautsi) ‘jaitsi, beheititu, behera-tu’: yautsi zaite ortik (“jautsi zaitezhortik”); yautsiko zara (“jautsikozara”); yautsi de (“jautsi da”); urieai zuen yautsiala (“euria ari zuenjautsi ahala”).

jauzi (yauzi) ‘saltoa’: yauzi ederrak innituen (“jauzi ederrak egin ni-tuen”); zu beti yauzike (“zu betijauzika”). Baztango mutildantzanbada Zazpi yauzi deitzen dendantza.

jeloskor (yeloskor) 1 ‘arduratsua, ar-tatsua’. 2 ‘maite duen pertsona-rekiko jeloskortasuna sentitzenduena’: nere senarra arront ye-loskorra da. Yeloskor (“nire se-narra arrunt jeloskorra da. Jelos-kor”).

jendabide (yendapide) (Azkue) ‘antze-kotasuna’: baute bai elkarren arte-an yendapide (“badute bai elka-rren artean jendabide”).

jendaje (yendaje) ‘jendaila’: yendajetxarra torri zaiku. Au yendajea!(“jendaje txarra etorri zaigu. Haujendajea!”).

jendaki (yendaki) ‘ahaidea’: zu nereyendakie zara (“zu nire jendakiazara”); Baztanen batut yendakiaunitz (“Baztanen baditut jenda-ki aunitz”).

jendarme (yendarme)

jendartzekoa izan (yendartzekoaizen)‘atsegina izan’: jendartzepollitekoa zen.

jende (yende) ‘pertsona-multzoa’:yende aunitz erriko bestetan.Yendea pileka (“jende aunitz he-rriko bestetan. Jendea pilaka”).Aunitzetan mugagabean ibiltzenda: bildu da jende? bazen jende?“bildu da jendea?” adierazi nahiduela.

jenderen jende (Izeta) ‘kon-trako ahaidea’: oiek guretakoyenderen yende tugu (“horiekguretako jenderen jende ditu-gu”).

jendealde (yendalde) ‘jendetza’jetzi (deitzi) ‘zenbait abereren erra-

petik esnea erauzi’: deitzi beartugu beiek (“jetzi behar ditugubehiak”); ardiek deizten ai dire(“ardiak jezten ari dira”).

jezteko (deizteko): borda auardiek deizteko dugu (“bordahau ardiak jezteko dugu”).

jetzitegi (deiztei) ‘zenbait abere jez-teko lekua’: ardiek deizteien bil-du tugu (“ardiak jetzitegian bilduditugu”); deiztei garbie dugu(“jetzitegi garbia dugu”)

jipon (yipon) ‘jaka moduko soine-koa’: yipon berrie erosiut. Nereyipona pollite da (“jipon berriaerosi dut. Nire jipoina politada”).

joale (gale, gatale) ‘eramalea’ nereosaba kontrabandoan ibiltzen ze-nean mando galea zen (“nireosaba kontrabandoan ibiltzenzenean mando eramalea zen”);badugu gatalea, Migeltxok gain


387

7. HIZTEGIA

du tresna zar oi (“badugu era-malea, Migeltxok joanen dutresna zahar hori”).

joan (gan, goan, guan) Baztandargehienek gan ibiltzen dute.[Erranahirua] gure urteak gatekotorri dire, ez gurekin egoteko. 1‘adierazten den tokiraino higitu’:da ad. denak goan ziren (“denakjoan ziren”); etxera guan zen(“etxera joan zen”); gan zaiteemendik (“joan zaitez hemen-dik”); ez da gan pasten ere (=‘ezda pentsatu ere, ez da inola ere’);bidia gana dago ta arront onda-tue (“bidea joana dago, etaarrunt hondatua”); gan da zutikumia? (“joan da zutik umea?”). 2‘eraman’ du ad. gan dut autoa(“eraman dut autoa”); gan duelurre (“joan du elurra”); gainduzu zuk autua? (“joanen duzuzuk autoa?”); norbait torri de tadena gan du (“norbait etorri daeta dena joan du”). • joaki naiz(goaki naiz, gaki naiz) ‘banoa’:(Orabidea, Etxalar, Urdazubi) go-aki naiz etxera (“joaki naiz etxe-ra”); gaki naiz (“joaki naiz”). •goazen (gazin) gazin emendik(“goazen hemendik”).

joan-etorri (gan-torri) gan-torrieidugun goizian (“joan-etorriaegin dugu goizean”).

joan gogo (gango) gango dut Iruñera(“joan gogo dut Iruñera”); gangonuen baño enitzen gan (“joangogo nuen baina ez nintzen jo-an”); gan gogo nuen (“joan gogonuen”); gan gogo dut (“joan go-go dut”).

joankoi (gankoi) ‘herbesteratze za-lea’: emengo yendea aski gankoieda (“hemengo jendea aski joan-koia da”).

joare (gare, yoare, goare, goale) ‘zintza-rria, abereei lepoan jartzen zaie-na’: (Basaburua) goarea; (Basabu-rua) goalea; (Baztangoiza, Elizon-do) garea. Gure beorra gare ede-rrakin dabile (“joarea. Gure beho-rra joare ederrarekin dabil”).

joare egile (gare egile) nere osaba gare-gilea da, Gartzaingo garegile (“nireosaba joare egile da, Gartzaingo jo-are egile).

joatear (gatear) ‘abiatzekotan, abiatze-ko asmotan’: gatear in ginuen taazkenean ezkinen batre gan (“joa-tear egin genuen eta azkenean ezginen batere joan”).

joatekotan (gatekotan, goatekotan)‘joateko asmotan’: egon nitzengoatekotan (“egon nintzen joate-kotan”); beti goatekotan ta beñe-re ez goaten (“beti joatekotan etabehin ere ez joaten”); gatekotan(“joatekotan”).

joiki (yoiki) ‘bazka-mota, arbia etalastoa nahasita ateratzen dena’:yoikie arras ona da beiendako(“joikia arras ona da behienda-ko”).

jokatu (yokatu) 1 ‘joko jakin bateanaritu’: pilotan jokatu zuten atzo.2 ‘gobernatu, portatu’. 3 ‘zerbaitbere errotik mugitu’: leio auarras jokatue da, konpondu be-arko dugu (“leiho hau arras jo-katua da, konpondu beharko du-gu”).


388


jori (yori) ‘iraunkorra, gogorra, erra-za ez dena’: egur yorie dugu(“egur joria dugu”); zein yorieden (“zein joria den”); bide oi yo-rie da (“bide hori joria da”).

joritu (yoritu) ‘berretu, ugaritu’: es-nea, ur pixket manta yoritzenda. Yoritu iten da (“esnea, urpixka bat emanda joritzen da.Joritu egiten da”).

jornal (yornal) ‘soldata’jorra (yorra) ‘alor eta landak jorratzea,

jorraketa’: yorra bat, arbi bat; biyorra, bi arbi (“jorra bat, arbi bat,bi jorra, bi arbi”).

jorrai (yorrai) ‘jorratzeko erabiltzenden aitzur txikia’: porruek yo-rraiakin ta tipulek ere yorraiakingarbitu (“porruak jorraiarekineta tipulak ere jorraiarekin gar-bitu”).

jostagura (yostagure) ‘jostatzeko go-goa duena’: gure mutiko oienyostagure izigarrie da (“guremutiko horien jostagura izuga-

rria da”); gaur denek yostagure(“gaur denak jostagura”).

jostakin (yostakin) ‘jostalaria’: zubeti yostakin (“zu beti jostakin”);neskatiko au yostakine da (“nes-katiko hau jostakina da”).

jostatu (yostatu) ‘jolastu’: emen badanon yosta (“hemen bada nonjosta”).

josteta (yosteta) ‘jolasa’: yostetamaiteut (“josteta maite dut”).

jostetan yostetan ai dire (“jos-tetan ari dira”).

jostorratz (yostorratz) ‘josteko orratza’:yostorratza galdut (“jostorratzagaldu dut”); yostorratza onaut(“jostorratza ona dut”).

junta (junte) Balleko Junte yuntetude gaur Erriko Etxian (“BallekoJunta juntatu da gaur HerrikoHtxean”).

juntatu (yuntetu)‘elkartu’ gero yun-tetiko gara (“gero juntatuko ga-ra”).

junte ik. junta


389

7. HIZTEGIA

kabestru (kaprestu) ‘zamariei lepoa-ren inguruan paratzen zaien lo-karri edo uhala’: abre orrek ka-prestu ederra du (“abere horrekkabestru ederra du”).

kabila (kabile, kabille) ‘lardaiari aitzi-neko aldetik jartzen zaion ziria’:kabile autsi zaiku (“kabila hautsizaigu”); kabille ondatue dago(“kabila hondatua dago”).

kabile ik. kabilakabille ik. kabilakabrine ik. gabiraikabriñe ik. gabiraikadartzu ‘oihal-galoia’: kadartzue

emen duzu. Tori kadartzue (“ka-dartzua hemen duzu. Tori ka-dartzua”).

kafa ‘atzapar egitearen ekintza etaondorioa’: emen beorrain kafa(“hemen behorraren kafa”).

kafaka ‘atzaparka’: beorra kafaka(“behorra kafaka”).

kafatu ‘atzaparkatu’: kafaka ta nolakafatu... (“kafaka eta nola kafa-tu...”).

kafi ik. habiakaiero (Izeta) ‘erantzulea; bereziki

galtzailea’: gu beti kaiero. Oraiere gu kaiero (“orain ere gu kaie-ro”).

kaiku 1 ‘zurezko ontzia’: kaikuileona Erratzun (“kaikuegile onaErratzun”); kaiku bet gaztanbera(“kaiku bat gaztanbera”). 2 ‘bal-darra, traketsa’: au gizon kaikue!(“hau gizon kaikua!”).

kaikuegile (kaikuile) ‘kaikuak egitendituena’: Erratzuko Domingokaikuile ona zen (“Erratzuko Do-mingo kaikuegile ona zen”).

kaikuile ik. kaikuegile

K


390


kaikutto ‘zurezko ontzi txikia’: kai-kutto bat gaztanbera.

kaiskungare (Izeta) ‘joare txiki etalodia’: gure ardi batek kaiskun-gare polite du (“gure ardi batekkaiskungare polita du”).

kakaegile (kakile) ‘kakagalea; kaka-gura’: kakile aundie (“kakaegilehandia”).

kakaegileak egon (kakiliakegon) ‘kakagale izan; kakagu-ra izan’: kakiliak nago (“ka-kaegileak nago”).

kakaegiletu (kakiletu) ‘kakagaletu;kakagura’: arras kakiletue(“arras kakaegiletua”); kakiletuzen (“kakaegiletu zen”).

kakagizon ‘gizon eskasa; ergela’: zukakagizon bat zara. Kakagizonustela.

kakalardo (kakamarro) kakamarrobat il dut (“kakalardo bat hildut”); kakamarro aunitz (“kaka-lardo aunitz”).

kakamarro ik. kakalardokakaraka ‘oiloek egiten duten oi-

hua’

kaka-urrin (kakurrin) ‘kaka-usainkiratsa’: puf! Au kakurrine!(“puf! Hau kaka-urrina!”); kaku-rrin nardagarrie (“kaka-urrinnardagarria”).

kakelu zoro ‘erdi ergel edo zoroa’:ago xilik arraio kakelu zoroa!(“hago ixilik arraio kakelu zo-roa!”).

kakile ik. kakaegilekakiletu ik. kakaegiletu

kakiliak egon ik. kakaegileak egon kakola 1 ‘belarra lotu eta biltzeko

zurezko tresna’: belarra kakole-tan ta soinke sabaire (“belarrakakoletan eta soinka sabaira”).

kakola 2 ‘makurra; okerra’: oiekzango kakolak! (“horiek zangokakolak!”).

kakolatu ‘kakolan sartu’kakoldu 1 ad. ‘makurtu; okertu’: no-

la kakoldu den gure gizona. 2izond. ‘okertu’: arront kakoldue(“arrunt kakoldua”).

kakontzi (kakuntzi) ‘kakatia’: zeinkakuntzie den aur oi. Kakuntziaundie (“zein kakontzia denhaur hori. Kakontzi handia”).

kakotxa ‘gaztainak erauzteko era-biltzen den tresnatxoa’: kakotxa-kin ederki iten dugu morkotsenbiltzea (“kakotxarekin ederki egi-ten dugu morkotsen biltzea”); ka-kotxa polite’ut (“kakotxa politadut”).

kakotxal ‘metalezko tresna, erdial-dean gitzatzen diren bi atalezosatua, kurrika(k)’: kakotxal onadugu.

kakuntzi ik. kakontzikakurrin ik. kaka-urrinkalaka ‘txoriak izuarazteko landetan

paratzen den tresna; txorimaloa;izugarria’: gure landako kalakakederki iziaztentu xori ta beleakere (“gure landako kalakak eder-ki izuarazten ditu txori eta bele-ak ere”); kalaka ederra dugu.

kalapita (kalapite) (Izeta) ‘iskanbilazalapartatsua’: atzoko kalapite izi-


391

7. HIZTEGIA

garrie izen zen. Kalapite (“atzokokalapita izugarria izan zen. Kala-pita”).

kalapite ik. kalapitakalatre ‘itxura txarra (pertsonei bu-

ruz)’: kalatre txarreko gizona da.Kalatre txarra.

kaldo ik. gandukalentura (kalenture) ‘sukarra’

kalenture ik. kalenturakaleri ik. galeria kalfar ik. kalparkaligorri ‘burugorria; ilegorria’: erri

unten kalizuri aunitz ta ondokoortan berriz kaligorri franko(“herri honetan kalizuri aunitzeta ondoko horretan berriz kali-gorri franko”).

kalimurritz ‘ilea motz-motza duena;kaskamotza’: kalimurritz ta bo-netik gabe oztuko zara (“kalimu-rritz eta bonetik gabe hoztukozara”); kalimurritze suski zaude(“kalimurritza itsuski zaude”).

kalitse ik. kalitxakalitu ‘(suge, apo eta kideak) hil,

akabatu’

kalitxa (kalitse, kalitxe, kalitze) ‘ga-ratxoa’: kalitse aundi bet atrazait (“kalitxa handi bat aterazait”); kalitze oi zein tsusie den(“kalitxa hori zein itsusia den”).

kalitxe ik. kalitxakalitze ik. kalitxakaliztu ‘kalitxez edo garatxoz bete’:

gure larraskako aritz guzi-guziekkaliztu zaizku (“gure larraskako

haritz guzi-guziak kaliztu zaiz-kigu”); nere burue ere kaliztu(“nire burua ere kaliztu”).

kalizuri ‘ilezuria; buruzuria’: erriunten kalizuri aunitz ta ondokoortan berriz kaligorri franko(“herri honetan kalizuri aunitzeta ondoko horretan berriz kali-gorri franko”).

kalostra ‘balaustrada, balaustremultzoa’: kalostra unekin segurgara (“kalostra honekin segurugara”); kalostra berrie dugu (“ka-lostra berria dugu”).

kalpar (kalfar) ‘bere burua gaizkiapaindua duena, zikin itxuraduena’: au neskatiko kalfarra tazikine! (“hau neskatiko kalparraeta zikina!”).

kamamila (kamamile, kamamille)‘basalandare usainduna’: kama-mile arras ona da (“kamamilaarras ona da”); (Basaburua)Saioako kamamille oberena(“Saioako kamamila hoberena”).

kamamile ik. kamamilakamamille ik. kamamilakamantza ‘artzain-ohea, lo egiteko

tokia’: gure artzañek kamantzaederra du (“gure artzainak ka-mantza ederra du”).

kamustu 1 ‘zorroztasuna galdu’:aizkora kamustu zaiku (“aizkorakamustu zaigu”). 2 ‘puska batkendu’: kamustu dugu zorra.

kanabite ik. ganibetkanalean ‘dudetan, zalantzetan’: ola

egon ginen... kanalian... (“holaegon ginen, ... kanalean...”).


392


kandelero ‘kandelaria eguna (otsai-laren 2a): kandelero bero, negueeldu da gero; kandelero otz, ne-gue gan da motz (“Kandelero be-ro, negua heldu da gero; kande-lero hotz, negua joan da motz”.Erranahirua, bertze aladaerabatzuk ere baditu).

kando ik. gandukankail (eta kinkil) ‘pertsona garai

eta mehea’: au gizon kinkile!Kinkile ta aule (“hau gizon kan-kaila! Kankaila eta ahula”).

kanposantu ‘hilerri’kantoi (kantoin) ‘ertza’: erori ta lau-

zein kantoñakin min artu (“erorieta lauzaren kantoiarekin minhartu”).

kantoika (kantoinka, kantoinke) da-duak botatzen asi ta kantoinke gel-ditu zaizkit bat bertzian gañean(“dadoak botatzen hasi eta kantoi-ka gelditu zaizkit bat bertzearengainean”); kanttoinke gelditu zen(“kantoika gelditu zen”).

kantoin ik. kantoikantoinka ik. kantoikakantoinke ik. kantoikakanttoinke ik. kantoikakapable ‘zerbait egiteko gai dena,

kapaza, indartsua, fuertea’: etza-ra ortako kapable (“ez zara ho-rretarako kapable”); gizon au ka-pable edozein lanetako (“gizonhau kapable edozein lanetako”).

kapar ‘akain mota’: kaparra uligaixtoa da (“kaparra euli gaiztoada”). Errana da: “lotu zitzaionkaparra bezala”.

kapelu ‘andreek eramaten zutentxapel txikia’: kapelu polite’izu(“kapelu polita duzu”). “Kapelu-ko kaskoa” Baztango mendi ba-ten izena da.

kaprestu ik. kabestrukaprio ik. gapiriokapusai (kapusi) (Izeta) ‘artilearekin

egindako soinekoa’: (Sunbilla)gure amatxik kapusiak egiten zi-tuen (“gure amatxik kapusaiakegiten zituen”); Malerrekan bil-du dugu kapusaiak txanoa du-ten kapak direla, eta Ezkurranbazela kapusaiak egiteko lante-gia.

kapusi ik. kapusai-kara (izenondo, aditzondo eta izen

batzuekin lotzen den partikula,baina ez guziekin) ‘nahiko, antze-ko...’: arinkara (= ‘nahiko arin’);beltzkara (= ‘itxuraz beltza, beltzairea’); maizkara (= ‘nahikomaiz’); auzelankara (= ‘auzolane-an-edo’); zaarkara (= ‘nahiko za-harra’); gaztekara (= ‘gazte itxura-koa’); gorrikara (= ‘gorrixta-edo’);bizikara (= ‘nahiko bizia’); elurka-ra (= ‘elur airea’); ozkara (= ‘nahi-ko hotz’); lazkara (= ‘nahiko latza’);aundikara (= ‘nahiko handia’); fi-tekara (= ‘nahiko fite’); lodikara (=‘nahiko lodia’); meekara (= ‘mehe-antza’); gizenkara (= ‘nahiko gize-na’); urikara (= ‘euria egitekoantza’); aurkara (= ‘haur itxura-koa’); maingukara (= ‘maingu ai-rean-edo’); kezkatukara (= ‘kezka-tu itxura’); zakurkara (= ‘nahikozakurra’); zelaikara (= ‘itxuraz ze-laia, malda gabea’)… *ergelkara,


393

7. HIZTEGIA

*ttallkara, *epelkara, *zurikara, bi-zikara / *lasterkara torriko da; ziz-torra bizikara da; denbora ozkara /*berokara dago; nola nai duk ma-kile? lodikara edo mehekara (me-heantza)?; fitekara / *gerokara tor-ko da; gizon hori arront aurkara /*umekara da; andre oi arras kez-katukara da (= ‘arazo handi bate-kin kezkatua da’); andre oi kezka-tuxe dago (= ‘nahiko kezkatua,momentuzko zerbaitekin kezka-tua’); Martin maingukara dabileazken egunotan; arront zakurkaradik orrek; arront zakurkara da oi.(Adibide batean, Anizen, iruzkienkara bildu dugu: ‘eguzkiak ema-ten duen aldera’).

karaka ‘oiloaren kantua’: au ollokaraka! (“hau oilo kakara!”).

karakaka ‘karaka eginez’: denak ka-rakaka! Au kalapite! (“denakkakaraka! Hau kalapita!”).

karakari ‘karakatzen duena’: ollokarakari oi il bear dugu. Karaka-riek direla gure olloak? Bai ala-fede! (“oilo karakari hori hil be-har dugu. Karakariak direla gureoiloak? Bai, alafede!”).

karantza ‘aurpegiaren itxura’: ka-rantzatik zautut. Aitein karantza(“karantzatik ezagutu dut. Aita-ren karantza”).

karda ‘suharra, adoretsua’: ze kar-dako gizona den au!; ze kardakoandria!

kardelina (kardeline) ‘kardantxiloa,karnaba’ (Carduelis carduelis):kardelinek zein ongi kantatzeu-ten (“kardelinek zein ongi kan-

tatzen duten”); kardeline txoripolite (“kardelina txori polita”).

kardeline ik. kardelinakardu (Gorosurreta) ‘ardaia’karesa (Izeta) ‘maitasuna; harrera

ona’: etxe ortan karesa maitaga-rrie in zakuten (“etxe horretankaresa maitagarria egin zigu-ten”); karesa orrek aunitz baliodu (“karesa horrek aunitz baliodu”).

kargodun ‘herrietako alkateak, eskuarteko lanetarako izendatzen di-tuen arduradun laguntzaileak’:Antonio da auzo unteko kargo-dune, lanak in bear direlaik(“Antonio da auzo honetako kar-goduna, lanak egin behar direla-rik”).

kario ‘garesti’: urrea kario dago.Bazkari txarra ta karioa (“baz-kari txarra eta karioa”).

kariotu ‘garestitu’: urrea kariotu de.Gauze guziek kariotzen (“urreakariotu da. Gauza guziak kariot-zen”).

karioxko ‘karioegia, nahiko kario’

karkaraka ‘irriz ajataka; algaraka’:neska gazte oiek irriz karkarakaai dire (“neska gazte horiek irrizkarkaraka ari dira”).

karkaxa ‘arnasbideetan sortzen denmuki modukoa, bereziki ahotikbotatzen denean’: ez karkaxikbota. Karkaxa nardagarrie da(“ez karkaxarik bota. Karkaxanardagarria da”).

karraka ‘asotsa ateratzen duen zu-rezko tresna’: lenagoko denbore-


394


tan Aste Sainduko elizkizunetankarraka yotzen zen (“lehenagokodenboretan Aste Sainduko eliz-kizunetan karraka jotzen zen”);karrakak asotsa iten du (“karra-kak asotsa egiten du”).

karrakail ‘hondatua; zaharra’: ka-rrakail dabile (“karrakail dabil”).

karrakaildu ‘hondatu; zahartu’: gu-re gizona arront karrakaildu da,karrakaildue dago (“gure gizonaarrunt karrakaildu da, karrakail-dua dago”).

karrakari ‘pertsona astuna; gogai-karria’: gizon oi karrakari go-rrauk (“gizon hori karrakari go-gorra duk”).

karrakatu ‘gauza gogor batekin gai-nalde bat indarrez igurtzi’: ka-rrakatu ongi sorallue. Ongi ka-rrakatu (“karrakatu ongi solai-rua. Ongi karrakatu”).

karrakatzale ‘karraka egiten duena’:zu karrakatzale ona zara.

karramiste ik. karramixkakarramixka (karramiste) ‘harramas-

ka; atzaparkada’: karramisteminkorra ta txarra (“karramixkaminkorra eta txarra”).

karrankari ‘oihu egiten duena’: mu-tiko karrankari aspergarrie(“mutiko karrankari asperga-rria”).

karrasi ik. garrasikarraskatu ‘arbola baten adarra

hautsi; kraskatu’: gaztainondobaten adarra karraskatu de(“gaztainondo baten adarra ka-rraskatu da”).

karraskila (karraskille) ‘zuhaixkaklase bat’. Eritasunak sendatze-ko-eta, haren ura hartzen zen le-henago, edo txaplatak egitekoere ibiltzen zen. Txaplatak olioa-rekin egiten ziren, edo ardoare-kin, eta trapu batekin zintzurra-ren inguruan paratu, zitzurrekomina-eta kentzeko’

karraskille ik. karraskila

karrazi ik. ekarrarazi

karrera 1 ‘teilatuko habea, paretanluzera dagoena eta solibei asen-tu ematen diena’: gure etxeko te-llatuko karrera ongi dago (“gureetxeko teilatuko karrera ongi da-go”). 2 ‘norbaitekin edo zerbai-tekin ezin konponduz dabilene-an norbait, ibiltzen den erramol-dea: ezin dut karreik in umeunekin, nai duena iten du (“ezindut karrerarik egin ume hone-kin, nahi duena egiten du”).

karrika (karrike) ‘kalea’: karrika-dantza; gure erriko karrikek gar-bitutuzte (“gure herriko karrikakgarbitu dituzte”); karrike luzea(“karrika luzea”).

karrike ik. karrika

karro ‘orga’

karrogaineko ‘zurezko habe luzebat, belarra edo karroan dagoe-na zapaldu eta estu-estu erama-teko ibiltzen dena’

karroton ‘ohatze-kutxa; oharka eta,bereziki, ohatzearen aitzinekoaldeko (buruko) pieza’: karrotonttipie da (“karroton ttipia da”).


395

7. HIZTEGIA

karrotxa ‘karrotxoa; orgattoa’: ka-rrotxakin ongarriketan (“karrotxa-rekin ongarriketan”).

kartola ‘zamabereen gainean paratzenden zurezko jarlekua’: gure abreakkartola berrie du (“gure abereakkartola berria du”); kartola ona.

kasatu 1 ‘hil’: gerra ortan ainbertzeyende kasatu de (“gerra horretanhainbertze jende kasatu da”). 2‘porrokatu; apurtu’: gure etxea taondasun guziek kasatu dire(“gure etxea eta ondasun guztiakkasatu dira”).

kaska ‘kaskakoa; kolpea; ukaldia’:anbateko kaska artu nuen(“hainbateko kaska hartu nuen”).Sin. kasketako

kaskabile ik. kaskabilokaskabille ik. kaskabilokaskabilo (kaskabile, kaskabille) 1

‘haritzek ateratzen duten lorebola koxkorra’ 2 ‘metalezko bo-latxo barne-hutsa, higitzen de-nean asotsa egiten duena’: kas-kabile ederra (“kaskabilo ede-rra”); kaskabillez betea dago(“kaskabiloz betea dago”).

kaskail ik. kiskalikaskaildu ‘hondatu; zarpaildu’ (Baz-

tanen hitz hau maiz ibiltzen dapertsona bat zahartua eta hon-datua ikusten denean): gizon oinola kaskaildu den (“gizon horinola kaskaildu den”).

kaskailu (kaskallu) ‘harri-kozkorra’:bide ortan kaskallu aunitz bo-taute (“bide horretan kaskailuaunitz bota dute”).

kaskaka ‘kolpeak emanez’: zu betimallukekin kaskaka (“zu betimailukarekin kaskaka”); kaska-ka beti.

kaskalli ik. kiskalikaskallu ik. kaskailukaskarkeria (kazkarkerie): ‘buru go-

gorkeria, apeta”: eztugu denekpatu biar orren kazkarkeriek (“ezdugu denek pagatu behar horrenkaskarkeriak”).

kaskartzu (kaskazu, Azkue)

kaskasoil ‘burusoila’: zu ogeitamarurte gabe, kaskasoil (“zu hogeitahamar urte gabe, kaskasoil”).

kaskazu (Azkue) ik. kaskartzukasketako ‘kaskakoa; kaska’: kaske-

tako aundie (“kasketako han-dia”).

kaskezur ‘buru-hezurra’: erori takaskezurre autsi (“erori eta kas-kezurra hautsi”); “kaskezurrera-ño bete naiz”.

kaski (pl.) ‘lasto eta belar-izpi lo-diak, idortuak’: baba-kaski oiekerre bear dire (“baba-kaski ho-riek erre behar dira”); patata-kaskiek ere bai (“patata-kaskiakere bai”).

kasko ‘gailurra; muinoa’: Saioakokaskoan bada elurre (“Saioakokaskoan bada elurra”); Auzakokaskoan ere bai. Kaskoa ederkiageri.

kasu 1 ‘kontuz!; erne!’: kasu orre-kin. Kasu minik artu gabe (“ka-su horrekin. Kasu minik hartugabe”).


396


kasu eman (kasu man) ‘kon-tuz ibili’

kasu 2 ‘segur aski, bai’ (erantzun gi-sa ematen da): - Azkenian erori-ko da. - Kasu! (= ‘segur aski,bai’).

kasuegi (kasuei, kasui): kasuei de!(= ‘gai da bai...zerbait egiteko’);kasui zate zuek! (= ‘gai zaretebai zuek egiteko’).

kasu-egile (kasuile) bazuten ek erekasuilia!

kasuei ik. kasuegikasui ik. kasuegikasuile ik. kasu-egilekasu man ik. kasu emankatadera ‘aulkia; jarlekua’: yarri

zaite kataderan (“jar zaitez kata-deran”). Bada Baztango folklore-an katadera-dantza izenekodantza bat.

katalinezur (eta kattalinezur) ‘orkati-la-hezurra’: kattalinezurre autsizitzeiten (“katalinezurra hautsizitzaidan”).

katalingorri (kattalingorri) ‘marigorrin-goa; amona mantalgorria’ (Cocci-nella septempunctata): kattalingorriaunitz gure baratzean (“katalingorriaunitz gure baratzean”).

kataota ‘hil-ohea’: kataotan karriginuen. Lenagoko denboretan ba-serrietako difuntuek kataotankartzen zuzten (“kataotan ekarrigenuen. Lehenagoko denboretanbaserrietako defuntuak kataotanekartzen zituzten”).

katapurtxintxa (katapurtxintxe)(Izeta) ‘urtxintxa; katagorria’

(Sciurus): katapurtxintxa; (Erbe-rea, Basaburua) katapurtxintxe.

katapurtxintxe ik. katapurtxintxakatarro

karroa bildu ‘hotzeria harra-patu’

katazka ik. gatazkakatazkaka ik. gatazkakakateztatu ‘katearekin lotu, kateatu’:

kateztatu zuten gizona; bortizkikateztatu.

kattalinezur ik. katalinezurkattalingorri ik. katalingorrikatu ‘gizakien artean bizi den ani-

malia’ (Urdazubi-Zugarramur-din, eta handik Iparraldera, ‘ga-tu’ deitzen diote)

katxeta ‘tatxeta’: katxetakin itzetu gi-nuen (“katxetekin itzatu genuen”);katxeta zorrotzak (“katxeta zo-rrotzak”).

katzakaka ik. gatazkakakausitu ‘aurkitu’: kausitu dugu.

Kausitu hitza erabiltzen da Baz-tanen: “Urtsuan defuntua San-tanan kausitua” [kantu zaharra].

kazkabar (eta kazkarabar) ‘zizerkora;babazuza; txingorra’: a ze kazka-bar erauntsie in duen! (“a zer kaz-kabar erauntsia egin duen!”);kazkarabarra in zuen atzo (“kaz-kabarra egin zuen atzo”).

kazkarabar ik. kazkabarkazkaraka ‘daldaraka’: otzak kazka-

raka nindagon (“hotzak kazkara-ka nengoen”). Baztanen kazkara-ka eta daldaraka, biak, erabiltzendira.


397

7. HIZTEGIA

kazkartzu (eta kaskazu) ‘buru gogo-rra’: Joxe arras kazkartzue da(“Joxe arras kazkartzua da”);(Azkue) kaskazu.

kazola (kazpel) ‘lurrezko ontzia’:kazpela bete “xuri ta beltz”. Kaz-pel betea (“kazola bete “xuri tabeltz”. Kazola betea”).

kazpel ik. kazolake (eke) emen bada ekia (“hemen ba-

da kea”); eke aunitz etxe ortan(“ke anitz etxe horretan”).

keinu (keñu) ulien keñue aski dutortzeko

kendu 1 'dagokion tokitik desage-rrarazi' 2 '(zerbait) dagokion, za-titzat duen edo itsatsirik duengauzatik bereizi. 3 'norbait edozerbait gauzaren bat gabe utzi'.4 'kobratu'

keñu ik. keinukereta ik. geretakerizu (Izeta) ik. gerizakerren 1‘hatz-bizarra’

kerren 2 ik. gerrenkertxol ik. kortxilketa

ketan ‘garraioan’: gu beti ke-tan. Ketan ai dire. Esneketaragan dire (“ketan ari dira. Es-neketara joan dira”).

ketatu ‘negartia’: aur ketatue ta ni-gerruntzie (“haur ketatua eta ne-garrontzia”).

kexarazi ‘larriarazi’: oien erranakkexarazi gaituzte (“horien erra-nek kexarazi gaituzte”).

kezkatukara ‘aski kezkatua’: andreoi kezkatukara dago.

kezkatuxe ‘nahiko kezkatua’

-ki ‘zerriki, bildoski, oilaki, ardiki,beorki, beiki, basurdeki... beza-lakoetan ibiltzen den atzizkia,animalia horien haragia adieraz-ten duena’

kider ik. gider

kidets ik. kirats

kilika (kilike) 1 ‘kilikatzea eta ho-rren ondorioa, kilikorra’: zein ki-like zaren (“zein kilika zaren!”).2 ‘kilika; mugikorra’: ortz au ki-like dauket (“hortz hau kilikadaukat”).

kilikaka (kilikeka) ‘kilika’: alki aubeti kilikeka daile (“aulki hau be-ti kilikaka dabil”).

kilikatu (kiliketu) ‘kilika egin’: kili-ketu ginion (“kilikatu genion”);zu beti kiliketzen (“zu beti kili-katzen”).

kilike ik. kilika

kilikeka ik. kilikaka

kiliketu ik. kilikatu

kilikor ‘kilikak dituena’: au neskakilikorra! (“hau neska kiliko-rra”); denak kilikorrak.

kilker ‘intsektua, udako iluntzeetan‘kantu’ erraten zaion asots erre-pikakorra ateratzen duena’ (Gri-llus campestris): belai ortan kil-ker aunitz. Kilkerrak pileka (“be-lai horretan kilker aunitz. Kilke-rrak pilaka”).


398


kilo (Izeta, kullo) ‘gorua’: kulloa as-paldiko tresna da (“kiloa aspal-diko tresna da”).

kima (kime) 1 ‘adarren muturra’: sa-garrondoak kime berriek atratu(“sagarrondoak kima berriakatera ditu”). 2 ‘zaldien zurda-multzoa’: gure zaldiein kimezein polite den (“gure zaldiarenkima zein polita den”). Sin. krin

kimatu (kimetu) ‘inausi’: sagarron-doa kimetu bear dugu. Ongi ki-metu (“sagarrondoa kimatu be-har dugu. Ongi kimatu”).

kime ik. kima kimetu ik. kimatukinka (enka) ‘egoera edo momentu

estua’: gaur enka txarrean dagolanean aitzeko (“gaur kinka txa-rrean dago lanean aritzeko”);enka onean dago (“kinka oneandago”).

kinkil ik. kankailkiraski (kireski) ‘saminki’: orrek in

dakun maltzurkerie kireski sen-titu dugu (“horrek egin digunmaltzurkeria kiraski sentitu du-gu”); kireski zanpatu gaitu (“ki-raski zanpatu gaitu”).

kirastasun (kirestasun) ‘nahigabea’:kirestasun oi biotz barnerañosartu zaiku (“kirastasun hori bi-hotz barneraino sartu zaigu”).

kirats (kidets, kirets) ‘samina’: kafeakiretsa dago (“kafea kiratsa da-go”); yanari kidetsa (“janari ki-ratsa”).

kireil (kirella) ‘aldaka; hanka-hezu-rra’: erori te kirella autsi (“erori

eta kirella hautsi”); kirella onda-tu (“kirella hondatu”).

kirella ik. kireilkireski ik. kiraskikirestasun ik. kirastasunkirets ik. kiratskirikaka (kirikeka) ‘kiraka; zelatan’:

kirikeka zagon (“kirikaka zego-en”).

kirikatan (kiriketan) ‘gordetzean etaagertzean datzan josteta’: auroiek kiriketan ai dire. Gu ere aurdenboran kiriketan aitzen ginen(“haur horiek kiriketan ari dira.Gu ere haur denboran kiriketanaritzen ginen”).

kirikatu (kiriketu) ‘kirik egin; zelata-tu’: nik ere kiriketu nuen (“nikere kirikatu nuen”).

kirikeka ik. kirikakakiriketan ik. kirikatankiriketu ik. kirikatukirkos ‘bereustekoa’: neska kirkosa

ta bereustezkoa (“neska kirkosaeta bereustekoa”).

kiskali (kiskeli, kaskalli) 1 ad. kiske-li zaiku ogie (“kiskali zaiguogia”); kaskalli dire (“kiskali di-ra”).

kiskali (kiskeli, kaskail) 2 izond.‘erabat errea’: arront kiskelie(“arrunt kiskalia”); gaztain kas-kail ok sure bota (“gaztain kiska-li hauek sutara bota”).

kiskalurrin (kiskelurrin, kizkilurrin)‘kiskali usaina, bereziki gaztan-bera egiteko esneak, harriekinegosten denean, botatzen duen


399

7. HIZTEGIA

usaina; urrina’ (normalean arrasusain txarra adierazteko erabiltzenda: emengo urrine!, au kakaurri-ne!..., baina kasu honetan usaingoxoa adierazteko ibiltzen dugu):kiskel urrine (“kiskalurrina”);emen bada kiskelurrine (“hemenbada kiskalurrina”).

kiskeli ik. kiskali

kiskelurrin ik. kiskalurrin

kisket (krisketa, klisketa) ‘eskuazeragiten zaion hagaxka edo xa-fla bat duen sarraila txikia’: ateorrek krisketa berrie bear du(“ate horrek kisket berria behardu”); klisketa (“kisketa”).

kisu ik. gisu

kisu-arri ik. gisu-harri

kisu-gesal ik. gisu-gesal

kisulabe ik. gisulabe

kisutu ik. gisutu

kito ik. ijito

kitotei ik. ijitotegi

kixkur ik. kizkur

kizkilurrin ik. kiskalurrin

kizkur (kixkur) ‘kiribilduak dituenilea’: ile kizkurre ta beltz-beltza(“ile kizkurra eta beltz-beltza”);kixkur ta polite (“kizkur eta po-lita”).

klase ‘mota’: klase untekua da (“kla-se honetakoa da”); klase ortaikda au ere (“klase horretatik dahau ere” = ‘klase horretakoa da’).

klin ik. krin

klisketa ik. kisket

krin (klin) ‘kima; zurda-multzoa’:(Aniz) gure zaldiek kline ederradu (“gure zaldiak krina ederradu”).

krisketa ik. kisket

kofoin (eta kojoña) ‘erlauntza’: kofoi-ñek kalerien dauzkegu (“kofoinakgalerian dauzkagu”); kofoña gar-bie (“kofoin garbia”).

kogotz ik. gorotz

koila (kolla) ‘hormatzen hasi denura’: ur unek badu kolla (“ur ho-nek badu koila”).

koilatu (kollatu) ‘ura hormatzen hasi’:putzu au kollatue dago (“putzuhau koilatua dago”).

kojoña ik. kofoin

kokalux ik. kokaluxe

kokaluxe (kokalux) ‘kukurruku eztu-la; zakurreztula’: gure aurre ko-kaluxekin dugu. Kokalux orreklanak maten tu (“gure haurrakokaluxearekin dugu. Kokaluxehorrek lanak ematen ditu”).

kokin ‘jenio txarrekoa, jenio bizi-koa’: andre kokine ta gaixtoa; augizon kokine! (“andre kokina etagaiztoa”; “hau gizon kokina!”).Izetak ematen ditu adibide ho-riek, baina, toki zenbaitetan be-deren, hitz hau andreekin, ani-maliekin eta gauzekin bakarrikibiltzen da: malda kokine; eska-lera kokine; atso kokine...

kokindu ‘kokin bihurtu’: kokinduzaiku atso au (“kokindu zaiguatso hau”).


400


kokorikatu (totoriketu) ‘kokoriko ja-rri’: totoriketzen gara egunero(“kokorikatzen gara egunero”).

kokoriko (totoriko) ‘nor bere oinengainean eseri’: yarri zaite totori-ko (“jar zaitez kokoriko”).

kokorikoka (totorikoka) ‘kokoriko’:totorikoka patu ziren denak(“kokorikoka paratu ziren de-nak”).

kolatu ‘tisiak jo’: gure ardiek kolatudire. Geienak kolatuek (“gure ar-diak kolatu dira. Gehienak kola-tuak”).

kolla ik. koila

kollatu ik. koilatu

koloka 1 ‘irmo finkatu gabe’: kata-dera au arras koloka dago. Maieere koloka. Emen denak koloka(“katadera hau arras koloka da-go. Mahaia ere koloka. Hemendenak koloka”).

koloka 2 ‘loka’: ollo koloka (“oilokoloka”).

komekatu ‘jaunartu’: gaur denakkomekatzera. Komekatu gara.

konkor (eta kunkur) 1 ‘bizkarrekoirtengune nabaria’: gazte orrekizein du urteekin konkor ederrabizkerrian ola segitzen badu(“gazte horrek izanen du urtee-kin konkor ederra bizkarreanhola segitzen badu”); gizon auarras kunkurre da (“gizon hauarras konkorra da”). 2 ‘handia’:au arri konkorra goratu duenabizkerrera! (“hau harri konkorragoratu duena bizkarrera!”).

konkortu (eta kunkurtu) kunkurtzenai zara (“konkortzen ari zara”).

konorte (konortu) (Izeta) ‘zentzume-naz baliatzeko gaitasuna’: (Aniz)konortue galdut (“konortea gal-du dut”).

konortu ik. konortekonparazione ‘adibidez’konteasko (Basaburua) ik. konteskokonten ik. kontentkontent (eta konten) ‘pozik’kontesko (eta konteasko) ‘aski kon-

tent’: kontesko gan ziren mendi-re (“kontesko joan ziren mendi-ra”).

kontin ik. kontu eginkontra ‘aurka’: paretain kontra patu

zuen (“paretaren kontra paratuzuen”).

kontu, kontzen, kontuko ad. ‘atxiki’:zezena kontzen zuten etxian(“zezena kontzen zuten etxean”= ‘atxikitzen zuten; edukitzenzuten’).

kontu egin (kontin) ‘atxiki; eutsi’:kontin emendik (“kontu egin he-mendik”); kontin ongi (“kontuegin ongi”).

kopeta 1 ‘bekokia’. 2 kopeta ederrianzuken amatxi! (“kopeta ederreanzuan amatxi!” = ‘haserre zego-en).

kopetako ‘idi edo behiei kopetan pa-ratzen zaien larruzko zatia, uzta-rriak min eman ez diezaien’: ko-petako ederrak badire gure etxe-an (“kopetako ederrak badiragure etxean”).


401

7. HIZTEGIA

korapilatu (koropiletu) ‘korapiloakegin’: koropiletu ongi laxatu ezdaien (“korapilatu ongi laxa ezdadin”).

korapilo (koropilo) koropilo au eztutlaxatzen aal (“korapilo hau ezdut laxatzen ahal”); koropiloalaxatut (“korapiloa laxatu dut”).

kordotx ‘aizkora-giderraren puntamakurra’: aizkorain kiderrakkordotxa bear du (“aizkoraren gi-derrak kordotxa behar du”). Ize-tak dioenez, Sunbillan kordotxerraten zaio artilearekin eginda-ko burukoari.

koropiletu ik. korapilatu

koropilo ik. korapilo

korroka ‘sabeleko zarata’

korrokaka ‘korrokak eginez’: neretripek korrokaka ai dire (“niretripak korrokaka ari dira”).

korrokoil ‘piezak askatuak dituena’:pareta au korrokolla dago (“pa-reta hau korrokoila dago”); kata-dera korrokolla (“katadera korro-koila”).

kortxel ik. kortxil

kortxil (kortxel, kertxol) ‘eskorta’:kortxelan bildutugu ardiek(“kortxilean bildu ditugu ar-diak”); sartzizu ardiek kertxolan(“sar itzazu ardiak kortxilean”);ardiek kertxola berrire (“ardiakkortxil berrira”).

koskatu (eta koxkatu) ‘arrautzarenoskola kaskatu’: or bada dozenabat arroltze, baina erdiek koxka-tu zaizku (“hor bada dozena bat

arrautza, baina erdiak koskatuzaizkigu”).

kosko ‘(batez ere artoaren) zurtoina’:arto koskoak bildu ta erre (“artokoskoak bildu eta erre”); koskoederrak.

koskoil ik. oskolkoskor (kozkor) 1 iz. ‘harri puska txi-

kia (eta, hedaduraz, ogi muturraere)’. 2 izond. ‘tamaina txikikoa’.3 ‘haur aski hazia izendatzekoesapidea’: mutik kozkorra (“mutilkoskorra”). 4 ‘oskola’ (Izeta, Basa-burua).

kosta (gosta) ederki gostaik ine duguoi (“ederki kostarik egina duguhori”); gostatzen dena gosta inendugu (“kostatzen dena kosta egi-nen dugu”)

kostatu (gostatu) ad. zenbat gostatuzaize oi? (“zenbat kostatu zaizuehori?”).

kosterak (pl.) ‘teilatuan, teila azpian,paratzen diren oholak’: (Narbar-te) kostera onak paratu tugu te-llatuan (“kostera onak paratu di-tugu teilatuan”).

kotillun ik. kotilunkotilun (kotillun) ‘andreen aspaldiko

soinekoa’: Urtsuko kopla zaha-rretan honela ageri da: “-Zertanezautzen naute, nere anaia jau-na? -Gerria loditu eta laburtukotilluna”.

koxeta ik. kuxetakoxkatu ik. koskatukoxkortu (adkor.) ‘mutikoa edo nes-

ka handitu, hazi’: koxkortu gine-laik asi ginen bakarrik gaten


402


mezara (“koxkortu ginelarik hasiginen bakarrik joaten mezara”)

koxta ik. kuxetakozkor 1 ik. koskorkozkor 2 (Izeta) ik. oskolkraskarazi (kraskazi) ‘hautsarazi’:

aur orri kraskazi yostallu tzar oi(“haur horri kraskarazi jostailutzar hori”).

kraskatu ‘hautsi’kraskazi ik. kraskarazikriseilu (krisellu) ‘hormetan paratzen

zen argia’: krisellu argiekin bizizen yendea (“kriseilu argiekin bi-zi zen jendea”); badugu etxeankrisellu zaar bat (“badugu etxeankriseilu zahar bat”).

krisellu ik. kriseilukuadrapi ik. kuarrazpikuarrazpi (goarrapi, kuadrapi) ‘tei-

latuaren hegatsaren azpiko oho-lek osatutakoa; erlaitza’: kua-rrazpien altxatu nuen (“kuarraz-pian altxatu nuen”); goarrapieor (“kuarrazpia hor”). GoarrapiIzetak bildua. Guk ‘kuarrazpi’ezagutzen dugu.

kuartitsu ‘ate bakarra eta leihorik ezduen gela txikia’

kuilo (kullo) ‘dantzarien botileroakbere bonetean daraman borla’:kullo pollite (“kuilo polita”).

kuku 1 ‘txori igokaria, uso baten ta-mainakoa, lumak hauskarak etabuztana beltza dituena’.[errana-hirua] kukuek Erramu eguneankuku, San Pedro egunean mutu

kuku (Izeta, muku) 2 adlag. ‘zerugoibela, eguzkirik gabea’: gaurkuku dugu denbora.

kukuka (kukuke) ‘josteta mota bat’

kukuke ik. kukukakukula (kukulu) ‘gailurra’: kukulue

bildu bear dugu (“kukula bildubehar dugu”). Sin. galdurru

kukulin ik. kukurinkukulu ik. kukulakukurin (kukulin) ‘oilarraren gan-

dorra’: gure ollarrak kukulinepolite du. Kukulin gorrie (“gureoilarrak kukurin polita du. Ku-kurin gorria”).

kukurruku ‘oilarrek egiten duten oi-hua’

kukuso (eta kukusu) ‘arkakusoa’:zakur unek kukuso aunitz. Ku-kusoz betea (“zakur honek kuku-so aunitz. Kukusoz betea”).

kukusu ik. kukusokukutu (mukutu, Izeta) ‘estali, goi-

beldu’: kukutu du denbora; ku-kutu du burua.

kullo 1 ik. kuilokullo (Izeta) 2 ik. kilokulunka (kulunke) ‘mugitzen dena,

ongi pausatzen ez dena’: gauzeau kulunke dago (“gauza haukulunka dago”). Baztango men-dietan bada arrikulunke izenekoharri tzar bat.

kulunkatu (kulunketu) ad. ‘egonkorta-sunik gabe mugitu’: kulunketzenda (“kulunkatzen da”).

kulunke ik. kulunka


403

7. HIZTEGIA

kulunketu ik. kulunkatukuluxka (kuluxke) ‘loaldi arina’: ku-

luxke bat in ta segi aitzinet (“ku-luxka bat egin eta segi aitzina”);bazkalondoko kuluxke maiteut(“bazkalondoko kuluxka maitedut”).

kuluxke ik. kuluxkakunka (kunke) ‘burua bertze buru

baten kontra eginez ematen denkolpea (normalean behiekin, ar-diekin, ahariekin, ahuntzekin...baina pertsonekin ere)’

kunka egin ‘jo; bulkatu; zan-pa egin’kunkaka bei oiek kunkeka aidire; in kunke! (“behi horiekkunkaka ari dira; egin kun-ka!”).

kunke ik. kunkakunkur ik. konkor kunkurtu ik. konkortukupizkeka (Izeta) ‘zer edo zer akitze-

ko beldurrez zuhurrerian ego-tea’: gu beti kupizkeka gastatze-ko beldurrez bizi gara (“gu betikupizkeka gastatzeko beldurrezbizi gara”); kupizkeka mixerien(“kupizkeka mixerian”).

kurioso ‘ikusnahia duena’kurri gan ik. kurri joankurri ibili ad. ‘ibili, adierazten den

bitartearen leku guztietan barnaibili’: ibilia zen aunitz kurri gaz-tia zelaik (“ibilia zen aunitz ku-rri gaztea zelarik”); kurri ibiltzenda egunero bi ordu.

kurri joan (kurri gan) ad. ‘joanaizan’: ez da emen, kurri gana da

aspaldi (“ez da hemen, kurri joa-na da aspaldi”).

kurrinka (kurrinke) ‘zerriak egitenduen oihua’: kurrinke. Anbatekokurrinkek itentuzte (“kurrinka.Hainbateko kurrinkak egiten di-tuzte”).

kurrinkaka (kurrinkeka) ‘kurrinkakeginez’: zerri oiek beti kurrinke-ka (“zerri horiek beti kurrinka-ka”).

kurrinke ik. kurrinkakurrinkeka ik. kurrinkakakurritu ad. ‘ibili’: zangoak bero-be-

roak gintuen, baño kurritzekoneketan! (“zangoak bero-beroakgenituen, baina kurritzeko neke-tan!”).

kurrunke ik. zurrungakurrunkeka ik. zurrungakakuskor ik. ikuskorkus-sari ik. ikus-sarikustete ik. ikustetekustetu (eta kuxtetu) (Izeta) ‘ilea

apaindu’: ilea kustetu (“ilea kus-tetu”); (Almandoz) zato ilea kux-tetzera (“zatoz ilea kustetzera”).

kuterma (eta guterma) ‘haserre;errietan’: zu beti kuterman. An-dre kokine beti kuterman (“andrekokina beti kuterman”); kutermatsusie da (“kuterma itsusia da”).

kutxeta ik. kuxetakuxeta (koxta, koxeta, kutxeta) ‘goi-

lara’: kutxeta onak; zilerrezkokuxetakin yaten dugu (“zilarrez-ko kuxetarekin jaten dugu”).


404


kuxin ‘gisulabeetan ibiltzen den sar-dea’: kuxinekin lan ederra in gi-nuen (“kuxinarekin lan ederraegin genuen”).

kuxtetu ik. kustetukuzi ik. ikuzi


405

7. HIZTEGIA

labatz ik. laratzlabendai ‘labeko zurezko pala biribi-

la’: labendaie bear izeten dugu(“labendaia behar izaten dugu”);labendaie nere osaba zurginekine (“labendaia nire osaba zurgi-nak egina”).

labur (llabur, llagur) ‘murritza’: besollagurrek tuzu (“beso laburrakdituzu”).

lagatz ik. laratzlainatei (lañatei) (Izeta) ‘aziendari

belarrian egiten zaion seinalea’:gure ardi guziek badaukete laña-teie. Lañateie eskuñeko begarrien(“gure ardi guziek badaukate lai-nategia. Lainategia eskuinekobelarrian”).

laino-ihintz (lano-intze, laño-intze):lano-intze sendoa dugu (“laino-ihintza sendoa dugu”).

laino-langar (lano-lankar) (Amaiur)ezta lurre busti baño bazen lano-lankarra (“ez da lurra busti bai-na bazen laino-langarra”).

laka (Izeta) ‘errotazainak ehotzearentruke hartzen zuen saria, garaibatean aleak-eta neurtzeko mo-dua’: errotazañek laka kentzendu. Laka du bere lansari (“erro-tazainak laka kentzen du. Lakadu bere lansari”).

lakain ik. akainlakasta ‘akaina’: bei oiek ez ditek la-

kasta ta kaka baizik (“behi horiekez diatek lakasta eta kaka bai-zik”); bei zikinai lakasta lotzenzaio (“behi zikinari lakasta lotzenzaio”).

laket izan ‘atsegin izan’: laket dutleku au (“laket dut leku hau”);ain denbora txarra iten duelaik,

L


406


laketago dugu etxian gelditzia(“hain denbora txarra egitenduelarik, laketago dugu etxeangelditzea”).

laketu da/du ad. ‘laket izan, atseginhartu, zerbaitera (arruntean lekubatera) ohitu’: laketuizu emen?(“laketu duzu hemen?”); an ezdu batre laketzen, ta badut ustetorko den fite (“han ez du baterelaketzen eta badut uste etorrikoden fite”); ederki laketu de(“ederki laketu da” = ‘ohitu da;jarri da’); au dena laketue dago(“hau dena laketua dago” = ‘la-sai dago’).

laku 1 ‘teilatuetan, azpiko teila, goi-ti beha jartzen duguna’. 2 ‘for-mari (‘U’ forma) ere erratenzaio’: ure zen ure, lana, an de-nian porlanez lakue ine ure ongipasatzeko (“hura zen hura, lana,han denean porlanez lakua egi-na ura ongi pasatzeko”).

lan [erranahirua] intzazu lana taizen duzu yana.

lama ‘tresna ebakitzaile baten hertzzorrotza’: lamoi zorroztu biarduzu, bertzenaz makine ondatikoda (“lama hori zorroztu beharduzu, bertzenaz makina honda-tuko da”).

lami ik. lamina

lamina (lami) ‘emakume-itxuraduen izakia, mitologiakoa’: den-bora batez baziren lami aunitzyendiak dionez (“denbora batezbaziren lamina aunitz jendeakdioenez”); lamie sorgine da (“la-mina sorgina da”). Baztanen ba-

da etxe bat Lamierrite deitzendena. Baita Lamizilo deitu lekuaere.

laminero ‘gauza gozo eta gozokienjalea’

lanabes ‘erreminta’: lanabesak artuta banoaie lanera (“lanabesakhartu eta banoa lanera”); lana-bes onak tut (“lanabes onak di-tut”).

landa ‘lantzeko on den lur-eremua’:gure landak lur ona du. Landaederra dugu.

landara ‘horretaz kanpo’: ortaz lan-dara arras ongi nago (“horretazlandara arras ongi nago”); ortazlandara etxeko lanak ongi doazi(“horretaz landara etxeko lanakongi doaz”).

langar (lankar) ‘euri xehea; zirimi-ria’: mendietan lankarra. Uri-lankarra ai du (“mendietan lan-garra. Euri-langarra ari du”).

langose ‘beti lanean ari nahi izatea’:etxe ortan denak langose. Nereetxean, berriz, langose guti (“etxehorretan denak langose. Nireetxean, berriz, langose guti”).

lankar ik. langarlano-intze ik. laino-ihintzlano-lankar ik. laino-langarlanpa ‘sargoria’: (Aniz) gaur lanpa

dago. Bero zakarra, lanpa. Sin.sapa. Sin. sargori

lantxurda (lantzurde) ‘euri edo elurmota’: mendi zoko oietan bazenlantzurde (“mendi zoko horietanbazen lantxurda”); lantzurde ez-


407

7. HIZTEGIA

tut maite (“lantxurda ez dutmaite”).

lantzurde (Izeta) ik. lantxurda

lañatei (Izeta) ik. lainatei

laño-intze ik. laino-ihintz

lapastu ‘esneaz mintzatuz, mindu’:esne au nola lapastu zaikun(“esne hau nola lapastu zai-gun”); lapastu de (“lapastu da”).

lapatin ‘usu-belarra’ (Agrimonia eu-patoria): gure landa dena lapati-nez betea dago. Lapatine belargaixtoa da (“lapatina belar gaiz-toa da”).

lapatx ‘elur-maluta txikia’: elur pix-ke bet ai du, lapatxa brintxe batbertzeik ez (“elur pixka bat aridu, lapatx brintxa bat bertzerikez”).

laratz (labatz, lagatz) ‘sukaldeko ke-bidean zintzilik dagoen burdi-na’: pazine labatzatik dilinden(“pazia laratzatik dilindan”).

lardai ‘orgaren haga luzea, anima-liei lotzekoa’: orgai lardaie autsizaio (“orgari lardaia hautsizaio”). Hau laburra denean urke-motxa erraten zaio.

larderia 1 ‘beldurra, mehatxua’: auroiek larderi pixket bear lukete.Larderie sartu bear zaiote (“haurhoriek larderia pixka bat beharlukete. Larderia sartu beharzaie”); larderie gorra du laneko(“larderia gogorra du laneko”);suek larderie gorra du (“suak lar-deria gogorra du”). 2 'erantzuki-zuna': bazen larderie bai, an!

larrain ‘etxearen aitzinaldea’: larra-ñe garbitu bear dugu (“larrainagarbitu behar dugu”); Larrainkarrike Arizkunen (“Larrain ka-rrika Arizkunen”).

larraputike ik. larrepetitalarraputite ik. larrepetitalarraska ‘mendian, iratzea biltzeko-

eta, etxeek izaten duten lur ere-mua’: gure larraskan sube aundibet kusiut (“gure larraskan sugehandi bat ikusi dut”); larraskaarras zikine dugu (“larraskaarras zikina dugu”).

larratsu (Izeta) ‘hotzarengatik ezpai-netan eta belarrietan ateratzenden zauria’: ezpañetan larratsuei-zu ta begarrietan ere bai (“ezpai-netan larratsua duzu eta belarrie-tan ere bai”); larratsuz betea.

larrazken ‘udazkena’: larrazkenadugu sasoñik oberena (“larrazke-na dugu sasoirik hoberena”);aurten larrazken ederra izen du-gu (“aurten larrazken ederra izandugu”).

larre iz. ‘zelaia, bereziki abereakbazkatzen diren toki belartsua’

larrepetita (larraputite, larraputike)‘larrapotea; otia’ (Tettigonia viri-dissima): gure belaia larraputitezbetea (“gure belaia larrepetitazbetea”).

larretu da ad. ‘larre bihurtu’: larretuda, eztu iñork ere zaintzen azke-neko amar urte unten (“larretuda, ez du inork ere zaintzen az-keneko hamar urte honetan”).

larriskoen ‘handiena; azalekoena’:larriskoena bilduko dugu, urie


408


asi baño lenago, bertzenaz denabustiko baitzaigu; sala au arrontzikin dago, komeni da jendia to-rri aitzinetik larriskoena bederebiltzia.

larruaje ‘larruazala’: oiek larruaje fi-ne ute (“horiek larruaje fina du-te”).

larrutu ‘larrua kendu’: erori ta be-laune larrutu (“erori eta belaunalarrutu”); besoa ere larrutu.

lastaira (lastaire) ‘lastozko kamantza’:lastaire ortan etzan (“lastaira ho-rretan etzan”); lastaire artoxuri-tondoakin iten zen (“lastaira arto-zuritondoarekin egiten zen”). Guklastairu ere bildu dugu.

lastaire ik. lastairalaster (eta laxter) ‘berehala’: [errana-

hirua] laster lan, kaka lan.

lasterbide (laxterbide) ‘laburbidea;bidezidorra’: lasterbide ortaik ix-tanpatez an gara (“lasterbide ho-rretatik instant batez han gara”);au lasterbide ona da (“hau las-terbide ona da”).

lastoziri ‘lasto-mukuru batean ar-datz lana egiten duen makila’:lastoziri ederrak intugu (“lastozi-ri ederrak egin ditugu”).

lata ‘teilatuan teilen azpian paratzenden ohol mehea’: laten gañeanpatzen dire tellak (“laten gaine-an paratzen dira teilak”); tellatu-ko latak usteldu zaizku (“teilatu-ko latak usteldu zaizkigu”).

laudatu (laudetu) ‘goraipatu’: gizonoi aunitz laudetzeute. Apezakere laudetu du (“gizon hori au-

nitz laudatzen dute. Apaizak erelaudatu du”).

laudetu ik. laudatu

lauekoan ik. laukoan

lauetanogei ik. lauretan hogei

laukoan (lauekoan) ‘lau hankatan;galupeka’: zaldiz lauekoan aisegan ginen (“zaldiz laukoan aisejoan ginen”). Sin. lauringoan

lauretan hogei (lauetanogei) ‘lauro-gei’: lauetanogei urtetan il zen(“lauretan hogei urtetan hilzen”).

lauringoan (Izeta) ‘lauhazka; lau-gainka; galupeka, laukoan’: lau-ringoan nere zaldi gañean (“lau-ringoan nire zaldi gainean”).

lausengatu (Izeta) ‘losintxatu; bala-katu’: nola lausengatzeuten yaunoi. Lausengatute al duten guzie(“nola lausengatzen duten jaunhori. Lausengatu dute ahal du-ten guztia”).

lausengu (eta lauxinge) (Izeta) ‘lo-sintxa’: gizon orrek merezi dulausengoa (“gizon horrek merezidu lausengua”); lauxinge beroak(“lausengu beroak”).

lausenguka (lauxingeka) (Izeta) zubeti lauxingeka (“zu beti lausen-guka”).

lauso 1 ‘izutia’: gure beorra lausoada (“gure behorra lausoa da”).

lauso 2 ‘elur mukurua, elurra aireanhaizeak nahasia’: mendi zokooietan elur lausoak (“mendi zokohorietan elur lausoak”).


409

7. HIZTEGIA

lausotu ‘gardentasuna galdu’: begieklausotu zaizkit (“begiak lausotuzaizkit”).

lauxinge (Izeta) ik. lausengu lauxingeka (Izeta) ik. lausengukalaxo 1 (eta lazo) ‘lasaia; askea’: au

laxo dago (“hau laxo dago”); as-ki laxo dago; laxo utzi. 2 ‘arduragabea’: au mutiko lazoa denaguria! eztu batre kasuik iten(“hau mutiko lazoa dena gurea!ez du batere kasurik egiten”). 3‘eskularruz jokatzen den pilotajokoa’

laxotasun (eta lazotasun) ‘laxoke-ria’: laxotasunek galdu gaitu. La-zotasune (“laxotasunak galdugaitu. Laxotasuna”).

laxter ik. lasterlaxterbide ik. lasterbidelazkara ‘nahiko latza’: pareta lazka-

ra da.

lazkitu (Izeta) ‘izutu; beldurtu’: laz-kitute gizona (“lazkitu dute gizo-na”); bortizki lazkitu.

lazo ik. laxolazotasun ik. laxotasunleerrine ik. leher eginalegor ik. lehorlegun ik. leunlehenbiziko (lemiziko, lenbiziko) ‘le-

hen, lehenengo’

lehengusina (lengusin) ‘norbaitengurasoen anai-arreben nahiz le-hengusuen alaba’: lengusine to-rri zaiku. Lengusine ona (“lehen-gusina etorri zaigu. Lehengusin

ona”). Euskaltzaindiaren HiztegiBatuan ‘bizkaiera’ marka dara-ma hitz honek, baina hori ez daegia, Baztanen hau baita ibiltzenden bakarra (‘lehengusu’ beti gi-zonkia da). Eta, gutienez, Urda-zubi eta Zugarramurdiraino aile-gatzen da hau, han ere berdinerraten baita. Eta Bidasoan ereberdin.

leher egin (leerrin) ‘arras nekatu’: lee-rrine nago. Emen denak leerrinek(“leher egina nago. Hemen denakleher eginak”).

lehor (leor, legor) 1 ‘aterpea’: pilotaplazai legorra man diogu (“pilo-ta plazari lehorra eman diogu”);legorra ongi ine (“lehorra ongiegina”); leor beretsuko etxiak di-re, baina au zabalago (“lehor be-retsuko etxeak dira, baina hauzabalago”). 2. ‘idortu’: soro ga-ñian utzi dugu arropa eta ederkileortu zaigu (“soro gainean utzidugu arropa eta ederki lehortuzaigu”).

leize (leze) ‘mendietan-eta egotenden zilo mota bat’

leku leku onian bizi de! (“leku one-an bizi da!” = ‘leku txarrean’);lanetik lekure torri de (“lanetiklekura etorri da” = ‘lanetik zuze-nean’).

leku egin ‘alde egin’: leku indu emendik! (= ‘alde egin duhemendik!’).

lekutu ‘aldegin’: lekutu dire denak.Yendia lekutu de (“lekutu diradenak. Jendea lekutu da”).

lelatu ‘hezetu; busti’: belar idorra le-latu zaiku (“belar idorra lelatu


410


zaigu”); ogi au lelatu de ta eztaona (“ogi hau lelatu da eta ez daona”); lelatu zaizku denak (“lela-tu zaizkigu denak”).

lemiziko ik. lehenbiziko

lenbiziko ik. lehenbiziko

lengusin ik. lehengusin

leor ik. lehor

lepazaki ‘lepoaren kanpoaldea’: an-bateko lepazakie du (“hainbatekolepazakia du”); lepazaki ederragure osabak (“lepazaki ederragure osabak”).

lepazur ik. lepo-hezur

lepazurtzuil ik. lepo-hezurtzuil

lepo 1 ‘burua enborrari lotzen zaiongorputz zatia’

lepo 2 ‘mendiak edo mendixkak el-karren artean lotzen dituen biz-karra’: lepo artan atratzenomentziren beti lepurrek (“lepohartan ateratzen omen ziren be-ti lapurrak”).

lepo-hezur (lepazur) ‘garondoa’: le-pazurreraño nago zuen gaxtake-riekin (“lepo-hezurreraino nagozuen gaiztakeriekin”).

lepo-hezurtzuil (lepazurtzuil) ‘le-poa’: lepazurtzulletik artu etadoi-doi ez zuen ito! (“lepo-he-zurtzuiletik hartu eta doi-doi ezzuen ito!”).

lera ‘gurpilik gabeko orga’: idetzialeran kartzen dugu (“iratzea le-ran ekartzen dugu”); lera betea.

lera-bide ‘lera ibiltzeko bidea’: lera-bide ederra dugu. Lera-bide au

auzelanian ine (“lera-bide hauauzolanean egina”).

lera-ferra ‘lerak azpiko parteanduen lurrean irrist egiteko oho-la’: lera-ferrak Arlako errekanitentugu (“lera-ferrak Arlakoerrekan egiten ditugu”); lera-fe-rra onak itentugu (“lera-ferraonak egiten ditugu”).

lerro ‘marra jarraia’: yarri zaizte le-rroan (“jar zaitezte lerroan”);mutildantzan denak lerruan. Le-rro ederrak itentugu (“lerro ede-rrak egiten ditugu”).

lertzo 1 ‘eguraldia aldatzen deneanzeruaren eta mendien arteanagertzen dena’: mendi oietanlertzoa bada, denborak badu al-dakuntze (“mendi horietanlertzoa bada, denborak badualdakuntza”). 2 ‘lohitasuna; zi-kinkeria’: untzi ok baute lertzue.Sukeldeko ekeakin lertzue inzaiote (“ontzi hauek badutelertzoa. Sukaldeko kearekinlertzoa egin zaie”).

letagin (letain, litein, liteñak) ‘azkenebakortzaren eta lehen hagina-ren arteko hortz zorrotza’: letai-ne autsi zait (“letagina hautsizait”); otsoain liteñak zorrotzakdire (“otsoaren letaginak zorrotzakdira”).

letain ik. letaginleun (eta legun) ‘biguna’: aurpei leu-

neizu (“aurpegi leuna duzu”);zein leuneizun (“zein leuna du-zun”); zein legun mintzetzen za-ren (“zein leun mintzatzen za-ren”).


411

7. HIZTEGIA

leze ik. leizelezta ik. eztenlezten ik. eztenlibein (Izeta) ik. lirainlibro ‘libre, askatua’ (Amaiur)liho-orrazi (liñorraxa) ‘lihoa garbitze-

ko tresna’: denbora batez liñorraxaibiltzen zen (“denbora batez liho-orrazia erabiltzen zen”).

likiskeri (Izeta) ik. likiskerialikiskeria (likiskeri) (Izetak bildua)

‘zikinkeria’: likiskeri orrek kalteaundie in du (“likiskeria horrekkalte handia egin du”).

likits (Izeta) ‘lizuna; zikina’: gizon li-kitse beti maltzurkerien (“gizonlikitsa beti maltzurkerian”).

limein (Izeta) ik. lirainlimiti ‘gozozalea’: gure aldean limiti

aunitz.limitikeri ik. limitikerialimitikeria (limitikeri) ‘gozozaleke-

ria’: limitikeri aunitz (“limitike-ria aunitz”).

linbres (eta minbres) ‘milixka; jatekobortxaka ibiltzen dena’: zu arraslinbresa zara.

lindirge ik. lirdingalinga (linge) ‘lohi-putzua; zingira’:

kasu linge ortan sartu gabe. Lin-ge zikine (“kasu linga horretansartu gabe. Linga zikina”). Sin.liske

linge ik. lingalingurdi ik. lirdingaliño ik. liho

liñorraxa ik. liho-orrazilirain (libein, limein) (Izetak bildua)

mutil libeñe, itxure ederrekoa(“mutil liraina, itxura ederre-koa”); neska limeñe (“neska li-raina”).

lirdinga (lindirge, lingurdi) 1 ‘erra-peak jezten dituenaren eskuanuzten duen zikina’: lingurdiekineskuek arras zikindutut (“lirdin-garekin eskuak arras zikindu di-tut”) 2 ‘uholdeak uzten duen zi-kina’ Uberro unek anbateko lin-gurdie utzi daku (“uharre honekhainbateko lirdinga utzi digu”) 3‘marraskiloak eta bareak uztendutena’ bare bat ukitu te utzidauten lingurdie ezin garbituznabile (“bare bat ukitu eta utzididan lirdinga ezin garbituz na-bil”).

liska (liske) ‘lohi-putzua; zingira’:(Basaburua) Eperburuko liskeAnizen dago (“Eperburuko liskaAnizen dago”).

liske (Izeta) ik. liskalisku (Izeta) ‘perrexilaren hostoa’:

(Sunbilla) perrexillak lisku be-rriak atera ditu (“perrexilak liskuberriak atera ditu”).

listame (liztame) ‘liztor txikia’: (Oro-noz) eta atratzen dira andiketa... neri lotu liztamie! (“etaateratzen dira handik eta... nirilotu listamea!”)

litein ik. letaginliteñak ik. letaginlixiba (lixu) ‘arropa garbitzeko garai

bateko modua’: lixue in bear du-gu. Lixue astero iten dugu (“lixi-


412


ba egin behar dugu. Lixiba aste-ro egiten dugu”); (Malerrekan li-xiba). [Erranahirua] launbeteroatratzen omen da iruzkie Ama-birjiñein lixue idortzeko

lixiba-harri (lixuarri) ‘lixibaegiteko harria’: lixu-arri onadugu, aspaldiko lixu-arrie(“lixiba-harria ona dugu, as-paldiko lixiba-harria”).lixiba ikuzi (lixue kuzi): lixueongi kuzi (“lixiba ongi ikuzi”);lixue kuzi te garbitu (“lixibaikuzi eta garbitu”). lixiba-kuku (lixu-kuku) ‘arro-pa garbitzeko ontzia’: leena-goko lixu-kukue zokoratu du-gu (“lehenagoko lixiba-kukuazokoratu dugu”).lixiba-zurruta (lixu-zurrute, li-xu-zurruzte) ‘arropa garbitzekoharrizko ontzia, ur zurrutarenazpian jartzen zena’: lixu-zu-rrute zarra ortxe dago oroitza-penetako (“lixiba-zurruta zaha-rra hortxe dago oroitzapeneta-ko”); lixu-zurrute etxeko sa-baien dugu (“lixiba-zurrutaetxeko sabaian dugu”).

lixu ik. lixibalixuarri ik. lixiba-harrilixu-kuku ik. lixiba-kukulixu-zurrute ik. lixiba-zurrutalixu-zurruzte ik. lixiba-zurrutalizta (lizte) ‘liztaria’: liztekin lotu

nuen (“liztarekin lotu nuen”);lizte au ustela da (“lizta hau us-tela da”).

lizte ik. liztaliztame ik. listame

liztor ‘erlearen antzeko intsektua’(Vespa vulgaris): kasu liztororrekin (“kasu liztor horrekin”);liztorrain atsikie gaixtoa da(“liztorraren ausikia gaiztoada”); or dabile liztorra (“hor da-bil liztorra”).

llabur ik. laburllagur ik. laburlo arin ‘erraz iratzartzen dena’: gure

aurrek lo arine du (“gure hau-rrak lo arina du”); lo arin, aiseiretzartzen dena (“lo arin, aiseiratzartzen dena”).

lodikara ‘nahiko lodia’: nola nai dukmakile? lodikara edo meekara?

logale ‘logura’: gaupasan ibili tagaur logale (“gaupasan ibili etagaur logale”).

logaleak egon ‘logale izan’: logaleaknago.

logaletu ‘lo eskasia duena’: arrontlogaletue da (“arrunt logaletuada”).

logi ik. lohilohi (logi) ‘urezko eta hauts edo lu-

rrezko nahastura’: logi aundiekbide oietan (“lohi handiak bidehorietan”); bada logie (“bada lo-hia”); zapatak logiz zikinduek(“zapatak lohiz zikinduak”).

lokartu ‘loak hartu’: gure aurre lo-kartu de (“gure haurra lokartuda”); lokartu nitzen (“lokartunintzen”).

lo-kuluxka (lo kuluxke) ‘loaldi arina,txikia’: lo-kuluxke bat inik arin-du nitzen (“lo-kuluxka bat egi-nik arindu nintzen”).


413

7. HIZTEGIA

lo pisu ‘lo sakona’: lopisu batek ar-tu te gau guzien iratzarri gabe(“lo pisu batek hartu eta gau gu-zian iratzarri gabe”); lopisu oiekeztire onak (“lo pisu horiek ezdira onak”).

lo-kuluxke ik. lo-kuluxkalomoker ‘gaizki iratzartzeak sortuta-

ko egoera’: gure aurre lomokerdago (“gure haurra lomoker”);ongi iratzarri gabe lomoker gel-ditu de (“ongi iratzarri gabe lo-moker gelditu da”).

lopide (lotbide) ‘lotzeko bidea’ (Ize-tak bildua): ortan badugu lotbideederra (“horretan badugu lopideederra”).

loreontzi (loreuntzi) ‘lore ontzia’: lo-reuntzi ortan lore politek (“lore-ontzi horretan lore politak”).

loreuntzi ik. loreontzilortxinge ik. gortxingalortxingetu ik. gortxingatulotbide (Izeta) ik. lopidelotre (Izeta) ‘arrain-mota’: zenbait

ugeldetan badire lotreak (“zen-bait ugaldetan badira lotreak”);lotrea, arrain mota berezia da.

lo-zurrunde ik. lo-zurrungalo-zurrunga (lo-zurrunke, lo-zu-

rrunde) ‘lo egonik arnasa hartze-an sudurrarekin egiten den asotsberezia’: anbateko lo-zurrunkekitentuzu (“hainbateko lo-zurrun-gak egiten dituzu”).

lo-zurrunke ik. lo-zurrungaluberri (eta lugerri) ogei gizelurreko

lugerrie in dugu (“hogei gizalu-

rreko luberria egin dugu.”); aur-ten Baztanen luberri aunitz atra-tuzte (“aurten Baztanen luberriaunitz atera dituzte”).

lugartza (Izeta) ik. luhartz

lugerri (Izeta) ik. luberri

luhartz (lugartza) ‘belar mota bat’(Gryllotalpa gryllotalpa): gurebaratzean lugartza aunitz (“gurebaratzean luhartz aunitz”); il dutlugartza bat (“hil dut luhartzbat”).

lukana ‘argiziloa, teilaturako lei-hoa’: lukanatik atra naiz tellatu-re (“lukanatik atera naiz teilatu-ra”); gure etxeko tellatuen lukanaederra (“gure etxeko teilatuanlukana ederra”).

luma (lume) ollo oiek lume gorriektuzte (“oilo horiek luma gorriakdituzte”).

lumaritu (lumerietu) ‘(oiloen gaine-an mintzatuz) lumak aldatu’

lume ik. luma

lumerietu ik. lumaritu

lur-mendi ‘lur-jausia’: lurmendieirristetu de beiti (“lur-mendiairristatu da beheiti”).

lurrikara (lurrikera) ‘ikareria’: bar-tatsean anbateko lurrikera izendugu (“bart arratsean hainbatekolurrikara izan dugu”). Sin. ikare-ri

lurrikera ik. lurrikara

luzerna ‘alpapa’ (Medicavo sativa):gure landan badugu luzerna ede-rra).


414


madarikatu (madariketu) ‘gaitzetsia;gaitzesgarria’

madariketu ik. madarikatumahai (mai) ‘altzaria; oin batek edo

gehiagok eusten dion ohol laubatek osatua’: atsaldeko iruetanyarri dire kafia artzen eta oñikez dire zutitu maitik (“arratsal-deko hiruretan jarri dira kafeahartzen eta orainik ez dira zuti-tu mahaitik”).

mahaiburu (maiburu) ‘mahaiko tokinagusia’: yarri zaite maiburuen(“jar zaitez mahaiburuan”); mai-burue maiteut (“mahaiburuamaite dut”).

mahai-oihal (mai-oial) ‘mahai gaine-an jartzen den oihala’: igendetanmai-oial berriakin bazkaltzen du-gu (“igandetan mahai-oihal be-rriarekin bazkaltzen dugu”).

mahaipetik txistu (maipetik xixtu)‘jan gabe dagoenak egin ohiduena’: sar zaite maipean tamaipetik xixtu yan gabe (“sarzaitez mahaipean eta mahaipetiktxistu jan gabe”).

mahaira (maire) ‘ogia oratzeko ma-haia’: zurginek maire berrie indaku (“zurginak mahaira berriaegin digu”).

mahats-biltze (mats-biltze) aste un-ten Erribera aldean mats-biltzeadute (“aste honetan Erribera al-dean mahats-biltzea dute”);mats-biltze oietan yende aunitzlanean (“mahats-biltze horietanjende aunitz lanean”).

mahatsoko (matsoko) ‘mahats-mor-doa’: matsoko ederra yan nuen(“mahatsoko ederra jan nuen”);

M


415

7. HIZTEGIA

tori matsokoa (“tori mahatso-koa”).

mahatsondo (matsondo) matsondoederrak Irulegin (“mahatsondoederrak Irulegin”); matsondooiek ongi zaindu (“mahatsondohoriek ongi zaindu”).

mahuka (mauke) ator unek maukellaburrek’itu. Bertze unek maukeluzeak (“atorra honek mahukalaburrak ditu. Bertze honek ma-huka luzeak”).

mahuka-has (maukas) ‘ator-has,atorrarekin bakarrik’: maukasgan ginen (“mahuka-has joanginen”); otz unekin maukasibiltzen da gure semia (“hotz ho-nekin mahuka-has ibiltzen dagure semea”).

mahuka-hutsik (maukutsik) ‘atorra-rekin bakarrik; ator-hasean’:maukutsik.

mahukerdi (maukerdi) ‘gain-mahu-ka’: maukerdi politek ituzu(“mahukerdi politak dituzu”);maukerdi berriek (“mahukerdiberriak”).

mai 1 ik. mahaimai 2 ik. mailamaiburu ik. mahaiburumaiketu ik. mailakatumaila (mai) ‘belar idorra biltzean

egiten den belar lerroa’: belarmai au makur dago (“belar mai-la hau makur dago”); belarramaietan bildu bear da, urie iteraeldu bada ere (“belarra mailetanbildu behar da, euria egitera hel-du bada ere”).

mailakatu (mailketu, maiketu) ‘mai-lak egin’: ongi mailketu (“ongimailakatu”); maiketu ongi (“mai-lakatu ongi”).

mailketu ik. mailakatumailuka (malluke) ‘mailua’: mallu-

kekin itzetu (“mailukarekin itza-tu”); malluke ederra dugu (“mai-luka ederra dugu”).

maindire ‘izara; mihisea’: maindireonak tugu (“maindire onak ditu-gu”); maindire berriek (“maindi-re berriak”).

mainger ik. mainkermaingu ‘herrena’: gizon oi maingue

da (“gizon hori maingua da”).[Erranahirua] burutik ez dagomaingu.

maingueri ‘herreneria’: gure bei gu-ziek maingueriekin (“gure behiguztiak maingueriarekin”); main-guerie kutsekorra da (“maingue-ria kutsakorra da”).

maingu izan (maingu izen) ‘herrenizan’: maingu nago.

maingu izen ik. maingu izanmainguka (mainguke) ‘herrenka’:

mainguke torri nitzen (“maingu-ka etorri nintzen”); maingukenaile (“mainguka nabil”).

maingukara ‘nahiko maingu; main-gu airean’: Martin maingukaradaile azken egunotan (“Martinmaingukara dabil azken eguno-tan”).

mainguke ik. maingukamaingutu ‘herren gelditu’: maingutu

zaiku gizona. Zaartu ta maingu-


416


tu (“maingutu zaigu gizona. Za-hartu eta maingutu”).

mainker (eta mainger) ‘mantxoa;besamotza’: gizon oi mainkerrada (“gizon hori mainkerra da”);mainker oi pilotari ona da(“mainker hori pilotari ona da”).

mainontzi (mainuntzi, mañuntzi)‘mainaz betea’: zure aurre mai-nuntzi aspergarrie da (“zurehaurra mainontzi aspergarriada”); au aur mainuntzie! (“hauhaur mainontzia!”).

mainuntzi ik. mainontzimai-oial ik. mahai-oihalmaiolatu ‘haur sortu berria maiole-

tan, xatarretan bildu’: maiolatuongi aurre (“maiolatu ongi hau-rra”); xatar garbiekin ongi maio-latu (“xatar garbiekin ongimaiolatu”).

maipetik xixtu ik. mahaipetik txistumaire ik. mahairamaitarazi (maitazi) xaloki maitazi

zuen (“xaloki maitarazi zuen”).

maitazale ‘maitatzen duena’: Maritxumaitazale ona da.

maitazi ik. maitarazimaixter ik. maiztermaiz ‘aunitzetan; askotan’: amatxi-

kin etxera maiz gaten gara(“amatxirekin etxera maiz joatengara”). Sin. maizki

maizkara ‘aunitzetan; frankotan’:maizkara tortzen da Ameriketaikoñokoan ere.

maizki ‘aunitzetan; askotan’: amatxi-kin etxera maiz gaten gara. Bolai

unten maizki (“amatxirekin etxe-ra maiz joaten gara. Bolada ho-netan maizki”). Sin. maiz

maizter (maixter, maxter) ‘baserria,etxea edo dermioa errentarentrukean hartzen duen pertsona,etxetiarra’: biek, nausi-maxte-rrak beti aserre ibiltzen ziren el-karrekin (“biak, nagusi-maizte-rrak, beti haserre ibiltzen zirenelkarrekin”).

makestu (eta markestu) ‘makets bi-hurtu’: makestu zaiku gizona(“makestu zaigu gizona”).

makets (eta markets) 1 ‘gauza ma-kurra edo puska bat falta zaio-na’: ortz maketsak tuzu (“hortzmaketsak dituzu”). 2 ‘okerra’: augizon maketsa! (“hau gizon ma-ketsa!”).

makilazo ‘makilkada’: aitzinortanmakilezua tiretu zakurrei ta utsinnuen, zautzen nau kusi orduko!(“aitzin horretan makilazoa tiratuzakurrari eta huts egin nuen, eza-gutzen nau ikusi orduko!”).

makote ‘altxarrastelu edo sarde ma-kurra’: makoteakin aitzen gara(“makotearekin aritzen gara”);makote ona dugu.

makur 1 ‘okerra’: marra oi makurdago (“marra hori makur dago”);[erranahirua] ez in makurrik, ez-tuzu beldurrik. 2 ‘zorigaitza; kal-tea’: etxean badugu makurre(“etxean badugu makurra”); ma-kur aundie dugu familien (“ma-kur handia dugu familian”).

makurbide ‘liskarbidea’: makurbideortan sartu gabe bakean egon


417

7. HIZTEGIA

gaitezen (“makurbide horretansartu gabe bakean egon gaite-zen”); makurbide aundiek badire(“makurbide handiak badira”).

makurdura (makurdure) ‘bihurdu-ra’: nere zangoain makurdureezin sendatu (“nire zangoarenmakurdura ezin sendatu”).

makurdure ik. makurdura

makurgune ‘bideko bihurgunea’:makurgune ortan erori ginen(“makurgune horretan erori gi-nen”).

makurka (makurke) ‘okerka’: etzai-tela ibili makurke. Zu beti ma-kurke (“ez zaitezela ibili makur-ka. Zu beti makurka”).

makurke ik. makurka

makukeri ik. makurkeria

makurkeria (makurkeri) ‘ekintzamakurra’: makurkeri oiek eztutmaite (“makurkeria horiek ez di-tut maite”).

makurki ‘oker’: gizon oi makurkidabile (“gizon hori makurki da-bil”).

malaka-malaka ik. melaka-melaka

malasa ik. malatsa

malaski ‘gasna egiteko tresna’:kartzazu malaskie (“ekar ezazumalaskia”); malaskie or duzu(“malaskia hor duzu”).

malats (eta malasa, malatz) ‘gasnaegitean esnea irabiatzeko tres-na’: malatsa zarra emen dut(“malatsa zaharra hemen dut”);malatza ardi bordan utzieut

(“malatsa ardi bordan utziadut”).

malatz ik. malatsmalba-belar ‘kaka egin ezinik, olioan

igurtzi eta ipurditik sartzen zenaegin ahal izateko’ (Malva silves-tris)

malda ‘aldapa’: maldan goiti abiatude ixtentian (“maldan goti abia-tu da ixtantean”); [Erranahitua]gogozko tokien maldik ez.

malkar ‘aldapatsua’: leku malkarragure bordaldea. Malkar ta askizakar (“malkar eta aski zakar”).

malko ‘udare-mota txiki-txikia’: ba-ratzean baitugu malkoak (“ba-ratzean baditugu malkoak”);malko ederrak. Au da malkoa(“hau da malkoa”).

malluke ik. mailukamaltertzio ‘kalte handia’: uberroak

maltertzio ikeragarriek intu.Maltertzio izigarriek (“uharreakmaltertzio ikaragarriak egin di-tu. Maltertzio izugarriak”).

maltzatu ‘maltzoak egin’: iretzeamaltzatu ongi (“iratzea maltzatuongi”).

maltzo ‘iratzea ebaki eta idortu on-doren egiten den multzo txikia’:idetze maltzuak emen (“iratzemaltzoak hemen”); maltzu aun-diek (“maltzo handiak”).

mamitu ‘mamia hartu’: artoak ai di-re mamitzen (“artoak ari diramamitzen”); ederki mamitu dire(“ederki mamitu dira”).

mamorro (mamurru) ‘zomorroa’:emen mamurru aunitz. Zenbat


418


mamurru... (“hemen mamorroaunitz. Zenbat mamorro...”).

mamugaitz ik. manugaitzmamurru ik. mamorromamusti ‘mamua, betiluna’: zein

mamusti den gizon oi (“zein ma-musti den gizon hori”); mamustiergela!

man ik. eman, eramanmanatu ‘agindu’: nork manatu dio?;

manatu diote ta in du (“manatudiote eta egin du”).

manatzaile emen manatzale franko(“hemen manatzaile franko”).

mandarra ik. mantarmandatu ‘egin beharrekoa’ in bear

datazu mandatu bat: erraizu Fe-lixi beriala tortzeko etxerat (“eginbehar didazu mandatu bat:erraiozu Felixi berehala etortze-ko etxerat”).

mandeuli (mandouli, manduli) ‘eu-liaren antzeko intsektua, ahoxurgatzailaren ordez eztenaduena’ (Hippobosca equina):manduliek pileka (“mandeuliakpilaka”); abre oiek mandouliz be-teak (“abere horiek mandeulizbeteak”).

mandil (Izeta) ‘alferra’: oi gizonmandile! (“hori gizon mandi-la!”).

mandio (bandio) ‘abar eta arbola-adar lodiekin egindako hesia’:(Aniz) gure belaia hetsi dugumandio ederra inik (“gure belaiahetsi dugu mandio ederra egi-nik”); bandioa arras ongi ine da-go, belaia ongi etsi dugu (“man-

dioa arras ongi egina dago, be-laia ongi hetsi dugu”).

mandouli ik. mandeulimanduli ik. mandeulimanera ‘modua’: manera ortan in

beartuze gauzek? (“manera ho-rretan egin behar dituzue gau-zak?”).

man errex ik. eman errazmankor ik. emankormantal (mandarra) ‘jantziak ez zi-

kintzeko, horien gainean jartzenden soinekoa’: gure amak man-darra berrie du. Mandarra polite(“gure amak mantal berria du.Mantal polita”).

mantelin ‘burua estaltzeko zapia’: le-nago andriak elizen mantelinekinsartzen ziren (“lehenago andreakelizan mantelinekin sartzen zi-ren”); amatxik mantelin pollite du(“amatxik mantelin polita du”).[Erranahirua] bai, tokatzen zaioastoai manteline.

mantso 1 ‘poliki; geldiro; trankil’:zein mantso torri zaren (“zeinmantso etorri zaren”). 2 ‘beran-du’: zu beti mantso, “mantso ba-ño seguro”.

mantsokara ‘nahiko mantso’

mantsotu ‘baretu’

mantuflek ik. pantuflamanugaitz (eta mamugaitz) (Izeta)

‘managaiztoa’: mutiko au arrontmanugaitz te biurrie da (“mutikohau arrunt manugaitz eta bihu-rria da”); ez dakit nola izetenahal den ain mamugaitze (“ez


419

7. HIZTEGIA

dakit nola izaten ahal den hainmanugaitza”).

manugaixto ik. manugaiztomanugaizto (manugaixto) ‘mana-

gaiztoa; managaitza’: manu-gaixto ta alferra mutiko tzar oi(“managaizto eta alferra mutikotzar hori”).

mañuntzi ik. mainontzimaraguri ik. marrubimaratila (faratile, faratille) ‘ate edo

leihoak hertsi edo irekitzekoa’:faratile berritu bear dugu (“ma-ratila berritu behar dugu”); (Ba-saburua) faratille.

marauri ik. marrubimaribistako (maribisteko) ‘itxura

egiteko bakarrik balio duena’:unek eztu balio, au maribistekobat da (“honek ez du balio, haumaribistako bat da”).

maribisteko ik. maribistakomarikirats (marikirets) ‘usaina bo-

tatzen duen euli klase bat’marikirets ik. marikiratsmarimutiko ‘mutilen antzeko nes-

ka’: gure neskatiko au arras ma-rimutikoa da. Arront marimuti-ko (“gure neskatiko hau arrasmarimutikoa da. Arrunt mari-mutiko”).

marizikin ‘andre zikina, garbitzenez dena’: gure auzoko andre oimarizikin ta gaixtoa (“gure au-zoko andre hori marizikin etagaiztoa”).

markestu ik. makestumarkets ik. makets

marmaka ik. marmarkamarmarian (marmurien) ‘marmar-

ka’: ze ai zara or beti marmu-rien! (“zer ari zara hor beti mar-marian!”); emen denak marmu-rien ta gaizki erranka ibiltzen di-re (“hemen denak marmarian etagaizki erranka ibiltzen dira”).

marmarka (eta marmaka)marmurien ik. marmarianmarraka ‘ardi-aziendaren oihua;

janba’: ardi marraka franko gu-re ardi bordan.

marrako ‘harramazka’: marrakoaundie in zion (“marrako handiaegin zion”).

marrakuku ‘taloa eta gasna guria’:amatxik marrakuku onak itentu(“amatxik marrakuku onak egi-ten ditu”).

marranta ‘zintzurreko edo eztarrikogaitzen baten ondorioz, ahotsalaztea’: gaur arront marrantanago (“gaur arrunt marranta na-go”); marranta ta eztut solasikiten aal (“marranta eta ez dut so-lasik egiten ahal”).

marrantatu ‘marrantak joa’: arrasmarrantatuek, denak erdi eri(“arras marrantatuak, denak erdieri”).

marraska ‘katuaren oihua’ marro ‘aharia’: marro ederra dugu.

Marro au eztugu saltzeko (“ma-rro hau ez dugu saltzeko”).

marrubi (maraguri, marauri, mauri,mauli) ‘jateko oso onak direnfruitu gorri eta mamitsuak ema-ten dituen landarea, haren frui-


420


tua’: (Elizondo, Erberea, Basabu-rua) maraguri goxoak. Gure ba-retzeko marauriek onak dire(“marrubi goxoak. Gure baratze-ko marrubiak onak dira”); (Baz-tangoiza) maurie, maulie. Izetakerraten du bere hiztegian badelamendi bat Maulitz edo Mauritxdeitzen dena. Egia da, baina ezdugu uste baduen inolako zeri-kusirik hitz honekin.

marrubibeltz (maulibeltx) ‘marrubibasa, pikor ttikikoa’

marruma (marrume) ‘oihua; negarraasotsarekin’: marrume. Marru-maundi (“marrumandi”).

marrumaka (marrumeka) ‘oihuka;negarrez asotsa atereaz’: aur aubeti marrumeka (“haur hau betimarrumaka”).

marrume ik. marrumamarrumeka ik. marrumakamarruskatu (marrusketu) marruske-

tu ongi sorallue (“marruskatuongi solairua”).

marrusketu ik. marruskatumartotxa ik. martutzamartutxe ik. martutzamartutza (martotxa, martutxe) ‘ma-

susta; maxurka’: martotxak go-xuak dire jateko (“martutzak go-xoak dira jateko”); martotxakmaite (“martutzak maite”).

matalatz ik. matalazmatalaz (matalatz) ‘lastaira’: goatze-

ain matalatza ondatue dago(“ohatzearen matalaza hondatuadago”).

mataxa ik. matazamataza (mataxa) ‘euskarririk gabe

bira handietan bildurik dagoenharia’: artzazu mataxa (“har eza-zu mataza”); mataxa naasi da(“mataza nahasi da”).

matelako (mateleko) ‘matelezurre-koa; belarrondokoa’: matelekoederra man zion (“matelako ede-rra eman zion”).

mateleko ik. matelakomatelezur ‘masailezurra’: matelezu-

rre autsi zioten (“matelezurrahautsi zioten”); “matelezurre se-ko, koloreak berde” [kantua].

matelezurko ik. matelezurrekomatelezurreko (matelezurko) ‘bela-

rrondokoa; matelakoa’: maindatzut matelezurko bat, kuskoizu(“emanen dizut matelezurrekobat, ikusiko duzu”).

matoi (matoin) ‘moldean prentsatugabe dagoen gasna’: matoñayain dugu gaur (“matoia janendugu gaur”).

matoin ik. matoimats-biltze ik. mahats-biltzematsoko ik. mahatsokomatsondo ik. mahatsondomatxakaran ik. basaranmatxarde ‘fruituz beterik dauden

adarrei eusteko paratzen den zu-tabea’: (Aniz) sagarrondo orrimatxardia patu diogu (“saga-rrondo horri matxardea paratudiogu”).

maukas ik. mahuka-has


421

7. HIZTEGIA

mauke ik. mahukamaukerdi ik. mahukerdimaukutsik ik. mahuka-hutsikmauli ik. marrubimaulibeltx ik. marrubibeltzmauri ik. marrubimaxadore ‘inbutua; onila’: lan au

maxadoriakin inen dugu (“lanhau maxadorearekin eginen du-gu”); maxadoria emen dugu(“maxadorea hemen dugu”).

maxter ik. maiztermaxukre ik. maxurkamaxurka (maxukre) ‘martutza; ma-

susta’: (Elizondo) aurten maxu-kre aunitz yan dugu (“aurtenmaxurka aunitz jan dugu”).

mazadura (mazadure) ‘mazatzearenekintza’: auto berriai anbatekomazadure in diote (“auto berriarihainbateko mazadura egin dio-te”).

mazadure ik. mazaduramazatu ‘mailatu; maspildu’: pitxerra

mazatute (“pitxerra mazatu du-te”); arras mazatue dago (“arrasmazatua dago”).

mazela ‘ipurdiko masaila’: mazelaaunpetu zaio (“mazela hanpatuzaio”).

mazelakoa ‘golpea ipurdian’mazteki ik. emaztekimear ik. meharmeargune ik. mehargunemeartu ik. mehartumeasta ik. mehaxta

meatxu (Izeta) ik. mehatxumeeantza ik. meheantzameekara ik. mehekaramehar (mear) ‘estua; akala’: zein

mearra den gizon oi (“zein me-harra den gizon hori”); au bidemearra dugu (“hau bide meharradugu”).

mehargune (meargune) ‘gune meha-rra’: meargune ortaik ezin pasa(“mehargune horretatik ezin pa-sa”); meargune oi eztugu maite(“mehargune hori ez dugu mai-te”).

mehartu (meartu) ‘estutu’: meartutebidia. Meartu te ondatu (“me-hartu dute bidea. Mehartu etahondatu”).

mehatxu (meatxu) (Izetak bildua)‘norbaiti, beldurtzeko asmoz,egiten zaion hitzezko edo kei-nuzko adierazpena’: meatxu bel-durgarrie artu’t (“mehatxu bel-durgarria hartu dut”); meatxueerri guzien edatu de (“mehatxuaherri guztian hedatu da”).

mehaxta (measta) ‘argala’: mutikomeasta gure Patxiko (“mutikomehaxta gure Patxiko”).

meheantza (meeantza) ‘nahiko me-hea’

mehekara (meekara) ‘nahiko mehea;meheantza’: nola nai duk maki-le? lodikara edo meekara?

melaka-melaka (eta malaka-malaka)‘gogorik gabe jatearen ekintza’:zu beti melaka-melaka ezin yanez(“zu melaka-melaka ezin janez”);ze ai zara malaka-malaka ezin


422


yanez? (“zer ari zara melaka-melaka ezin janez?”).

melakatu (melekatu) ‘beraztua, bi-gundua’: onddo unek ez dakitbalio duen, melekatue dago.

melekatu ik. melakatumen ‘menpea’

meneko ‘menpekoa’: eztutizen nai orren meneko (“ez dutizan nahi horren meneko”).menean ‘menpean’: zu betiorren menean. Orren meneanbai (“zu beti horren menean.Horren menean bai”); eztutbizi nai orren menean (“ez dutbizi nahi horren menean”).

menbren (Izeta) ik. mendremendabelar ‘menda’ (Mentha): gure

belai bazterretan mendabelarfranko (“gure belai bazterretanmendabelar franko”).

mendeku ‘aiherkundea’: mendekuzil zuten gizon bat (“mendekuz hilzuten gizon bat”); mendekuegauze txarra (“mendekua gauzatxarra”).

mendi kasko ‘mendi gaina’mendratu ‘ahuldu’: mendratu zaiz-

ku inderrak (“mendratu zaizkiguindarrak”).

mendre (eta menbren) ‘ahula’: mutilmenbrena. Menbrena ta ergela(“mutil mendrea. Mendrea etaergela”).

mentu ‘landare batean txertatzenden bertze landare baten mutu-rra’: gure aite zenak mentu onakberexten zituen (“gure aita zenakmentu onak bereizten zituen”);xerto ona iteko mentu ona bear

(“txerto ona egiteko mentu onabehar”).

merendatu (eta berendatu) ‘bazka-riaren eta afariaren arteko otor-dua’: zazpietan meredatu dugu;(Basaburua) berendatu.

merendu-afari ‘merendu eta afaria,biak batera egiten direnean;otordua’ (Urdazubi eta Zugarra-murdin ere ‘merendu’ da ibiltzenden hitza. Berdin Bidasoan).

merla-harri (merlarri) ‘tuparria’:mendi zoko ortan badugu merla-rrie (“mendi zoko horretan ba-dugu merla-harria”).

merlarri ik. merla-harrimertxika (merxike) ‘mertxikondoa-

ren fruitua’: merxike ederrak gu-re baratzean. Sagar, udere, piko,merxiken artean (“metxika ede-rrak gure baratzean. Sagar, uda-re, piku, mertxiken artean”).

merxike ik. mertxikametaziri ‘metaren ardatza den ziria’:

metaziri ederrak intugu (“meta-ziri ederrak egin ditugu”).

mezameza erran 1 bai, erran omendu meza (apez bati buruz, le-henbiziko meza ematen due-nean). 2 meza beti zazpietanerten du (“meza beti zazpietanerraten du” = ‘ematen du’);meza erten duelaik gain gara(“meza erraten duelarik joa-nen gara” = ‘akitzen duela-rik’). 3 badakizu noiz direnmezak? (“badakizu noiz direnmezak?” = ‘hiletak, pluraleanbeti’).


423

7. HIZTEGIA

mezasari ‘norbait hiltzen deneanapaizari mezak errateko ematenzaion ordaina’

mezpera ik. bezperamezu ‘mentsajea’: mezue artu dugu

(“mezua hartu dugu”); mezu onadelaik denek artzen dugu atsegin(“mezu ona delarik, denek hartzendugu atsegin”).

mezulari (Izeta) ‘mezua ekartzenduena’: mezulariek mezu onakarri daku (“mezulariak mezuona ekarri digu”).

miauka ‘katuak oihuka’ (zaharrenenustez narrauke ibiltzen dira)

miauri ik. mihurimidekullu ik. mirakulumige ik. bigamigure ik. mihuramihura (miure, migure) ‘zenbait zu-

haitzen enborretan hazten denlandare bizkarkina’ (Viscum al-bum): gure sagarrondo guziekmiurez beteak dire (“gure saga-rrondo guztiak mihurez beteakdira”); gure sagarrondoak denakmigurez estaliek tugu (“gure sa-garrondoak denak mihurez esta-liak ditugu”).

mihuri (miauri, miñauri) ‘gaztainalea’: miauri oiek bildu (“mihurihoriek bildu”); miauriek unet(“mihuriak hona”); miñauriekbildu zakure (“mihuriak bilduzakura”).

miku ‘zakarra, ez-atsegina’ (Aniz)

milesker ‘mila esker; esker mila; es-kerrik asko’

milikaka (milikeka) ‘milika eginez’:beiek bere umea milikeka garbitzendu (“behiak bere umea milikakagarbitzen du”).

milikatu (miliketu) ‘milika egin’:beiek miliketzen du bere umea(“behiak milikatzen du bereumea”); [Erranairuak] Yinkoak inta miliketzekoa. In te miliketze-kua utzie. Azken milikaldie artze-kua

milikeka ik. milikakamiliketu ik. milikatumilin ‘milinga’: zu beti milin (“zu

beti milinga”); au yende miliñe!(“hau jende milinga!”).

min ‘behazuna; gibelmina’minberatu ‘minbera jarria’: besoa

arront minberatue dut (“besoaarrunt minberatua dut”); lepoaere minberatue (“lepoa ere min-beratua”).

minbizi ‘handitsu gaiztoa; gorputzehun bateko zelulak eragabekihaztean datzan eritasuna’: min-biziekin dago (“minbiziarekindago”); minbiziek eztu sendabi-deik (“minbiziak ez du sendabi-derik”); minbizie gaitz beldurga-rrie (“minbizia gaitz beldurga-rria”).

minbres ik. linbresmindaitz (mindeitz, minditz) ‘minte-

gia’: mindeitze ortan aritz ede-rrak (“mintegi horretan haritzederrak”); Bertizen mindeitzeederrak patutuzte (“Bertizenmintegi ederrak paratu dituzte”).

mindeitz ik. mindaitz


424


mindetxe 'mindaitza'

minditz ik. mindaitz

mineria (minerie) ‘oroimina; herri-mina’: aunitz badire Ameriketa-ra gan ta mineriz eritzen direnak(“aunitz badira Ameriketara joaneta mineriaz eritzen direnak”);minerie biotzain barnean sartuedauke (“mineria bihotzaren bar-nean sartua dauka”).

minerie ik. mineria

mingain ‘mihia’

mingar (minker) ‘mikatza, mingotsa,ozpindua’: ardo minkerra txarrada (“ardo mingarra txarra da”).

mingots (eta mingotx) ‘belar-mota’(Oxalis): aur oiek mingotsa yatenai dire (“haur horiek mingotsajaten ari dira”); gure belaian ba-da mingotsa (“gure belaian badamingotsa”).

mingotx ik. mingots

minker ik. mingar

minsor (minsur) ‘barneko min bizi-bizia’: baut olako minsur betemen (“badut horrelako minsorbat hemen”); minsur au etzaitgaten (“minsor hau ez zait joa-ten”).

minsur ik. minsor

minturrin ‘zapore edo usain mina;minturra’: emen bada alako min-turrin gaixto bat (“hemen badahalako minturrin gaizto bat”).

mintzabide (mintzapide) ‘mintza-gaia’: gertakizun oiek mintzapi-de txarra sortute (“gertakizun

horiek mintzabide txarra sortudute”).

mintzaira (mintzaire) ‘hizkera’: guremintzaire eskuara da (“guremintzaira euskara da”); mun-duen mintzaire aunitz badire(“munduan mintzaira aunitz ba-dira”).

mintzaire ik. mintzairamintzapide ik. mintzabidemintzo ‘hizkera’

mintzo-debeku ‘toteltasuna’: mintzo-debeku aundie du (“mintzo-debe-ku handia du”); mintzo-debekuetxarra da (“mintzo-debekua txarrada”).

minusketa (pl.) ‘saltoak eta aiztur-jauziak’: a ze minusketak iten-tuzten gure aurrek (“a zer minus-ketak egiten dituzten gure hau-rrek”).

miñauri (Izeta) ik. mihurimiño ik. baina, baino mirakulu (midekullu, mirekullu)

‘miraria’: ze mirekullu da au?(“zer mirakulu da hau?”); mire-kullu aundie (“mirakulu han-dia”).

mirekullu ik. mirakulumiru-belar ‘belar-mota’: bide bazter

oietan miru-belar aunitz (“bidebazter horietan miru-belar au-nitz”).

miru-buztan (miru-puxten) ‘abereeibelarrian egiten zaien seinale-mota, miruen buztanaren formaduena’: gure beor guziek badutemiru-puxten señalea begarrietan


425

7. HIZTEGIA

(“gure behor guziek badute mi-ru-buztan seinalea belarrietan”).

miru-puxten ik. miru-buztan

mismaurriatu (mismaurrietu) ‘jate-ko balio ez duten gaztainak be-reizi’: mismaurrietu ongi miñau-riek (“mismaurriatu ongi mihu-riak”).

mismaurrietu ik. mismaurriatu

mismorro ‘jateko balio ez duen gaz-taina’: mismorroa bota zerriei.

miure ik. mihura

mixerrurin 'basakatua': bai, lenago-ko zarrei badut aitue ola ertenziotela 'gato montes' horri ("bai,lehenagoko zaharrei badut adi-tua hola erraten ziotela 'gatomontes' horri")

mixkortu (Izeta) ik. bizkortu

mixto ‘poxpoloa’: mixto bat piztunuen; mixtoak non tuzu? (“mix-toak non dituzu?”).

mizpira (mizpire) aurten batugu ain-bertze mizpire (“aurten baduguhainbertze mizpira”); mizpiregoxoa da (“mizpira goxoa da”).

mizpira-sagarrondo (mizpire-saga-rrondo) ‘sagar mota bat’: gurebaratzean badugu mizpire-saga-rrondoa (“gure baratzean badu-gu mizpira-sagarrondoa”).

mizpire ik. mizpira

mizpire-sagarrondo ik. mizpira-sa-garrondo

modoso (modoxa) ‘neska formala etazuzena’: Maritxu neska modoxada. Modoxa ta polite (“Maritxu

neska modosoa da. Modoso etapolita”).

modoxa ik. modosomoker ik. mukermokerraldi ‘zakarraldia’: orren mo-

kerraldiek izitzen naute (“horrenmukerraldiek izutzen naute”).

mokoka(n) ‘errietan; liskarrean’: zubeti mokoka. Mokoka ta agoziki-ne (“mokoka eta ahozikina”);erriko alkatia beti mokokan ai de(“herriko alkatea beti mokokanari da”).

mokokari ‘errietan egiten duena’:gure auzoko Koxpa mokokarieda (“gure auzoko Koxpa moko-karia da”); mokokari aunitz baz-ter guzietan (“mokokari aunitzbazter guzietan”).

mokomear ik. mokomeharmokomehar (mokomear) ‘aurpegi

luze eta meharra duena’: neskamokomearra ta susie (“neskamokomeharra eta itsusia”); mutiloi ere aski mokomear (“mutil ho-ri ere aski mokomehar”).

mokor ‘zakarra; jenio txarrekoa;mokorra’: oi andre mokorra!Mokorra ta mozkorra (“hori an-dre mokorra! Mokorra eta moz-korra”).

moldakaitz (moldekaitz) ‘moldega-bea’: zein moldekaitze zaren!(“zein moldakaitza zaren!”);moldekaitz aundiek dire orkogazte oiek (“moldakaitz handiakdira horko gazte horiek”).

moldegabe ‘moldakaitza; traketsa’:zein moldegabea zaren! Gizon


426


moldegabe unek eztu deus inen(“gizon moldegabe honek ez dudeus eginen”). Sin. moldakaitz

moldegabekeria (moldegabekerie)‘moldegabetasuna’: ze ai zaraolako moldegabekeriekin? (“zerari zara holako moldegabekeria-rekin?”).

moldegabekerie ik. moldegabekeria

moldekaitz ik. moldakaitz

moñoña ‘polita’ (andreekin ibilia)

moñoño ‘polita’ (gizonkiari errana,arruntean umeari)

mordoxka (Izeta) ‘mordo txikia’:emen bada mordoxka bat (“he-men bada mordoxka bat”); mor-doxka bat karriut (“mordoxkabat ekarri dut”).

morkots (eta murkuts) ‘gaztainenazala, ziztaz betea, normalean hi-ru pikor dituena’: morkotsak ziz-tetzen du (“morkotsak ziztatzendu”); emen morkots aunitz tautsek (“hemen morkots aunitzeta hutsak”).

morroilo (morrolle) ‘ate handiakhersteko erabiltzen den tresna’:morrolle autsi zaiku. Morrollezaarra (“morroiloa hautsi zaigu.Morroilo zaharra”).

morrolle ik. morroilo

morrotu ‘azek eta arbiek beroagatikgaitza hartu’: azak morrotu zaiz-ku. Arbiek ere morrotu dire(“azak morrotu zaizkigu. Arbiakere morrotu dira”).

mospel ik. ospel

mote ‘kimua’: patatak izeten baititumotiak (“patatak izaten baititumoteak”).

motelsko ik. motelxko

motelxko (eta motelsko) ‘indarrikgabea; gatzik gabea; eraginkor-tasunik ez duena; pixka bat mo-tela’

motote (Azkue) ‘arnegaria’: gizonmotote ta gaixtoa (“gizon moto-te eta gaiztoa”).

motzaldi ‘belar-ebakialdia’: (Aniz)gaur in dugu belaien lenbizikomoltzaldie (“gaur egin dugu be-laian lehenbiziko motzaldia”).

motzondo ‘zuhaitz bat moztu etaenborrari atxikirik gelditzen denenbor-zatia’: motzondo oiek ken-du trabatik (“motzondo horiekkendu trabatik”).

mozkor arrail ‘erabat mozkorra’: orkusiut gizon bat mozkor arrail-due (“hor ikusi dut gizon batmozkor arraildua”); igendetanmozkor arrail (“igandeetan moz-kor arrail”).

mozorro ‘inautetako maskara’:iñautetan mozorroak (“inautee-tan mozorroak”); aurten mozo-rro aunitz baziren karriketan(“aurten mozorro aunitz bazirenkarriketan”).

mugarriztatu (mugarriztetu) ‘muga-rrien bidez eremu bat mugatu’:mugarriztetutugu auzoko landak(“mugarriztatu ditugu auzokolandak”).

mugarriztetu ik. mugarriztatu


427

7. HIZTEGIA

mugita-belar (muite-belar) ‘belar-mota’: gure baratzea muite-bela-rrez betea dago.

muilo (mullo) (Gorosurreta) ‘iztupa;amukoa’

muite-belar ik. mugita-belarmuker (moker) ‘zakarra; muzin egi-

ten duena’: atzo besta in zinuenta gaur moker (“atzo besta eginzenuen eta gaur muker”); gaurarront moker (“gaur arrunt mu-ker”).

mukieri (mukiri) ‘muki-jarioa’: aumukirie, beti mukiekin (“haumukieria, beti mukiekin”).

mukiri ik. mukierimukizu ‘mukia dariona, umea’ (des-

pektiboa): [erranahirua] mozorrozinko mukizu, zuk sobera-soberadakizu

muku 1 ‘hitzik egiten ez duena; be-tiluna’: (Aniz) au gizon mukue,eztu solasik maten (“hau gizonmukua, ez du solasik ematen”).

muku 2 ‘txoriak izuarazteko ma-mua; txorimaloa’: landan patudugu mukue xoriek iziazteko(“landan paratu dugu mukuatxoriak izuarazteko”).

muku 3 (Izeta) ik. kukumukuru ‘pila; multzoa’: mukuru

ederra in dugu. Anbateko muku-rue (“mukuru ederra egin dugu.Hainbateko mukurua”).

mukurutu ‘pila egin’: belarra muku-rutu bear dugu (“belarra muku-rutu behar dugu”); ongi mukuru-tu.

mukuts (Izeta) ‘izotza’: gaur mendizoko oietan bazen mukutse(“gaur mendi zoko horietan ba-zen mukutsa”). Sin. lantxurda

mukutu (Izeta) ik. kukutumullo ik. muilomultsu ik. multzumultzu (multsu) ‘sukaldean ibiltzen

den oihalki bustia’: multsuekingarbizazu (“multzuarekin garbiezazu”); au garbitzeko, multsuebear dugu (“hau garbitzeko,multzua behar dugu”).

murkuts ik. morkotsmurrika (murriko) ‘barrea, beho-

rrek-eta ausiki egiteko keinua’:iten omen tu bi murrikoaldi talasterka an daie ure edatera(“egiten omen ditu bi murrika-aldi eta lasterka han doa uraedatera”)

murriko ik. murrikamurritz ‘laburra; motza’: gona mu-

rritzek (“gona murritzak”); mu-rritz gelditu zara.

murriztu ‘laburtu; moztu’: ile oi mu-rriztu bear duzu (“ile hori mu-rriztu behar duzu”).

murru (Izeta) ‘zuhurra’: (Aniz) oi gi-zon murrue, eztu sosik gastatzen(“hori gizon murrua, ez du sosikgastatzen”).

murruskatu (murrusketu) ‘arropaedo bertze gauza batzuk bihurri-katu’: oial busti oi murrusketuongi (“oihal busti hori marruska-tu ongi”).

murrusketu ik. murruskatu


428


murtzurinka (murtzurinke) ‘erdi ne-garrez’: aur au beti murtzurinkedago (“haur hau beti murtzurin-ka dago”).

murtzurinke ik. murtzurinkamusitu ik. mutxitumusu 1 (haurren hizkeran) ‘apa; pa;

adiskidetasuna eta maitasunaadierazteko, edo agurra egiteko,norbait edo zerbait ezpainekinukitzea’: musu bat man nion(“musu bat eman nion”). 2 ‘aur-pegia’: su ondoan denek musugorrie izeten dugu (“su ondoandenek musu gorria izaten du-gu”).

musutruk ‘doan; debalde’: ze usteduzu? musutruk inen dugule au?(“zer uste duzu? musutruk egi-nen dugula hau?”).

mutiko ‘gaztarora heldu ez den gi-zonkia; mutil gaztea’

mutil 1 ‘heldutasunera iritsi ez dengizonkia; nerabea’. 2 ‘morroia’:etxean bear dugu mutile. Errikomutile (“etxean behar dugu mu-tila. Herriko mutila”).

mutilgo ‘morrontza’mutiri 1 ‘zakarra; bortitza’: (Gartzain)

etxea zaintzeko zakur ona dugu,mutirie, fuerte saingetzen duena(“etxea zaintzeko zakur ona dugu,mutiria, fuerte zaunkatzen due-na”); seme mutirie (“seme muti-ria”). 2 ‘haize zakarrak jotzenduen lekua’: (Aniz) mendi zokooi toki mutirie da, aize otza(“mendi zoko hori toki mutiria

da, haize hotza”). 3 ‘toki eskaxa,meharra’: au toki mutirie! (“hautoki mutiria”).

muturgo ‘haserraldia; arnegaldia’:orren muturgoak irauten du(“horren muturgoak irautendu”).

muturkatu (muturketu) ‘behaztopa-tu’: muturketu nitzen ta lurreraerori (“muturkatu nintzen eta lu-rrera erori”); kasu muturketu ga-be (“kasu muturkatu gabe”)

muturketu ik. muturkatumuturreko ‘etxeko animalia batzuei

paratzen zaien ahokoa’: zakurorrek muturreko on bat bearkoluke (“zakur horrek muturrekoon bat beharko luke”).

mutxitu (musitu) ‘urdindu; lizundu’:zinger-azpiek musitu zaizku(“xingar-azpiak musitu zaizki-gu”).

muxkin ik. muzkinmuxkindu ik. muzkindumuxtur ‘muturra; ogiaren mutur

idorra’: muxturre neretako(“muxturra niretako”); muxturregoxoa da (“muxturra goxoa da”).

muzkin (muxkin) ‘negarra bertzerikegiten ez duena; negartia’: mux-kin dago gure aurre (“muzkindago gure haurra”); aur muxkine(“haur muzkina”).

muzkindu (muxkindu) ‘negartia’:gure aurre arras muxkindue da-go (“gure haurra arras muzkin-dua dago”).


429

7. HIZTEGIA

naasi ik. nahasinabaitu ik. nabaritunabal ik. nabalanabala (nabal) ‘labana; ganibeta’:

nabal zorrotza karri duzu (“na-bala zorrotza ekarri duzu”); na-bala galdut (“nabala galdu dut”);nabala zorroztu bear dugu bize-rra kentzeko klasian (“nabalazorroztu behar dugu bizarrakentzeko klasean” = ‘ganibeta-ren ahobizarrak ongi garbitu’).

nabalkari ‘labankaria’: gizon gaixtoata nabalkarie (“gizon gaiztoa etanabalkaria”); kasu nabalkariekin(“kasu nabalkariekin”).

nabar (eta ñabar) ‘arrea; grisa’: beinabarra saldu dugu (“behi naba-rra saldu dugu”); bei nabar oi,norena da? (“behi nabar hori,norena da?”).

nabaritu (nabaitu) ‘ohartu’: asots batnabaitu dut (“asots bat nabaritudut”); ezta deus nabari (“ez dadeus nabari”).

nabarriketu ik. abarrikatu

nahasi (naasi, nasi) 1 ‘nahastu; na-hasmena sortu; bereiz ziren gau-za desberdinak elkarrekin batu;irabiatu’: dena ongi naasi (“denaongi nahasi”); zuk denak naas-tentuzu (“zuk denak nahastendituzu”); nasi ongi salda (“naha-si ongi salda”). 2 ‘nahastua; nor-abaiteratua’: denak naasiek ga-biltze (“denak nahasiak gabiltza”);gure gizona nasie dago (“gure gi-zona nahasia dago”).

nahasmenta (nasmenta) ‘nahastea’:a ze nsamenta sortuizun (“a zernahasmenta sortu duzun”)

N


430


nahastale (nastale) ‘nahaslea’: gazteoiek nastaleak dire (“gazte ho-riek nahastaleak dira”); zu zaraemen nastale aundiena (“zu zarahemen nahastale handiena”).

nahasturi (nasturi) ‘nahaspila’: gureerrien maiz nasturie (“gure he-rrian maiz nahasturia”); nastu-riek noiznai arpatikotuzu (“na-hasturiak noiznahi harrapatukodituzu”).

nahieztena (naieztena) ‘behar ez de-na; ez ustea; espero ez dena’:naieztena gertatu zaio orri! Ezzuen espero, ez; erosi du naiez-tena (= ‘baiezko esaldietan baka-rrik ibiltzen da’).

nahigabe (naigabe) ‘atsekabea, bi-hozmina’: ze nahigabea emandatazun.

nahikari (naikeri) ‘desira; guraria;zerbait nahi izatera bultzatzenduen indarra’: badugu zerbaititeko naikerie (“badugu zerbaitegiteko nahikaria”); gure naike-riek onak izeten dire (“gure na-hikariak onak izaten dira”).

nahikeria (naikeri) ‘nahikari gaitzes-garria’: nolako naikeri aluek tu-zun zuk beti (“nolako nahikeriaaluak dituzun zuk beti”).

nahiko (naiko) 1 ‘aski’: badut naiko.2 naiko ongi dago.

naieztena ik. nahieztenanaigabe ik. nahigabenaikeri ik. nahikari, nahikerianaiko ik. nahikonarda ‘nazka; higuina’: narda maten

datazu (“narda ematen didazu”).

nardagarri ‘nazkagarria; higuinga-rria’: gizon oi nardagarrie de(“gizon hori nardagarria da”);arront nardagarri (“arrunt nar-dagarri”).

nardatu ‘nazkatu; higuindu’: orre-kin nardatu nitzen (“horrekinnardatu nintzen”).

nardatzu ik. nardazu

nardazu (nardatzu) ‘nardagarria’:zein nardatzu zaren! (“zein nar-dazu zaren!”); nardazu zikine!(“nardazu zikina”).

narrauka ‘katuak oihuka’ (gazteent-zat miauke egiten dute).

nasi ik. nahasi

naskarri ik. nazkagarri

naski 1 ‘ustez, antza (denez)’: patzenda, naski, kanpoan, e! (“parat-zen da, naski, kanpoan, e!”); iruurte, naski, egon ziren (“hiru ur-te, naski, egon ziren”); naskiatra biaute (“naski atera behardute” = ‘badirudi atera behar du-tela’); oiek guardia zibilek 'ituknaski! (“horiek guardia zibilakdira naski!”); naski bai (="seguraski bai"). 2 bai naski! (“bai se-gurki!”).

nasmenta ik. nahasmenta

nastale ik. nahastale

nasturi ik. nahasturi

nazkagarri (naskarri) ‘nardagarria’:(Aniz) gizon au naskarrie da(“gizon hau nazkagarria da”).

negal ik. negel, igel


431

7. HIZTEGIA

negar (niger) beti nigerra begietan(“beti negarra begietan”); nigeraunitz iteut (“negar aunitz egi-ten dut”); “Nigarrez sortu nint-zan”.

negarrontzi (nigerruntzi) ‘arras ne-gartia dena’: gure aurre zein ni-gerruntzie den, nigerruntzie aun-die (“gure haurra zein nega-rrontzia den, negarrontzi han-dia”).

negel (negal) ‘larruazaleko erregosia;eritasuna’: negala gaitze txarrada (“negela gaitz txarra da”); ne-gala “Arpeko Saindue” zoko ar-tako urek garbitzen du (“negela“Arpeko Saindua” zoko hartakourak garbitzen du”).

negu-gare ik. negu-joare

negu-joare (negu-gare) ‘eztul asotshandia’: (Basaburua) elizen de-nak eztulke ta sekuleko arrabot-sa sortzeutela, oi da negu-garia(“elizan denak eztulka eta seku-lako arrabotsa sortzen dutela,hori da negu-joarea”).

negu-liho (neguliño) ‘liho mota bat;linabera’: gure etxean negu-liñoederrak (“gure etxean negu-lihoederrak”).

neguliño ik. negu-liho

nekazalgo ‘nekazaritza’: nere osabanekazalgoan ai de (“nire osabanekazalgoan ari da”); Baztanengeienak nekazalgotik bizi dire(“Baztanen gehienak nekazalgo-tik bizi dira”).

neke [erranahirua] umeak azi ta ne-keak bizi

neketan ‘gaizki dabilena; na-higabean’: gu beti neketan.Neketan gabiltze (“neketangabiltza”); neketan torko datio Jexux etxera gaur (“neke-tan etorriko da tio Jexux et-xera gaur” (= ‘ez dut uste eto-rriko den’).nekez ‘zailtasunez’: nekez tor-ko gara berriz -Bestetan torkozate? -Aurten nekez (“nekezetorriko gara berriz -Bestetanetorriko zarete? -Aurten ne-kez”).

nekoso ‘neketsua; nekeza’: lan neko-soa dugu au. Nekosoa ta asper-garrie (“lan nekosoa dugu hau.Nekosoa eta aspergarria”).

nerabe (Izeta) ‘mirabea; zerbitzaria;mutila’: Etxeberriko nerabeaemen (“Etxeberriko nerabea he-men”); zu beti oien nerabe (“zubeti horien nerabe”)

nere iduri ik. nire iduri

nere iduriko ik. nire iduriko

neskatiko ‘neskatxa gaztea’: batuguetxean bi neskatiko ta mutiko bat(“baditugu etxean bi neskatikoeta mutiko bat”).

neskato 1 ‘neskamea’: nere amaAotzenian egon zen neskato (“ni-re ama Arotzenean egon zenneskato”) 2 ’laratzean jartzenzen ontzia, saltsak-eta ezti-eztiegiteko ibiltzen zena’

neurraldi ‘zer edo zer neurtzeko al-dia’: in dugu landa orren neu-rraldie (“egin dugu landa horrenneurraldia”).


432


neurri-ontzi (neurriuntzi) ‘gauzakneurtzeko ibiltzen den ontzia’(haien artean: erregua, gaitze-rua, saskitoa, eta abar)

neurriuntzi ik. neurri-ontziniger ik. negarnigerruntzi ik. negarrontzinioiz ik. inoiznion ik. inonnior ik. inornire iduri (nere iduri)nire iduriko (nere iduriko)noizbait ere (eta noizbaitere, noiz-

paitere) noizbaitere torri de(“noizbait ere etorri da”); noiz-paitere akitu de (“noizbait ereakitu da”).

noizbaitere ik. noizbait erenoizbehinka (noizpeinka, noizpein-

ke) ‘noizean behin’: noizpeinkaibileldi ederrak itentugu (“noiz-behinka ibilaldi ederrak egitenditugu”); noizpeinke besta ede-rrak itentugu (“noizbehinka bes-ta ederrak egiten ditugu”).

noizik behin ‘noizbehinka’noizpaitere ik. noizbait erenoizpeinka ik. noizbehinkanoizpeinke ik. noizbehinkanoiztsu ‘guti goiti-beheiti noiz’:

noiztsu torko zate? (“noiztsuetorriko zarete?”).

nolabait ere (nolapaitere) lan urenolapaitere in ginuen (“lan huranolabait ere egin genuen”).

nolanahika (nolanaike) ‘nolanahi’:ez da, ordea, nolanaike iteko la-na (“ez da, ordea, nolanahikaegiteko lana”)

nolanaike ik. nolanahikanolapaitere ik. nolabait erenonbait hor (nonbaitor) ‘zerbaitek

gutienezko baldintzak betetzendituela adierazteko ibiltzen denesamoldea’: in duzun au... non-baitor, baña eztut uste aski den,geiago in biar da (“egin duzunhau... nonbait hor (= ‘bueno, on-gi dago..’.), baina ez dut uste askiden, gehiago egin behar da”).

nonbaitik ‘nonbaitetik’nonbaitor ik. nonbait hornorabaiteratu 1 da ad. ‘burua galdu,

urduri jarri, zer egin ez dakielaegon’ norabaiteratu da. 2 izond.‘arras urduri jarria’ azken aldio-tan norabiteratue daile.

nor edo nor ‘baten bat’: nor edo nortorko da (“baten bat etorrikoda”).

norgehiagoka (norgeiagoka) aikogara norgeiagoka? Norgeiagoka(“ariko gara norgehiagoka? Nor-gehiagoka”).

norgeiagoka ik. norgehiagokanospel ik. ospel


433

7. HIZTEGIA

ñabar ik. nabarñaku ‘pilota-jokoko jokaldia’: pilo-

tari ona da, orrek in dik bere ña-kue (“pilotari ona da, horrekegin dik bere ñakua”).

ñañarrapittike ‘txepetxa, txori mo-ta’: (Arizkun)

ñaño (adkor.) ‘arras ttipia’

ñiki-ñakan ‘beti mokokan’: oiek be-ti ñiki-ñakan (“horiek beti ñiki-ñakan”); ñiki-ñakan ta beti elka-rrekin (“ñiki-ñakan eta beti el-karrekin”).

ñiñiriko ‘begininia’: ñiñirikoanarantza bat sartu zait (“ñiñiriko-an arantza bat sartu zait”); ñiñi-rikoa ondatu zait (“ñiñirikoahondatu zait”)

Ñ


434


oale ik. ogaleoara ik. oharaoarkabe ik. oharkabeoarkabean ik. oharkabeanoarketa ik. oharketaoartu ik. ohartuobeki ik. hobekioben (Izeta) ik. hobenobendun (Izeta) ik. hobendunoberen ik. hoberenodoleztatu ‘odolez estali; odoldu’:

atorra odoleztatue dauke (“atorraodoleztatua dauka”); odoleztatuzuten.

odolguri ik. odoluriodoluri (odolguri) ‘odolbildua’: be-

soa odolguriz betea dauket (“be-soa odoluriz betea daukat”);

odolguri aundiek (“odoluri han-diak”); nabalakin ebaki dut beatzabaño orai odolgurie in zait (“naba-larekin ebaki dut behatza bainaorain odoluria egin zait”).

ogale (oale) ‘zerriei ematen zaienbazka’: prestatu oalia zerrienda-ko. Oale ona (“prestatu ogaleazerriendako. Ogale ona”).

ogara ik. ohara

ogi 1 ‘gari irinez, urez eta gatzezosaturiko orea, orantzarekin goi-tituz eta labean errez egiten denjangaia’: lenago, astero iten gi-nuen ogie (“lehenago, astero egi-ten genuen ogia”). 2 ‘garia’: lan-da ortan eriten ginuen beti ogie,baño aunitzetan etzen ain onaatratzen (“landa horretan ereitengenuen beti ogia, baina aunitze-tan ez zen hain ona ateratzen”).

O


435

7. HIZTEGIA

ogi airis (ogi alles) ‘goiti etorri ezden edo gaizki etorri den ogia’:ogi-allesa eztut maite (“ogi-airi-sa ez dut maite”); ogi-allesa txa-rra da (“ogi-airisa txarra da”).

ogi alles ik. ogi airisogi-bala (ogi-fal) ‘gari sorta’: ogi-fa-

la lotzeko bilurre ibiltzen dugu(“ogi-bala lotzeko bilurra ibiltzendugu”).

ogi bigi ik. ogi bihiogi bihi (ogi-bii, ogi-bigi) ‘gari alea’:

ogi biia (“ogi-bihia”); ogi bigiederrak aurten (“ogi-bihi ederrakaurten”).

ogi bii ik. ogi bihiogi bizardun (ogi bizerdun) ‘gari bi-

zarduna’: ogi bizerdun aunitzgure landan.

ogi bizerdun ik. ogi bizardun ogi-fal ik. ogi-balaogi-jorra (ogi-yorra) ‘gari-jorra’:

gaur goizean ogi-yorran aizenakgara (“gaur goizean ogi-jorranari izanak gara”).

ogi-yorra ik. ogi-jorraohara (oara, ogara) ‘zakurra arreske

egon’: gure zakurre ogara dago(“gure zakurra ohara dago”);ogara dagolaik kasuman (“oharadagoelarik kasu eman”).

oharkabe (oarkabe) ‘ohartu gabe’:oarkabe in du (“oharkabe egindu”).

oharkabean (oarkabean) ‘ohar-tu gabe’: etsaie oarkabean torkoda (“etsaia oharkabean etorrikoda”).

oharketa (oarketa) ‘oharra’: oarketabat inez xuxenduko dugu gureafera (“oharketa bat eginez zu-zenduko dugu gure afera”).

ohartu 1 (oartu) ‘zerbaitez jabetu;zerbait ikusi’: oartu zara orkomendi ortaz (“ohartu zara horkomendi horretaz”).

ohartu 2 (oartu, omartu, goartu)‘konturatu’: oartu naiz (“ohartunaiz”); omartu naiz bai (“ohartunaiz bai”); omartu ginen ongi(“ohartu ginen ongi”); (Aniz) go-artu naiz oi gaizki dagola(“ohartu naiz hori gaizki dagoe-la”); ongi aski goartu gara (“on-gi aski ohartu gara”).

ohatze (goatze) ‘ohea’: neguen goatzeazein goxoa den (“neguan ohatzeazein goxoa den”); afaldu ta goatze-ra (“afaldu eta ohatzera”); goatzeederra (“ohatze ederra”).

ohatze karrotona (goatze karrotona)‘ohearen ohatzeburuko atala’

ohatze-estalki (goatzestalki) ‘ohe-estalkia’: goatzestalkie ederradugu (“ohatze-estalkia, ederradugu”).

ohol-aiztur (olaiztur) ‘idortzen pa-ratzen diren ohol gurutzatuak’:ol oiekin ol-aiztur ederra in du-gu (“ohol horiekin ohol-aizturederra egin dugu”).

oholki (olki) ‘oholtza’: (Sunbilla) etxe-an paratu dugu olkia (“etxean pa-ratu dugu oholkia”); aritz olkia(“haritz-oholkia”).

oholtzar (oltzar) ‘ohol handia’: oltzarunek pisu aundie du (“oholtzarhonek pisu handia du”).


436


oian ik. oihanoiangizon ik. oihan-gizonoiantzale ik. oihanzaleoianzain ik. oihanzainoihan (oian) ‘basoa’: Iratiko oiana

aundie da (“Iratiko oihana han-dia da”); oiangizonak laneanBertizko oianean (“oihangizonaklanean Bertizko oihanean”)

oihan hegal ardiek oian ega-lean biltzen dire (“ardiak oi-han hegalean biltzen dira” =‘oihan inguruan’).

oihan-gizon (oiangizon) ‘oihanza-lea; basomutila’: oiangizonak,uden oianean, neguen etxean(“oihan gizonak, udan oihanean,neguan etxean”).

oihanzale (oiantzale) ‘oihan gizona;basomutila’: oiantzale oiek au-nitz irabazteute (“oihanzale ho-riek aunitz irabazten dute”).

oihanzain (oianzain) ‘oihana zaintzenduena; iguraina’: oianzain onakbear dire gaurko egunean (“oihan-zain onak behar dira gaurko egu-nean”)

oilar-dantza (ollar dantza) Erratzun,Orakunde egunean, “ollar-dantza”(“Erratzun, Orakunde egunean,“oilar dantza””).

oilategi (ollatei) ollateie dena ollozbetia dugu (“oilategia dena oilozbetea dugu”).

oilo-errule (ollo-erroile) ‘arrautzakparatzen dituen oiloa’: ollo-erroileak tugu (“oilo-erruleak di-tugu”); ollo-erroile, ollo ona (“oi-lo-errulea, oilo ona”).

oilo-karaka (ollo-karaka) ‘oiloarenkantua’: ollo-karaka unekin as-pertu naiz (“oilo-kakara honekinaspertu naiz”).

oilokeria (ollokeri) ‘koldarkeria’: auollokerie in dugune. Ollokeriaundie (“hau oilokeria egin du-guna”); (“oilokeria handia”).

oiloki (ollaki) ‘oilo haragia’: gaurollokie bazkaltzeko (“gaur oilo-kia bazkaltzeko”); ollakie onada, goorra ezpada (“oilokia onada, gogorra ez bada”).

oilo-larru (ollolarru) ‘oilo-ipurdi;hotzarekin gertatzen dena’: otza-kin ollolarrue iten zait (“hotzare-kin oilo-larrua egiten zait”).

oilotu (ollotu) ‘koldartua’: gure gizo-na arront ollotue dago (“gure gi-zona arrunt oilotua dago”);emen denak ollotuek (“hemendenak oilotuak”).

oinazka (oñazka) ‘oinatza; aztarna’:emen gizon baten oñazkak (“he-men gizon baten oinazkak”);oñazka aundiek (“oinazka han-diak”).

oinaztura (iñezture, oñazture) ‘txi-mista’: oñazture aundiek (“oi-naztura handiak”).

oinazturaka (oñaztureka, iñezture-ka) ‘tximistaka’: oñaztureka aide (“oinazturaka ari da”); iñeztu-reka ai de (“oinazturaka ari da”);iñeztureka ta ortoska (“oinaztu-raka eta ortoska”).

oinik ik. orainik

oiniken ik. orainikan

oino ik. oraino


437

7. HIZTEGIA

ok ik. hauek

okaka ‘oka egiten’: okaka asi zen(“okaka hasi zen”); gizon nardatzuoi kusite okaka asi naiz (“gizonnardazu hori ikusita okaka hasinaiz”).

okel ‘ezkela; begi-makurra’: orrekbadu okel aire bat (“horrek baduokel aire bat”); okel aunitz bazenlenagoko denboretan (“okel au-nitz bazen lehenagoko denbore-tan”).

oketx ‘makurra; hutsa’: etsi dugu be-laie, baño lerroak badu oketxa(“hertsi dugu belaia baina lerro-ak badu oketxa”).

okil (tokil) ‘hegazti igokaria’ (Den-drocopos): arizti ortan badire to-kilek. Tokil aunitz (“harizti ho-rretan badira okilak. Okil anitz”).[Erranahirua] tokile kantari, uriefite (“okila kantari, euria fite”).

okitu (ukitu) aberats ukitue omen da(= ‘arras aberatsa omen da’).

oko ‘mordoa’: matsoko bat yan dut(“mahats oko bat jan dut”); okoederrak (“oko ederrak”).

ola ik. holaola-ator (olator) ‘oletako ofizialek pa-

ratzen zuten atorra’: aspaldikodenboretan oletan, olatorra ibiltzenzen (“aspaldiko denboretan oletan,ola-atorra erabiltzen zen”).

olaiztur ik. ohol-aizturolata ‘apaizari ematen zitzaion opi-

la’: (Berroeta) olata mezan be-deinketzeko (“olata mezan be-deinkatzeko”).

olator ik. ola-ator

olatxeko ik. holaxekoolaxeko ik. holaxekooliadura (oliodure) ‘Elizaren sakra-

mentua’: Oliodurek mantiozte,ilurren dago (“Oliadurak emandizkiote, hil hurran dago”).

oliodure ik. oliaduraolioztatu ‘olioz igurtzi’: erlejue

olioztatut (“erlojua olioztatudut”); maxinerie olioztatu (“ma-kineria olioztatu”).

olki ik. oholkiollaki ik. oilakiollar dantza ik. oilar-dantzaollatei ik. oilategiollo erroile ik. oilo-erruleollo karaka ik. oilo-karakaollokeri ik. oilakeriaollolarru ik. oilo-larru ollotu ik. oilotuolola ik. hololaoltzar ik. oholtzaromartu ik. ohartuonbertze ik. honenbertzeonbor ik. enboronbortu ik. enbortuondar ik. hondarondazio ik. hondazioondoan 1 'alboan, aldamenean' 2

'gero'

ondoertze ‘ondestea; ipurtestea’: on-doertzean dauke gaitze (“ondo-ertzean dauka gaitza”).

ondure ik. hondura


438


ongarri ‘gorotza; zimaurra’: abreongarriek badu inderra (“abereongarriak badu indarra”); onga-rri ona

ongarritegi (ongarritei) ‘goroztegia’:ongarritei berrie in dugu (“onga-rritegi berria egin dugu”).

ongarritei ik. ongarritegiongarritu ‘ongarria hedatu’: onga-

rritu bear dugu belaia (“ongarri-tu behar dugu belaia”).

ongi 1 ‘espero, behar den bezala’:ongi torri de (“ongi etorri da”) 2‘maila aditzondoa’: aski pollitekdire lore oiek (“aski politak diralore horiek”).

ongixko ‘nahiko ongi’ (arrunteanezeztatzailea aitzinetik): ez on-gixko zegoen (= ‘ez zegoen sobe-ra ongi’).

on izan ‘balio izan’: ez da on ortako(= ‘ez du balio horretarako’).

ontzi (untzi) 1 ‘joaldia’: anbatekountzie artu ziken ("hainbatekoontzia hartu zian").

ontzi (untzi) 2 ‘isurkariak edukitzekoibiltzen dena’: untziek ongi garbi-tu. Untzi ortan sartu’t. ("Ontziakongi garbitu. Ontzi horretan sar-tu dut.").

ontzitu (untzitu) ‘jo’: untzituko zai-tut! untzitu zuten gizona ("ontzi-tuko zaitut! Ontzitu zuten gizo-na").

oñazka ik. oinazkaoñazture ik. oinazturaoñaztureka ik. oinazturakaoñik ik. orainik

oñiken ik. orainikanoño ik. orainooñokoan ik. orainokoanopil ‘irinezko orea labean erreaz egi-

ten den ogia’: egunero gatennuen besapian opile etxera(“egunero joaten nuen besapeanopila etxera”).

opor ik. gopororai ik. orainoraiberean ik. orain bereanoraiberian ik. orain bereanoraidanik (Izeta) ik. oraindanikoraiko ik. oraingoorain (orai) orai torko naiz (“orain

etorriko naiz”); orai ineut (“oraineginen dut”).

orain berean (oraiberean, oraibe-rian) oraiberean inen dugu.Oraiberean bai (“orain bereaneginen dugu. Orain berean bai”).

oraindanik (oraidanik) (Izetak bil-dua) adlag. ‘oraingo; orain bainolehenago’: oraidanik torri izenenda (“oraindanik etorri izanenda”).

oraingo (oraiko) 1 izond. oraiko gaz-teak besta maite. Oraikoak ta le-nagokoak ere bai (“oraingo gaz-teak besta maite. Oraingoak etalehenagokoak ere bai”). 2 adlag.zertaz ez zinion erran tortzeko?oraiko torrie izein zen (“zergatikez zenion erran etortzeko?Oraingo etorria izanen zen” =‘dagoeneko etorria’).

orainik (oinik, oñik) ‘oraindik’: oñikez dakigu deus ere (“orainik ez


439

7. HIZTEGIA

dakigu deus ere”); oñik ezta torri(“orainik ez da etorri”).

orainikan (oiniken, oñiken) oñikenez (“orainikan ez”); oñiken ezdaukute abisetu (“orainikan ezdigute abisatu”).

oraino (oino, oño) ‘oraindik’: oinotortzekoa (“oraino etortzekoa”);oño ezta torri (“oraino ez da eto-rri”).

orainokoan (oñokoan) ‘orain arte;oraindik’: oñokoan etzaigu deusgertatu. Oñokoan ez (“orainoko-an ez zaigu deus gertatu. Orai-nokoan ez”).

orakatu ‘lokaztu; zikindu’: kakakinorakatu ginen (“kakarekin ora-katu ginen”); kakaz orakatu.

Orakunde ‘Ortzegun gizena’: Ora-kunde egunean Baztango aurrenbesta (“Orakunde egunean Baz-tango haurren besta”); Orakundeegunek fama aundie du Bazta-nen (“Orakunde egunak famahandia du Baztanen”).

oramahai (oramai) ‘ogia oratzekomahaia’: oramai ederra dugu(“oramahai ederra dugu”); ora-maie ongi ine (“oramahaia ongiegina”).

oramai ik. oramahaiorantza ‘legamia; altxagarria’:

orantza bear dugu ogie iteko(“orantza behar dugu ogia egite-ko”).

oraska ‘aziendarendako bazka, gaibatzuk nahasi ondoren eginda-koa’: beiei oraska ona maten da-begu (“behiei oraska ona ematendiegu”).

ordainzka (ordainzke) 1 ‘lanak egi-ten txandaka ibiltzea: gaur ba-serri honetakoa bertze baserrianeta bihar hangoa hemen’: or-dainzke in tugu idetziak aurten(“ordainzka egin ditugu iratzeakaurten”) 2 ‘batak bertzeari diruakorriturik gabe uzteari erratenzaiona’: ordainzke man nion(“ordainzka eman nion”); adiski-deei ordainzke (“adiskideei or-dainzka”).

ordainzke ik. ordainzkaordoki ‘laua; zelaia’: ordoki ederra

etxea iteko (“ordoki ederra etxeaegiteko”); ordoki ortan etxe au-nitz in daizke (“ordoki horretanetxe aunitz egin daitezke”).

ordots ‘zerri arra’: zerri ordotsa gi-zendu ta saldu (“zerri ordotsa gi-zendu eta saldu”); batugu bi or-dots (“baditugu bi ordots”).

orduorduko argitu orduko gan zi-ren muge ondoko belaire (“ar-gitu orduko joan ziren mugaondoko belaira”). [Erranahi-rua] abenduko egune, argituorduko ilune

bazen ordu bazen ordu zuek tortzekoorduzko (Azkue) ‘orduko etortzen

dena’: orduzko gizona, xuxena(“orduzko gizona, zuzena”).

ore ‘hauts eginiko gai gotor batiisurkari bat erantsiz eratzen dennahastura aski trinkoa, baina bi-guna; masa’: gure amatxik betiore ona. Oria ongi ine (“orea on-gi egina”).

orga ‘gurdia’: orgabidea ondatue da-go (“orgabidea hondatua dago”);


440


badugu orga berrie (“badugu or-ga berria”).

orga-ardatz (orgardatz) (Izeta) zirri-kain orgardatza autsi zaiku(“txirrikaren orga-ardatza hautsizaigu”).

orgabide ‘gurdibidea’: orgabide ede-rra in dugu (“orgabide ederraegin dugu”); orgabide zabala.

orgagile (eta orgagille) ‘gurdigilea’:nere osaba orgagile ona da (“ni-re osaba orgagile ona da”); orga-gillea (“orgagilea”).

orgagille ik. orgagileorgardatz ik. orga-ardatzorgatto ‘gurdixka, eskuko karrotxa’:

orgattoaikin zenbat lan itentu-gun (“orgattoarekin zenbat lanegiten ditugun”).

oritz ‘emeak erdi ondoren duen le-hen esnea’: aratxe sortu berriekoritze artzen du (“aratxe sortuberriak oritza hartzen du”).

orixko ik. horixkoorixte ik. horixtaorma ik. hormaorma beltz ik. horma beltzormaize ik. horma-haizeormategi ik. hormategiormatu ik. hormatuornitu ik. hornituoroitarazi (oroituazi) oroituazi nion

(“oroitarazi nion”).oroituazi ik. oroitarazioroitzapen ‘oroimena’: egun artako

oroitzapena biotzean kokatuikdauket (“egun hartako oroitza-

pena bihotzean kokaturik dau-kat”).

orrat ik. horratorraxa ik. orraze, orraziorraxaxe ik. orrazi xeheorraze (orraxa) ‘abaraska, abaoa’

orrazi (orraxa) tori orraxa ta orrex-tatu zaite (“tori orrazia etaorrazta zaitez”); sorgin arekurrezko orraxa zuen (“sorginhark urrezko orrazia zuen”).

orrazi xehe (orraxaxe) ‘orrazi txikia’:orraxaxeakin orrextatu nitzen(“orrazi xehearekin orraztatunintzen”).

orraztaire (orrextaire) ‘orrazkera’:orrextaire politeizu (“orraztairepolita duzu”); zure orrextaire oifransa da (“zure orraztaire horifrantsesa da”).

orraztatu (orrextatu) orrextatu zaiteongi (“orraztatu zaitez ongi”);neska au zeñen ongi orrextatzenden (“neska hau zeinen ongiorraztatzen den”).

orrenbertze ik. horrenbertze

orrextaire ik. orraztaire

orrextatu ik. orraztatu

orri (Izeta) ‘egoera; zentzua’: oi ezta-go bere orrien (“hori ez dago be-re orrian”).

orriratu (orriretu) (Izetak bildua)‘berera etorri’: orai orriretu de(“orain orriratu da”).

orriretu (Izeta) ik. orriratu

orro ‘behiek egiten duten oihua’


441

7. HIZTEGIA

orroka ‘orro eginez’: [asmakizuna]bi mendien artean bei bet orroka(“bi mendiren artean behi batorroka”); orroka aundiek (“orro-ka handiak”).

ortako ik. horretakoortako adine ik. horretako adinaortako dina ik. horretako adinaortako dine ik. horretako adinaortako ainbet ik. horretako hainbatortoska ‘ortotsak, trumoiak eginez’:

ortoska ai du (“ortoska ari du”).ortostu ‘ortots, trumoi egoera bihur-

tu’: denbora unek ortostuko du(“denbora honek ortostuko du”).

ortots ‘trumoia’: bartatsean anbate-ko ortotsak (“bart atsean hainba-teko ortotsak”); ortots izigarriek(“ortots izugarriak”).

ortots-goibel ‘trumoi-goibela’: badi-re ortots-goibelak, ortostuko du(“badira ortots-goibelak, ortos-tuko du”).

ortotsik ik. ortutsikortotzik ik. ortutsikortoxik ik. ortutsikortutsik (ortotzik, ortotsik, ortoxik)

‘oinutsik’: ortotzik pilotan (“or-tutsik pilotan”); ortotsik torri gi-nen (“ortutsik etorri ginen”); orto-xik gan zen Legateraño (“ortutsikjoan zen Legateraino”).

ortxil ik. urtxuloortz ik. hortzortzadar ‘ostadarra; Erromako zu-

bia’: ortzadarra zein polite den(“ortzadarra zein polita den”);

ortzadarrak dirdiretzen du(“ortzadarrak dirdiratzen du”).

ortzegun ‘osteguna’: ortzeguneanbesta dugu. Gaur ortzegune(“gaur ortzeguna”)

Ortzegun Saindu ‘OstegunSaindua’.

ortzilere ik. ortziraleortzirale (ortzilere) ‘ostirala’: ortzile-

rian torko gara (“ortziralean eto-rriko gara”). [Erranahiruak] ortzi-lereko egune, nola argitu ala ilu-ne; gorapenean, ortzileria bera-pen

osaba ttipi ‘bigarren osaba’osasuna gomendatzeko (osasune

gomendatzeko) ‘norbait hiltzendenean familiakoei, eskua ema-nez, egiten zaien agur berezia,dolumina adierazteko’. (Malerre-kan ere).

osasune gomendatzeko ik. osasunagomendatzeko

osasunez gabetu (osasunez gabetu)‘osasunik gabekoa’: gure aitetxixaarra osasunez gabetue ta ezin-due (“gure aitatxi xaharra etaosasunez gabetua eta ezindua”).

osin (Izeta) ‘leizea; amildegia’: osinaundie (“osin handia”); osiñensartu ta ito (“osinean sartu etaito”).

oskol (koskoil) ‘artaburu aletuarenkozkorra’: (Elizondo, Baztangoi-za) koskolla (“koskola”). Izetak‘kozkor’ ere ematen du sinoni-motzat.

ostatu 1 ‘diru truke jan eta lo egitenden etxea’


442


ostatu 2 ik. hostatuostikoa ‘oinarekin ematen den ukal-

dia’ostikoka ‘ostikoak emanez’ostobeltz ik. hostobeltzostoberatx ik. hostoberatzotamen ‘gosari txikia; goiz-goizik,

bortz eta erdiak aldera, belaianhartzen zena’: belaian in ginuenotamena (“belaian egin genuenotamena”); otamen goxoa.

otaska (Izeta) ‘otea xehatzeko mahaiedo ohola’: otaska ederra dugu,ezta aise autsiko (“otaska ederradugu, ez da aise hautsiko”).

otatxa ‘ote errearen ondoko abarra’:otatxa zama ederra karri dugu(“otatxa zama ederra ekarri du-gu”); badugu otatxa pileka (“ba-dugu otatxa pilaka”).

ote (Ulex europaeus): gure mendioiek otez beteak dire (“gure men-di horiek otez beteak dira”); oteapileka (“otea pilaka”).

ote-zurda (otezurde) ‘otearen urtekoamu edo kimu berria’: otezurdebiltzen dugu abrendako (“ote-zurda biltzen dugu abereenda-ko”).

otezurde ik. ote-zurdaoti ‘patataren lehen kimua’: patata

oiei otie atra zaiote (“patata ho-riei otia atera zaie”); otiek aundi-tuek, eriteko prest (“otiak handi-tuak, ereiteko prest”).

otoiztu (Etxenike) ‘faborez eskatu’otordu ‘mahaian eserita egiten den

janaldia’: guk otordu ederrak

itentugu (“guk otordu ederrakegiten ditugu”); otordue maitedugu (“otordua maite dugu”).

otsaki (otseki) (Gorosurreta, Azkue)‘hileta’: gaur batugu otsakiek(“gaur baditugu otsakiak”). Ize-taren oharra: “Gorosurretak etaAzkuek beren hiztegietan bada-kartzate ere, uste dut gaur egunez direla erabiltzen, behar badazenbait familiatan bai”.

otsargi ‘mendi-lerroa’: (Aniz) otsargi-re kusi nuen ardi multzue (“otsar-gira ikusi nuen ardi multzoa”)

otseki (Gorosurreta, Azkue) ik. otsakiotseski ‘mendi-lerroa’: (Irurita) kon-

trabandistek karabineroa otses-kire kusi zuen (“kontrabandistakkarabineroa otseskira ikusizuen”)

otsolar ‘zuhaitzei itsasten zaien sasimota, kolore berdekoa eta zizta-duna’: otsolarra ezta ona (“otsola-rra ez da ona”); mendi oi dena otsolarra (“mendi hori dena otsolarra”).

ozar ‘gaiztoa’: gizon oi ona delaik,asertzen denean ozarra da. Oza-rra ta beldurgarrie (“gizon horiona delarik, haserretzen deneanozarra da. Ozarra eta beldurga-rria”).

ozartu ‘haserretu, koleratu’: gureerretora gaur predikuen ozartuzaiku (“gure erretora gaur predi-kuan ozartu zaigu”).

ozi (Izeta) ik. hoziozitu (Izeta) ik. hozituozkara ik. hozkaraozkatu ik. hozkatu


443

7. HIZTEGIA

ozki ik. hozkiozkitu ik. hozkituozpin 1 iz. ‘ardoaren hartzitzetik

sortzen den isurkari mingotsa’:ozpine eztut batre maite (“ozpinaez dut batere maite”); ozpine ki-retsa da (“ozpina kiratsa da”). 2

izond. au gizon ozpine (“hau gi-zon ozpina”).

ozpindu ‘ozpin bihurtu; mingostu’:ardo au ozpindu zaiku (“ardohau ozpindu zaigu”); ardoa oz-pintzen delaik txarra da (“ardoaozpintzen delarik txarra da”);dena ozpindue dago (“dena oz-pindua dago”).


444


pa ‘musua, haurren hizkeran’padera ‘gaztainak erretzeko danbo-

lina’: gaztañak paderan erreakonak dire (“gaztainak paderanerreak onak dira”); padera berriedugu (“padera berria dugu”).

pagadi (bagadi) Iratin bagadi ede-rrak (“Iratin pagadi ederrak”);bagadi aundie da (“pagadi han-dia da”).

pagatxa ‘pagoaren fruitua; ezkurra’:aurten Baztango oianetan bagatxaaunitz (“aurten Baztango oihane-tan pagatxa aunitz”).

pago (bago) (Fagus sylvatica): Ber-tizko oianean bago ederrak. Ba-goak ta aritzek (“Bertizko oiha-nean pago ederrak. Pagoak etaharitzak”).

pago-kardu (bago-kardu) ‘pago az-pian sortzen den landarea’: ba-

gondo orren azpien bago-kar-duek badire (“pagondo horrenazpian pago-karduak badira”).

pago-lizartxa (bago-lizartxa, bago-lixertza, bago-lizertxa) ‘aitzur,aizkora, eta abarren kiderrakegiteko pago-gaia’: bago-lixertzakiderrak iteko kider-gai ona(“pago-lizartza kiderrak egitekogider-gai ona”).

palasta 1 (plasta) esne plasta (“esnepalasta”).

palasta 2 ik. plasta

palastan 1 ‘plisti-plasta’: aur oiekurian palastan (“haur horiekuretan plastan”).

palastan 2 ik. plastan

palastatu ik. plastatu

pallastra ik. baiarta

P


445

7. HIZTEGIA

panpalin ‘txilina’: xakur oi panpali-nekin dabile (“txakur hori pan-palinekin dabil”); panpaline po-lite (“panpalin polita”).

panparrotu 1 ad. ‘alkoholdun edariaedan ondoren harrotu’: atzopanparrotu ginen. 2 izond. ‘ha-rrotua’: bazkalondoan denakpanparrotuek (“bazkalondoandenak panparrotuak”).

panpox (ponpox) ‘ongi apaindua’:au neska ponpoxa!; neska pon-poxak badirela! .

pantufla (mantuflek, pantuflek)(pl.) ‘etxean ibiltzeko oinetako-ak’: etxean mantuflekin ibiltzennaiz.

pantuflek ik. pantuflapapartza ‘funtsik gabekoa; nahas-

mahas; zikinkeria’: au ezta gezu-rre ta papartza baizik (“hau ezda gezurra eta papartza baizik”);au neska papartza! (“hau neskapapartza!”); bea ze papartza in-duzun platerian janariekin (“be-ha zer papartza egin duzun pla-terean janariarekin”).

papata Pl. ‘(ume hizkeran) oinetako-ak’

papogorri ‘txantxangorria’ (Eritha-cus rubecola): arizti ortan papo-gorri aunitz (“harizti horretanpapogorri aunitz”).

papur ‘hondarra; zikinkeria laxoa;apurra; birrina’: gure Migel Ma-rik zapatak garbitu eta idetzepapurre bota du (“gure MigelMarik zapatak garbitu eta iratzepapurra bota du”).

papurtu ‘zati txiki-txikietan honda-tu’

paratu (eta patu) ‘ezarri; jarri’: para-tu ongi. Parazazu ongi (“paraezazu ongi”); patu ongi (“paratuongi”); pazazu ongi (“para ezazuongi”).

parekatu ‘bikotea osatu; arra etaemea elkartu’: neska-mutil oiekdenak parekatuek (“neska mutilhoriek denak parekatuak”); pa-rekatu ziren.

pareta ‘orma’: pareta aundi bet inginuen (“pareta handi bat egingenuen”).

parrasta ‘multzo handia’: uri pa-rrasta ederra in daku (“euri pa-rrasta ederra egin digu”); ba-taioan sos parrasta bat bota gi-nuen (“bataioan sos parrasta batbota genuen”).

partadera (partadure) ‘gontza; or-poa’: ateko partadure ondatuzaiku (“ateko partadera hondatuzaigu”).

partadure ik. partadera

partaide (Izeta) ‘partehartzailea’:Bertsolarien Elkargoko partaidenaiz.

partez ‘ordez’: sakarine ibiltzen zenemen azkriain partez

partida (partide) pilota partide jokatubear dugu atsaldian (“pilota par-tida jokatu behar dugu arratsal-dean”).

partide ik. partida

partzuar ik. partzuer


446


partzuer (partzuar) ‘esku hartzaile’:bi lagun oiek partzuar ai dire(“bi lagun horiek partzuer ari di-ra”); partzuar ta ongi doazi(“partzuer eta ongi doaz”).

partzuergo ‘partzuerren elkartea’:partzuergo ortan sartue nago(“partzuergo horretan sartua na-go”); partzuergoan sartu nitzen(“partzuergoan sartu nintzen”).

pasatu (pastu) ‘gertatu; suertatu;igaro; iragan’: ondo-ondotikpastu gara ta ezta oarture (“on-do-ondotik pasatu gara eta ez daohartu ere”).

pastu ik. pasatupatar (eta patarra) ‘malda; aldapa

handia’: patarra ortaik goiti ganginen (“patar horretarik goiti jo-an ginen”); patarra susie (“pataritsusia”).

patarra ik. patarpataska ‘nahaste-borrastea’: anbate-

ko pataska in ginuen (“hainbate-ko pataska egin genuen”).

pataskatu ‘pataska egin; nahasi’:arront pataskatue utzi ginuen(“arrunt pataskatua utzi ge-nuen”).

patikola ‘zela atxiki edo edukitzekouhal-mota’: patikola autsi zaiku.Patikola berrie bear (“patikolahautsi zaigu. Patikola berria be-har”).

pattar ‘edari alkoholduna, anisarenerakoa’: atso orrek pattarra mai-te du (“atso horrek pattarra mai-te du”); goizetan pattarra.

patu ik. paratu

pausa (pause) ‘geldialdia’: or inendugu pause (“hor eginen dugupausa”); nekatzen garelaik pause(“nekatzen garelarik pausa”).

pausa-leku (pauseleku) au dagure pauselekue (“hau da gu-re pausa-lekua”).

pausatu (pausetu) ‘gelditu’: oian or-tan badire uso pausatuek (“oi-han horretan badira uso pausa-tuak”); pausetu dire or (“pausatudira hor”).

pause ik. pausa

pausetu ik. pausatupausu ‘harrizko maila, horma bat

edo ataka bat iragatekoa’: pausuortaik ibiltzen gara (“pausu ho-rretatik ibiltzen gara”); pausu oigure etxekoa da (“pausu hori gu-re etxekoa da”); [erranahirua]Erregetako ollarrain pausue lu-zetzen du egunek (“Erregetako,oilarraren pausua luzatzen duegunak” = “Erregetarako, Erregeegunerako...”)

paxa ik. faxapazia (pazin) ‘pertz handia; egosteko

ibiltzen den ontzi handia’: pazinaundi batian egosi ginuen. An-bateko pazine (“pazia handi ba-tean egosi genuen. Hainbatekopazia”). Iparralderago bazinerraten da. Sin. pexku

pazin ik. paziapazin beltz ‘ilunabarrean eguzkia

mendietan sartzen denean, men-di inguru horietako gailurretanhedatzen den goibel-zerrendabeltza’: pazin beltzak mendi oie-


447

7. HIZTEGIA

tan (“pazia beltzak mendi horie-tan”).

Pazko (Bazko) [erranahirua] urteanbein Bazko

Pazko Garizuma (Bazkogarizime,Bazkogarizume) ‘Pizkundea’:Bazkogarizume egun ederra ize-ten da (“Pazko Garizuma egunederra izaten da”); Bazkogarizi-me maite dugu (“Pazko Garizu-ma maite dugu”).

Pazko maiatzeko ‘Mendekoste-jaia’:Bazko maiatzeko egunean Berro-etako bestak.

pe maai baten pean sartu de katue(“mahai baten pean sartu da ka-tua”).

pelatu (eta pelekatu) ‘txipatu; blaiegin; hezurretaraino busti’: urieyautsala ta pelatu ginen (“euriajautsi ahala eta pelatu ginen”);pelekatu ginen (“pelatu ginen”)

pelekatu ik. pelatu

pelenda ‘emakume purtzila’: etzaite-la neska pelenda orrekin ibili(“ez zaitezela neska pelenda ho-rrekin ibili”).

pendoitz (Izeta) ik. pezoin

pentsu ‘abereen bazka’

pereka ik. fereka

perekatu ik. ferekatu

perexil ik. perrexil

perlut (Azkue) ‘peluta; odol garbi-koa’: emen gure errien denakperlutek gara (“hemen gure he-rrian denak perlutak gara”).

perrexil (perexil) (Petroselenum hor-tense): gure baratzean beti perre-xil ederra.

pertola 1 ‘arrainak harrapatzekotresna’: gu beti pertolakinarrantzan (“gu beti pertolarekinarrantzan”); pertola ona 2 ‘irainhitza’: au gizon pertola (asto ai-rea denari erraten zaio).

petatxatu (eta petatzatu) 1 ad. ‘ebaki-dura eta urradurak, batez ere arro-pan, konpondu, adabatu’: galtzakongi petatzatu (“galtzak ongi pe-tatxatu”). 2 izond. ‘petatxuak ja-rria’: galtzak ongi petatzatuek(“galtzak ongi petatxatuak”).

petatxu (eta petatzu) ‘adabakia’:zenbat petatzu tuen ator horrek!(“zenbat petatxu dituen atorrahorrek!”); [erranahirua] Erratzu,mile petatzu

petatzatu ik. petatxatupetatzu ik. petatxupetesa (Gorosurreta) ‘galtza barrene-

tan gelditzen den lohia’petral 1 ‘etxearen aitzineko aldean,

luzetara paratzen den egur edosoliba’: pilere gañeko petrala(“pilare gaineko petrala”).

petral 2 ‘zamarien gainean paratzenden zama finkatzeko sabelareninguruan lotzen den hedea’: as-toai patzen zaio petrala (“astoariparatzen zaio petrala”).

pexku ‘pazia; pertz handia’: pexkuenegosi ginuen aza (“pexkuan ego-si genuen aza”); pexku ederra.

pezoin (eta pendoitz) 1 ‘amildegia;aldapa handia’: pendoitz ortan


448


barna ibili ginen (“pezoin horre-tan barna ibili ginen”); pendoitzikeragarrie (“pezoin ikaraga-rria”). 2 (Izeta) ‘lur eremu batsustengatzeko hesia’: pezoin or-tan muturketu ta erori (“pezoihorretan muturkatu eta erori”);pezoinez inguretue (“pezoiez in-guratua”).

pika (pike) ‘belearen familiako he-gaztia’: arbolortan pausatu de pi-ke bat orantxe berian (“arbola ho-rretan pausatu da pika oraintxeberean”).

pikaro (pikero) ‘zitala; gaiztoa’: zeinpikeroa zaren! Yende pikeroaemen (“zein pikaroa zaren! Jen-de pikaroa hemen”).

pikatu (piketu) 1 ‘ebaki; moztu’: gaurbelar piketzera gan bearko dugu(“gaur belar pikatzera joan be-harko dugu”); belarra piketu (“be-larra pikatu”). 2 ‘sega mehetu edozorroztu’: sega piketu (“sega pi-katu”); ai de sega piketzen (“ari dasega pikatzen”).

pike ik. pikapikero ik. pikaropiketu ik. pikatupikoi (pikon) ‘abereetan (eta pertso-

netan, gutiago) goitiko matele-zurra beheitikoa baino ateragoaduena, azpiko hortzak gibelagodituena’: mutiko orrek azpikoezpañe llagurrago du, arras pi-kona da (“mutiko horrek azpikoezpaina laburrago du, arras pi-koia da”); badugu etxean bei batpikona (“badugu etxean behi batpikoia”).

pikoka ollo oiek pikoka ai dire gus-tora belar ortan.

pikon (Izeta) ik. pikoipikor ‘bihia; alea’: olloei arto-piko-

rra maten dabegu (“oiloei arto-pikorra ematen diegu”); emeniler-pikor bat (“hemen ilar-pikorbat”); pikor aundie (“pikor han-dia”).

pikota ‘azienden eritasun infekzio-soa; baztanga’: ardi bat badugupikotak yoa (“ardi bat badugupikotak joa”); pikota eritesuntxarra da (“pikota eritasun txa-rra da”).

pila (pile, pille) ‘multzoa’: anbatekosos pile duzu (“hainbateko sospila duzu”); (Basaburua) sos pille(“sos pila”).

pilare (pileri, pilleri) ‘zutabea’: gureetxeko pileriak azkarrak dire(“gure etxeko pilareak azkarrakdira”); (Basaburua) pillerie (“pi-larea”).

pilatu (piletu) ‘multzoa egin’: zubeti sos piletzen (“zu beti sospilatzen”).

pilda (filde) 1 ‘arropa zahar eta hon-datua’: zu beti filde dariola (“zubeti pilda dariola”); bildutu fil-dek, fildek edatuek’itut (“bilduditu pildak, pildak hedatuak di-tut”). 2 ‘traketsa; bihurria’: muti-ko filde orrek eztu gauz onik(“mutiko pilda horrek ez du gau-za onik”).

pildaketa (fildeketa) ‘trapu zahar etatresnen multzoa’

pildero (fildero) ‘fildak biltzen ditue-na; bihurria’


449

7. HIZTEGIA

pile ik. pila

pileri ik. pilare

piletu ik. pilatu

pille ik. pila

pilleri ik. pilare

pillota ik. pilota

pilota (eta pillota) pilotan aiko gara(“pilotan ariko gara”); (Basabu-rua) pillota gogorra (“pilota go-gorra”).

pilotari pilotari ona zen Retegi, obe-rena.

pilotasoro ‘lehenagoko denboretanartzainak pilotan, laxoan, aritzenziren mendi-zelaiak’: “pilotasoro”deitzen diren lekuek, aunitz direBaztanen (“pilotasoro” deitzen di-ren lekuak, aunitz dira Baztanen”).

pindar (pinter) 1 ‘txinparta’: su-pin-terrak sartu ziren nere etxean(“su-pindarrak sartu ziren nireetxean”); pinter oiekin izitu gi-nen (“pindar horiekin izutu gi-nen”). 2 ‘elur malutak, tipiak etabakanak direnean’: elur pinte-rrak asi du.

pindarka (pinterka) ‘pindarrak da-riola’

pinpin ‘pinpirina; garbi eta apaina’:zein pinpine dagon gure neskati-koa (“zein pinpirina dagoen gu-re neskatikoa”).

pinpirrindu ‘txispatu; arinki moz-kortu’: atzo ederki pinpirrinduginen. Gure gizona pinpirrindue(“gure gizona pinpirrindua”).

pinter ik. pindar

pinterdi ‘herriak auzolanean ari di-renei ematen dien basoerdia etaotamena’: erriko mutilek karridaku pinterdie (“herriko mutilakekarri digu pinterdia”).

pinterka ik. pindarka

pipatu (pipetu) ‘tabakoa erre’: nikaunitz pipetzeut (“nik aunitz pi-patzen dut”); etzazule pipetu (“ezezazula pipatu”).

pipatzaile (pipetzale) ‘erretzailea’:gure etxean badire pipetzalefranko (“gure etxean badira pi-patzaile franko”).

piper egin (piper in) ‘eskolara, behardenean, ez joan’: gaur gure mu-tikoak piper in du (“gaur guremutikoak piper egin du”); esko-latik piper.

piper in ik. piper egin

piperropil ‘ogi-antzeko opila’: gureamatxik piperropil goxoak itentu(“gure amatxik piperropil goxo-ak egiten ditu”); piperropilek,aspaldiko denborakoak (“pipe-rropilak, aspaldiko denborako-ak”).

pipetu ik. pipatu

pipetzale ik. pipatzaile

pipi ‘egurra jaten duen intsektua’:au pipiek yana (“hau pipiak ja-na”).

pipiatu (pipietu) ‘pipiak joa’: arrontpipietue dago (“arrunt pipiatuadago”).

pipietu ik. pipiatu


450


piro ‘ahatea’: gure auzoan badireainbertze piro (“gure auzoan ba-dira hainbertze piro”).

pitar (piter, pittar) ‘sagardo arina’:Agerrean baute piterra (“Agerre-an badute pitarra”); gaztañekyan ta piterra edan (“gaztainakjan eta pitarra edan”).

piter ik. pitar

pitika (pitike, pittike) ‘antxumea’:badugu pittike bat etxean (“ba-dugu pitika bat etxean”); gaurostatuen pittike yatea (“gaur os-tatuan pitika jatea”).

pitike ik. pitika

pits ik. lits

pittar ik. pitar

pitte ik. pittin

pittike ik. pitika

pittin (pitte) ‘pixka’: kartzu pittet. As-kiut pitte bet (“ekar ezazu pittinbat. Aski dut pittin bat”).

pittitti ‘katua, batez ere haurren hiz-keran’

pittor ‘betxindorra; bekatxoa; beta-zalaren ertzean sortzen den pi-korta’: begien pittorra atra zait.Pittorra, gaixtoa (“begian pitto-rra atera zait. Pittorra, gaiztoa”).

pitxer ‘edaria edukitzeko ontzia’:karrak pitxer bat ur (“ekarrakpitxer bat ur”); pitxerra urez be-tea.

pitxitxi ‘katua, batez ere haurrenhizkeran’

pixatoki (pixetoki) ‘gernu zorroa;maskuria’: zerri orrek pixetokiederra zuen (“zerri horrek pixa-toki ederra zuen”); pixetokienarriek (“pixatokian harriak”).

pixegile (pixile) ‘pixagalea; pixagu-ra’: pixiliak niok (“pixegileakniagok”).

pixegiletu (pixiletu) 1 ‘pixagaleizan’: pixiletu naiz (“pixegiletunaiz”). 2 ‘pixagaletua; pixagaleaduena’: arront pixiletue (“arruntpixegiletua”).

pixerreka (eta pizerreka) ‘pixa kan-poan egin ondoren gelditzenden errestoa, pixa ausarki’: an-bateko pizerreka in duzu (“hain-bateko pixerreka egin duzu”).

pixetoki ik. pixatoki

pixile ik. pixegile

pixiletu ik. pixegiletupixkortu (Izeta) ik. bizkortupixontzi (pixuntzi, pizuntzi) ‘pixa egi-

teko ontzia’: non dago pizuntzie?(“non dago pixontzia?”); pizuntziepizez betea (“pixontzia pixez be-tea”).

pixtikular (Izeta) ‘auzi-gizona; abo-katu erakoa’: (Sunbilla) yoanengara pixtikularretara (“joanengara pixtikularretara”); pixtiku-larra emen dago (“pixtikularrahemen dago”).

pixuntzi ik. pixontzipixurrin (pizurrin) ‘pixa-usaina’: au

pizurrine! Etxe unten bada pizu-rrin aundie (“hau pixurrina! Etxehonetan bada pixurrin handia”).


451

7. HIZTEGIA

pizar (pizer) ‘pixka; guti dena; apu-rra’: artu, faborez, sos pizer oiek(“hartu, faborez, sos pizar ho-riek”); bildu biar dire belar pizeroiek (“bildu behar dira belar pi-zar horiek”).

pizer ik. pizarpizerreka ik. pixerrekapizuntzi ik. pixontzipizurrin ik. pixurrinplamera ‘latorria; txapa’: soralluen

ziloa plamerakin konpondu nuen(“solairuan ziloa plamerarekinkonpondu nuen”).

plasta 1 ik. palastaplasta 2 (palasta)

plastan (palastan)

plastatu (palastatu) ‘plast egin; plis-ti-plasta ibili’: esne palasta lu-rrera ta dena palastatu (“esneplasta lurrera eta dena plasta-tu”).

plazenki ‘modu baketsuan, gustura,trankil, pozik’: Iri zoragarri ar-tan plazenki pasatzen zituztenegunak, ango edertasunek etabestak ikusiz (Izeta, Dirua galga-rri)

poliki (eta polliki) 1 ‘mantso; tran-kil’: ator unet poliki-poliki (“ha-tor honat poliki-poliki”). 2 ‘on-gi’: eri egon da baiño poliki ya-rri de (“eri egon da baina polikijarri da”). 3 ‘nahiko; aunitz’: itenduk besta poliki? Besta? Kontenbizi naizelaik. Bearrik in gintienlenago (“egiten duk besta poliki?Besta? Kontent bizi naizelarik.

Beharrik egin genitian lehena-go”).

polliki ik. poliki

ponpox ik. panpox

ponpoxeta ‘neskaren sexua’

ponpollo ik. punpuila

pordoka-pordoka 'modu traketse-an': beti firin-faran, firin, firin,firin,... aile, baño gaur pordoka-pordoka ezin inez ("beti firin-fa-ran, firin, firin, firin ... habil, bai-na gaur pordoka-pordoka ezineginez") Lakarozen bildua, bainaBaztan-Bidasoa osoan ibiltzendena.

porka ‘multzoa’: adar ortan ze gaz-tain porka ederra. Porka aundie(“adar horretan zer porka ederra.Porka handia”); kusten da oi on-gi erregatue dela, belar porkanabari da ederki (“ikusten da ho-ri ongi erregatua dela, belar por-ka nabari da ederki”)

porkaka ‘gaztain-morkots multzo-ka’: adar ortan murkutsek por-kaka (“adar horretan morkotsakporkaka”).

porlan ‘zementua’

porrokatu 1 ‘desegin; apurtu’: po-rrokatu dugu etxea. Autoa ereporrokatu. 2 ‘nolabaiteko handi-tasuna adierazteko ibiltzen da’:muselari porrokatue da (“musla-ri porrokatua da” = ‘aunitz gus-tatzen zaio musean aritzea’).

porroska (porroxka) ‘puska tipia;hondarra’: porroxka ok eztute


452


deus balio (“porroxka hauek ezdute deus balio”).

porroxka ik. porroska

posibleposiblez posiblez bai (= ‘seguraski bai’).

potaxa ‘txongila; ura fresko edukitze-ko lurrezko ontzia’: potaxan urfrexkoa beti (“potaxan ur freskoabeti”); potaxa polite da (“potaxapolita da”).

potikoka ‘katuka; txakurka, bi eskueta bi zangoen gainean’: mendikasko ortara potikoka ien ginen(“mendi kasko horretara potiko-ka igan ginen”).

poto ‘segarria sartzeko ontzia; sega-potoa’: segarrie potoain barnean(“segarria potoaren barnean”);poto ttipie da (“poto ttipia da”).

potto ‘zaldiko edo behoka ttipia’

pottoka (pottoko) ‘pottoa’: batugu bipottoka etxean (“baditugu bipottoka etxean”).

pottoko ik. pottoka

pozoin ‘pozoia’: pozoña man zion(“pozoia eman zion”).

pozoindu ik. pozoitu

pozoitu (pozoindu) urek pozoindu-tuzte (“urak pozoitu dituzte”).

prebensio ‘beharkunde baterakogauzak gordetzea’: martxoan edoapirilen elurre iten badu, pre-bensioa ine daukegu, sabaien be-larra pileka (“martxoan edo api-rilean elurra egiten badu, pre-

bentzioa egina daukagu, sabaianbelarra pilaka”).

prestu ‘ona; lasaia; gozoa’: zezenprestue da arront, ez zaizu joka-tuko ez, egon trankil! (“zezenprestua da arrunt, ez zaizu joka-tuko ez, egon trankil”).

prexitu ik. frijitu

propio ‘polita; ederra’: Maritxu nes-ka propie (“Maritxu neska pro-pioa”); aur au zein propie den(“haur hau zein propioa den”);neskatiko propie maten du.

pulunpe ik. bulunba

punitu (Arizkun) ‘punitu; zigortu’:gaizkilea punitute (“gaizkileapunitu dute”).

punpe ik. bulunba

punpuila (ponpollo, purpuil) 1 ‘gan-garra’: zapel orrek purpulle politedu (“txapel horrek punpuila poli-ta du”); zapata oiek ere badutepurpulle (“zapata horiek ere ba-dute punpuila”) 2 'artilez beteta-ko lastairen inguruko azalari gel-ditzen zitzaien zatiduren antze-koa' atsaldian bat edo bide itentzintuen berriz, koltxonak, berrizyosi beren ponpollekin ("arratsal-dean egiten zenituen bat edo bi-de berriz, koltxoiak, berriz josiberen punpuilekin")

puntamotz (puntemotz, puntemotx)‘ardiei belarrietan egiten zaienmarka’: gure ardi guziek badau-kete puntemotza begarrietan(“gure ardi guztiek badaukatepuntamotza belarrietan”); pun-temotxa (“puntamotza”).


453

7. HIZTEGIA

puntemotx ik. puntamotz

puntemotz ik. puntamotz

pupu ‘(ume hizkeran) mina’

purdi ik. ipurdi

purdienostiko ik. ipurdianostiko

purdi-konkor ik. ipurdi-konkor

purdilazo ik. ipurdilazo

purdimazela ik. ipurdi mazela

purpuil ik. punpuila

purpuseta '(ile) mototsa': badu gibe-lian alako purpuseta bat

purrustaka (burrusteka, purrusteka)‘uholdeka’: lenago errautseangaten zen jendea Ameriketaraeta burrusteka tortzen ziren urte-ro. Aldatu duk oi ere! (“lehenagoerrautsean joaten zen jendeaAmeriketara eta purrustakaetortzen ziren urtero. Aldatu dukhori ere!”); sosa purrusteka botazuten (“sosa purrustaka bota zu-ten”); urie purrusteka ai du (“eu-ria purrustaka ari du”).

purrustan (burrusten, purrusten)adond. ‘borborka bezala; ugari’:burrusten eldu zen ure menditik(“purrustan heldu zen ura men-ditik”); kanpotarrak burrusteneldu dire (“kanpotarrak purrus-tan heldu dira”).

purrusteka ik. purrustaka

purrusten ik. purrustan

purtxileri ik. purtzilkeria

purtzil ‘mesprezugarria’: etzaitelaneska purtzil orrekin ibili (“ezzaitezela neska purtzil horrekin

ibili”); au neska purtzile (“hauneska purtzila”).

purtzilkeria (purtxileri) (pl.) ‘gauzatxikiak’: ze ai zara olako purtxi-leriekin? (“zer ari zara horrelakopurtzilkeriekin?).

pusatu (pusetu) (Izeta) ‘bulkatu;bultzatu’: pusetu ta lurrera bota(“pusatu eta lurrera bota”).

pusetu ik. pusatu

putiko ‘mutiko ederra’: (Arizkun) aze putikoa! (“a zer mutikoa!”).

putre (futre) ‘putrea; saia’ (Gyps ful-vus): futre aunitz erroitz oietan(“putre aunitz erroitz horietan”);Aritzekun ta Urritzeten badirefutreak (“Aritzakun eta Urritza-ten badira putreak”).

putrun ‘koldarra; uzkurra’: nere lau-ne ezta gizon putrune (“nire la-guna ez da gizon putruna”).

pututs ‘dorpea’: ok esku pututsek!(“hauek esku pututsak!”); eskupututs oiekin eztuzu deus inen(“esku pututs horiekin ez duzudeus eginen”).

pututx (Izeta) ‘hudoa’: oian ortanbadire ainbertze pututx (“oihanhorretan badira hainbertze pu-tutx”); pututxek izitzen naute.

putzika (putzike) ‘puska txikia’: putzi-ke ta putzike zu beti putzikeka(“putzika eta putzika zu beti putzi-kaka”).

putzikaka (putzikeka) ‘zatitxoka; na-hasteka’: beti zakurrekin putzike-ka ibiltzen dire (“beti zakurrare-kin putzikaka ibiltzen dira”).


454


putzikatu (putziketu) 1 ‘putzikak,zatitxoak, puskatxoak, kendu’:ez putziketu oi (“ez putzikatuhori”). 2 ‘eskuekin hondatu’. 3izond. ‘zakurra edo katua bestazeta ferekaz betetzea; beti gaine-an izatea’: zakurre arras putzi-ketue’ute (“zakurra arras putzi-katua dute”).

putzike ik. putzika

putzikeka ik. putzikaka

putziketu ik. putzikatu

putzontzi (putzuntzi) ‘puzkertia’: kenzaite emendik arraio putzuntzie (“kenzaitez hemendik arraio putzontzia”);badirela emen putzuntziek (“badirelahemen putzontziak”).

putzuntzi ik. putzontzi

putzurrin ‘putz usaina’: au putzurri-ne, nork in du? Emen bada putzu-rrin aundie (“hau putzurrina, norkegin du? Hemen bada putzurrinhandia”).

puxenta ‘ongi apaindua’: a ze nes-katiko puxenta! (“a zer neskatikopuxenta!”); badirela emen neska

puxentak (“badirela hemen nes-ka puxentak”).

puztar (puzter) ‘asto, zaldi eta man-doek gibeleko bi hankak igozematen duten ostikoa’: a ze puz-terrak maten tuen abre orrek.Anbateko puzterrak (“a zer puz-tarrak ematen dituen abere ho-rrek. Hainbateko puztarrak”).

puztarka (puzterka) gure astoa betipuzterka (“gure astoa beti puz-tarka”).

puztarkari (puzterkari) ‘puztar-emailea’: asto puzterkarie (“astopuztarkaria”).

puztar-ostiko (puzter-ostiko) ‘puzta-rra’: austen tu ediak eta botatzentu bi puzter-ostiko (“hausten di-tu hedeak eta botatzen ditu bipuztar-ostiko”)

puzten ik. buztan

puzter ik. puztar

puzterka ik. puztarka

puzterkari ik. puztarkari

puzter-ostiko ik. puztar-ostiko


455

7. HIZTEGIA

saali (eta sali) ‘heian belarra botatzenden tokia’: saalie konpondu beardugu (“saalia konpondu behardugu”); salie autsi zaiku (“saaliahautsi zaigu”).

saarde ik. sardesaarroi ik. sagarroisaats ik. sahatssabi (Amaranthus esp.) ‘inurri-bela-

rraren antzekoa’: aurten sabiekbadu inderra (“aurten sabiak ba-du indarra”); eztut sabie maite(“ez dut sabia maite”).

saetsezur ik. saihets hezursagara (eta sagra) ‘meza erdikoa’: le-

nago mezan ta sagara denboran,ezkilek yotzen zuzten (“lehenagomezan eta sagara denboran, ez-kilak jotzen zituzten”).

sagarmuin ‘sagar erreak botatzenduen zukua’: sagarmuin oi goxoa

izeten da (“sagarmuin hori go-xoa izaten da”); sagarmuñe onada (“sagarmuina ona da”).

sagarroi (saarroi, sarroi) ‘trikua’(Erinaceus europaens): baratze-an kusiut sagarroie (“baratzeanikusi dut sagarroia”); saarroiekon iten du (“sagarroiak on egitendu”).

sagartegi (sagartei) ‘sagarrak gor-detzeko tokia’: gure etxean badu-gu sagartei ederra (“gure etxeanbadugu sagartegi ederra”).

sagartei ik. sagartegisagra ik. sagarasahats (saats) ‘leku hezeetan hazten

den zuhaitz handia’ (Salix): erre-ka ondoko saatsa moztu dugu(“erreka ondoko sahatsa moztudugu”).

saieska ik. saiheska

S


456


saieski ik. saiheski

saiets ik. saihets

saietsezur ik. saihets hezur

saiheska (saieska) ‘alboka’: saieskaibili ginen (“saiheska ibili gi-nen”).

saiheski (saieski) ‘saihetseko hara-gia’: xerri pusketaik, saieskieoberena (“xerri pusketatik, sai-heskia hoberena”); saieski onayan dugu (“saiheski ona jan du-gu”).

saihets (saiets) ‘alboa’: saiets ortanartu zuen kaska (“saihets horre-tan hartu zuen kaska”); saietse-an yo zion (“saihetsean jo zion”).

saihets hezur (saetsezur, saietsezur)saietsezurre autsi zitzeion. Saietse-zurre autsie dauke (“saihets hezu-rra hautsi zitzaion. Saihets hezurrahautsia dauka”).

sailka (sailke)

sailke ik. sailkasainate (sañate) ‘giro txarra’: a ze

sañatea dagon kanpo ortan! (“azer sainatea dagoen kanpo ho-rretan!”).

saindu ‘santua’: gaurko eguneansaindu guti (“gaurko eguneansaindu guti”); Aste Sainduenotoitz (“Aste Sainduan otoitz”);[erranahirua] yaten duen sain-duekin ez fietu (“jaten duensainduarekin ez fidatu”).

sainge ik. zaunkasaingeka ik. zaunkakasaingetu ik. zaunkatu

sakail ‘ebaki sakona; sakia’: sakailaundie in zioten (“sakail handiaegin zioten”).

sakan (sakana) ‘zolagunea’: sakanaortan erori ginen (“sakan horre-tan erori ginen”), Nafarroako es-kualde bati ‘Sakana’ deitzen dio-te

sakana ik. sakansakatu (zakatu) ‘estutu’ (Izetak bil-

dua): (Arizkun) zakatu ongi gero(“sakatu ongi gero”).

sakel ik. sakelasakela (sakel) ‘poltsikoa’: sakelean

baut ziloa (“sakelan badut zi-loa”); sakel aundie ta sos guti(“sakela handia eta sos guti”);sakela betea dauket (“sakela be-tea daukat”).

sakeluts ‘sakela hutsa; poltsiko hutsa’:gure errien gizon bati “el conde desakeluts” deitzen zioten (“gure he-rrian gizon bati “el conde de sake-luts” deitzen zioten”).

sakets 1 ‘abereei belarrian egitenzaien seinalea’: mendiko beoroiek denek badute saketsa bega-rrietan (“mendiko behor horiekdenek badute saketsa belarrie-tan”).

sakets 2 ‘traketsa’: mutil oi arrassaketsa da (“mutil hori arras sa-ketsa da”); yende saketsa (“jendesaketsa”).

saki (Izeta) ‘ebaki sakona; sakaila’:anbateko sakie. Saki oi sendatuorduko, bi ilebete (“hainbatekosakia. Saki hori sendatu orduko,bi hilabete”).


457

7. HIZTEGIA

Salbatore ‘Igokunde-jaia’: Salbato-retan Iruiteko bestak (“Salbato-retan Iruritako bestak”); bier Sal-batore, urtero bezala urie (“biharSalbatore, urtero bezala euria”).

sali ik. saaalisalmenta ‘saltzea’: salmenta guti

aurtengo ferietan (“salmenta gu-ti aurtengo ferietan”); gaur bai,salmenta ederra izen dugu (“gaurbai, salmenta ederra izan dugu”).

salto ‘jauzia’: [erranahirua] ur gel-diek iten omen du saltoik aun-diena

samats ‘iratze, lastoa edo belarrarekinegiten den mukurua’: samatsa pi-le bet in dugu (“samatsa pila bategin dugu”); samatsa oriek bil(“samatsa horiek bil”).

samur 1 ‘guria; biguna’: ze aragi sa-murre den au! (“zer haragi sa-murra den hau!”). 2 adlag. ‘go-xo-goxo’: xamur-xamur torrizen (“samur-samur etorri zen”).3 ‘haserre’: samur nerekin (“sa-mur nirekin”).

samurtu 1 ‘guritu’. 2 ‘haserre izan;haserretu’: aita samurtu zaiku(“aita samurtu zaigu”).

sanpiroil ‘odolki lodi-lodia’: gaursanpirolle yan bear dugu. Sanpi-roil ederra (“gaur sanpiroila janbehar dugu. Sanpiroil ederra”).

sañate ik. sainatesapa ‘sargoria’: gaur sapa dago. Be-

ro zakarra, au sapa! (“bero za-karra, hau sapa!”).

sapelar ‘baratzean hazten den belarmota’ (Stellaria media): gure ba-

ratzean sapelarra pileka! (“gurebaratzean sapelarra pilaka!”).

sar-atera sar-atera bat in dugu goi-zian (“sar-atera bat egin dugugoizean”). Erraten da behatzasar-atera egin behar dela bede-ratzi aldiz ur beroan, ingurukomina sendatu nahi bada.

sarda ‘ehunki zakarra’: sardakingarbitu ginuen (“sardarekin gar-bitu genuen”); sorallue garbitze-ko sarda ona da (“sorailua gar-bitzeko sarda ona da”).

sarde (eta saarde) ‘gider luzea etaburdinazko bi hortz zorrotz di-tuen lanabesa’: sarde ona dugu;saardeakin in nuen lana (“sarde-arekin egin nuen lana”).

sardina-belar (zardin-belar) (Asple-nium): gure baratzean baduguainbertze zardin-belar. Zardin-belar aunitz (“gure baratzeanbadugu hainbertze sardina-be-lar. Sardina-belar aunitz”).

sare 1 ‘behiei eta aziendei bazkaemateko ganbelaren gaineko al-dekoa, belarra-eta uzten dena’

sare 2 ‘karroetan atzeko aldean ze-goen zurezko tresna, karrogai-nekoa sartzeko ibiltzen zena’

sare 3 ‘animalien erraietako partebat, baserrietan zerri-puxkak in-guratzeko-eta ibiltzen zena’

sargoi ik. sargorisargori (sargoi) ‘sapa’: sargoi dago,

izerdie eldu de (“sargori dago,izerdia heldu da”).

sari ‘bisita bat egitean eramaten zenopari gisakoa’: kuste sarie karri


458


zakuten (“ikuste saria ekarri zi-guten”).

sarkoi ‘bertzeen bazterretan sartzenden aziendari erraten zaiona;sarkorra’: (Aniz) au bei sarkoie,beti bertzeen belaietan sartu bea-rra! Sarkoie da (“hau behi sar-koia, beti bertzeen belaietan sar-tu beharra! Sarkoia da”).

saroi ‘bazka lekua ondoan duenborda’: gure saroien bildu ginen(“gure saroian bildu ginen”); sa-roi ortan ederki egoten da (“saroihorretan ederki egoten da”).

sarrairo ik. sarrera-airesarrera-aire (sarrairo) ‘aurkezpen-

era’: gizon oi aserre eldu zela sa-rrairotik zautu nuen (“gizon ho-ri haserre heldu zela sarrera-ai-retik ezagutu nuen”); sarrairotxarra in du (“sarrera-aire txarraegin du”).

sarri ‘gero’ (Sarri artio gehiagoibiltzen da Baztanen gero artiobaino): sarri torko naiz (“sarrietorriko naiz”)

sarrixeago (sarrixago) ‘bere-hala, pixka bat geroago’: sa-rrixago torko naiz (“sarrixea-go etorriko naiz”).

sarroi ik. sagarroisartu ‘bidea egin’: ordu batian sarti-

ko gara Iruñean (“ordu bateansartuko gara Iruñean” = ‘ordubat kostatuko zaigu’).

sasi sasiek artue (“sasiak hartua”). sasitik lekura [Erranairua]:sasitik lekure gan nitzen (“sa-sitik lekura joan nintzen”);

sasitik lekure torrie naiz (“sa-sitik lekura etorria naiz”).

sasitu ‘sasiz bete’: bazterrak sasituzaizku (“bazterrak sasitu zaizki-gu”).

saskino ‘zareto mota bat’saskito (eta xaxkito) ‘neurri ontzia’

(garai eta tokien arabera, baliodesberdinak dituela dirudi: ane-ga erdia da, goiti-beheiti, 27 li-tro inguru)

saskito dantza ‘saskito batengainean saltoka egiten dendantza Aldapeko sagarraren...musikarekin’

sasoi (sasoin) 1 ‘denbora; garaia’:sasoin unten uri aunitz (“sasoihonetan euri aunitz”); sasoin dulanak (“sasoi du lanak”). 2 ‘osa-suna; indarra’: gazte oien saso-ñe! (“gazte horien sasoia!”).

sasoian (sasoñean) ‘indarrean,osasuntsu’: gure gizona saso-ñean dago (“gure gizona sa-soian dago”).

sasoin ik. sasoisastor ‘denetan sartzen dena’: au

mutiko sastorra! Neska oi eresastorra (“hau mutiko sastorra!Neska hori ere sastorra”).

satai ‘makila lodia’: sataie artu tazanpatu zuen (“sataia hartu etazanpatu zuen”).

satar ‘behien eritasuna; karbunkoa’:bei gorrie satarrakin dugu (“behigorria satarrarekin dugu”); sata-rra txarra da.

sator-mukuru ‘sator-lurra’: gure be-laia, dena sator-mukuruz betea.Sator-mukuru aundiek (“gure


459

7. HIZTEGIA

belaia, dena sator-mukuruz be-tea. Sator-mukuru handiak”).

saturdin ‘landa-sagua’: gure landaniltugu lau saturdin (“gure landanhil ditugu lau saturdin”); satur-dine xague bezalakoa da (“satur-dina sagua bezalakoa da”).

sega-gider (sega-kider) ‘sega-kirte-na’: sega-kiderra autsi zait. Se-ga-kider berrie bear dugu (“sega-giderra hautsi zait. Sega-giderberria behar dugu”).

sega-gopor (sega-opor) ‘sega-potoa;sega-kotxua’: sega-oporra, be-rrie (“sega-goporra, berria”).

segail ‘luzea eta mehea; haragi guti-ko eta hezur handiko pertsona’:gure osaba segalla ta itxure ede-rrekoa. Gizon segalla (“gure osa-ba segaila eta itxura ederrekoa.Gizon segaila”).

sega-kider ik. sega-gidersega-kotxu ik. sega-kutxusega-kutxu (eta sega-kotxu) ‘segapo-

toa; sega goporra’: sega-kutxuebeti gerrontzian (“sega-kutxuabeti gerruntzean”); sega-kutxueemen dago (“sega-kutxua hemendago”).

segalera ‘heian belarra botatzen dentokia’: beiteiko segalera ongi inedago (“behitegiko segalera ongiegina dago”); segalera ona. Sin.sare

sega-mailu (sega-mallu) ‘sega zo-rrozteko ibiltzen den mailukaberezia’

sega-mailuka (sega-malluke) sega-malluke ona dugu; sega-malluke

unekin lan ederra iten da (“sega-mailuka ona dugu; sega-mailu-ka honekin lan ederra egitenda”).

sega-mallu ik. sega-mailusega-malluke ik. sega-mailukasega-opor ik. sega-goporsega-poto ‘sega-kutxua; sega-gopo-

rra’: sega-potoa arraildu zait.

segari ‘segaz ebakitzen duen pertso-na’ batzuetan izeten ahal ginenbortz segari, bertze batzuetan sei,eta zazpi izetera ere allegatuekgara (“batzuetan izaten ahal gi-nen bortz segari, bertze batzue-tan sei, eta zazpi izetera ere aile-gatuak gara”)

segarri ‘sega zorrozteko harria’: se-garri au Frantzietik karrieut(“segarri hau Frantziatik ekarriadut”); segarri ona.

sega-xango ik. sega-zangosega-zango (eta sega-xango) ‘sega

giderrari lotzeko pieza’: sega-xango au eztago ongi (“sega-zango hau ez dago ongi”).

segurantza ‘segurtasuna’: zurekineztut batre segurantzik. Segu-rantza guti (“zurekin ez dut ba-tere segurantzarik. Segurantzaguti”).

segurik (seurik, sourik, sorik, sori-ken) ‘bederen; behintzat; gutxie-nez’: kostako zaizu mile peztaseurik. Bai seurik! (“kostako zai-zu mila pezeta segurik. Bai segu-rik!”); sourik oi ta geio (“segurikhori eta gehiago”).

segurki adlag. ‘seguru’


460


seinale izan (señale izen) ‘ikusi’: etzeniñor señale gañortan?

sekula (sekulen) ‘inoiz ere ez’sekulen ik. sekulasemebitxi 1. ‘gizonezkoa, bere ba-

taioko amatxi edo aitatxirenda-ko’: maiteut nere semebitxi ede-rra (“maite dut nire semebitxiederra”) 2. ‘mutiko ernea’

Semeder ‘San Primo eguna’ (ereia-roaren edo ekainaren 9a): Seme-der eguneko urie, berrogei egune-ko urie (“Semeder eguneko eu-ria, berrogei eguneko euria”)[Erranairua].

sendabide 1 ‘eritasuna sendatzekobidea’: eritasun orrek eztu sen-dabideik (“eritasun horrek ez dusendabiderik”). 2 ‘erremedioa’:sorgin orrek badu sendabide onbat (“sorgin horrek badu senda-bide on bat”).

sendakor ‘senda daitekeena’: gaitzoi sendakorra da (“gaitz horisendakorra da”).

señale izen ik. seinale izanserora 1 (Iparralde) ‘moja’. 2 ‘eliza-

ren eguneroko ardura duenemakumezkoa’: serorak yotzentuezkilek (“serorak jotzen ditu ez-kilak”).

serorategi (seroratei) ‘seroraren bizi-tokia’

seroratei ik. serorategiserorego ‘seroraren lana’: andre

orrek seroregoa zuzen iten du(“andre horrek seroragoa zuzenegiten du”). Elizondon bada etxebat Serorenea deitzen dena.

sesto (xexto) ‘ateraldi barregarria’(Izetak bildua): xexto emen taxexto an (“sesto hemen eta sestohan”).

sestoka (xextoka) (Izetak bildua)‘sestoak erraten; kontu barrega-rriak kontatzen’: gure laun aubeti xextoka, xextue beti agoan(“gure lagun hau beti sestoka,sestoa beti ahoan”).

sestokari (xextokari) (Izetak bildua)‘txisteak, sestoak kontatzen di-tuena’: gure aitetxi xextokari onazen (“gure aitatxi sestokari onazen”).

sestolari (xextolari) (Izetak bildua)‘sestoak kontatzen dituena’.

setazu ‘tematsua’: au gizon setazue!setazue, aspergarrie! (“hau gizonsetatsua! setatsua, aspergarria!”).

seurik ik. seguriksinesgai (siñesgai) ‘dogma’: siñesgai

oiek biotzian dauzket (“sinesgaihoriek bihotzean dauzkat”).

sineste (siñeste) ‘sinesmena’: ortansiñeste aundie dugu (“horretansineste handia dugu”); siñesteaundikoak (“sineste handikoak”).

sinfitoa ‘hostobeltza’ (Symphy̌tum)siñesgai ik. sinesgaisiñeste ik. sinestesisa (sise) (pl.) ‘janarien eta bertze

gauzen gainean jartzen zen zer-ga’

sise ik. sisasisero (pl.) ‘herrietan-eta, mendie-

tan, kateak eta mugak zeudentokietan ordaintzen ziren zergak


461

7. HIZTEGIA

edo arielak (sisak) kobratzen zi-tuzten langileak’: siseroak? oixe!‘Tudela, Pamplona, Sangüesa,Los Arcos… San Juan de Pie dePort, y Maya’... Belatekoa geroa-gokoa da. Amaiurkoa, gaztelukonausiek kobratzen tzuen.

sixte ik. zizta

sobera ‘gehiegi; larregi’: au soberai-zu (“hau sobera duzu”).

soberania (sobranie) ‘gehiegizkoa’:neska sobranie gure auzoko Ma-ritxu (“neska soberania gure au-zoko Maritxu”).

soberasko ik. soberaxko

soberaxko (eta soberasko) ‘gehiegi’:soberaxko kurritzen zuen eta az-kenian artu zuen zanpa autoai-kin; oi soberaxko da (“soberaxkokurritzen zuen eta azkeneanhartu zuen zanpa autoarekin;hori soberaxko da”).

sobranie ik. soberania

sogor ik. sorgor

sogorreri ik. sorgorreri

sogortu ik. sorgortu

soil ‘burusoila’: solle, burusolle, ileikgabe (“soila, burusoila, ilerik ga-be”).

soildu ‘burusoildu’: soildu zait burue(“soildu zait burua”).

soinburu ‘sorbalda; bizkargaina’: yi-pona soinburuen zaman (“jiponasoinburuan zeraman”).

soinka (soinke) ‘bizkar gainean’:soinke in ginuen lan guzie(“soinka egin genuen lan guz-

tia”); soinke nekatu (“soinka ne-katu”).

soinkari (soinkeri) ‘zama soineaneramaten zuena’: gizon oieksoinkeri onak dire (“gizon horieksoinkari onak dira”).

soinke ik. soinkasoinkeri ik. soinkarisoinu ‘musika, asotsa’ soñuek era-

kutsiko du nola dantza. [Errana-hirua] zalla da soñu ta dantza

soinulari (soñuleri) ‘soinua jotzenduena, arruntean txistularia’:nere aite erriko soñularie izenazen (“nire aita herriko soinulariaizana zen”).

sokagile (sokile) gure osaba sokileona zen (“gure osaba sokagileona zen”).

sokil (sukil) ‘supazterrean sutan da-goen enborra’: sukil ona.

sokile ik. sokagilesokileko (sukileko) ‘sokila; suan jartzen

den enborra’ maten du bai beruasukileko orrek (“ematen du, bai, be-roa, sokileko horrek”)

sokil-enbor (sukil-onbor) ‘supazte-rrean sutan dagoena’: sukil-on-bor yorie (“sukil-enbor joria”).

sokil-leku (sukileku) (Izetak bildua)‘sokila supazterrean paratzenden tokia’: sukil-lekuen ederkikokatu de onborra (“sokil-lekuanederki kokatu da enborra”).

solas 1 iz. ‘elea; hitza’: solas goxoakmaite tut (“solas goxoak maiteditut”) 2 'eleketaria' izond.: maz-teki solasa omen zen


462


solas egin nik eztait zer solasiten zuen baño… (Erratzu);denbora artan etzen solasikiten al (Elizondo); eskuarazezin… ezin in ziñun solas (Be-rroeta)solas eman 'norbaiti hitzegin' Jesusek solasa mantzion Mirentzuri ta...solasean ‘hizketan; berrike-tan’: solasean ai gara (“sola-sean ari gara”).solasean egon solasian egondire egun osuan

solasaldi ‘hizketaldia’: solasaldi ede-rra in ginuen (“solasaldi ederraegin genuen”); yende solasturieksolasaldi luziak (“jende solastu-riak solasaldi luzeak”).

solasbide ‘solaserako gaia’: gure au-zoan gertatu denakin solasbidefranko bazterretan (“gure auzoangertatu denarekin solasbidefranko bazterretan”); solasbidetsusie (“solasbide itsusia”).

solastatu ‘solas egin, solastu’

solastu 'mintzatu, hitz egin, solasegin': etzinuen solasten al gauzorren gañian ("ez zenuen solas-ten ahal gauza horren gainean")

solasturi ‘berritsua; eletsua’: bazka-londoan denak solasturi. Nerealaba solasturie da (“nire alabasolasturia da”).

soldaduko ‘soldadutza’soldadukoan egon ‘solda-dutzan egon’

soloma ik. solomo

solomo (soloma) zerri unek solamaederrakitu (“zerri honek solomoederrak ditu”).

sonbor-aitzur ik. zonbor-aitzursoñuleri ik. soinularisoor ik. sorgorsoorka ik. sorgorkasoorreri ik. sorgorrerisoortu ik. sorgortusor ik. sorgorsorailu (sorallu) ‘gela baten zola,

arruntean zurezkoa’: gure etxeaksorallu ederra du (“gure etxeaksorailu ederra du”); sorallue, on-gi ine (“sorailua, ongi egina”).

soraio 1 ‘fisikoki, sentikorra ez de-na’: au mutiko soraioa! (“haumutiko soraioa!”). 2 ‘zistizerko-siak jotako txerria’: zerri soraioaatra zaiku (“zerri soraioa aterazaigu”); arras soraioa.

sorallu ik. sorailusorbeltz (xorbeltx) ‘txori lumabeltza’

(Apus apus): xorbeltzak torrizaizku. Xorbeltzak (“sorbeltzaketorri zaizkigu. Sorbeltzak”).

sorgin-afari ‘gauerdi inguruan egi-ten den afaria’: goizeko iruetansorgin-afari ederra in ginuen(“goizeko hiruretan sorgin-afariederra egin genuen”).

sorgin-salda ‘sorginek prestatzenzuten salda’: Zugarramurdinsorgin-salda artu ginuen (“Zuga-rramurdin sorgin-salda hartugenuen”).

sorgin-marro ‘mahaian egiteko jo-koa (hiru lerroan jokoaren antze-


463

7. HIZTEGIA

koa)’: sorgin marrua erten ginionolako kuadro bati...

sorgor (sogor, soor, sor) ‘gorra’: so-gorra (“sorgorra”); arront soorradago (“arrunt sorgorra dago”);zein sorra zaren! (“zein sorgorrazaren!”).

sorgorka (soorka) ‘ardiak bero han-diarekin egoteko modua’: gureardiek soorka ta ezin egonez(“gure ardiak sorgorka eta ezinegonez”). Izetaren oharra: “Az-kuek ere bere hiztegian horrela-xe dio: Martxoan ardiak soorka,apirilean elurra”.

sorgorreri (sogorreri, soorreri, sorre-ri) ‘gorreria’: sogorrerie (“sorgo-rreria”); soorreriek eztu gauzonik (“sorgorreriak ez du gauzaonik”); sorrerie aundie (“sorgo-rreria handia”).

sorgortu (sogortu, soortu, sortu) ‘gorbihurtu’: gure aitetxi sogortu de(“gure aitatxi sorgortu da”); ola-ko asotsakin denak soortiko gara(“holako asotsarekin denak sor-gortuko gara”).

sorik ik. seguriksoriken ik. seguriksorkizun (Izeta) ‘iturria sortzen den

tokia; iturburua’: erriko turriekortxe dauke sorkizune, turburuta sorkizun (“herriko iturriakhortxe dauka sorkizuna, iturbu-ru eta sorkizun”).

sorleku ‘sorterria; jaioterria’: mai-teut nere sorlekue. Aizkun danere sorlekue (“maite dut niresorlekua. Arizkun da nire sorle-kua”).

sor-mintzaira (sor-mintzaire) ‘amahizkuntza’

sor-mintzaire ik. sor-mintzaira

soro 1 ‘mendiko zelaietan izan ohiden belar motz-motza’: pilota-soro aunitz Baztanen (“pilota-soro aunitz Baztanen”). 2 ‘bela-rrari ematen zaion bigarren eba-kialdia’: belar onak ta soro obe-ak (“belar onak eta soro hobe-ak”).

soroka ‘multzoka’: soroka bildu gin-tuen ardiek (= ‘multzoka’ bildugenituen).

sorreri ik. sorgorreri

sorta ‘multzoa’: lore sorta bat erosidut botiken (“lore sorta bat erosidut botikan”).

sorterri ‘sorlekua; jaioterria’: neresorterrien bizi naiz (“nire sorte-rrian bizi naiz”); sorterrie maite(“sorterria maite”); aunitz sorte-rritik urrun bizi dire (“aunitzsorterritik urrun bizi dira”).

sortetxe ‘jaiotetxea’: nere sortetxeaberritute (“nire sortetxea berritudute”); sortetxe ederra.

sortu 1 ‘jaio’

sortu 2 ik. sorgortu

sos 1 ‘dirua’: sosa denek maite. Sosikgabe deus ez. Lau sosetan erosiginuen etxea. [Erranairuak] bakeata bi sos. Eztio putzek bi sos iten.2 ‘txanpona’: sos batzuk bota zi-tuen elizatian (“sos batzuk botazituen elizatean”); badut nikemen sos bat (“badut nik hemensos bat”).


464


sosdun ‘diruduna; aberatsa’: nereosaba sosdune da. Sosdune bañazurre (“nire osaba sosduna da.Sosduna baina zuhurra”).

sotopil ik. sutopil

sourik ik. segurik

susuan suan patuko dugu eltzia.su apal ‘lurreko sua’sura sura bota zuten liburue.sutan oian guzie suten da.

subegorri ik. sugegorrisube-mats ik. suge-mahatssuburdin ik. su-burdinasu-burdina (suburdin) ‘tximinian erre-

kia kanpora atera gabe kontzekoburdina berezia’: suburdin au as-paldikoa da ta ongi ine (“su-burdi-na hau aspaldikoa da eta ongi egi-na”).

sudur (eta sugur) sugurre gorrituzaizu (“sudurra gorritu zaizu”);sugur aundi aunitz gure errien(“sudur handi aunitz gure he-rrian”).

sufle ‘bizkorra’: mutil suflia gureMartintxo. Suflia ta ona (“mutilsuflea gure Martintxo. Suflea etaona”).

sugandila (sumandile, sumangile)(Podarcis): pareta zaar oietansumandilek pileka (“pareta zaharhorietan sugandilak pilaka”).

sugarri (sugerri) ‘erregaia’: emen ba-dugu sugerri franko (“hemen ba-dugu sugarri franko”); neguenbear da sugerrie (“neguan beharda sugarria”).

sugegorri (subegorri) (Vipera): sasiortan subegorri aunitz (“sasi ho-rretan sugegorri aunitz”); sube-gorri oiek izitzen naute (“suge-gorri horiek izutzen naute”).

suge-mahats (sube-mats) ‘erlakizteneta handitsuak sendatzeko ibiltzenzen landarea, fruitu gorriak ema-ten dituena’ (Arum italicum): baz-ter oietan sube-mats franko (“baz-ter horietan suge-mahats franko”).Umeei erraten zaienez, sugeak ja-ten omen ditu fruitu horiek.

sugerri ik. sugarrisugur ik. sudursuhatz (sumats, sumets) (pl.) ‘supaz-

terrean ibiltzen den kurrika han-dia’: gure sukeldean sumatsaarront bearrezkoa da (“gure su-kaldean suhatza arrunt beha-rrezkoa da”).

suinki ‘adorez; ahaleginez’: suinkiyokatuko gara. Suinki il artio(“suinki jokatuko gara. Suinkihil artaino”).

sukil ik. sokilsukileko ik. sokilekosukileku (Izeta) ik. sokil-lekusukil-onbor ik. sokil-enborsuko aga ik. suko hagasuko haga (suko aga) ‘gisulabe lane-

tan ibiltzen zen haga luzea’: su-ko aga arras bearrezkoa da kisu-labetako lan oietan (“suko hagaarras beharrezkoa da gisu-labe-tako lan horietan”); suko aga auona da (“suko haga hau onada”).

sulfuratu (sulfuretu) 1.ad. 'haserrebizian jarri': gizon orrek sulfu-


465

7. HIZTEGIA

retzen nau 2. izond. 'haserre, be-re baitarik aterea' goizian sulfu-retue kusi dut bere semeaikin('goizean sulfuratua ikusi dutbere semearekin')

sumandile ik. sugandilasumangile ik. sugandilasumar ‘lehiakorra’: gure alkatea gi-

zon sumarra. Sumar ta ona(“gure alkatea gizon sumarra.Sumarra eta ona”).

sumats ik. suhatzsumatu (sumetu) ‘hauteman’: sume-

tu ginuen an zerbait bazela (“su-matu genuen han zerbait baze-la”); eztugu deus sumetu (“ez du-gu deus sumatu”).

sumets ik. suhatzsumetu ik. sumatusumindu ‘hoztu’: eskuek sumindu

zaizkit.sumusker ‘muskerra’ (Lacerta viri-

dis): sumuskerra sartu zitzeikunetxe barnera (“muskerra sartuzitzaigun etxe barnera”).

sunsun ik. zuntzunsupei ‘begitarte txarrekoa’: (Aniz)

gizon supeie, begitarte txarrekoa(“gizon supeia, begitarte txarre-koa”).

supitu ‘gogoa’: (Arizkun) supituaundien dabile (“supitu handiandabil”).

surdakei (surdoki, zurdoki) (Izeta) ‘su-karrian joz txinpartak ateratzekoerabiltzen zen maila’: surdokionak ibiltzen zuzten lenagoko gi-zonek (“surdakei onak erabiltzenzituzten lehenagoko gizonek”);

zurdoki unekin anbateko pinterrakatratzentut (“surdakei honekinhainbateko pindarrak ateratzenditut”).

surdoki (Izeta) ik. surdakeisurrioan ‘zerbaiten gibeletik ibiltzea’:

zerbaiten surrioan dabile (“zer-baiten surrioan dabil”); surrioanbai.

susaldu (suseldu) ‘behia susara,arreske, jarri’

susara (susera) ‘arreske dagoen be-hia’: gure bei gorrie susera dago(“gure behi gorria susara dago”).

suseldu ik. susaldususera ik. susarasusper ‘sutsua’: bero izigerrie, suspe-

rra dago (“bero izugarria, suspe-rra dago”); susper, bero.

sutaitzin ‘supazterraren aitzineanbertze guztiak atxikitzeko pa-ratzen den egurra’: egur aundiau sutaitzin, bertze gañerakoegurrek kontzeko (“egur handihau sutaitzin, bertze gainerakoegurrak kontzeko”).

sutezten ‘aziendari muturrean pa-ratzen zaion burdinazko eraztu-na’: sutezten azkarra bear izetendu zezen orrek (“sutezten azkarrabehar izaten du zezen horrek”);suteztena, zezenai muturreanpatzen zaion uztaie (“suteztena,zezenari muturrean paratzenzaion uztaia”).

sutopil (eta sotopil) ‘gari irinarekinegindako taloa’: sutopil goxoakyatentugu. Sutopil oiek amatxikitentu (“sutopil goxoak jaten di-tugu. Sutopil horiek amatxikegiten ditu”).


466


taka-taka ‘presaka; urrats arinean’:gan zaizte taka-taka lasterka(“joan zaitezte taka-taka laster-ka”).

takatu (Azkue) ‘sakatu; zanpatu’: ta-katu ongi gero...

tala-tala ‘txakurrak ura edatean egi-ten duen hotsa’: gure zakurrekure edaten duelaik, tala-tala itendu (“gure zakurrak ura edatenduelarik, tala-tala egiten du”).

talo-burdin ‘taloak erretzeko burdi-nazko pieza’: talo-burdinekinaitzen gara. Talo-burdin ona du-gu (“talo-burdinarekin aritzengara. Talo-burdina ona dugu”).

talo-mantenu ‘taloa suaren bazte-rrean atxikitzeko zurezko piezabiribila’: talo-mantenue beti es-kuar. Talo-mantenu ona ta ongiine (“talo-mantenua beti eskuar.

Talo-mantenu ona eta ongi egi-na”).

talotxin ‘umeei egiten zaien txaloa;txaloak eginez abesten den haurkanta, josteta’: gure aurrekin be-ti talotxin-talotxin (“gure hau-rrekin beti talotxin-talotxin”).

tanatu ‘ilea edo luma galdua; soil-dua’: badugu ollo lepo tanatue(“badugu oilo lepo tanatua”).

tantai ‘adarrik gabeko enbor luzea’:Bertizko oianean tantai ederrak.Aritz tantaiek (“Bertizko oihane-an tantai ederrak. Haritz tan-taiak”).

tantar ‘tematsua’: au gizon tantarra!(“hau gizon tantarra!”).

tantikatu (tantiketu) ‘mugitu’ (ezez-ko esaldietan ibilia): mugitzekoerran ta ez tantiketu ere. Ez tan-

T


467

7. HIZTEGIA

tiketzen (“mugitzeko erran eta eztantikatu ere. Ez tantikatzen”).

tantiketu ik. tantikatutapi ‘tinkoa’: lur tapie, zein gogor

(“lur tapia, zein gogor”).

tapitu ‘tinkotu’: uri erauntsi oiek lu-rrek tapitu dazkute (“eurierauntsi horiek lurrak tapitu diz-kigute”); ez duzu ikesi oño: betitapitue atratzen zaitzu tortille(“ez duzu ikasi oraino: beti tapi-tua ateratzen zaizu tortilla”).

taratelu ik. daratulutaratilu ik. daratulutarrapataka ‘presaka; arrapaladan’:

tarrapataka gan ginen (“tarrapa-taka joan ginen”); tarrapatakatorri (“tarrapataka etorri”).

tarrapatan ‘tarrapataka; presaka’:bidea tarrapatan pasa ginuen(“bidea tarrapatan pasa ge-nuen”).

tarrat ‘urratua, zerbait urratzeaksortzen duen asotsa’: anbatekotarrata in datate atorrean(“hainbateko tarrata egin didateatorran”).

tarrataka ‘harramazka’

tarratako ‘tarratada; urratua’: tarra-tako ederra in zioten (“tarratakoederra egin zioten”).

tarratari ‘puzkerrak botatzen ditue-na’: tarratari zikine, gaie emen-dik (“tarratari zikina, hoa he-mendik”).

tarratatu ‘tarrat egin; zerbait urra-tu’: tarratatu datate atorra (“ta-rratatu didate atorra”).

tarratazale ‘tarratak hartzen ditue-na’: zu beti tarrataz betea, arronttarratazale zara (“zu beti tarra-taz betea, arrunt tarratazale za-ra”).

tartail ‘arlotea; baldarra’: zein tarta-lla zaren (“zein tartaila zaren”);au yende tartalla (“hau jendetartaila”).

tartailkeri ‘baldarkeria’: etxe ortantartailkerie nausi (“etxe horretantartailkeria nagusi”).

tartarrontzi (tartarruntzi) ‘solas au-nitz egiten duena’: zu arras tar-tarruntzi zara. Beti solasean,tartarruntzi aspergarria (“zuarras tartarrontzi zara. Beti sola-sean, tartarrontzi aspergarria”).

tartarruntzi ik. tartarrontzitaxuka (taxuke) ‘nolabait kalkula-

tuz’: zu beti taxuke ai zara (“zubeti taxuka ari zara”).

taxuke ik. taxukataxutu ‘kalkulatu’: gauzek ongi ta-

xutu, taxutu ongi (“gauzak ongitaxutu, taxutu ongi”).

taxuzale ‘taxua edo kalkulua egitenduena’: zu taxuzale ona zara.

teila-arteka (tellarteka) ‘teilartea’:tellarteka aundiek badire(“teila-arteka handiak badira”).

teilari (telleri) lenago Elbeten bazentellerie (“lehenago Elbeten bazenteileria”).

teilarin (tellarin, tellerin) ‘teilaria;teilagina’: tellarin Baztangodantza baten izena; nere lengu-sue tellerine da (“nire lehengu-sua teilaria da”).


468


teilarte (tellarte) ‘teila-arteka’: te-llarte oiek gaizki daude (“teilartehoriek gaizki daude”).

teilatu-hegal (tellatuegal) ‘teilatu-er-laitza’: etxe orrek tellatuegal ede-rrakitu (“etxe horrek teilatu-hegalederrak ditu”).

tekol ‘migraña antzeko buruko minezin keduzkoa’: au buruko mintekola.

teku ‘kutsua; urrina; gardinga; za-harmindua’: ardo unek badu te-kue (“ardo honek badu tekua”);teku au txarra da (“teku hau txa-rra da”).

teleka ‘aspergarria’: au gizon teleka!Beti teleka orrekin! (“hau gizonteleka! Beti teleka horrekin!”).

tellarin ik. teilarin

tellarte ik. teilarte

tellarteka ik. teila-arteka

tellatuegal ik. teilatu-hegal

telleri ik. teilari

tellerin ik. teilarin

tematzu ik. temazu

temazu (eta tematzu) ‘tematsua; se-tatsua’: au neskatiko tematzue!(“hau neskatiko temazua!”); te-mazue zara (“temazua zara”).

tenore ‘zerbaitetarako unea, garaia’:tenore txarrean torri zara. Baz-kaltzeko tenorea da (“tenore txa-rrean etorri zara. Bazkaltzeko te-norea da”).

tenorez ‘garaiz’: tenorez torrigero etxera... (“tenorez etorrigero etxera...”).

tente (eta denden, tenten) ‘zutik; zu-zen’: gure aurre denden zutik(“gure haurra tenten zutik”); ya-rri au tente!

tenten ik. tentetentumotx ik. tentumotztentumotz (tentumotx) ‘muxkina;

negartia’: gure aurre tentumotxdugu. Arront tentumotx (“gurehaurra tentumotz dugu. Arrunttentumotz”).

terteri ‘lan edo gauza aspergarria’:(Aniz) terteri aundie (“terterihandia”).

tetel ‘solas egitean zizipasa egitenduena’: au gizon tetela! (“hau gi-zon tetela!”).

tetelatu (teteletu) ‘hitz egitean zizi-pasa egin’: teteletu zaiku Joxe(“tetelatu zaigu Joxe”).

teteldu ‘hitz egitean zizipasa egitenduena’: arront teteldue dago(“arrunt tetelatua dago”).

teteletu ik. tetelatutilistatu (tilistetu) ‘ura ontzi batera

bota eta inarrosi’: tilistetu ongiuntzi oi, tilistetu ta ur zikine bo-ta (“tilistatu ongi ontzi hori, ti-listatu eta ur zikina bota”).

tilistetu ik. tilistatutilita (tilite, ttilite) ‘(Izetak dioenez)

zaporerik gabeko janari edo eda-riari erraten zaiona’. Gure ustez,urtsua den janariari, berezikisalda, zopa eta holakoei erratenzaie, batez ere aski zapore mote-la dutelarik: salda tilite.

tilite ik. tilita


469

7. HIZTEGIA

til-til ‘leku batetik bertzera, zentzugabe, ibiltzea’: tiltil daile andikunet ez dakiela zer in (“til-til da-bil handik honat ez dakiela zeregin”).

til-til-til til-til-til torri zen, mantxo-mantxo (“til-til-til etorri zenmantso-mantso”).

tinkatu (tinketu) ‘gogor estutu’: ongitinketu laxatu ez daien (“ongitinkatu, laxa ez dadin”).

tinketu ik. tinkatutinko ‘irmo; sendo’: au tinko dago,

ongi estutue (“hau tinko dago,ongi estutua”).

tiota (Azkue) ‘txioa, txitoena’: txitooien tiota maiteut (“txita horientiota maite dut”).

tipi-tapa (eta, adierazkorra, ttipi-ttapa) gain gara tipi-tapa mendikaskoraño (“joanen gara tipi-ta-pa mendi kaskoraino”).

tipula-hazgai (tipulazkai) ‘ereitekolandatzen den tipula’: batugu ti-pulazkaiek, maiatzean yateko.Tipulazkai onak (“baditugu tipu-la-hazgaiak, maiatzean jateko.Tipu-la-hazgai onak”).

tipulazkai ik. tipula-hazgaitirakiloi (tirakillun, tirekilun) ‘uken-

dua’: tirakillunekin sendatu zennere mine (“tirakiloiarekin sen-datu zen nire mina”). ArizkungoKlarisek lehen tirakiloia egitenzuten.

tirakillun ik. tirakiloitiratu 1 ‘(argindarra) gastatu’: izige-

rrikerie tiretzen du plantxak (=

‘gastatatzen du’). 2 ‘tirokatu’. 3‘tira egin’

tirekilun ik. tirakiloitirria (tirrie) ‘irrika’: au tirrie! (“hau

tirria!”).

tirriatu (tirrietu) ‘irrikatua’: mutilortaz arras tirrietue nago (“mutilhorretaz arras tirriatua nago”).

tirrie ik. tirriatirrietu ik. tirriatutirrint ‘deitzeko tresna; txirrina’:

despertadore unek tirrintik eztuyotzen. Tirrinte autsi zaio (“des-pertadore honek ez du tirrintikjotzen. Tirrinta hautsi zaio”).

titare (titere) ‘jostean, orratzari inda-rra egiteko behatzan paratzenden tresna’: titeria galdut. Titereona zen (“titarea galdu dut. Tita-re ona zen”).

titere ik. titaretitidor ‘txupetea; aho-gozagarria;

edoskailua’: aur unek titidorramaite du (“haur honek titidorramaite du”).

to 1 ‘behiei deitzeko ibiltzen denhitza’: to! to! 2 ‘harridura adie-razteko modu bat’: to! enakiennik deusik (“to! ez nekien nikdeusik”) 3 ‘tori! hika, hartu, harezak/n’: to! hartzak au.

tokil ik. okiltokila (tokille) ‘bizkar-lepoan jartzen

den zapia’

tokille ik. tokilatolosina (tolosiñe) ‘neskaren sexua’

tolosiñe ik. tolosina


470


tolot ‘ustela, batez ere arrautzari da-gokionez’: arroltze tolotak useintxarra du (“arrautza tolotakusain txarra du”); emen arroltzetolota aunitz bada (“hemenarrautza tolota aunitz bada”).

tolotatu ‘usteldu, batez ere arrautzeidagokienez’: arroltze oi tolotatude (“arrautza hori tolotatu da”).

tontor (ttunttur, tuntur) 1 ‘kaskoa;mendi gaina’. 2 ‘konkorra’: erriunten bada tuntur aunitz (“herri honetan bada tontor aunitz”).

tontortu (tunturtu) ‘konkortu’: nereosaba nola tunturtu den (“nireosaba nola tontortu den”).

tontoxko ‘tonto samarra; inozoa’:mutiko au tontoxkoa da (“mutikohau tontoxkoa da”); tontoxkoaunitz.

tori! ‘hartu aditza inperatiboan, 2.perts. sing.’ tori liburua!

totoriketu ik. kokorikatutotoriko ik. kokorikototorikoka ik. kokorikokatoxa (Izeta) ‘tabako-belarra eramate-

ko larruzko ontzia’: toxa dauketpipe belarrez betea (“toxa daukatpipa belarrez betea”).

traba (eta tragu): ‘oztopo’: trabaaundie bada emen; tragu in zionta ezin pasa (“traba handia badahemen; traba egin zion eta ezinpasa”).

trabatu (eta tragutu) ‘oztopatu’:mintzetzen asi ta trabatu dearras; tragutu ta lurrera erori(“mintzatzen hasi eta trabatu daarras; trabatu eta lurrera erori”).

tragaza ‘otea xehatzeko aihotza’:(Sunbilla) tragaza unekin oteaederki xeatzen dugu (“tragazahonekin otea ederki xehatzendugu”).

tragu (Izeta) ik. trabatragutu (Izeta) ik. trabatutraguzale (Izeta) ‘trabatzailea; traba

egiten duena’: zu beti traguzale(“zu beti trabatzaile”).

trailu (trallu)

trailuka (tralluke) (Basaburuan sal-bu, bertze herrietan) ‘ogia edogaria erauzteko lehenagoko den-boretan ibiltzen zen tresna, trai-lua’.

trailukari (trallukeri) ‘ogia edo gariaerauzten duena’: trallukeri orreklan ederra iten du (“trailukarihorrek lan ederra egiten du”).

trailukatu (tralluketu) ‘ogia edo ga-ria erauzi’: ongi tralluketu dugu(“ongi trailukatu dugu”).

trakets ‘zarpaila; baldarra; molda-kaitza’: bada yende trakets au-nitz bazter oketan (“bada jendetrakets aunitz bazter hauetan”).

trallu ik. trailutralluke ik. trailukatrallukeri ik. trailukaritralluketu ik. trailukatutrankil 1‘lasai’: trankil-trankil torri

de (“trankil-trankil etorri da”). 2‘lasaia’: orren birikek! trankileda bai, oi (“horren birikak! tran-kila da bai, hori”).

trankildu ‘lasaitu’


471

7. HIZTEGIA

trapa ‘ardien gaitza; arnasestua’:gure artaldean trapa sartu zaiku.Trapa eritasun txarra da (“gureartaldean trapa sartu zaigu. Tra-pa eritasun txarra da”).

trapatina (trapatine) ‘osto mota bat,itxura zabalekoa, pikorta gaine-an paratuz hura sendatzekoibiltzen zena’: lenoo oi trapati-neikin olioa manta sendatzen gi-nuen (“lehenago hori trapatina-rekin olioa eman eta sendatzengenuen”).

trapatine ik. trapatinatrapil (Azkue) ‘pilda; trapu-zatia’:

trapil oiek erre (“trapil horiekerre”).

tratulari (tratuleri) ‘tratuak egitendituena’: kito tratulerie (“ijitotratularia”)

tratuleri ik. tratularitrebera (trepete) ‘eltze azpian parat-

zen den tresna’: eltze azpien betitrepetea (“eltze azpian beti trebe-ra”); trepete polite (“trebera poli-ta”).

trefla ‘hirusta’

trenpe ik. trenputrenpu (trenpe) ‘umorea; sasoia’:

merkature gan eta trenpe gorriantorri zen (“merkatura joan etatrenpe gogorrean etorri zen” =‘umore handiarekin’).

trepete ik. treberatresen ‘tresneria’: tresenik gabe lan-

gile onik ez.

tresna 1 ‘lanabesa; gailua’. 2 ‘gau-zak ardurarik gabe egiten ditue-

nari erraten zaiona’: urde tres-na!; arras tresna da.

tribuna (trigune) ‘eskailera akitzenden tokia’: gure etxeak triguneederra du. Etxe gibelean trigune(“gure etxeak tribuna ederra du.Etxe gibelean tribuna”).

trigune ik. tribuna

trinu ‘ereiteko giro ona’: (Aniz) ba-nabarrak eriteko trinue guziengañekoa (“banabarrak ereitekotrinua guztien gainekoa”).

tripot (Azkue) ‘aziendaren gatzagia’:tripot oiek karri unet (“tripot ho-riek ekarri hona”).

tripus-trapus ‘lana nolanahi etapresaka egiteari erraten zaiona’:lan au tripus-trapus in biar izendugu (“lan hau tripus-trapusegin behar izan dugu”).

troila (trolle) ‘sasoian egotea; indartsu’:trolle ederrean dago gure bei gorrie(“troila ederrean dago gure behigorria”).

trolle ik. troila

trosta ‘zaldiaren eta kidekoen ibiltze-ko modu bat. Jendeaz ere erratenda’: trostan torri ginen. Zaldiz tatrostan (“trostan etorri ginen.Zaldiz eta trostan”).

trufa (trufe) (Azkue) ‘lapitza; arbela’:mendi au dena trufe da (“mendihau dena trufa da”).

trufe (Azkue) ik. trufa

truxken ‘haserretu gabe bakea egi-tea’: (Aniz) in bear dugu truxken(“egin behar dugu truxken”).


472


ttakol ‘txotxoloa; fundamentu gutxi-ko pertsonari erraten zaiona’: aumutiko ttakola. Ttakola ta ergela(“hau mutiko ttakola. Ttakola etaergela”).

ttall ik. ttarttantta ‘ardoa’: andre orrek ttantta

maite du (“andre horrek ttanttamaite du”).

ttantta goxo ‘ardo goxoa’: amatxinetxean ttantta goxua artut(“amatxiren etxean ttantta go-xoa hartu dut”).

ttar (eta ttall) ‘ttipia; txikia’: arrontttarra da; gizon ttallak expantuaundiek (“gizon ttarrak espantuhandiak”); gizon ttallak purdieapal (“gizon ttarrak ipurdiaapal”); tta-tta-tta-ttalla zen(“tta-tta-tta-ttarra zen”). [Erra-nahirua] gizon ttallak, expantuaundie.

ttartu ‘ttipitu’: gure gizona ttartzenai de (“gure gizona ttartzen arida”); ttartu de (“ttartu da”).

ttatto ‘zatoz (haur hizkeran)’ttautte ‘tragoxka’: apezain etxean

ttautte goxoa in nuen (“apezarenetxean ttautte goxoa eginnuen”).

ttilite ik. tilitattipi ‘ttarra; txikia’: neska ttipie ba-

ño polite (“neska ttipia baina po-lita”); ttipi-ttipie (“ttipi-ttipia”).

osaba ttipi ‘bigarren osaba’.[Erranahiruak] errie ttipiagota nasmenta aundiago. Gizonttipiek purdie apal.

ttipi-ttapa ik. tipi-tapa

ttipitto ‘txikitxoa; txiki-txikia’: gi-zon ttipittoa ta zaulie (“gizon tti-pittoa eta zalua”). Bada etxe bat‘Ttipittonea’ izena dena.

ttipitu ‘ttartu, txikitu’: gizon oi ttipi-tu de (“gizon hori ttipitu da”);ttipitzen ai de (“ttipitzen ari da”).

ttit ‘haurrekin haserre eta bakeakegiteko behatz muturrak elkarre-kin ukitzean erraten dena’: oraibakeak, “ttit” (“orain bakeak,ttit”).

ttottolatu ik. ttottolotu

ttottolotu (ttottolatu) ‘ergeldua;txotxolotua’: gure osaba arrontttottolatue dugu (“gure osabaarrunt ttottolotua dugu”).

ttottorikatu (adkor.) (ttottoriketu)‘kokorikatu’: ttottoriketu zaite(“ttottorikatu zaitez”); ttottorike-tu gara (“ttottorikatu gara”).

ttottoriketu ik. ttottorikatu

ttottoriko (adkor.) ‘kokoriko’: ttotto-riko nago.

ttottorikoka (adkor.) ‘kokorikoka’: aigaitetzin ttottorikoka (“ari gaite-zen ttottorikoka”); gure aurre be-ti yostetan ttottorikoka (“gurehaurra beti jostetan ttottoriko-ka”).

ttu ik. tu

ttugale ik. tugale

ttuka ik. tuka

ttuke ik. tuke

ttuku-ttuku (adkor.) ‘tuku-tuku’:[erranahirua] Baztandarra ttu-ku-ttuku.


473

7. HIZTEGIA

ttul 1. ‘indarrik gabe, ahul’: gan ga-ra kustera eta ttul arpatu dugu(“joan gara ikustera eta ttul ha-rrapatu dugu”); zer moduz dago?–ttuttul, ttul bakarrik, egie erte-ko (“zer moduz dago? –Ttuttul,ttul bakarrik, egia errateko”).Gure ustez, ‘-a’ gabe da, nahizOrotariko Euskal Hiztegia-k ‘-a’-rekin eman, hain segur ere horiartikulua baita.

ttulin ‘sinplea, ergela’ oi neska ttuli-ne!

ttun-ttun (adkor.) ‘musika, tun-tu-na’

ttunttunero ‘txistularia’

ttunttur ik. tontorttu-palarda ik. tu-palardattuttu ‘haur txikiari eseritzeko agin-

dua ematen zaionean erratendena’: ttuttu emen. Yarri emen(“ttuttu hemen. Jarri hemen”).

ttuttulu ik. tutuluttutturru ‘mendi gailur zorrotza’:

ttutturru artan izen ginen. Ttuttu-rru zorrotza (“ttutturru hartanizan ginen. Ttutturru zorrotza”).

tu (ttu) ‘listua’: ttue bota zion aur-peire (“tua bota zion aurpegira”);ez ttuik bota (“ez turik bota”).

tugale (ttugale) ‘tu egiteko gogoa’:ttugale aundie dut (“tugale han-dia dut”); zu ere beti ttugale (“zuere beti tugale”).

tuka (ttuka, ttuke) ‘tua botatzen’:ttuka ai de (“tuka ari da”); gizonoi beti ttuke (“gizon hori beti tu-ka”).

tuku-tuku ‘urratsez urrats’: zu betittuku-ttuku baña lasterkari ona(“zu beti tuku-tuku baina laster-kari ona”). [Erranahirua] baz-tandarra tuku-tuku, gasna erreyale, sure gan ta batre gabe(Anizen: ... autsera gan ta...)

tun-tun ‘musika’: gaur ere aitzen daederki Erratzuko plazako tuntu-ne (“gaur ere aditzen da ederkiErratzuko plazako tun-tuna”).

tuntur ik. tontortunturtu ik. tontortutu-palarda (ttu-palarda) ‘karkaxa;

arnasbideetan sortzen de mukiantzekoa, ahotik botatzen dena’:ttu palarda botaizu, nardagarriezara (“ttu-palarda bota duzu,nardagarria zara”).

tupin ‘tapia; tinkoa’: gure landakolurre tupin-tupine dago. Arrastupine (“gure landako lurra tu-pin-tupina dago. Arras tupina”).

tupina (tupine, tupiñe) ‘metalezkoontzia’: tupine ederra dute gureamatxin etxean (“tupina ederradute gure amatxiren etxean”).

tupine ik. tupinatupiñe ik. tupinatutu 1 ‘turutaren antzeko mu-

sika-tresna’: yozak tutue (“jo ezaktutua”); tutu ederra. 2 hodi klasebat: orrek bazuen olako tutu lodibet, ta tutu artaik atratzen tzenure (“horrek bazuen holako tutulodi bat, eta tutu hartatik ate-ratzen zen ura”)

tutulu (eta ttuttulu) ‘mototsa’: nes-katiko orrek tutulu polite du


474


(“neskatiko horrek tutulu politadu”).

txalma (xalma) ‘basta mota; zareakeramateko asto edo behor gaine-an paratzen den egitura arina’:zaldi orrek xalma berrie bear du(“zaldi horrek txalma berria be-har du”); zaldi orrek xalma ede-rra du. Xalma ona (“zaldi horrektxalma ederra du. Txalma ona”).

txalmatu (Izeta) ‘bereganatu; jabetzahartu’: au nerea da, nik txalmatut(“hau nirea da, nik txalmatudut”).

txalmo ‘bereganatzea; jabetza’:“xalmo neretako” (“txalmo nire-tako”).

txanga 'erroa': Aztaberriko atia, a lamierda!, txangatik atra zuen("Aztaberriko atea, a la mierda!,txangatik atera zuen")

txantxigor ik. gantxigor

txapel (xapel, zapel) xapel ederraizu(“txapel ederra duzu”); xapelabeaut (“txapela behar dut”);iruzkiendako zapel ederra. Zapelgorrie (“eguzkiarendako txapelederra. Txapel gorria”). [Errana-hiruak]: buruik eztuenak, zapelbearrik ez. Gartzain, zapela betegaztain.

txapin (xapin, zapino) ‘orkatiletarai-no ailegatzen den ilezko galtzer-dia’: neguen xapinekin ibiltzennaiz (“neguan txapinekin ibiltzennaiz”); xapine maiteut (“txapinamaite dut”); gure artzañek zapinoederrak itentu (“gure artzainaktxapin ederrak egiten ditu”).

txarrantxa 1 (xarrantxa) ‘mandoeikokots inguruan paratzen zaienuhalaren burdina’: xarrantxaederra dauke gure abreak (“txa-rrantxa ederra dauka gure abe-reak”).

txarrantxa 2 ‘behiak garbitzekoburdinazko eskubila’: beiek txa-rrantxakin garbitzentugu (“be-hiak txarrantxarekin garbitzenditugu”); gure etxean txarrantxaona dugu.

txartxaka ‘euri-erauntsi txikia’:(Arizkun) uri txartxaka bat in du(“euri-txartxaka bat egin du”).

txertatu (xertatu) 1 ‘txertoa paratu’ardiek xertatu tugu (“ardiak xer-tatu ditugu”) 2 ‘landare batenenborrean beste landare batenadarra itsatsi’

txerto (xerto) 1 ‘pertsona edo anima-lia bati gorputzean sartzen zaionmikrobio ahuldua, dagokion er-namuinaren kontrako kutsagaiz-tasuna ematen diona’: gureumeari gaur patu diote xertoa(“gure umeari gaur paratu diotetxertoa”). 2 ‘landare batean txer-tatzen den bertze landare batenadartxoa’: sagarrondoai xertoona man diogu (“sagarrondoaritxerto ona eman diogu”).

txiki ik. atxiki

txilibitari (xulubiteri) ‘txilibiteroa’

txilibitero (txulubitero, xulubitero,zulubitero) ‘txilibitaria’: txulubi-tero ona da (“txilibitero onada”); gure errien xulubiteri onadago (“gure herrian txilibitero


475

7. HIZTEGIA

ona dugu”); emen gure xulubite-roa (“hemen gure txilibiteroa”).

txilibitu (txulubite, xulubite, zulubi-te) auzoko mutiko orrek txulubi-te yotzen du (“auzoko mutikohorrek txilibitua jotzen du”); xu-lubite berrie erosi dugu. Xulubiteona (“txilibitu berria erosi dugu.Txilibitu ona”).

txinel ‘pilarearen eta petralaren ar-tean sartzen den zurezko pieza’:txinela.

txinge ik. xinga

txinger (Izeta) ik. xingar

txinger gizen ik. xingar gizen

txinger iñer ik. xingar inar

txingerrazpi (Izeta) ik. xingarrazpi

txingerrurin (Izeta) ik. xingarrurin

txinger-xafla ik. xingar zafla

txinger-zafla ik. xingar zafla

txingil ik. xingili

txingilke ik. xingilika

txinguri ik. ingude

txiñurri ik. xinaurri

txiñurri-belar ik. xinaurri-belar

txiñurri-mukuru ik. xinaurri-mu-kuru

txipa (txipe) ‘ezkailua; zarboaren fa-miliako arraintxoa’ (Phoxinusphoxinus): lenago Baztangougeldean baziren txipe aunitz.Txipek pileka. Orai ez dire ageri(“lehenago Baztango ugaldeanbaziren txipa aunitz. Txipak pi-laka. Orain ez dira ageri”).

txipatu (txipetu, tzipetu, zipetu) ‘blai-tu, busti’: urie ai zuen yautsala tatxipetu ginen (“euria ari zuenjaitsi ahala eta txipatu ginen”);busti-busti inik txipetu ginen(“busti-busti eginik txipatu gi-nen”); urie zurruzteka ta zipetuginen (“euria zurruztaka eta txi-patu ginen”).

txipe ik. txipatxipetu ik. txipatutxirrika (zirrika, zirrike) ‘gurpila’: or-

gain zirrike autsie dago. Zirrikezarra (“orgaren txirrika hautsiadago. Txirrika zaharra”).

txirriketan (zirriketan) ‘gurpi-letan’: gainbera zirriketan ganzen (“gainbehera txirriketanjoan zen”); orga orrek zirrike-tan du makurre (“orga horrektxirriketan du makurra”).

txirrinta (txirrinte) ‘irrika; gutizia’:baut txistorra yateko txirrinte(“badut txistorra jateko txirrin-ta”).

txirrinte ik. txirrintatxistor (xixtor, ziztor) ‘lukainka bai-

no meheagoa den hertzebetea’:emengo txistorrak badu errekiste(“hemengo txistorrak badu arra-kasta”); xixtorra ta arroltzea ya-nari ona (“txistorra eta arrautzajanari ona”); gure etxean betixixtor ona (“gure etxean betitxistor ona”); ziztorrak nai dupolliki idortu ertzetan sartzeko(“txistorrak nahi du poliki idor-tu, hertzeetan sartzeko”).

txistu (xixtu, xuxtu, ziztu, zuztu) ‘ez-painetan irekidura mehar bat


476


eratuz eta airea jaurtikiaz ate-ratzen den soinu zolia’: xixtu taxuxtu (“txistu eta txistu”); [Baz-tango erranahirua] “maipetikxixtu”.

txistuka (xixtuke, xuxtuke, ziztuke,zuztuke) ‘txistu eginez’: au betixixtuke (“hau beti txistuka”);zuztuke ai de (“txistuka ari da”).

txita (txite, txito, xito, zito) ‘oiloku-me jaio berria’: txitoak pileka(“txitak pilaka”); amabi txite ilzaizku (“hamabi txita hil zaizki-gu”); etxean batugu ainbertze zi-to (“etxean baditugu hainbertzetxita”).

txite ik. txitatxito ik. txitatxitxi (adkor.) ‘(haurrekin hitz egite-

an) haragia; janariaren barnekoaldea’: nai’zu txitxi? (“nahi duzutxitxi?”).

txoko ik. zokotxokota (eta xokota) ‘landareen frui-

tuei eusten diena; mutxikina;fruituaren bihotza’: sagarra yanta txokota bota (“sagarra jan etatxokota bota”); txokota ez yan;sagarrain xokota ere yateut (“sa-garraren txokota ere jaten dut”);xokota bota (“txokota bota”).

txokoto ‘txoko txikia’: Elizondokokarrike bati Txokoto deitzen dio-te (“Elizondoko karrika bati Txo-koto deitzen diote”); ni Txokotonbizi naiz. (Izetak ematen duazalpen hau: hala ere, karrikahorren izenaz gain, guk ez duguinon ere bildu).

txopin (eta xopin) ‘zotina’: gure nes-katikoai etzaio xopine gaten(“gure neskatikoari ez zaio txo-pina joaten”); xopine txarra da(“txopina txarra da”).

txopinka (txopinke) ‘zotinka’txopinke ik. txopinkatxori-negar (xoriminger, xoriniger)

‘gereziondoek (batez ere zaha-rrek) jariatzen duten erretxina;txorieztia’: (Baztangoiza, Erbe-rea) xorinigerra ez da yan bear(“txori-negarra ez da jan be-har”); (Basaburua) xorimingerraona da atxikitzeko edo kolatzeko(“txori-negarra ona da atxikitze-ko edo kolatzeko”).

txulubite ik. txilibitutxulubitero ik. txilibiterotxungur (eta xungur) ‘urdaiazpikoa-

ren hezurra’: txungur ederra du-gu gure etxean. Banabarra txun-gurrekin egosie zein ona den(“banabarra txungurrarekin ego-sia zein ona den!”); xungurre(“txungurra”).

txunguri ik. ingudetzar ‘gaiztoa’: gizon oi tzarra da,

arront tzarra (“gizon hori tzarrada, arrunt tzarra”).

tzarkeri ik. tzarkeriatzarkeria (tzarkeri) ‘maltzurkeria’: ze

tzarkerie in dakuten (“zer tzarke-ria egin diguten”); tzarkeri aun-diek in tuzte (“tzarkeria handiakegin dituzte”).

tzipetu ik. txipatu


477

7. HIZTEGIA

uatz (Etxenike) ik. ugatz

ubel ik. uhal

ubeldura (ubeldure) ‘ubela’: anbate-ko ubeldureizu. Gorputze ubel-durez betea (“hainbateko ubel-dura duzu. Gorputza ubeldurezbetea”).

ubeldure ik. ubeldura

uber ik. uher

uberka ik. uharka

uberro ik. uhar

ubertu ik. uhertu

udare (udere) ‘madaria’

udaro (Azkue) ‘uztarendako giroegokia’: udaro ona dugu.

udere ik. udare

uedera 'igaraba'

ufestu ik. upastu

ufetxeria (ufetxerie) ‘beheitikoa (ani-maliena)’: urdamai lotu zaioufetxerie. Ufetxerie txarra da(“urdamari lotu zaio ufetxeria.Ufetxeria txarra da”).

ufetxerie ik. ufetxeria

ufrella (Baztan) ik. afruil

ugalde (ugelde) ‘ibaia’: Baztan ugel-dian arrain onak (“Baztan ugal-dean arrain onak”); ugeldia be-rratu de (“ugaldea berretu da”).

ugatz (uatz) (Etxenike) zurgin pobrebat autatu zuen uatz Aitatako.

ugazaita (gazaite, gatzaite) (Izeta)‘aitabitxia’ (Baztanen gehienekaitetxi deitzen diote gazaite edogatzaite delakoari): Patxiko neregazaite da (“Patxiko nire ugazai-ta da”).

U


478


ugazama (guazama, goazama)‘amordea’: guazama onaut (“uga-zama ona dut”); goazama eztutmaite (“ugazama ez dut maite”).

ugelde ik. ugaldeuhal (ubel) ‘xingola mehea’: erleju

unek ubel berrie bear du (“erlojuhonek uhal berria behar du”);ubela ondatue dago (“uhala hon-datua dago”); gerrontzeko ubela(“gerruntzeko uhala”).

uhar (uberro) ‘uholde ura; baserrekazikina’: uberroak kalte aundiekintu (“uharrak kalte handiakegin ditu”).

uharka (uberka) ‘erreka ttipia, urageldi airea duena’ gantzazu auuberkara (“joan ezazu hau uher-kara”): uberka ortan negalakkantari (“uharka horretan igelakkantari”).

uher (uber) ‘garbia ez dena’: [Erra-nairua] zureak eder ta bertzenakuber.

uhertu (ubertu) ‘zikindu; gardenta-suna galdu’: errekak ubertu dire.Aunitz ubertu dire (“errekakuhertu dira. Aunitz uhertu di-ra”).

uiatzale ik. huiatzaileukabil (ukumil) ‘esku itxia’: ukumile

aundie ta eskumutur mea (“uka-bil handia eta eskumutur me-hea”).

ukain ‘besaurrea’: ukañe sendoa gu-re mutikoak (“ukaina sendoa gu-re mutikoak”).

ukaldi ‘kolpea; zartada’: ukaldi aun-die man zioten. Ukaldi indartsue

(“ukaldi handia eman zioten.Ukaldi indartsua”).

ukaldika (ukaldike) ‘kolpeka’: ukal-dike ibili ziren. Ukaldike, bai(“ukaldika ibili ziren. Ukaldika,bai”).

ukaldike ik. ukaldika

ukatu (uketu) ‘ezetz erran’

uketu ik. ukatu

ukika (ukike) ‘ukituz’: ukike-ukikeazkenian yakin zuen nor zen(“ukika-ukika, azkenean jakinzuen nor zen”).

ukike ik. ukika

ukitu 1 ukitu baizik ez nion in (“uki-tu baizik ez nion egin”); ukitugabe.

ukitu 2 ik. okitu

ukitze ‘ukimena’: itsu orrek ukitze bataski du gauzek zautzeko (“itsu ho-rrek ukitze bat aski du gauzakezagutzeko”).

ukondo ‘besoaren eta besagainarenarteko giltzadura’: ukondoa urbilta musuik ezin man (“ukondoahurbil eta musurik ezin eman”);ukondoan min artu (“ukondoanmin hartu”); ukondo aundie(“ukondo handia”).

ukumil ik. ukabil

uli ik. euli

ulibeltz ik. eulibeltz

ulimitx (Azkue) ik. eulimitx

ulitxa (ulitxe) ‘eltxoa’: zoko ortanulitxe aunitz (“zoko horretanulitxa aunitz”).


479

7. HIZTEGIA

ulitxe ik. ulitxa

umegi (umei) ‘ematutua; bagina’:umeie atra zaio erditzian (“ume-gia atera zaio erditzean”).

umegile (umeile) ‘umeak erraz egi-ten dituena; umekoia; umeko-rra’: urdema umeile au eztugusalduko (“urdama umegile hauez dugu salduko”).

umei ik. umegi

umeile ik. umegile

umekoi ‘ume aunitz egiten duenemea; umekorra’: urdema auumekoi ta arraza onekoa (“urda-ma hau umekoi eta arraza one-koa”).

umekor ‘ume aunitz egiten duenemea; umekoia’

umerri 1 (Izetak ematen duena azal-pena) ‘bildots hila’ (bildotsari hileta apaindu ondoren ematenzaion izena da): aurten umerriemerke (“aurten umerria merke”).2 (guk bildu dugun azalpena)‘animaliaren umea’ zaldi orrekumeri onak itu (“zaldi horrekumeri onak ditu”)

umesail ‘ondorengoa’: famili orrekumesail aundie (“familia horrekumesail handia”).

umetu 1 ‘emea umedun gertatu’: ar-di guziek umetu zaizku (“ardiguztiak umetu zaizkigu”); denakumetu.

umetu 2 ik. umotuumoi ‘umetokia; umontzia’: beiei er-

ditzean umoie atra zaio. Umoieatra (“behiari erditzean umoiaatera zaio. Umoia atera”).

umotu 1 (eta umetu) ‘fruituez mintza-tuz, heldu, ondu’: sagarrak umetudire (“sagarrak umatu dira”). 2‘ondua’: udare guziek umotuek(“udare guztiak umatuak”).

unai (unei) ‘azienda zaintzen due-na’: Belateko uneie nere osabada. Unei ona (“Belateko unaianire osaba da. Unai ona”); Erdiz-ko uneiek lan aundie iten du(“Erdizko unaiak lan handia egi-ten du”).

unaigo (Izeta) ‘unaiaren lana’: nereosaba unaigoan ai de. UnaigoanBelaten (“nire osaba unaigoanari da. Unaigoan Belaten”).

unat ik. honat

unenbertze ik. honenbertze

unei (Izeta) ik. unai

uneraño ik. honaino

uneratu ik. honeratu

unet ik. honat

unexagotto ik. honaxeagotto

unide gure lengusue unideakin azizuten. Unide azkarra (“gure le-hengusua unidearekin hazi zu-ten. unide azkarra”).

unteko ik. honetako

unten ik. honetan

untzi ik. ontzi

untzitu ik. ontzitu

upastu (ufestu) ‘urrina; likitsa’: yendeufestue bazter oketan (“jendeupastua bazter hauetan”); aratxiaufestue dago (“aratxea upastuadago”).


480


upen (Aniz) ‘igo; jaso; igan’: zenbataldiz upen zara Legatera? Arriaundie upen dut (“zenbat aldizupen zara Legatera? Harri han-dia upen dut”). Baztanen, berezi-ki Anizen, upen aunitz ibiltzenda.

uralde uraldia edan dut (= ‘aunitz uredan dut’).

urarangel (Azkue) ‘ur-igotzea’: ura-rangel unek izitzen nau (“ura-rangel honek izutzen nau”).

urbil ik. hurbil

urbildu ik. hurbildu

urdama ‘zerrama’

urdamondoa ‘zerrama’: urdamondogaitze zen Ormartekoa.

urdandegi (urdandei) (meta batzuenazpiko parteari deitzen zaie, ga-rai batean han zerriak egoten zi-relako, hain segur ere)

urdandei ik. urdandegi

urde ‘batez ere harridura esaldietanibilia, arraio-ren baliokidea’: ur-de zerrie!; urde aiute!; urde ziki-ne!; urde ustela!; urde eroa!; ur-de mozkorra!; urde atrebitue!;urde ergela!; urde astoa!; urdekaikue!; urde tresna!; urde mu-kizue!; urde zorrizue!; urde zol-dazue!; urde kakazue! (“urde ze-rria!”; “urde zikina!”; “urde uste-la!”; “urde eroa!”; “urde mozko-rra!”; “urde atrebitua!”; “urde er-gela!”; “urde astoa!”; “urde kai-kua!”; “urde tresna!”; “urde mu-kizua!”; “urde zorrizua”; “urdezoldazua!”; “urde kakazua!”).

urdekeri ik. urdekeria

urdekeria (urdekeri) ‘zikinkeria; ze-rrikeria’: urdekerie in dakute.Ure urdekerie! ango urdekerie!(“urdekeria egin digute. Hura ur-dekeria! hango urdekeria!”).

urdemutur ‘baratzetan hazten denlandare gaiztoa’: gure baratzeanurdemutur landare orrek kalteaundie iten du (“gure baratzeanurde-mutur landare horrek kaltehandia egiten du”).

urdendegi (urdendei) ‘zerriak egotendiren tokia’: [erranahirua] apirilebiribile, zerrie urdendeian otzakile, zerrizaña zokoan, arto puskekolkoan. (Erranahiru honek al-daera bat baino gehiago badu).

urdendei ik. urdendegi

urdetu ‘zikindu’: nere etxe polite ur-detute (“nire etxe polita urdetudute”); ai dire gazte ergel oiekparetak urdetzen (“ari dira gazteergel horiek paretak urdetzen”).

urdezta (Ultzama) ‘ezkurrean sartzendiren zerriak neurtzeko, bazka-saria kobratzeko erabilitako uni-tatea’: urdama bat, urdezta bat;bizpairu bargo, urdezta bat; bortzxerrikume, urdezta bat (“urdamabat, urdezta bat; bizpahiru bargo,urdezta bat; bortz txerrikume, ur-dezta bat”).

urdeztatu (Ultzama) ‘ezkurrean sartzendiren zerriak taxutu bazka-sariakobratzeko’: urdeztatu beti egitenzen ezurrei begiratuz (“urdeztatubeti egiten zen hezurrei begiratuz”).

urdindu 1 ‘urdin kolorea hartu’: ubelau urdindu de (“uhal hau urdinduda”). 2 ‘lizundu’: baratxuriek ere


481

7. HIZTEGIA

urdinduektugu. Urdindu dire(“baratxuriak ere urdinduak ditu-gu. Urdindu dira”).

urgana ‘ur-lasterra’: urganak eztupozoñik yasaten (“urganak ez dupozoirik jasaten”).

uri-erauntsi ik. euri-erauntsiurikara ik. eurikarauri-lankar ik. euri-langarurin ‘koipea’: urin sobera du. Zerri-

urinekin prexitu (“zerri-urinare-kin frijitu”).

urindatu (urindetu) ‘urinarekingantzutu; urineztatu’: urindetubear dugu orgain zirrike (“urin-datu behar dugu orgaren txirri-ka”).

urindetu ik. urindatuurineztatu ‘urinarekin gantzutu;

urindatu’: urineztatu ongi zapa-ta oien larrue (“urineztatu ongizapata horien larrua”).

urixki ik. eurixkiur-jauzi (ur-yauzi) ‘zurruzta; turrus-

ta’: mendi tarte ortan ur-yauziedugu (“mendi tarte horretan ur-jauzia dugu”).

urkamotx (urkemotx, urkimotx)‘donberoaren (orga mota) haga,aziendari lotzen zaiona, laburradena’.

urkemotx ik. urkamotxurketa 1 urketa gorra edan dut (=

‘aunitz ur edan dut’).urketa 2 urketara igorri dugu. urkila (urkile) ‘arbolaren adarrak

hasten diren lekua’: gereziondoorrek urkile goitisko du (“gere-

ziondo horrek urkila goitixkodu”).

urkile ik. urkilaurkimotx ik. urkamotxurkoi (Gorosurreta) ‘oin-itxurako

pieza’ ur-lindirge ik. ur-lirdingaur-lirdinga (ur-lindirge) ‘ur zingi-

ratsua’: ez edan ur-lindirge or-taik (“ez edan ur-lirdinga horre-tatik”).

urpez ‘ur azpitik’: urpez gan nitzenurrun. Urpez arrañe bezala (“ur-pez joan nintzen urrun. Urpezarraina bezala”).

urrats ‘pausoa’: urrats bat aitzinet,urrats bat gibelat (“urrats bat aitzi-na, urrats bat gibela”); orrekurratsak zauliektu (“horrekurratsak zaluak ditu”); urratsonak.

urratu (urretu) 1 ‘desegin’: gure ar-di-borda urretu dugu (“gure ardiborda urratu dugu”). 2 ‘hautsi’:espartinek urretu zaizkit (“espar-tinak urratu zaizkit”). 3 irrizurretue dago (“irriz urratua da-go”).

urren ik. hurranurrenaldi ik. hurranaldiurretu ik. urratuurreztatu ‘zerbait urrez estali’: ortza

urreztatue (“hortza urreztatua”);elizeko aldarea ongi urreztatuedago (“elizako aldarea ongiurreztatua dago”).

urriaro (eta urriero) ‘urri aroa; la-rrazkena; udazkena’: urriaro


482


ederra (“urriaro ederra”); urrieroona dugu (“urriaro ona dugu”).

urriero ik. urriarourrikaldu ‘errukitu; damutu’: nitez

urrikaldu zaizte (“nitaz urrikalduzaitezte”).

urrikalgarri ‘errukigarria; damuga-rria’: eri dago gure laune, urri-kalgarri (“eri dago gure laguna,urrikalgarri”); urrikal Yauna(“urrikal Jauna”).

urriki ‘errukia; damua’: urrikie(“errukia”).

urrikimendu ‘urrikia; errukia; da-mua’: gaizki in dut ta baut urri-kimendu (“gaizki egin dut etabadut urrikimendu”).

urrikitu 1 ‘errukitu; damutu’: urriki-tu zitzeiten bai (“urrikitu zitzai-dan bai”). 2 ‘errukitua; damu-tua’: denak urrikituek (“denakurrikituak”).

urrin ‘usain txarra’: urrin txarraemen. Au urrine! (“urrin txarrahemen. Hau urrina!”).

urrindatu (urrindetu) ‘lurrindu’: be-lar onakin, zoko guziek urrinde-tu. Urrindetu ongi (“belar onare-kin, zoko guztiak urrindatu.Urrindatu ongi”).

urrindetu ik. urrindatuurritza ik. hurritzaurritze ik. hurritzaurrixa (urruxe) ‘behi gaztea’urrondo ik. hurrondourrun [erranahiruak] urruneko eltzea

urrez, bere artara gan ta lurrez.Urruneko berriek urrez, bere har-

tara gan ta lurrez. Elize urbil, al-darea urrun.

urrunarazi (urrunazi) urrunazi gi-zon oi emendik (“urrunarazi gi-zon hori hemendik”).

urrunazi ik. urrunaraziurrundik ‘urrun dagoen tokitik’urrundu ‘urrutiratu’: urrundu zaiku

gure laune (“urrundu zaigu gurelaguna”); urrundu dire (“urrundudira”).

urrunsko ik. urrunxkourrunxko (eta urrunsko) ‘urrutitxo’:

urrunxko neretako (“urrunxkoniretako”).

urrupe ik. hurrupaurrupeka ik. hurrupakaurruxe ik. urrixaurtats (urtets, urtetx) ‘gabon-saria’: Ur-

teberri egunean urtetsak eskatzen-tugu. Urtets! Urtets! (“Urteberriegunean urtatsak eskatzen ditugu.Urtats! Urtats!”). BaztangoizeanUrtetx!

Urteberri ‘urtarrilaren bata’urtedi ik. uztaiurtemurritz ‘urte laburra’: nola gan

den urtea, urtemurritz in zaiku(“nola joan den urtea, urtemu-rritz egin zaigu”).

urtets ik. urtatsurtetx ik. urtatsUrtexaar ik. UrtezaharUrtezagar ik. UrtezaharUrtezahar (Urtezagar, Urtexaar) ‘Ga-

bon zaharra; abenduaren 31’:Urtezagar egunean besta ederra


483

7. HIZTEGIA

in ginuen (“Urtezahar eguneanbesta ederra egin genuen”); Ur-texaarean afarie dugu (“Urteza-harrean afaria dugu”).

urtu ‘desegin; ur bihurtu’: ai du urtzenelurre (“ari du urtzen elurra”).

urtxil ik. urtxulourtxintxa (urtxintxe) ‘katagorria’

(Sciurus): (Baztangoiza, Elizondo)Bertizko oianean urtxintxe aunitz(“Bertizko oihanean urtxintxaaunitz”).

urtxintxe ik. urtxintxaurtxulo (urtxil, ortxil) ‘sardea’: (Eli-

zondo, Baztangoiza) urtxil orre-kin inen dugu lan au (“urtxulohorrekin eginen dugu lan hau”);urtxile, zoko ortan utziut (“urtxu-loa, zoko horretan utzi dut”); (Ba-saburua) ortxille (“urtxulo”).

ur-yauzi ik. ur-jauziur-zilo ‘leizea’: gure baratzean badu-

gu ur-zilo ederra (“gure baratzeanbadugu ur-zilo ederra”).

ur-zorri 1 ‘ur-zorria; uretan bizi denzorri-mota’: ez edan putzu or-taik, ur-zorriz betia dago (“ezedan putzu horretatik, ur-zorrizbetea dago”). 2 ‘ur-zorria; zorrizbetetako ura’: ur-zorri, ur txarra.

usaia (useia) ‘ohitura’: etzuen usei-yik kontrabandoko (“ez zuenusaiarik kontrabandoko” = ‘kon-trabandoan ibiltzeko’)

usain (usein) usein onaizu (“usainona duzu”); or bada kaka useña(“hor bada kaka usaina”).

usainka (usainke, useinke) ze ai za-ra useinke zakurrek bezala? (“zer

ari zara usainka zakurrak beza-la?”).

usainke ik. usainka

usatu (usetu) ‘ohitu’: gan ta bialausetu zen (“joan eta berehalausatu zen”).

usein ik. usain

useinke ik. usainka

usetu ik. usatu

usmetu ik. usnatu

usmo ik. usna

usmoka ik. usnaka

usna (usmo) ‘usaimena’: gure beo-rrak usmo ona du. Orren us-moa... (“gure behorrak usna onadu. Horren usna...”).

usnaka (usmoka) bei oiek beti usmo-ka, beorra ere usmoka. Oiek ereusmetzeute (“behi horiek beti us-naka, behorra ere usnaka. Ho-riek ere usnatzen dute”).

usnatu (usmetu) ‘usaindu’: usmetunuen or zerbait bazela (“usnatunuen hor zerbait bazela”).

ustei ik. uztai

usteketan ‘ustekabean’: usteketangan zaiku urtea. Usteketan ganda (“usteketan joan zaigu urtea.Usteketan joan da”).

ustezko ‘handinahia’: bere ustezkoada, arrua arras! (“bere ustezkoada, harroa arras”).

usu ‘asko; askotan; trinkoa’: arbiekusu landa ortan; usu, bakandubear (“arbiak usu landa horretan,usu, bakandu behar”).


484


usuala (Azkue) ‘kalitate txarrekopattarra’: usuala eztut maite(“usuala ez dut maite”).

usuegi ‘soberan; modu trinkoan’:arbie usuegi sortu de (“arbiausuegi sortu da”).

huts ik. hutsutsitze ‘buru karratuko itzea’: utsi-

tze itze ona dautzi 1 ‘nolabait loturik gauden edo

dagokigun norbait edo zerbai-tengandik bereizi’. 2 (hedaduraz)arropak utzi ‘sekularizatu; apezizateari utzi’

uxin ik. isunuzkaldu 1 (uzketu) ‘amildu, irauli’uzkaldu 2 (uzkeldu) (Izeta) ‘abereak

lau hankatatik lotu; estekatu’:bildotsak uzkeldutut. Ongi uzkel-duek laxatu ez daitzin (“bildotsakuzkaldu ditut. Ongi uzkalduak la-xa ez daitezen”).

uzkeldu ik. uzkaldu 2uzketu ik. uzkaldu 1uzkur ‘ixila; berekoia’: gure mutikoa

beti uzkur. uzkurtu 1 ‘adorea galdu’: eriotzain

oroitzapenak uzkurtzen du beka-tarie (“heriotzaren oroitzapenakuzkurtzen du bekataria”). 2‘adorea galdua’: emen denak uz-kurtuek (“hemen denak uzkur-tuak”).

uzta (uzte) ‘uztaila’: aurtengo uzteaski txarra izen da. Uzte txarrata belarrak ezin idortuz (“aurten-

go uzta aski txarra izan da. Uztatxarra da eta belarrak ezin idor-tuz”).

uztai (ustei) 1 ‘behien lepotik joareazintzilik jartzeko zurezko lepo-koa’ (batzuetan apaingarriz hor-nituak izaten dira)

uztai (ustei) 2 ‘karroen txirriketakolohi-babesgarria’

uztai 3 (uztedi, urtedi) ‘orga edogurdiaren lardaia sartzen den la-rruzko pieza biribila’: sartu beardugu lardaie uztedien (“sartu be-har dugu lardaia uztaian”);(Arizkun) urtedie (“uztaia”).

uztarri (uzterri) ‘bi behi edo bi idirenburuak, kopetan, elkarrekin lotze-ko zurezko tresna, orgari tira egi-teko balio duena’

uztarrian lotu (uzterrien lotu)(ez da erraten *uztertu)

uztarrigaineko (uzterrigañeko) ‘uz-tarri gainean paratzen dena’: ar-dilarru ederra uzterri gañeanpatzeko (“ardilarru ederra uztarrigainean paratzeko”); uzterriga-ñekoa arras ona dugu (“uztarri-gainekoa arras ona dugu”).

uzte ik. uztauztedi ik. uztaiuzterri ik. uztarriuzterrigañeko ik. uztarrigainekouztondo ‘ogi edo garia bildu ondoan

tokian gelditzen diren landarepizarren multzoa’: uztondoanarbie erin dugu (“uztondoan ar-bia erein dugu”); uztondo ona.


485

7. HIZTEGIA

xaarreri ik. xaharrerixaartu ik. zahartuxabal (adkor.) ‘zabala’xabartu (adkor.) ‘zabartu’xaboi (xabon, xaon) eskuek ongi gar-

bitu xabonakin (“eskuak ongigarbitu xaboiarekin”); xabonaona da ta atratzen du aparra(“xaboia ona da eta ateratzen duaparra”).

xabonada ‘arropa garbiketa’xabonada egin ‘arropa garbi-keta egitea’: egunero gustetzenzait xaonada itia (“egunerogustatzen zait xabonada egi-tea”=‘arropen garbialdia egi-tea’).

xabona ik. xaboixafla (eta zafla) ‘puska; xerra’: aragi

zafla ederra (“haragi zafla ede-rra”); kusi burdin xafla oi, ze

aundie den (“ikusi burdina xaflahori, zer handia den”).

xaflan ‘kantoia’: xaflana ongi ine(“xaflana ongi egina”).

xaflandu ‘xaflak egin’: mai au xa-flandu bear dugu (“mahai hauxaflandu behar dugu”).

xagar ik. xaharxagarreri ik. xaharreriaxagartu ik. zahartuxahar (adkor.) (xagar, xaar, xar) ‘za-

harra’xaharreria (adkor.) (xaarreri, xaga-

rreri, xarreri) ‘zaharreria’xahartu (adkor.) (xaartu, xagartu,

xartu) ‘zahartu’xakar ik. zarakarxakur (adkor.) ‘zakurra’xalma ik. txalma

X


486


xalo ‘maitagarria; atsegina’: neskaxaloa ta yostakine. Xaloa bai(“neska xaloa eta jostakina. Xa-loa bai”).

xalupa (xalupe) ‘zapaburu’: errekabazter unten xalupe aunitz(“erreka bazter honetan xalupaaunitz”).

xalupe ik. xalupaxamur (adkor.) ik. ‘samurra’xanfarin (zanfarin) 1 ‘jatekoa, ar-

dien barneko puskak (hertzeak...)egosiz prestatzen dena’ (zanfarinbezala ere ahoskatzen da, nahizgutiagotan. Batzuetan artikulugabe ere ibiltzen da) 2 ‘tolesga-bea, inozoa’ ai, xanfarin!

xangilixka (xangilixke) ‘hanka bate-an’: in dugu lasterketa bat xan-gilixke (“egin dugu lasterketa batxangilixka”).

xangilixke ik. xangilixkaxango (adkor.) ‘zangoa’: xerri xan-

goak maitetut (“xerri-xangoakmaite ditut”).

xangrindu ‘atsekabetua; penatua’:arront xangrindue dago. Xan-grindue, aserre (“arrunt xangrin-dua dago. Xangrindua, hase-rre”).

xaon ik. xaboixapel ik. txapelxapin ik. txapinxar ik. xaharxaraka ik. zarakaxarbo (adkor.) “zarboa”xarmanki ‘ongi; ederki; modu poli-

tean’

xarmant ‘ederra; polita’

xaro ‘ogia edo garia jotzeko trailua-ren giderra’: xaroa autsi zaiku,xaro berrie bear dugu (“xaroahautsi zaigu, xaro berria behardugu”).

xarpa ‘ardiak umedun ez gelditzekoaraldian paratzen den oihaltxoa’:sasoin unten gure ardiek beti xar-pa gibeleko aldean, ernari geldituez daitzin (“sasoi honetan gureardiak beti xarpa gibeleko alde-an, ernari geldi ez daitezen”).

xarpatu ‘ardiei araldian umedun ezgelditzeko oihaltxoa paratu’:xarpatutugu ardi guziek. Ongixarpatuek (“xarpatu ditugu ardiguztiak. Ongi xarpatuak”).

xarrantxa ik. txarrantxaxarreri ik. xaharrerixartaxa (eta xartexa) ‘landareen her-

doila’: banabarrak xartexa ta ba-ratze guzie xartexak ondatue(“banabarrak xartaxa eta baratzeguztia xartaxak hondatua”).

xartexa ik. xartaxaxartu ik. xahartuxatar ‘haur-oihala’: aur orri xata-

rrak aldatu. Xatar garbiek (“haurhorri xatarrak aldatu. Xatar gar-biak”); au mutil gaztia... xatarurrine kentzekoa! (“hau mutilgaztea... xatar urrina kentze-koa”).

xato ik. zahatoxatu ik. xehatu xaungarri (eta zaunkarri) ‘labea

garbitzeko isatsa; erratza’: xaun-


487

7. HIZTEGIA

garriekin garbitzen dugu labea.Xaungarrie emen dago (“xaun-garriarekin garbitzen dugu la-bea. Xaungarria hemen dago”).

xaxatu (axatu) ‘txakurrak erasorabultzatu; axekatu’: zakurre axa-tu ta mutikoa izitu zen (“zakurraxaxatu eta mutikoa izutu zen”).

xaxa-xaxa! (axa-axa!)

xaxkito ik. saskito

-xe ‘partizipioekin ibiltzen den atziz-kia: nahiko, urren, aski, guti goi-ti-beheiti’: intxe dago (“egintxe”);zurituxe dago; akituxe dago; pin-tetuxe (= ‘pintatu hurran’); bildu-xe; zerrie il dugu goizian eta oraipusketuxe dago; maai oi autsixedago; alkie konponduxe dugu da-goeneko. Pluralean ere bildu ditu-gu adibideak: akituxek tugu bela-rrak; intxek tugu belarrak; pinte-tuxek tugu leioak; bilduxek tuguezpalak; pusketuxek tugu eguroiek; aratze orrek edantxek izeintu esniak (azken hitza ere plura-lez); belarrak jantxek tuzte; botillegeienak edantxek’ituzte; belarrakmoztuxek’itugu...

xe ik. xehe

xeatu ik. xehatu

xeetasun ik. xehetasun

xehatu (xeatu, xatu) ‘murtxikatu’:xe-xea in, xeatu (“xehe-xeheaegin, xehatu”); aragie ongi xatu(“haragia ongi xehatu”).

xehe (xe) ‘txikia’: gauze xea duk au(“gauza xehea duk hau”); yendexea emen (“jende xehea hemen”).

xehetasun (xeetasun) xeetasun gu-ziek agertu (“xehetasun guziakagertu”); auzi orren xeetasun gu-ziek ongi agertu tugu (“auzi ho-rren xehetasun guziak ongiagertu ditugu”).

xeka ‘bila joatea’: gan nitzen xeka(“joan nintzen xeka”); oien xekagabiltze (“horien xeka gabiltza”).

xenda ‘xendra’: an bada bide-xendabat mendi kaskora gain zaituenabiala (“han bada bide-xenda batmendi kaskora joanen zaituenaberehala”).

xerradatu ‘aitzurtu eta belarrak ken-du’: xerradatu. Sin. xerrekatu

xerrekatu ‘aitzurtu eta belarrak ken-du’: leenik ongi xerrekatu. Aitzu-rrez ongi xerrekatu (“lehenik ongixerrekatu. Aitzurrez ongi xerre-katu”).

xerrenda ‘oihal-zatia’: oial xerrendaleiotik dilinden (“oihal-xerrendaleihotik dilindan”).

xerrepel ik. zerrepelxerrepeldu ik. zerrepelduxerri (adkor.) ‘zerria’

xerri-bazka ik. zerri-bazkaxerri-gerezi ‘gereziondo basa’: men-

di zoko ortan xerri-gerezi aunitz(“mendi zoko horretan xerri-ge-rezi aunitz”).

xerritxu ‘akuria; arratoi zuria; In-dietako untxia’

xertagabe (Gartzain) ‘gaztain mota’

xertatu ik. txertatuxerto ik. txerto


488


xertogorri ‘gaztain mota’: badire irugaztain mota: xertogorrie, osto-beltza ta sanmigelak (“badira hi-ru gaztain mota: xertogorria,hostobeltza eta sanmigelak”).

xetel ‘igeltxoa, zapaburua’: putzuortan xetelak pileka (“putzu ho-rretan xetelak pilaka”); xetela

xetrak ikusi ‘gorriak ikusi’: gau or-tan xetrak kusi gintuen (“gauhorretan xetrak ikusi genituen”).

xetrak kusi ik. xetrak ikusixetume ‘setatia; setatsua’: au gizon

xetume! (“hau gizon xetume!”);zein xetume zaren!

xexenko (adkor.) ‘zezenkoa’xexto (Izeta) ik. sestoxextoka (Izeta) ik. sestokaxextokari (Izeta) ik. sestokarixextolari (Izeta) ik. sestolarixigor ik. zigorxigortu ik. zigortuxikan (Izeta) ik. xikanaxikana (xikan) ‘amarrua’: etzazule

xikanik in (“ez ezazula xikanarikegin”); xikana in daku (“xikanaegin digu”).

xilik ik. isilikxilke ik. isilkaxilko (adkor.) ik. ‘zilkoa’xilkoertze (adkor.) ik. zilko-hertzexilo (xilo) ‘zilo ttipia’: xilo ederra in

dute (“xulo ederra egin dute”);xilo ttipie da (“xulo ttipia da”).

xilokari (xilokeri) ‘zilotxoak ditue-na’: baut giltze xilokerie (“badut

giltza xilokaria”); yarralki au erexilokerie (“jarraulki hau ere xilo-karia”).

ximel (adkor.) ‘zimela’ximiko (adkor.) ik. ‘zimikoa’ximikoberri (adkor.) ‘zimikoberri’ximur (adkor.) 1 ‘zimurra, zimurdu-

ra’: kopetako ximurrek (“kopeta-ko ximurrak”). 2 ‘xuhurra; esku-laburra’: ximur dago gure amatxi(“ximur dago gure amatxi”).

ximurkeri ik. zimurkeriaximurtesun ik. zimurtasunximurtu (adkor.) ‘zimurtu’: gure

amatxi ximurtu zaiku. Xaartu taximurtu (“gure amatxi ximurtuzaigu. Xahartu eta ximurtu”).

xinaurri (txiñurri, zinaurri, xinurri,xiñurri, zinurri) ‘inurria’: gurelandan xiñurri aunitz (“gure lan-dan xinaurri aunitz”); bildu zenyendea xiñurrie bezala (“bilduzen jendea xinaurria bezala”);yendea txiñurrie bezala (“jendeaxinaurria bezala”); txiñurri au-nitz (“xinaurri aunitz”); leku auzinurriz betea dago. Zinurri au-nitz (“leku hau xinaurriz beteadago. Xinaurri aunitz”).

xinaurri-belar (xiñurri-belar, txiñu-rri-belar, zinaurri-belar, zinurri-belar) ‘inurri-belarra’ (Chenopo-dium ambrosioides): bada xiñu-rri-belar aunitz gure landan(“bada xinaurri-belar aunitz gu-re landan”).

xinaurri beltz (zinurri beltz) ‘inurribeltza’: zinurri beltzak (“xinaurribeltzak”).


489

7. HIZTEGIA

xinaurri gorri (zinurri gorri) ‘inurrimota bat, kolore gorria’: zinurrigorriek (“xinaurri gorriak”).

xinaurri-mukuru (xiñurri-mukuru,txiñurri-mukuru, zinurri-muku-ru) ‘inurri-tontorra; inurritegia’:xiñurri-mukuru aunitz bada gu-re bordaldean (“xinaurri-mukuruaunitz bada gure bordaldean”).

xinga (xinge, txinge) ‘arrantzako sa-re biribila, erreketan ibiltzen de-na’: xinge ona dugu. Xinge orre-kin arrain aunitz arpatzentugu(“xinga ona dugu. Xinga horre-kin arrain aunitz harrapatzen di-tugu”); txingakin arpatu gintuenarrañak (“xingarekin harrapatugenituen arrainak”); txinge autsizitzeikun (“xinga hautsi zitzai-gun”).

xingar (xinger, txinger, zinger) ‘ur-daia’: guk xinger aunitz yan dugu.Xingerra maite dute gure etxian(“guk xingar aunitz jan dugu.Xingarra maite dute gure etxe-an”); zerri gazteain txingerra onada (“zerri gaztearen xingarra onada”); zinger puske ederra atra dio-zue (“xingar puska ederra ateradiozue”).

xingar gizen (xinger gizen,txinger gizen, zinger gizen)‘giharra ez den zatia’: xingergizena ongi prexitu bear da(“xingar gizena ongi frijitubehar da”); txinger gizen ona(“xingar gizen ona”).xingar inar (xinger iñer, txin-ger iñer, zinger iñer) ‘xingargiharra, gizena ez den zatia’:xinger iñerra maiteut (“xingarinarra maite dut”); xinger iñe-

rra beala yaten dugu (“xingarinarra berehala jaten dugu”);txinger iñerra (“xingar in-arra”).xingar-xafla (xinger-xafla,txinger-xafla, zinger-zafla,txinger-zafla) xinger-xafla batgogotik yain nuke (“xingar-xafla bat gogotik janen nu-ke”); txinger-zafla ederra(“xingar-xafla ederra”); xin-ger-zafla ttarra (“xingar-xaflattarra”).

xingarrazpi (xingerrazpi, txinge-rrazpi, zengerrazpi, zingerrazpi)‘urdaiazpiko osoa’: xingerrazpionatugu gure sortetxean (“xinga-rrazpi onak ditugu gure sortet-xean”); txingerrazpi ederrak gu-re etxean (“txingarrazpi ederrakgure etxean”).

xingarrurin (xingerrurin, txingerru-rin, zingerrurin) ‘urdaiaren koi-pea’: patata prexituek xingerru-rinekin onak dire (“patata friji-tuak xingarrurinarekin onak di-ra”); txingerrurinekin prexitudugu (“txingarrurinarekin frijitudugu”); txingerrurin aunitz gureetxean (“txingarrurin aunitz gu-re etxean”).

xinge ik. xingaxinger ik. xingarxingerrazpi ik. xingarrazpixinger gizen ik. xingar gizenxinger iñer ik. xingar inarxingerrurin ik. xingarrurinxingili (txingil) ‘hanka batean; xan-

gilixka’: txingil denak (“xingilidenak”).


490


xingilika (txingilke) ‘hanka batengainean; xangilixka’: txingilkegan ginen (“txingilika joan gi-nen”).

xingudi ik. ingudexinguri ik. ingudexintxirikatu (xinxiriketu) ‘urratu;

desegin’: xinxiriketu dugu gureetxeko gauzik ederrena. Arrasxinxiriketu (“xintxirikatu dugugure etxeko gauzarik ederrena.Arras xintxirikatu”).

xinurri ik. xinaurrixinxiriketu ik. xintxirikatuxiñurri ik. xinaurrixiñurri-belar ik. xinaurri-belarxiñurri-mukuru ik. xinaurri-muku-

ruxirixtilo ik. ziriztiloxirringila (zirringila, zirringile, xi-

rringile) ‘txirbila’: zirringilekinpizten dugu sue. Zurginteien zi-rringile pileka (“xirringilekinpizten dugu sua. Zurgindegianxirringila pilaka”); xirringile suepizteko (“xirringila sua pizteko”).

xirringile ik. xirringilaxirrio (Azkue) ‘goruan paratu aitzi-

neko lihozko txirikorda’: xirriooiek ongi zaindu (“xirrio horiekongi zaindu”).

xirrito ik. zirrikituxirritu ik. zirrikituxistor ik. txistorxito 1 ik. txitaxito 2 (adkor.) ‘txita’

xixe ik. zizaxixeri ik. zizarexixte ik. ziztaxixtetu ik. ziztatuxixto (Azkue) ‘ganbelaren kajoi edo

zatia’: xixto au ondatu zaiku(“xixto hau hondatu zaigu”).

xixtor (adkor.) 1 ‘txistorra’. 2 ‘zatia;puska’: baratxuri-xixtorra, na-ranja xistorra.

xixtu ik. txistuxixtuke ik. txistukaxoko ik. txokoxokota ik. txokotaxolarte ‘txori-artea; txolartea’: xo-

larte unekin arpatzentugu xoriek(“xolarte honekin harrapatzenditugu xoriak”).

xopin ik. txopinxopindu ‘janaria ozpindu, mindu’:

gaur bazkarie xopindu in zait(“gaur bazkaria xopindu eginzait”).

xoragarri (adkor.) ‘zoragarria’: Ma-ritxu zein xoragarrie den. Xora-garrie, bai (“Maritxu zein xora-garria den. Xoragarria, bai”).

xoranda ‘nahiko eroa’ (arrunteanandreekin): au neska xoranda!Etzaitela neska xoranda orrekinibili (“hau neska xoranda! Ezzaitezela neska xoranda horre-kin ibili”).

xoratu (adkor.) 1 ‘txoratu; zorabiatu’:purua erre ta xoratu nitzen (“pu-rua erre eta xoratu nintzen”). 2‘liluratu’: neska orrek xoratu in


491

7. HIZTEGIA

nau (“neska horrek xoratu eginnau”).

xorbeltx ik. sorbeltzxoriminger ik. txori-negarxoriniger ik. txori-negarxoro (adkor.) ‘zoroa’: mutil oi arront

xoroa da. Arras xoroa (“mutilhori arrunt xoroa da. Arras xo-roa”).

xorroto (adkor.) ‘urdailtxoa; sabeltxoa’:xorrotoa agerien duzu. Xorroto bo-robile (“xorrotoa agerian duzu. Xo-rroto borobila”).

xorrotx (adkor.) ‘zorrotza’xorta 1 ik. sortaxorta 2 ‘pixka bat (isurkariekin);

tanta’: ardo xorta bat artikoizedoike? (“ardo xorta bat hartukoduzue doike?”).

xoton ‘(plater) sakona’: plater xotonasalda artzeko. Kartzazu platerxotona, plater xabala ez (“platerxotona salda hartzeko. Ekar eza-zu plater xotona, plater zabalaez”).

xoxo (adkor.) ‘zozoa’ (Turdus meru-la): xoxo pollite leioan (“xoxopolita leihoan”).

xoxo-dantza ‘Baztango dantza’: gu-re aurrek xoxo-dantza ikesiute(“gure haurrek xoxo-dantza ika-si dute”).

xugatu ik. xukatuxugur ik. xuhurxugurkeri ik. xuhurkeriaxugurki ik. isurkixugurreri ik. xuhurreri

xugurtesun ik. xuhurtasunxugurtu ik. xuhurtuxuhur (adkor.) (xuur, xugur, xur) ‘zi-

koitza; zekena; dirua gastatzenez duena’: gizon xuurre, xur-xu-rre bizi dena (“gizon xuhurra,xuhur-xuhurra bizi dena”); xu-gur beti (“xuhur beti”); yende xu-rre (“jende xuhurra”).

xuhurkeria (adkor.) (xuurkeri, xu-gurkeri, xurkeri) ‘xuhurtasuna’:xuurkerie (“xuhurkeria”); xugur-kerien beti (“xuhurkerian beti”);xurkerie da zure gaitze (“xuhur-keria da zure gaitza”).

xuhurki (adkor.) (xuurki, xugurki,xurki) ‘modu zuhurrean’: orrekxugurki biziz sosa iten du (“ho-rrek xuhurki biziz sosa egitendu”); xurki bizi de (“xuhurki bizida”).

xuhurreri (adkor.) (xuurreri, xugu-rreri, xurreri) ‘xuhurkeria; xu-hurtasuna’: xuurrerie (“xuhurre-ria”); xugurrerien ibiltzen da(“xuhurrerian ibiltzen da”).

xuhurtasun (adkor.) (xuurtesun, xu-gurtesun, xurtesun) ‘xuhurkeria;xuhurreria’: denen gañetik xuur-tesune (“denen gainetik xuhur-tasuna”); etxe ortan xugurtesunenausi (“etxe horretan xuhurtasu-na nagusi”); xurtesune (“xuhur-tasuna”).

xuhurtu (xuurtu, xugurtu, xurtu)‘zekendu’: xugurtu zaiku gureattune (“xuhurtu zaigu gure ai-tona”); xurtu (“xuhurtu”).

xuitze ‘oihana moztu ondoan, lurhorretan sortzen den belar mo-


492


ta’: xuitze deitzen den belarra ez-ta ona ardientzat. Xuitze belarmota txarra (“xuitze deitzen denbelarra ez da ona ardientzat.Xuitze belar mota txarra”).

xukatu (xugatu, xuketu) ‘lehortu’:untziek xuketu. Xuketu ongi.Xuketutut (“ontziak xukatu. Xu-katu ongi. Xukatu ditut”).

xuketu ik. xukatu

xuku ‘idorra; lehorra’: bidea xukudago. Xuku-xuku, ezta logik(“bidea xuku dago. Xuku-xuku,ez da lohirik”).

xulubite ik. txibilitu

xulubiteri ik. txilibitari

xulubitero ik. txilibitero

xulufrin 1 ‘krabelina’ (Dianthus): etxe-an batugu xulufrinek (“etxean ba-ditugu xulufrinak”). 2 ‘polita;maitagarria’: zu zara nere xulufri-ne. Xulufrin maitea (“zu zara nirexulufrina. Xulufrin maitea”).

xunde ik. zunda

xungur ik. txungur

xunkada (eta xunkera) ‘behiari arbi-buru bat zintzurrean trabatzenzaionean zorro edo urdail alderabulkatzeko erabiltzen den tres-na’: xunkada; xunkera bear ize-ten dugu beti gure beiteien(“xunkera behar izaten dugu be-ti gure behitegian”).

xunkera ik. xunkada

xur ik. xuhur

xuribare ‘arandoia’: gosari ederra indugu bildots xuribareekin (“go-

sari ederra egin dugu bildots xu-ribareekin”).

xurikeri (Azkue) ik. zurikeriaxurimenta ik. zurimentaxuringo (adkor.) ‘zuringoa’

xuritondo ik. zuritondoxurkeri ik. xuhurkeriaxurki 1 ik. xuhurkixurki 2 ik. isurkixurkin ik. isurkinxurreri ik. xuhurrerixurrunda ik. zirrindaxurrunde ik. zirrindaxurrupakari (adkor.) ‘zurrupakaria;

zurrupean maiz eta aunitz egitenduena’: gizon oi xurrupakariaundie duk (“gizon hori xurru-pakari handia duk”).

xurrupakatu (adkor.) ‘zurrupakatu;zer edo zer xorta txikitan eta atse-ginez edan’: ardo ona ongi xurru-peketu (“ardo ona ongi xurrupa-katu”).

xurrut (adkor.) ‘zurruta; tragoxka’:emen xurrut ta an xurrut, geromoxkortu (“hemen xurrut etahan xurrut, gero moxkortu”).

xurruta-xulo (xurrutexilo) (adkor.)‘zurruta-ziloa’: xurrutexilotikgan zitzeion eraztune (“xurruta-xulotik joan zitzaion eraztuna”);xurrutexilo aundie dugu (“xurru-ta-xulo handia dugu”).

xurrutexilo (adkor.) ik. xurruta-xuloxurrutur (adkor.) ‘zurrut-ura, zurru-

tetik erortzen dena’: xurrutur or-


493

7. HIZTEGIA

taik beti ur zikine (“xurrut-urhorretatik beti ur zikina”).

xurruxta (xurruxte) (adkor.) ‘zurruz-ta’: bota nion xurruxte bat ur.Xurruxte ona (“bota nion xu-rruxta bat ur. Xurruxta ona”).

xurruxte (adkor.) ik. xurruxta

xurtesun ik. xuhurtasun

xurtu ik. xuhurtu

xuruta (xurute) ‘kainoziloa; isurbi-dea’: xurute oi gaizki ine da(“xurruta hori gaizki egina da-go”).

xurute ik. xuruta

xutik (adkor.) ‘zutik’

xutitu (adkor.) ‘zutitu’

xuur ik. xuhur

xuurkeri ik. xuhurkeriaxuurki ik. isurkixuurreri ik. xuhurrerixuurtesun ik. xuhurtasunxuurtu ik. xuhurtuxuxen (adkor.) ‘zuzen’

xuxenbidean (adkor.) (xuxenpidean)‘zuzenbidean’: xuxenpidean inditzagun gure aferak. Beti xu-xenpidean (“xuxenbidean eginditzagun gure aferak. Beti xu-xenbidean”).

xuxendu (adkor.) ‘zuzendu’

xuxenpidean ik. xuxenbideanxuxtu ik. txistuxuxtuke ik. txistuka


494


ya ik. ja 2yabildu ik. jabildu yainko ik. jainkojainko-xakur ik. jainko-xakuryaka ik. jaka yakadun ik. jakadunyaki ik. jaki yakinki ik. jakinki yakitate ik. jakitate yakituz ik. jakituz yanba ik. janba yanbaka ik. janbaka yanize ik. janiza yanleku ik. janleku yanoso ik. jangozo yarraike ik. jarraika yarraiki ik. jarraiki

yarralki ik. jarraulkiyarrazi ik. jarraraziyarri ik. jarri yasan ik. jasan yasangarri ik. jasangarri yasankor ik. jasankor yateko ik. jatekoyauntzi ik. jantzi yauregi ik. jauregi yaus ik. deusyaus ere ik. deus ereyausgarri ik. jausgarriyautsi ik. jautsi yauzi ik. jauziyaz ik. iazyeiki ik. jaikiyeloskor ik. jeloskor

Y


495

7. HIZTEGIA

yendaje ik. jendaje

yendaki ik. jendaki

yendalde ik. jendealde

yendapide (Azkue) ik. jendabide

yendarme ik. jendarme

yendartzekoa izen ik. jendartzekoaizan

yende ik. jende

yenderen yende ik. jenderen jende

yeus ik. deus

yinko ik. jainko

yinko-xakur ik. jainko-xakur

yipon ik. jipon

yoare ik. joale

yoiki ik. joiki

yokatu ik. jokatu

yori ik. jori

yoritu ik. joritu

yornal ik. jornal

yorra ik. jorra

yorrai ik. jorrai

yostagure ik. jostagura

yostakin ik. jostakin

yostatu ik. jostatu

yosteta ik. josteta

yostorratz ik. jostorratz

yuntetu ik. juntatu


496


zaar ik. zaharzaarkara ik. zaharkarazaar-parte ik. zahar-partezaarreri ik. zaharrerizaartu ik. zahartuzabaldu ‘zerbait zabalago egin’ (ez

da ibiltzen ‘atea zabaldu’ bezala-koekin, horrek ateari zabalerahandiagoa ematea erran nahibaitu. Hala ere, ‘atea zabal-zaba-lik utzi dute’ bezalakoak arrun-tak dira)

zabalkara ‘nahiko zabala’zabar ‘baldarra’: gure mutikoa

arront zabarra. Zabar utse (“gu-re mutikoa arrunt zabarra. Zabarhutsa”).

zabarkeria ‘baldarkeria’: zabarkeriedugu gure errietan nausi. Zabar-keri franko ere nere etxean (“za-

barkeria dugu gure herrietan na-gusi. Zabarkeria franko ere nireetxean”); zabarkeriek galtzen dugizona.

zabartu ‘baldartu’: gure osaba nolazabartu den ta denak ere nola aigaren zabartzen (“gure osabanola zabartu den eta denak erenola ari garen zabartzen”); nolazabartu zaren; yendea zabartzenai de (“jendea zabartzen ari da”).

zafla 1 ‘zafra; matelekoa’: zafla batman nion (“zafla bat emannion”).

zafla 2 ik. xaflazaflada ‘zartakoa; matelakoa’: zafla-

da ederrak man ziozten (“zafladaederrak eman zizkioten”); zafla-da bat.

zaflaka ‘matelekoak emanez; zafra-ka’.

Z


497

7. HIZTEGIA

zaflaldi ‘astindua; jipoia’: zaflaldibortitze artue du. Zaflaldi izige-rrie ta nolako zaflaldie (“zafladibortitza hartua du. Zaflaldi izu-garria eta nolako zaflaldia”).

zaflatu ‘matelakoak eman’: bortizkizaflatu zuten (“bortizki zaflatuzuten”).

zafra ‘zafla; matelakoa’: man nionzafra bat. Anbateko zafra (“emannion zafra bat. Hainbateko za-fra”).

zafraka ‘zaflaka’: zafraka ibili zutengure aixkidia.

zafraldi ‘zaflaldia’: zafraldi ederraartu ziken. Zafraldie (“zafraldiederra hartu zian. Zafraldia”).

zafratu 1 ‘belar edo iratze lana bu-katu, amaitu’: idetziak zafra-tue(k) tugu (“iratzeak zafratuakditugu”). 2 ‘zanpatu’: zafratu zu-ten gizona ta ilurren utzi (“zafra-tu zuten gizona eta hil-hurranutzi”).

zagar-parte ik. zahar-parte

zagi 1 ik. zahi

zagi 2 ik. zahagi

zahagi (zagi) ‘ardoa edukitzeko balioduen abere larrua, zaku eran jo-sia’: zagi bat ardoz betea kartzenzakuten etxerat ilebetero (“zaha-gi bat ardoz betea ekartzen zigu-ten etxera hilabetero”).

zahar (zar, zaar) au gizon zaarra!(“hau gizon zaharra!”); zagar-zagarra (“zahar-zaharra”). [Erra-nahirua] zarrak daude beti zererran, eta gaztiak zer ikesi (“za-

harrak daude beti zer erran, etagazteak zer ikasi”).

zaharkara (zaarkara) ‘nahiko zaha-rra’: belaien kusiut andre batzaarkara (“belaian ikusi dut an-dre bat zaharkara”).

zahar-parte (zaar-parte, zagar-parte,zar-parte) ‘nagusi gazteek, base-rrian ezkontzen direnean, aurre-ko nagusi zaharrekin egiten du-ten tratua eta hauei erretiroahartzeko ematen dieten urtekosaria’: zaar-partia artzen du (“za-har-partea hartzen du”); nik za-gar-partea artzeut (“nik zahar-partea hartzen dut”); etxe ortanguraso xaarrek zar-partea artzeu-te (“etxe horretan guraso xaha-rrek zahar-partea hartzen dute”).

zaharreria (zarreri, zaarreri, zaga-rreri) zagarreri aundie (“zaharre-ria handia”); zarreriek eztakarragauz onik (“zaharreriak ez dakargauza onik”); zuk zagarrerieizuta ez bertzeik (“zuk zaharreriaduzu eta ez bertzerik”); zarrerienausitu zaio (“zaharreria nagusi-tu zaio”).

zahartu (zaartu, zartu) nola zaartuden gure gizona (“nola zahartuden gure gizona”); arras zagartude gure aite (“arras zahartu dagure aita”).

zahato (zato, xato) ‘zahagi txikia,ardoa edateko ibiltzen dena’:emen dut xatoa ardoz betea. Xa-to ona (“hemen dut zahatoa ar-doz betea. Zahato ona”).

zahi (zagi) ‘ale-azal xehatua’: ogiunek zagi aunitz (“ogi honek za-


498


hi aunitz”); zagie, zerribazka ona(“zahia, zerribazka ona”).

zaia (zaie) ‘gona’

zaie ik. zaiazaiegal ‘zangolepo edo orkatiletarai-

no ailegatzen den jantziaren be-heitiko aldea’: zaiegalak logizbeteak dauzke (“zaiegalak lohizbeteak dauzka”).

zainar (zaiñar) (Gorosurreta) ‘gihartsua’

zain-belar ‘belar landarea; plantai-na’ (Plantago): zainbelarrez beteadugu baratzea.

zaiñar (Gorosurreta) ik. zainarzakatu (Izeta) ik. sakatuzakur 1 iz. ‘etxeko animalia’: [erra-

nahirua] bi etxetako zakurre, go-seak il. 2 izond. ‘maltzurra’(bertze euskalki batzuetan ‘azeri’erraten zaio)

zakurraren ipurdira (lagu-nartekoa) ‘urrunera’: zaku-rrein purdire bota zuten, za-kurren purdiraño gan ziren(“zakurraren ipurdira bota zu-ten, zakurraren ipurdirainojoan ziren”)

zakurkara ‘haserre denean, kopetazimurtzean... jartzen den aurpe-gia, edo egoteko era’: arront za-kurkara dik orrek; arront zakur-kara da oi.

zakurkeri ik. zakurkeriazakurkeria (zakurkeri) ‘maltzurke-

ria’: emen zakurkerie nausi (“he-men zakurkeria nagusi”).

zakurreztul ‘kukurruku eztula’: za-kurreztul oi etzaizu gaten. Zaku-

rreztule, txarra da (“zakurreztulhori ez zaizu joaten. Zakurreztu-la, txarra da”).

zakurtu ‘maltzurtu; gaiztatu’: gurelagun oi zakurtu zaiku. Zakurtuta gaixtotu (“gure lagun hori za-kurtu zaigu. Zakurtu eta gaizto-tu”).

zakuto ‘zakutxoa’: zakuto bateansartuko dugu. Zakuto oi autsi de(“zakuto batean sartu dugu. Za-kuto hori hautsi da”).

zalagarda (eta ziligarda) ‘nahasmen-dua; iraultza’: (Azkue, Oronoz)emen bada sekuleko zalagarda(“hemen bada sekulako zalagar-da”); emen ziligarda franko. Zi-ligarda bai (“hemen zalagardafranko. Zalagarda bai”).

zalagardatu (eta ziligardatu) ‘lan bathondatu’: (Azkue) azkenean de-na zalagardatu dugu; (Azkue) zi-ligardatu dugu in dugun lana(“zalagardatu dugu egin dugunlana”).

zaldale (zaldare) ‘pentsua; bazka’:gure beorrak zaldare ona bear du(“gure behorrak zaldale ona be-har du”).

zaldar (zuldar) ‘pertsonen larruaza-leko gaitza, orbana’: gure muti-koak badu aurpeien zuldarra.Zuldar susie (“gure mutikoakbadu aurpegian zaldarra. Zaldaritsusia”).

zaldare ik. zaldalezaldartsu (zuldartsu) ‘orbanduna’:

ilegorri oiek, denak zuldartsuekdire (“ilegorri horiek, denak zal-dartsuak dira”).


499

7. HIZTEGIA

zaldiki 1 ‘zaldi haragia’. 2 ‘zaldiarenmotakoa’

zalu (zauli) ‘arin’: zaulie duk oi!(“zalua duk hori!”); zauli dagogure attune (“zalu dago gure ai-tona”); zauli ni ere (“zalu niere”). Urdazubin eta Zugarra-murdin ere ‘zauli’ erraten da.

zalutasun (zaulitesun) gazte oienzaulitesune nai nuke (“gazte ho-rien zalutasuna nahi nuke”).

zalutu (zaulitu) ‘arindu’: zaulitzekoiten dik oi (“zalutzeko egiten dikhori”); zaulitu gara (“zalutu ga-ra”)

zama 1 ‘zerbaiten multzoa; kopu-rua’: belar zama ederrak in gin-tuen (“belar zama ederrak egingenituen”); urte zama aundie gi-zon zaarrak (“urte zama handiagizon zaharrak”).

zamuka (zamuke) 1 ‘abereen gaine-an belar-zamak eramateko pa-ratzen diren zurezko kakoak, ka-kolen antzekoak, baino zabala-goak’: zamuke au ongi ine dago(“zamuka hau ongi egina dago”).2 ‘abereeen gainean aringarri gi-san paratzen den oihalki guriga-rria, espartzuz edo artilez beteta-koa, gero gainean basta jartze-ko’: zamuke au guri-gurie da(“zamuka hau guri-guria da”);zamuke gañean basta (“zamukagainean basta”); gure etxean za-muke ona dugu (“gure etxeanzamuka ona dugu”).

zamukagai (zamukegai) ‘zamukakegiteko egur-gaia’: zamukegaiederra egur unek (“zamukagaiederra egur honek”).

zamuke ik. zamukazamukegai ik. zamukagaizanfarin ik. xanfarin

zangaas ik. zango-haszangar ‘oinaren eta belaunaren arte-

koa’: zangar ederrak mutikoorrenak (“zangar ederrak mutikohorrenak”).

zangarki ‘zangarreko haragia, ani-maliena’: bildots zangarkie yanginuen (“bildots zangarkia jangenuen”); zangarki ona.

zango ‘gizakiagan, beheko gorputzadarretako bakoitza, oina’ (Baz-tanen oinari zango erraten zaio):garbitu zangoak. Zango zikin.[Erranahiruak]: buruik eztuenak,zangoak ibili bear. Non zure go-goa, han zure zangoa

zangopean ‘oinpean’: zangopeanibili zuten. Zangopean zafratu.

zangobizkar (zangobizker) ‘oinle-poa; oinbularra; zangolepo’:zangobizkerra zarramaztakoz be-tea (“zangobizkarra zarramazta-koz betea”).

zangobizker ik. zangobizkarzango-has (zangaas) ‘oinetakoak

galtzerdirik gabe jantziak’: nolazabiltze gise ortan zangaas?(“nola zabiltza gisa horretanzango-has?”).

zangolepo ‘bernazakiarekin artiku-latzen den oin zatia, zango-biz-karra’: zangolepoan min artut.Zangolepoa biurtu ta maingu(“zangolepoan min hartu dut.Zangolepoa bihurtu eta main-gu”).


500


zangomakil ik. zangomakila

zangomakila (zangomakil) ‘bernaza-kia’: erori ta zangomakile autsi.Zangomakil mea (“erori eta zan-gomakila hautsi. Zangomakilamehea”).

zangomakur ‘oin makurra’: neskasusie ta zangomakurre (“neskaitsusia eta zangomakurra”).

zangome ik. zangomehe

zangomehe (zangome) zorro aundieta zangome (“zorro handia etazangomehe”); gizon luzea tazangome (“gizon luzea eta zan-gomehe”).

zango-zola ‘oin-zola’: zangozolaminberatue dauket. Zangozolanmin (“zangozola minberatuadaukat. Zangozolan min”); zan-gozola, zikine (“zangozola, ziki-na”).

zanpa ‘kolpea’: zanpa ederra artudugu (“zanpa ederra hartu du-gu”).

zanpaka

zanpaldi ‘astinaldia’

zanpataka (zanpetaka) ‘kolpeka;zanpaka’

zanpateko (zanpetako) ‘kolpea’: an-bateko zanpetakoa artu du. Zan-petako ederra man diot (“hain-bateko zanpatekoa hartu du.Zanpateko ederra eman diot”).Sin. zanpa

zanpatu ‘astindu; kolpatu’: zanpatu-te aurre (“zanpatu dute haurra”).

zanpatzale ‘zanpatzen duena’: gizongaixtoa ta zanpatzalea (“gizongaiztoa eta zanpatzailea”).

zanpet ‘gaineraino, bereziki jan-edanari dagokionez’: yan ginuenzanpet in artio. Ederki yan tazanpet (“jan genuen zanpet eginartaino. Ederki jan eta zanpet”).

zanpetaka ik. zanpataka

zanpetako ik. zanpateko

zapadura (zapadure) ‘zapaltzearenondorioa’: señale du zapadurenon duen. Zapadure nabarmenageri de (“seinale du zapaduranon duen. Zapadura nabarmenageri da”).

zapadure ik. zapadura

zapaldi ‘zapaltzea’: zapaldi indertsubet in ta gauze ondatu (“zapaldiindartsu bat egin eta gauza hon-datu”).

zapartatu 'plisti-plasta egina': urianzapartatue ibili da

zapatagile (zapatile) ‘zapatagina’:Joxe Martin zapatile ona da. Za-patile gaztea (“Joxe Martin za-patagile ona da. Zapatagile gaz-tea”).

zapatile ik. zapatagile

zapatu ‘zapaldu’: zapa emen ta zapaan, ongi zapatu (“zapa hemeneta zapa han, ongi zapatu”).

zapel ik. txapel

zapelatz ‘miruaren antzeko hegaztiharraparia’ (Buteo buteo): zape-latza egaztin gaixtoa da. Osabakil du zapelatza (“zapelatza he-


501

7. HIZTEGIA

gazti gaiztoa da. Osabak hil duzapelaitza”).

zapeldun ‘jaun handia; burgesa’:gure osaba zapeldun ta yaunaundie da (“gure osaba txapel-dun eta jaun handia da”).

zapi ‘katua uxatzeko erabilitakohitza’: zapi! katu zikine! zapi!(“zapi! katu zikina! zapi!”).

zapino ik. txapinzar ik. zaharzaraka (xaraka) ‘basobera; txaradia’:

xaraka ortan sartu de basurdea.Xaraka zikine, subeak ere badire(“zaraka horretan sartu da ba-surdea. Zaraka zikina, sugeakere badira”); azkona zaraka or-tan sartu de (“azkona zaraka ho-rretan sartu da”).

zarakar (xakar) ‘larruazaleko gainal-de gogortua’: baizu xakar batkopetan (“baduzu zarakar batkopetan”); xakarra buruen, denaxakarrez betea (“zarakarra bu-ruan, dena zarakarrez betea”).

zaramalkatu (Azkue) ‘haizeak hos-toak mugitu eta nahasi’: ostooiek nola zaramalkatu diren(“hosto horiek nola zaramalkatudiren”).

zarbo (xarbo) ‘barboa’: gure errikougaldean badire xarbo aunitz.Xarboa arrain ttipi bet da (“gureherriko ugaldean badira zarboaunitz. Zarboa arrain ttipi batda”).

zardin-belar ik. sardina-belarzare ‘otar handia, baserriko lanetan

ibiltzen dena’

zaregile ‘zareak egiten dituena’

zarekia ‘zareak egiteko erabiltzenden materiala’

zaretara (zaretra) ‘zare betearenedukia’: karri zaretra bat sagar(“ekarri zaretara bat sagar”).

zaretoa ‘otar txikia’

zaretra ik. zaretarazarpail (eta zarpil) ‘baldresa’: zein

zarpalla zaren. Au neska zarpa-lle (“zein zarpaila zaren. Hauneska zarpaila”); zein zarpil bez-tie (“zein zarpaila beztia”).

zarpaildu ‘baldrestu’: gure osaba no-la zarpaildu zaikun (“gure osabanola zarpaildu zaigun”).

zarpailki ‘baldreski’: zu zarpailkiibiltzen zara. Zarpailki.

zarparte ik. zahar-partezarpil ik. zarpailzarramaztako ‘zarramazka; atza-

markada’: dena zarramaztakozbetea dago. Zarramaztako aun-die in zion (“zarramaztako han-dia egin zion”).

zarreri ik. zaharrerizarta ‘zartada; belarrondokoa’: zarta

bat man nion (“zarta bat emannion”).

zartadura (zartadure) ‘bihurdura’:zartadure unek min ematen dat.Zartadurek ondorio txarra (“zar-tadura honek min ematen dit.Zartadurak ondorio txarra”).

zartadure ik. zartadurazartagin (zartain) ‘sukaldean janaria

frijitzeko ibiltzen den ontzia’:


502


zartaña beti prest (“zartagina be-ti prest”). Zartain-dantza Baz-tango dantza baten izena da.

zartagin-zopa (zartain-zopa) ‘ogi-zopa lehorra’: gure amatxik zar-tain-zopa onak itentu. Zartain-zopa yan ginuen (“gure amatxikzartagin-zopa onak egiten ditu.Zartagin-zopa jan genuen”).

zartain ik. zartaginzartain-zopa ik. zartagin-zopazartaka ‘txaloak joz’: denak esku-

zartaka ai ziren (“denak esku-zartaka ari ziren”); zartaka bai.

zartako ‘zarta; zartadakoa; zartada’:zartako ederra.

zartatu 1 ‘zarpiatu; pareta masaz es-tali’: etxea zartatu ta ongi xuritu.Ongi zartatu (“etxea zarpiatu etaongi zuritu. Ongi zarpiatu”).

zartatu 2 ‘(batez ere zainak) zartegin’: zañek zartatu zitzeizkion(“zainak zartatu zitzaizkion”);zartatu zaizko (“zartatu zaiz-kio”).

zartu ik. zahartuzartzaka ‘euri-erauntsia’: (Arizkun)

uri zartzaka bat in du (“euri-zartzaka bat egin du”).

zatar ‘oihalki zaharra’: zatar unekinsorallue garbitu (“zatar honekinsolairua garbitu”); zatarra zikinedago (“zatarra zikina dago”).

zatixka (zatixke) ‘zatia; ttipia’zatixke ik. zatixkazato ik. zahatozatola ‘artea’: zatolaikin bi arratoin

arpatutugu (“zatolarekin bi arra-

toi harrapatu ditugu”); zatolaona dugu.

zauli ik. zaluzaulitasun ik. zalutasunzaulitu 2 ik. zalutuzaun ik. ezagunzaunka (sainge) 1 ‘zakurrek egiten

duten oihua’: zakurrek saingeederrak intu (“zakurrak zaunkaederrak egin ditu”) 2 ‘zaunkaz’zakur oi beti saingeka ai de (“za-kur hori beti zaunka ari da”).

zaunkaka (saingeka) gau guzie sain-geka (“gau guztia zaunkaka”).

zaunkarri ik. xaungarrizaunkatu (saingetu) zakur orrek

saingetu du. Atsetan saingetzendu (“zakur horrek zaingatu du.Arratsetan zaunkatzen du”).

zaupei ik. ezaupegizaupide ik. ezaupidezautu ik. ezagutuzautze ik. ezagutzazautzek in ik. ezagutzak eginzautzeko ik. ezagutzekozauze ik. ezagutzazaztar ‘bihurria’: gure neskatiko au

arront zaztarra da (“gure neska-tiko hau arrunt zaztarra da”).

zealdoka ‘ziraldoka; balantzaka’:(Arizkun) zealdoka daie (“ziral-doka doa”).

zearkatu ik. zeharkatuzehar-haga (ziar-aga) ‘gaztainondo

bazterreko adarrak husteko ibiltzenden haga luzea’: ziar-aga ederra


503

7. HIZTEGIA

dugu. Ziar-aga luzea (“zehar-hagaederra dugu. Zehar-haga luzea”).

zehar-haize (ziar-aize) ‘iparmende-baletik jotzen duena’: ziar-ai-ziak maten dio (“zehar-haizeakematen dio”).

zeharkatu (zearkatu) ‘zeharka joan’:emendik zearkatuz ongi goazi(“hemendik zeharkatuz ongi go-az”).

zeio ‘aitzur txiki baten antzeko zur-gintza tresna’: zurginek maite duzeioa. Zeio zorrotza (“zurginakmaite du zeioa. Zeio zorrotza”).

zekale ‘lastodunen familiako landa-rea, gariaren antzekoa, hostomehar eta latzak, eta buruxkaluzeak eta meheak dituena, aleairina egiteko ibiltzen dena’ (Se-cale cereale): zekalez bete dugulanda. Zekale ona da.

zeken 1 ‘gogorra eta hezea, lurrazmintzatuz’: lur zekena. 2 ‘samu-rra ez dena; zaila; gogorra’: aur-ten egur zekena dugu.

zekendu ‘lurraz mintzatuz, elkortu,idortu’: lur guziek zekendu zaiz-ku (“lur guziak zekendu zaizki-gu”).

zela ‘zaldiei eta antzekoei gaineanjartzeko paratzen zaien tresna’:zela berrie gure zaldieindeko(“zela berria dugu gure zaldia-rendako”).

zelaigune ‘toki laua; lautada’: zelai-gune unten baratzea in dugu(“zelaigune honetan baratzeaegin dugu”).

zelaikara ‘nahiko zelaia’

zelaka ‘konkortuta; okertuta’: beiorrek bizkerra zelaka du. Arrontzelaka (“behi horrek bizkarra ze-laka du. Arrunt zelaka”).

zelatu ‘zela paratu’: zelazak zaldie.Zelatu ongi gure zaldie (“zelaezak zaldia. Zelatu ongi gurezaldia”).

zema ‘zuhaitz enborrak zerratu etaoholetan edo solibetan, bazterre-tan, agertzen den zati huts edodesberdina’

zenbatsu ‘zenbat guti goiti-beheiti’:zenbatsu kostako da? zenbatsutorko dire? (“zenbatsu kostakoda? zenbatsu etorriko dira?”).

zenberauen (zendeberen, zenderen)‘zenbera’: gure artzañek zendere-na iten du (“gure artzainak zen-berauena egiten du”); zendere-ben ona (“zenberauen ona”).

zendeberen ik. zenberauenzendako ik. zerendakozenderen ik. zenberauen zendu 1 ‘hil’: denak zendu dire (“de-

nak zendu dira”) 2 ‘hila’: neregurasoak aspaldion zenduek,zenduek aspaldion. Denak zendudire (“gure gurasoak aspaldionzenduak, zenduak aspaldion.Denak zendu dira”).

zengerrazpi ik. xingarrazpizentaz (Izeta) ‘zeren’: zuregana eldu

naiz zentaz zu ona baizara (“zu-regana heldu naiz zentaz zu onabaitzara”).

zenterna ‘amildegia’: zenternan bei-ti erori zen mutiko gaixoa.


504


zenternaka ‘turrustan, euriari dago-kionez’: urie zenternaka ai du(“euria zenternaka ari du”).

zentzaerraz (zentzaerrex) mutiko biu-rrie da baño zentzaerrex (“mutikobihurria da baina zentzaerraz”).

zentzaerrex ik. zentzaerrazzentzagarri 1 ‘norbait zentzatzeko

zigorra’: bazinuen olako zentza-garri baten bearra (“bazenuenhorrelako zentzagarri baten be-harra”) 2 ‘zentzatzen dena’

zentzakaitz ‘nekez zentzatzen dena’:mutiko au arront zentzakaitz du-gu (“mutiko hau arrunt zentza-kaitz dugu”).

zentzu ‘sena’: gauzek iteko zentzuebear da (“gauzak egiteko zentzuabehar da”).

zentzugabe ‘zentzurik ez duena’:gaizki in duzu, zentzugabea zara(“gaizki egin duzu, zentzugabeazara”).

zentzuratu (zentzuretu) ‘senera eka-rri’: zentzuretuko zaitugu bai.Zentzuretu bai (“zentzuratukozaitugu bai. Zentzuratu bai”).

zentzuretu ik. zentzuratu

zentzutasun (zentzutesun, zenzute-sun) ‘zuhurtasuna’: zentzutesunebear dugu (“zentzutasuna behardugu”); zenzutesune gauze gu-zien gañetik (“zentzutasuna gau-za guzien gainetik”).

zentzutesun ik. zentzutasun

zenzutesun ik. zentzutasun

zepa (Gorosurreta)

zepatu (Gorosurreta) ‘gisua, kareagogortu’

zepote 1 (Izetak bildua) ‘zuhaitz-en-borra’: arbol orren zepotia izige-rri aundie da (“arbola horren ze-potea izugarri handia da”). 2(guk bildua) ‘ttipia eta azkarradena’ gizon oi zepotia da arras(“gizon hori zepotea da arras”);bei zepotiak (“behi zepoteak”);an kusko tuzu bi enbor zepote(“han ikusiko dituzu bi enbor ze-pote”).

zerbeldu (Gorosurreta)

zere ‘zeure’: zu sar zaite zere gauze-tan (“zu sar zaitez zeure gauze-tan”).

zeren 1 ‘zergatik’: zeren ta oiek bai-tire nere launek (“zeren eta ho-riek baitira nire lagunak”); ez dazeren (= ‘ez horregatik’)

zeren 2 ‘zeuen’: zuek sar zaizte ze-ren gauzetan (“zuek sar zaiteztezeren gauzetan”).

zerendako (zendako) ‘zergatik, zer-taz’ zendako erran diozu deusik?

zererdi (Gorosurreta) ‘erditako txe-rria’

zerlatzu ‘ilea harroa duena’: au nes-katiko zerlatzue! Yende zerlatzue(“hau neskatiko zerlatzua! Jendezerlatzua”).

zernahi ‘aunitz’: orrek zernai ide-bazten omen du.


505

7. HIZTEGIA

zerraldatu ‘indargabetua’: gure Patxi-ko arras zerraldatue dugu, zaartue,inderrik ere ez du batre.

zerramondo ‘urdama izateari utzidiona, hau da, umerik egiten ezduena, antzutua dena’: zerra-mondo au il bear dugu (“zerra-mondo hau hil behar dugu”).

zerratu ‘lau urtetik goitiko ardia’

zerrazagi ik. zerrazahi

zerrazahi (zerrazagi) ‘zerrautsa’: ze-rrazagie erre ginuen (“zerrazahiaerre genuen”); plaza bustie za-gon ta zerrazagiekin idortu gi-nuen (“plaza bustia zegoen etazerrazahiarekin idortu genuen”).

zerrepel (eta xerrepel) ‘epeldu eginden edariari edo saldari erratenzaiona’: ardo zerrepela; ur xerre-pela; au ardo xerrepela! salda auere xerrepel! (“hau ardo zerrepe-la! salda hau ere zerrepel!”).

zerrepeldu (xerrepeldu) ‘hondatu’:ardo au arront zerrepeldue dago.Zerrepeldu zaiku (“ardo hauarrunt zerrepeldua dago. Zerre-peldu zaigu”); xerrepeldu (“ze-rrepeldu”).

zerri zerriek aketzak edo urdamakizeten aal dire.

zerri arkel ‘zerri emea’: zerriarkela aitzinerako.zerri-aulki (zerri-alki) etxekozerrialkie ondatu zaigu (“etxe-ko zerri-aulkia hondatu zai-gu”).

zerri-bazka (xerri-bazka) ‘ze-rriei ematen zaien jatekoa’:xerribazka ona biltzen dugu.Aunitzek xerri-bazka ostatue-tan biltze’ute (“aunitzek zerri-bazka ostatuetan biltzen du-te”).zerri hiltze 1 ‘zerria hiltzekoekintza’ 2 ‘zerri hiltze eguna’zerrikaka ‘irain hitza’: zerri-kaka zu.zerri ordots ‘zerri-arra’: zerri-ordotsa gizendu ta iltzeko. Ze-rrikume ordotsak ta arkelak(“zerri-ordotsa gizendu etahiltzeko. Zerrikume ordotsaketa aharkelak”).zerri puska (pl.) ‘zerria hiltzenden egunean, zerriki puskakzareto batean sartu eta ingu-ruko etxeetara eramaten denoparia’

zerriketari ‘zerriak biltzen ibiltzendena’

zerrikume ‘zerriaren kumea’: zerri-kumeak saldutugu. Zerrikumeonak (“zerrikumeak saldu ditu-gu. Zerrikume onak”).

zerrizain ‘zerriak zaintzen dituena’:zerrizañe zerriek zaintzen. Zerri-zañe (“zerrizaina zerriak zaintzen.Zerrizaina”). [erranahirua] apirilebiribile, zerrie urdendeian otzakile, zerrizaña zokoan, arto puskekolkoan.


506


zertaz ‘zergatik’ (galderetan): zertazin duzu oi? (= “zergatik egin du-zu hori?”).

zetabe ‘bahea’: etxean batugu lau ze-tabe (“etxean baditugu lau zeta-be”).

zezel ‘hitzak zailtasun handiz ahos-katzen dituena’: mutiko oi arrontzezela da (“mutiko hori arruntzezela da”).

zezeldu ‘hitzak zailtasun handizahoskatu’: zu ere zezeldu zara.Zezeltzen denak.

zezenko (eta xexenko) ‘idixkoa; ze-zen gaztea’: zezenkoa saldu beardugu. Zezenko ederra da (“ze-zenkoa saldu behar dugu. Ze-zenko ederra da”); xexenkoa sal-dut (“zexenkoa saldu dut”).

zezillu ik. zizeilu

zezinatu (zezinetu) (Izetak bildua)‘zezina bihurtu, zezina prestatu’:zerriki guzie zezinetu dugu (“ze-rriki guzia zezinatu dugu”).

zezinetu ik. zezinatu

zialdatu ik. ziraldotu

ziar-aga ik. zehar-haga

ziar-aize ik. zehar-haize

zibel ‘erreuma’: (Aniz) emen dago gi-zona zibelaz yoa. Zibela sartuzaio (“hemen dago gizona zibe-laz joa. Zibela sartu zaio”).

zigo ‘urina gogortu’: zigo dago.

zigor 1 ‘gaztigua’. 2 (eta xigor) ‘suanjarri kolore arrea hartzeko’: ogixigorra maiteut (“ogi zigorramaite dut”); ogi zigorra ona da.

zigor 3 ik. xigor

zigortu 1 ‘gaztigatu’ 2 (eta xigertu,xigortu) ‘kolore arrea hartu artesuan eduki’: kasu sobera xigortugabe (“kasu sobera zigortu ga-be”); xigertu ongi (“zigortu on-gi”).

zigortu 3 ik. xigortu

zigotu ‘urina gogortu’: yanzazu agu-do zigotu gabe. Zingerrurine zi-gotu de (“jan ezazu agudo zigo-tu gabe. Xingarrurina zigotuda”); (Arraioz) argizaria bakizu,ya nola... txikitzen den, osea, zi-gotu

zikiro ‘ahari zikiratua’: gaur bautezikiro-yatea Zugarramurdin(“gaur badute zikiro-jatea Zuga-rramurdin”); zikiro ederra yanginuen (“zikiro ederra jan ge-nuen”).

zikoitz (Izeta) ‘zekena’: gizon zikoitznardagarrie (“gizon zikoitz nar-dagarria”).

zilatu (ziletu) ‘ziloak egin’: ziletu du-gu maie. Ongi ziletue dago (“zi-latu dugu mahaia. Ongi zilatuadago”).

ziletu ik. zilatu

ziligarda ik. zalagarda

ziligardatu ik. zalagardatu


507

7. HIZTEGIA

zil izan ‘zilegi izan’: oi ezta zil (“ho-ri ez da zil”); or egur itea ezta zil(“hor egur egitea ez da zil”); zilda bai

zilko (xilko) ‘zilborra’: xilkoa agerienduzu (“zilkoa agerian duzu”).

zilko-hertze (xilkoertze) ‘zilbor-hes-tea’: xilkoertzetik gaizki dabile.Xilkoertzean min (“zilko-hertze-tik gaizki dabil. Zilko-hertzeanmin”).

zilo (eta zolu) ‘zuloa’: zilo bateansartu ta ezin atra (“zilo bateansartu eta ezin atera”); anbatekoziloa in dugu (“hainbateko ziloaegin dugu”); (Oronoz) zolua (“zi-loa”); (Baztanen biak ibiltzen di-ra, ‘zulo’ eta ‘zilo’, grabazioetanikusten ahal denez. Zenbat etaBaztangoiza alderago, orduanmaizago ‘zilo’); [Erranahiruak]zilo berriek eztu zaarra tapatzen;orrek ere baik purdien ziloa.

ziloka (eta zoloka, zuloka) ‘zilogu-nea’: gure landan zoloka aunitzbadire. Zoloka oiek lurrez bete(“gure landan ziloka aunitz ba-dira. Ziloka horiek lurrez bete”).

zilogune ‘erliebearen sakonunea’:zilogune ortan biltzen dire ardiek(“zilogune horretan biltzen diraardiak”).

zimeldu (zimildu) ‘zimel bihurtu’:lore oiek zimildu dire (“lore ho-riek zimeldu dira”).

zimendu (zimentu) ‘oinarria’: etxeunek zimentu onak’itu (“etxe ho-nek zimendu onak ditu”).

zimentu ik. zimenduzimiko (eta ximiko) ‘atximurra’: xi-

miko aundi bet in nion. Ximikomingarrie (“zimiko handi bategin nion. Zimiko mingarria”).

zimikoberri (eta ximikoberri) ‘zeredo zer berria janzten deneanegiten den atximurra’: ximikobe-rri zapata berriekin!

zimildu ik. zimeldu

zimitz ik. zumitz

zimitzeri ik. zumitzeria

zimizgai ik. zumizgai

zimizta (zimizte) ‘tximista; aire gaiz-toa’: zimizte ikeragarriek (“txi-mista ikaragarriak”).

zimiztaka (zimizteka) ‘tximistaka’:zimizteka ai du (“tximistaka aridu”).

zimizte ik. zimizta

zimizteka ik. zimiztaka

zimur 1 ‘zimurdura’: aurpeien batu-zu zimurrek (“aurpegian baditu-zu zimurrak”); kopeta ximurre(“kopeta zimurra”). 2 ‘zuhurra;eskulaburra’: zein zimurre zaren.Emen yende zimurre (“zein zi-murra zaren. Hemen jende zi-murra”).

zimurdura (zimurdure) ‘zimurra’:aurpeie zimurdurez betea dauke-zu. Zimurdure susiek (“aurpegia


508


zimurduraz betea daukazu. Zi-murdura itsusiak.”).

zimurdure ik. zimurdura

zimurkeri ik. zimurkeria

zimurkeria (zimurkeri, ximurkeri)‘zekenkeria’: gastazak bear de-laik, zimurkerietan ibili gabe.Zimurkerie gauze tsusie da(“gasta ezak behar delarik, zi-murkerietan ibili gabe. Zimurke-ria gauza itsusia da”). Etzaitelaolako ximurkeriten ibili (“ez zai-tezela horrelako zimurkeriatanibili”)

zimurtasun (ximurtesun, zimurte-sun) ‘zimurra’: baizu kopetanalako ximurtesun bet. Ximurte-sunek ageri (“baduzu kopetanhalako zimurtasun bat. Zimurta-sunak ageri”).

zimurtesun ik. zimurtasun

zimurtu (ximurtu)

zinaurri ik. xinaurri

zinaurri-belar ik. xinaurri-belar

zinaurri-mukuru ik. xinaurri-mu-kuru

zinger ik. xingar

zinger gizen ik. xingar gizen

zinger iñer ik. xingar inar

zingerrazpi ik. xingarrazpi

zingerrurin ik. xingarrurin

zinger-zafla ik. xingar-xafla

zingi ‘zuzia; tortxa’: zingiekin argituginuen bidea. Zingie eskuen.

Zingiek argitzen du ongi (“zin-giarekin argitu genuen bidea.Zingia eskuan. Zingiak argitzendu ongi”).

zingil 1 (eta zingill) ‘haragi gutxi-koa; mehea; ahula’: gizon zingilorrek eztu inderrik (“gizon zingilhorrek ez du indarrik”); gizonzingille ta itxure txarrekoa (“gi-zon zingila eta itxura txarre-koa”).

zingil 2 ik. zingila

zingila (zingile, zingille) ‘petrala’:zingile txarra du basta orrek(“zingila txarra du basta ho-rrek”); zingille berrie erosi (“zin-gila berria erosi”).

zingilatu (zingiletu) ‘zingila paratu’:zingiletu ongi (“zingilatu ongi”).

zingiletu ik. zingilatu

zingill ik. zingil

zingille ik. zingilla

zingirio ‘behatzetan edo gorputzarengiltzadura batzuetan agertzen di-ren minak’: beatzian zingirioaatra zait (“behatzean zingirioaatera zait”); zingirio zikin oieksendatzeko Arpeko Sainduein ureona omen da (“zingirio zikin ho-riek sendatzeko Arpeko Saindua-ren ura ona omen da”). Sendatze-ko orduan, baserrietan, holakozerbait erraten (edo errezatzenia...) zen: “Zingirio gurutze, zingi-rio San Ramon… zingirio SanJuan… nik ezpaitu… ezpazaitu[t]


509

7. HIZTEGIA

sendatzen, sendatuko zaitu Espi-ritu Sainduek…”

zinguri ik. ingude

zintz ‘mukiak indarrez ateratzekoegiten den ahalegina’: beti mu-kiekin, zintz in ta garbitu sugu-rre. Zintz! (“beti mukiekin, zintzegin eta garbitu sudurra.Zintz!”).

zintzilik ‘dilindan’

zintzur ‘eztarria’: zintzurreko mineznago. Zintzurre ez dauket ongi(“zintzurra ez daukat ongi”);zintzur ona dauke (“zintzur onadauka”).

zintzurluze ‘sekreturik gordetzen ezdakiena’: zintzurluze zara, denaerteizu (“zintzurluze zara, denaerraten duzu”).

zintzur-zilo zintzurziloa estali ta il.

zinurri ik. xinaurri

zinurri-belar ik. xinaurri-belar

zinurri beltz ik. xinaurri beltz

zinurri gorri ik. xinaurri gorri

zinurri-mukuru ik. xinaurri-muku-ru

zipetu ik. txipatu

zipot egin (zipot in) ‘gaineraino ja-rri; ase’: ardiek belaian zipot indute (“ardiek belaian zipot egindute”); ze yanaldie zipotu artio(“zer janaldia zipotu artio”).

zipot in ik. zipot egin

zipotu ‘zipot egin’

ziraldo ‘itzulipurdia’ (Oronoz): ziral-do bat in zuen (“ziraldo bat eginzuen”).

ziraldotu (zialdatu) (Izeta) ‘balantza-tu; kordokatu’: zialdatu de gizo-na, eztago ongi (“ziraldotu da gi-zona, ez dago ongi”).

ziria sartu (zirie sartu) ‘iruzur egin;iseka egin’: a ze zirie sartu zio-ten. Zirie sartu (“a zer ziria sar-tu zioten. Ziria sartu”).

ziribuztanka (ziripuztenka) ‘tarrapa-taka; presaka’: au beti ziripuz-tenka (“hau beti ziribuztanka”);ziripuztenka atra ziren (“ziribuz-tanka atera ziren”).

zirie sartu ik. ziria sartu

zirigartu (zirigertu) (Azkue) ‘kiskali’:esnea zirigertu de (“esnea ziri-gartu da”).

zirigertu ik. zirigartu

zirika (zirike)zirikan hasi (ziriken asi) ‘ziriasartzen hasi’zirikan ibili (ziriken ibili)

zirike ik. zirika

ziriku (Gorosurreta) ‘seta’ ziripote ‘ziraldoa; zabua’: anbateko

ziripotean gan zuken (“hainbate-ko ziripotean joan huan”); ziri-pote aundie ta nolako ziripoteain zuen (“ziripote handia eta no-lako ziripotea egin zuen”).

ziripoteka ‘ziraldoka; sigi-sagan’


510


ziripuztenka ik. ziribuztanka

ziritz (Gorosurreta) ‘aiuta; enema’

ziriztilo (eta xirixtilo, ziriztilu) ‘loka-rri laxoa’: ziriztilo batekin aski.Koropiloik ez (“ziriztilo batekinaski. Korapilorik ez”); ziriztilobat. Ziriztiloa in dut (“ziriztilobat. Ziriztiloa egin dut”); xirixti-lo bat in, ez koropiloa. Aski daxirixtiloa (“ziriztilo bat egin, ezkorapiloa. Aski da ziriztiloa”);zapatetako ziriztilue.

ziriztilu ik. ziriztilo

ziro ‘ziraldoa; sigi-saga egitea’: ziroaundiek itentu (“ziro handiakegiten ditu”).

ziroka ‘ziraldoka; sigi-sagan’: gizonoi edana dago, ziroka daie (“gi-zon hori edana dago, zirokadoa”).

zirrika ik. txirrika

zirrike ik. txirrika

zirriketan ik. txirrikatan

zirrikito ik. zirrikitu

zirrikitu (zirrikito, xirrito, xirritu)‘zirritua’

zirriki-zarraka ‘hala-hola’: azke-nian, zirriki-zarraka in zutenlan guzie (“azkenean zirriki-za-rraka egin zuten lan guzia”).

zirrilda (zirrilde) ‘estima handirikgabekoa’: au yende zirrilde (“haujende zirrilde”).

zirrildaka (zirrildeka) ‘zirril-zarral;pixkana-pixkana’: gu beti zirril-

deka ibiltzen gara (“gu beti zi-rrildeka ibiltzen gara”).

zirrildari (zirrilderi) ‘funts gabetasu-na’: zu beti olako zirrilderiekin.Zirrilderi franko emen (“zu betihorrelako zirrilderiekin. Zirrilde-ria franko hemen”).

zirrilde ik. zirrilda

zirrildeka ik. zirrildaka

zirrilderi ik. zirrildari

zirrinda (xurrunda, xurrunde, zirrin-de) ‘txirbila’: marrusketak zirrin-dek atratzen tu (“marrusketak zi-rrindak ateratzen ditu”)

zirrinde ik. zirrinda

zirringila ik. xirringila

zirringile ik. xirringila

zirringile ik. zirringila

zirripil ‘txirbila; zirringila’: zirripi-llekin pizten dugu sue. Zirripille(“zirripilekin pizten dugu sua.Zirripila”).

zirrito ik. zirritu

zirritu (xirrito, xirritu, zirrito) ‘atea-ri atxikitako leihatila; zerbaitenarteko tartetxoa handik behatze-ko’: xirritue (“zirritua”); xirritoxilotik beiretu nuen (“zirritu xi-lotik begiratu nuen”); zirrito ba-tetik kusi ginuen (“zirritu batetikikusi genuen”).

zirrizte ik. zurrusta

zirtzikatu (zirtziketu) ‘ezpaldua; ez-palkatua’: eroriko bat egin eta


511

7. HIZTEGIA

eskumuturreko ezurre zirtziketuegelditu zitzaion.

zirtziketu ik. zirtzikatu

zirtzil ‘jantzi zaharrak erabiltzen ditue-na; zarpaila’: gizon zirtzile ta nar-dagarrie. Beti zirtzil (“gizon zirtzilaeta nardagarria. Beti zirtzil”).

zirtzildu ‘zarpaildu; zirpildu’: nolazirtzildu zaikun gure barridea.Arras zirtzildue (“nola zirtzilduzaigun gure barridea. Arras zirtzil-dua”).

zirtzilkeri ik. zirtzilkeria

zirtzilkeria (zirtzilkeri) ‘zarpailkeria’:ze daile gizon au olako zirtzilke-riekin! Zirtzilkeri oiek ez tugumaite (“zer dabil gizon hau ho-rrelako zirtzilkeriekin! Zirtzilke-ria horiek ez ditugu maite”).

zirtzilki ‘zarpailki’: gizon au betizirtzilki. Yendea zirtzilki dabile(“gizon hau beti zirtzilki. Jendeazirtzilki dabil”).

zisku ik. zizku

zito ik. txita

zitu ‘uzta; fruitua’: aurten zitu onadugu. Zitue bildu dugu (“zituabildu dugu”).

zitzalkaka (Gorosurreta) ‘zizare-ka-ka’

ziza (xixe) ‘perretxikoa’ (Tricholoma,Lyophillum eta Rhodapaxillusgeneroetakoa)

zizare (xixeri, zizeri) gure baratzeanbada xixeri aunitz aurten (“gure

baratzean bada zizare aunitzaurten”); gure aurre zizeriekindugu (“gure haurra zizareekindugu”); zizeri gorrak (“zizare go-gorrak”).

zizare-hats (zizeri-ats) ‘arna-sats txarra’: gure aurrek zize-ri-ats bortitze du (“gure hau-rrak zizare-hats bortitza du”).zizare-errauts (zizeri-errauts)‘zizareak kasatzeko erabiltzenzen hautsa’: gure aurre zizerie-kin zagon ta zizeri-errautsekinsendatu de azkenian (“gurehaurra zizareekin zegoen etazizare-errautsekin sendatu daazkenean”). Denbora batezBaztanen zizeri-errautsa maizibiltzen zen. zizare-kaka (zizeri-kaka) zi-zeri-kaka den belaian, segalaster kamusten (“zizare-kakaden belaian, sega laster ka-musten”).

zizeilu (zizellu, zezillu) ‘zurezkoeserleku luzea eta bizkarduna,batez ere bizkarraren erdiko za-tia mugikorra eta mahai gisa ibildaitekeena duena’: zizellu aumaite dugu. Zizellue neguko(“zizeilu hau maite dugu. Zizei-lua neguko”).

zizein ik. izain

zizel ‘harria eta lantzeko esku-erre-minta’: zizel berrie bear dugu.Zizel ona (“zizel berria behar du-gu. Zizel ona”).


512


zizelkari (zizelkeri) ‘eskultorea’:Baztanen ere badire zizelkerionak (“Baztanen ere badira zi-zelkari onak”).

zizelkeri ik. zizelkari

zizellu ik. zizeilu

zizeri ik. zizare

zizeri-ats ik. zizare-hats

zizeri-errauts ik. zizare-errauts

zizeri-kaka ik. zizare-kaka

zizerkora ‘kazkabarra; babazuza;txingorra’: urie ta zizerkoraatertu gabe. Zizerkora kaltega-rrie da (“euria eta zizerkora ater-tu gabe. Zizerkora kaltegarriada”). Sin. kazkabar

zizku (eta zisku) ‘heiako sare etaganbela dauden zokoak bereiz-teko paratzen den taulaz eginda-ko pareta modukoa’: (Aniz) zis-kue ondatue dago (“zizkua hon-datua dago”); (Gartzain) zizkueberritu bear dugu (“ziskua berri-tu behar dugu”); (Arizkun) zis-kue autsi de (“zizkua hautsi da”).

zizta (xixte, sixte, zizte) 1 ‘ziztada;ziztakoa’: anbateko xixte. Xixteoiek eztire batre onak (“hainba-teko zizta. Zizta horiek ez dirabatere onak”); zizte bat in nion(“zizta bat egin nion”); orratza-kin sixte aundie in zion (“orrat-zarekin zizta handia egin zion”)2 ‘arantza’ arbolorrek baitu ziz-tek (“arbola horrek baditu ziz-tak”)

ziztadun (ziztedun) ‘ziztak dituena’:arrosak ziztedunek dire (“arrosakziztadunak dira”).

ziztaka (zizteka) ‘ziztadaka’: ziztekaaitu zen (“ziztaka aritu zen”).

ziztakari (ziztekari) ‘ziztatzen due-na’: sagarroie ziztekarie da. Ka-su arantza ziztekariekin (“saga-rroia ziztakaria da. Kasu arantzaziztakariekin”).

ziztako (zizteko) ‘ziztada’: ziztekoederra in zatan (“ziztako ederraegin zidan”).

ziztatu (xixtetu, ziztetu) ‘zizta egin;ziztakoa egin’: ziztetu nion (“ziz-tatu nion”); liztorrak zizteku za-kun (“liztorrak ziztatu gintuen”);ziztetu ta odola purrusteka (“ziz-tatu eta odola purrustaka”).

zizte ik. zizta

ziztedun ik. ziztadun

zizteka ik. ziztaka

ziztekari ik. ziztakari

zizteko ik. ziztako

ziztetu ik. ziztatu

ziztor ik. txistor

ziztu 1 (xuxtu, zuztu) ‘lastertasunhandia’: animeleko zuztuen torrizen (“alimaleko ziztuan etorrizen”).

ziztu 2 ik. txistu

ziztuke ik. txistuka

zizur ‘kizkurra’: ile zizur polite (“ilezizur polita”).


513

7. HIZTEGIA

zizurkatu (zizurketu) 1 ‘kiribilatu’:su ondoan zizurketzen da papera(“su ondoan zizurkatzen da pa-pera”). 2 ‘kizkurtua’: ile oi ongizizurketueizu (“ile hori ongi zi-zurkatua duzu”).

zizurketu ik. zizurkatu

zogi ik. zohi

zohi (zogi) ‘batez ere iratze-metagainean iratzea haizetik-eta ba-besteko paratzen den lur eta be-lar puska biribila’: iretze-metagañean zogie patzen da. Zogiederra borobil-borobile (“iratze-meta gainean zohia paratzen da.Zohi ederra borobil-borobila”).

zokete ‘orgaren galga’: zoketia arrasondatue dago. Zoketia gaizki(“zoketea arras hondatua dago.Zoketea gaizki”).

zoko (txoko, xoko) ‘bi pareta elkartzendiren aldea’: maiteut nere xoko au(“maite dut nire xoko hau”); su-kalde xokoa. [Erranahirua: Ianakozokoan lano, bier denbora sano]

zola 1 ‘zimendua; oinarria’: etxeunek zola ona du (“etxe honekzola ona du”); plazako zola be-rritu in dute. Zola ona man dio-te (“plazako zola berritu egin du-te. Zola ona eman diote”). 2 ‘oi-naren edo oinetakoaren azpial-dea’: zapata zola.

zolatu 1 ‘zolak paratu’: zapatak on-gi zolatuek itut (“zapatak ongizolatuak ditut”).

zolatu 2 ‘belai batean, landan, ba-ratzean, lorategian... belarra ate-ratzea’: zolatu zaize jardine?(“zolatu zaizue jardina?”).

zolda ‘zikinkeria’: zoldaz betea dago.Zolda emen ta zolda or (“zoldahemen eta zolda hor”).

zoldatzu ik. zoldazu

zoldazu (eta zoldatzu) ‘zikinkeria,batez ere gorputzean atxikitzenduena’: zoldatzu zikine! (“zolda-zu zikina!”); zoldazue zara (“zol-dazua zara”).

zoloka ik. ziloka

zolu ik. zilo

zonbor-aitzur (eta sonbor-aitzur)‘luberriak egiteko erabiltzen zenaitzur handia’: sonbor-aitzurre-kin atra ginuen luberrie (“zon-bor-aitzurrarekin atera genuenluberria”). Gaurko egunean hitzhau guti ibiltzen da Baztanen.

zonborko ‘enbor puska handia’:zonborko au arras gogorra da(“zonborko hau arras gogorrada”).

zoragarri ‘liluragarri’

zorne ‘materia’: min orrek badu zor-nie (“min horrek badu zornea”);zorniek nardatzen daut (“zorne-ak nardatzen dit”); zornie gauzesusie da (“zornea gauza itsusiada”).

zoro ‘eroa’: ze seme zoroa atrazaien! (“zer seme zoroa aterazaien!”).


514


zorripiztu ‘aberats berria’: zorripiztuoiek arro dabiltze (“zorripiztuhoriek harro dabiltza”).

zorrizu ‘zorritsua’: gan ai emendik,arraio zorrizue! (“joan hadi he-mendik, arraio zorrizua!”)

zorro 1 ‘urdaila’: anbateko zorroadauke Migelek. Zorro aundi. Zo-rrogorri (“hainbateko zorroadauka Migelek. Zorrohandi. Zo-rrogorri”).

-zorro 2 ‘zer edo zeri zaletasuna’:gure aurre amazorro da. JuanMartinen aurre berriz aitezorro(“gure haurra amazorro da. JuanMartinen haurra berriz aitazo-rro”).

zorroko ‘korrokada, sabeleko asotsa’

zorro-makil ‘errotazainek ibiltzenduten makila’: errotazañek lanederra iten du zorromakileikin.Zorromakil legune (“errotazai-nak lan ederra egiten du zorro-makilarekin. Zorro-makila leu-na”).

zorroto ‘urdaila’: zorroto polite guremutiko ttallak. Zorroto ttipie taborobile (“zorroto polita guremutiko ttarrak. Zorroto ttipia etaborobila”).

zotal ‘lur puska’: baute zotal puske,zotala auserki (“badute zotalpuska, zotala ausarki”).

zotalarrotu ik. zotal-harrotu

zotal egun (pl.) ‘abuztu hasmentakohamabi egunak, bakoitza urtekohilabete bati dagokiona, eta on-doko urtean, hilabete bakoitze-an, zein eguraldi eginen duenerakusten duena’: zotal egunetansiñeste aundie dugu (“zotal egu-netan sineste handia dugu”).

zotal-harrotu (zotalarrotu) ‘lurraazaletik harrotu’: landa zotala-rrotu ta ongi apaindu (“landazotal-harrotu eta ongi apain-du”); landa guzie zotalarrotu du-gu (“landa guztia zotal-harrotudugu”).

zozo 1 ‘urretxindorraren familiakotxoria’ (Turdus merula): arizti or-tan zozoak kantari. Zozo beltza(“harizti horretan zozoak kantari.Zozo beltza”). “Zozoarena” Baz-tango mutildantza bat da.

zozo 2 ‘tontoa; ergela’: zein zozoazaren. Zozo ergela.

zozokeri ik. zozokeria

zozokeria (zozokeri) ‘ergelkeria’: betizozokerietan (“beti zozokeria-tan”).

zozoki ‘ergelki’: etzaitela ain zozokiyokatu. Zozoki yokatzen denabeti gaizki (“ez zaitezela hain zo-zoki jokatu. Zozoki jokatzen de-na beti gaizki”).

zozotu ‘ergeldu’: mutiko au arrontzozotue dago. Zozotu de (“muti-ko hau arrunt zozotua dago. Zo-zotu da”).


515

7. HIZTEGIA

zubi-bular ‘zubi-zutabe bateko aldezorrotza; zubi-branka’: zubi-bu-lar oiek ongi inek dire (“zubi-bu-lar horiek ongi eginak dira”).

zubi-zilo ‘zubi-zutabe jarraien arte-ko hutsunea’: zubi-zilo aundiekzubi orrek

zu-hirin (zuirin) ‘pipi-hautsa’: maizar au dena pipiek yana, zuiri-nez betea dago. Zuirin pile aun-diek (“mahai zahar hau dena pi-piak jana, zu-hirinez betea dago.Zu-hirin pila handiak”).

zu-hirindu (zuirindu) ‘pipiatu’: zurezuirindu, dena pipiek yana (“zu-ra zu-hirindu, dena pipiak ja-na”).

zuin ‘erizioak egiten direnean paratzenden marka’: erizioetan beti zuñekitentugu, lerroak ta lur zatiek be-reziz. Lana ongi iteko zuñek beardire (“erizioetan beti zuinak egi-ten ditugu, lerroak eta lur-zatiakbereiziz. Lana ongi egiteko zui-nak behar dira”).

zuirin ik. zu-hirin

zuirindu ik. zu-hirindu

zuldar ik. zaldar

zuldartsu ik. zaldartsu

zulubi ik. zurubi

zulubite ik. txilibitu

zulubitero ik. txilibitero

zumai (Gorosurreta) ‘artalorea’

zume ‘sahats mota ttipia, adar mal-guak dituena; zumerika’ (Salix

viminalis): zumia iñertu de (“zu-mea ihartu da”).

zumerika (zumerike) (Salix vimina-lis) ‘zumea’: badugu katadera batzumerikekin ine (“badugu kata-dera bat zumerikarekin egina”).

zumerike ik. zumerika

zumitz (zimitz) ‘gasnari forma ema-teko moldea’: zimitz unekin gas-na politek iten dire. Zimitze, onada (“zumitz honekin gasna poli-tak egiten dira. Zumitza, onada”).

zumitzeria (zimitzeri) ‘zumitzak(otargintzarako) egiteko gaia’:zimitzeri onak (“zumitzeriaonak”).

zumizgai (zimizgai) ‘zumitzak (otar-gintzarako) egitekoa’: zimizgaiekbadire urritzondo oietan. Zumiz-gai onak (“zumizgaiak badirahurritzondo horietan. Zumizgaionak”).

zunbil ‘lurra zanpatu eta berdintze-ko ibiltzen den harrizko zilin-droa’: landa zunbilekin apaindu.Zunbile prest (“landa zunbilare-kin apaindu. Zunbila prest”);zunbille aundie dugu (“zunbilahandia dugu”).

zunda (xunde) ‘lursail txiki, luze etameharra’: erlanda oietan xundeaunitz (“erlanda horietan xundaaunitz”); xunde ona du (“xundaona du”).

zungur ‘zerrien bizkar hezurra’


516


zungur-zopa ‘zerriaren biz-kar-hezurrarekin egiten denzopa’

zuntzi ik. zuntzun

zuntzikeri ik. zuntzunkeria

zuntzun (sunsun, zuntzi) ‘zentzu gutxi-koa; ergela’: zein zuntziek zaten,yende zuntzie (“zein zuntzunak za-reten, jende zuntzuna”); andre oiarront sunsune dugu. Yende sunsunoiekin kasu (“andre hori arruntzuntzuna dugu. Jende zuntzun ho-riekin kasu”).

zuntzunkeria (zuntzikeri) ‘funts ga-betasuna’: zu beti olako zuntzi-keriekin. Zuntzikeri franko gureetxean (“zu beti horrelako zun-œtzunkeriekin. Zuntzunkeriafranko gure etxean”).

zur zurezko maie (“zurezko ma-haia”); aritze zur ona (“haritzazur ona”); zurezko alkie ta dena,zurezkoak (“zurezko aulkia etadena, zurezkoak”).

zuraje 1 ‘zureria’: etxe unen zurajeaizigerri ederra da (“etxe honenzurajea izugarri ederra da”). 2‘pertsona indartsuari erratenzaiona’: zu azkarra zara, zurajeaundieizu (“zu azkarra zara, zu-raje handia duzu”).

zurdoki (Izeta) ik. surdakei

zurgin ‘ogibidez altzariak, zurajeaketa kidekoak egiten dituen pertso-na’ (bertze mintzo aunitzetan‘arotz’ deitzen zaio): nere osaba

zurgine da (“nire osaba zurginada”); zurgiñe, zurgin ona (“zur-gina, zurgin ona”).

zurgindegi (zurgintei) ‘zurginak lanegiten duen tokia’: gure zurgin-teien klase guzietako zurek (“gu-re zurgindegian klase guzietakozurak”); zurginteien lan aunitzdugu (“zurgindegian lan aunitzdugu”).

zurgingo ‘zurgintza’: ni ere zurgin-goan ai naiz (“ni ere zurgingoanari naiz”).

zurgintei ik. zurgindegi

zurgintza (zurgintze) ‘zurgingoa’:zurgintze maiteut (“zurgintzamaite dut”).

zurgintze ik. zurgintza

zurikeria (xurikeri) (Azkue) ‘xurike-ria’: xurikeri aunitz gure auzoan(“xurikeria aunitz gure auzoan”).

zurimenta (xurimenta) ‘arropa zu-rien multzoa’: etxean xurimentaona dugu (“etxean zurimentaona dugu”).

zuringo (eta xuringo) ‘gorringoa ez de-na’: arroltzeain xuringoaikin goxo-ki onak iten al dire (“arrautzarenxuringoarekin goxoki onak egitenahal dira”).

zurkin ik. isurkin

zurrunga (kurrunke)

zurrungaka (kurrunkeka)


517

7. HIZTEGIA

zurrusta (zirrizte, zurruzte) ‘turrustatxikia’: ur zirrizte bat bota zioten(“ur-zurrusta bat bota zioten”).

zurruzte ik. zurrusta

zurubi (zulubi) ‘eskuzko eskailera’:zurginek zulubi berrie in du

(“zurginak zurubi berria egindu”).

zuztu ik. txistu, ziztu

zuztuke ik. txistuka


BIBLIOGRAFIA


521

BIBLIOGRAFIA

Oharra: hemen ageri diren lanez gain, hainbeste irartze lan, guk geukzuzenean eginak edo irratitik hartuak (testuan zehar izen-abizenen haste-letrekin identifikatuak), eta eskuz hartutako oharrak ere ibili ditugu.Gainera, eskoletako ikasleek idatziz egin idazlan laburrak ere. Hemen bildudirenak Príncipe de Viana-k argitaratu zituen 1973an. Akabailan ematendugu horien berri.

***

Alberdi, X., 1996, Euskararen tratamenduak: erabilera. Doktorego tesia,Iker 9, Euskaltzaindia, Bilbo

Apeztegia, V., “Bigarren Euskal egunetako Hitzaldiak: Apeztegi’ar Bitorio,Irurita’ko Apaizgaiak egindako mintzaldia” (Donezteben Euskaltzaindiarenjardunaldietan 1926ko errekopilatorioan), 45-51.or. Bermio: Gaubeka

Epelde, Irantzu, 2003, Larresoroko euskara, EHU, doktorego tesia

Euskaltzaindia, 1979 “Euskalkiak baino lehen, hor da euskara”, in EuskeraXXIV. liburukia, 1979-1, 103-106 or.

________, 1999: Euskal Herriko Hizkuntza Atlasa. Ohiko mintzamoldeenAntologia, Bilbo

________, 1985, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, Bilbo

________, 1987, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - I (Eraskina), Bilbo

________, 1991, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - I + Eraskina, Bilbo


522


________, 1987, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - II, Bilbo

________, 1990, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - III (Lokailuak), Bilbo

________, 1993, Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna, Bilbo

________, 1994, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - IV (Juntagailuak),Bilbo

________, 1999a, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - V (Mendeko per-pausak - 1), Bilbo

________, 1999b, Euskal Herriko Hizkuntza Atlasa, Ohiko mintzamoldeenantologia, Bilbo

________, 2004, “Adierazpena euskalkien erabileraz: irakaskuntzan, komu-nikabideetan eta administrazioan” (Euskera 49), Bilbo

________, 2005, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - VI (Mendeko per-pausak - 2), Bilbo

________, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak - VII (Mendeko perpausak -3) (prestatze lanetan)

Feriri (1910), La Tradición Navarra, ‘Baztandik’ izeneko saila, Iruñea

Fray Fco. de Elizondo, 1922, Lore usaindun mamitsuak, Euskal Esnaleanaurkeztutako lan bilduma, Tolosa, vi. or.

Gortari, J., Principe de Viana, 1966ko urria, 5. or.

Goyeneche, Martin, 3 sermoi: Sagrada concepción (1845); San Antonio(1847) eta Ascensión de laVirgen (1847). Ikus Pagola, RM et alii, 1995

Intza, D., 1922, “Naparro’ko Aditz-laguntzallea zeketazko esakeran (II)” inEuskera 3. urtea, 2. zenb. (1922, yorraila-garagarrila), 65-92 or.

Izeta, Mariano, 1962, Dirua galgarri, Auspoa, Donostia

_________, 1982, Nigarrez sortu nintzan, Gipuzkoako Aurrezki KutxaProbintziala, Donostia

_________, 1979, “Euskararen giroa Baztanen”, Euskera-XXIV (2. aldia),569-572 or.

_________, 1996, Baztango hiztegia, Nafarroako Gobernua, Iruñea.

_________, 1999, Baztango kontuak, Nafarroako Gobernua eta Labayru


523

BIBLIOGRAFIA

Ikastegia, Bilbo

Intza, D., 1922, “Nafarro’ko Aditz-Laguntzallea zeketazko esakeretan (II)” inEuskera 3, 65-92 or.

Lakar, M. eta Telletxea, A., 2004, Baztango ahozko tradizioa (“MarianoIzeta beka”), Elizondo (argitaratu gabea)

Lafitte, P., 1944, Grammaire Basque (1979, Elkar, argitalpen osatua)

Laphitz, F., 1986 (berrargitalpena), Bi saindu heskualdunen bizia, Elkar,Donostia

Montoya, E., 2002, EHUko doktorego tesia, Gasteiz (Filologia, Geografia etaHistoria Fakultatea: Zugarramurdiko eta Urdazubiko Euskara

N’Diaye, 1970, Structure du dialecte basque de Maya. The Hague: Mouton

Oregui, “Etxea” in Principe de Viana 1968ko maiatza, 6. or

Pagola, RM et alii, 1995, Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak, Iparraldekogoi-nafarrera-1, Deustuko Unibertsitatea (Deiker), Euskal IkaskuntzenInstitutua, Bilbo

Riezu, Jorge (“Jose Maritorenak A. Donostiari errana 1936ko martxoan,Lekaroz (Baztan) 1967-10-04”), Príncipe de Viana 1967ko abendua

Salaburu, P., 1980, Baztango euskalkiaz (I), Bilbo: Deustuko Unibertsitatea

_________, 1984a, Hizkuntzaren soinu-egitura (Hizkuntz teoria etaBaztango euskalkia: Fonetika eta fonologia I), Bilbo, DeustukoUnibertsitatea

_________, 1984b, Arau fonologikoak (Hizkuntz teoria eta Baztango eus-kalkia: Fonetika eta fonologia II), Bilbo, Deustuko Unibertsitatea

_________, 1986, “Baztango euskalkiaz: Elizondoko Doktrina bat” in ASJUXX-3, 817-844 or.

Ttipi-Ttapa, 364. zbk., “Irakurleak mintzo” saila: “Elizondo-Aldude errepi-dea = erokeria”

Ustegabe, “Erratzutik”, La Voz de Navarra, 3470 zbk, 1934-07-08

Yrizar, P., 1984, Morfología del verbo auxiliar labortano (estudio dialectoló-gico), Euskaltzaindia-EHU.


524


Zuazo, K., 2003, Euskalkiak, herriaren lekukoak. Donosita: Elkar

**********************************Eskoletako ikasleen idazlanak:Barberena, Begoña (Erratzuko eskola), Príncipe de Viana 1973ko iraila

Barrenetxe, Pedro Miguel (Azpilkuetako eskola), Príncipe de Viana 1973koiraila

Etxeberri, Tomasa (Erratzuko eskola), Príncipe de Viana, 1973ko azaroa-abendua

Iriarte, Migel Aingeru (Arizkungo eskola), Príncipe de Viana 1973ko ekai-na

Iribarren Etxeberria, Felisa Miren (Erratzuko eskola), Príncipe de Viana,1973ko apirila

Ugarte, Felisa (Arraiozko eskola), Príncipe de Viana 1973ko urria


II - Euskaltzaindia · Mendaur Tomo II.fh9 16/3/06 13:52 Pagina 1 Compuesta C M Y CM MY CY CMY K...

Documents

Transcript of II - Euskaltzaindia · Mendaur Tomo II.fh9 16/3/06 13:52 Pagina 1 Compuesta C M Y CM MY CY CMY K...