I-blai proiektua LH 5. maila

Lehe

n H

ezku

ntza

INGURUAREN EZAGUERA

05i.blai

FOTOKOPIAGARRIAK

Ibaizabal

Lehen Hezkuntza

ArloaMaila Proiektua Etapa

NATURA, GIZARTE ETA KULTURAINGURUNEARENEZAGUERA

05 i.blai Lehen

Hezkuntza

Egileak

Susana Gonzalo GamoAdrián Reigosa López

Gainbegiratzaile teknikoaAna María Otero Fernández

I B A I Z A B A L

Izaki bizidunakErrefortzua .......................................................................................................................................... 4Zabalkuntza (Z)............................................................................................................................... 51. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 62. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 7Prozedura (P)..................................................................................................................................... 8

Animaliak Errefortzua .......................................................................................................................................... 9Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 101. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 112. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 12Prozedura (P)..................................................................................................................................... 13

LandareakErrefortzua .......................................................................................................................................... 14Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 151. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 162. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 17Prozedura (P)..................................................................................................................................... 18

Ekosistemak Errefortzua .......................................................................................................................................... 19Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 201. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 212. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 22Prozedura (P)..................................................................................................................................... 23

MateriaErrefortzua .......................................................................................................................................... 24Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 251. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 262. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 27Prozedura (P)..................................................................................................................................... 28

IndarrakErrefortzua .......................................................................................................................................... 29Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 301. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 312. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 32Prozedura (P)..................................................................................................................................... 33

Lurra, UnibertsoanErrefortzua .......................................................................................................................................... 34Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 351. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 362. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 37Prozedura (P)..................................................................................................................................... 38

2

Aurkibidea1

2

3

4

5

6

7

3

8

9

10

11

12

ErliebeaErrefortzua .......................................................................................................................................... 39Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 401. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 412. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 42Prozedura (P)..................................................................................................................................... 43

KlimaErrefortzua .......................................................................................................................................... 44Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 451. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 462. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 47Prozedura (P)..................................................................................................................................... 48

Biztanleria eta ekonomiaErrefortzua .......................................................................................................................................... 49Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 501. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 512. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 52Prozedura (P)..................................................................................................................................... 53

Historiaurrea eta AntzinaroaErrefortzua .......................................................................................................................................... 54Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 551. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 562. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 57Prozedura (P)..................................................................................................................................... 58

Erdi AroaErrefortzua .......................................................................................................................................... 59Zabalkuntza (Z)................................................................................................................................ 601. ebaluazioa (E1) ........................................................................................................................... 612. ebaluazioa (E2) ........................................................................................................................... 62Prozedura (P)..................................................................................................................................... 63

Eguzki sistema ............................................................................................................................... 64 eta 65Lehen sorospenerako teknika errazak.......................................................................... 66 eta 67Euskal Herriko mapa politikoa ............................................................................................. 68Euskal Herriko mapa fisikoa................................................................................................... 69Europako mapa politikoa ......................................................................................................... 70Munduko mapa politikoa......................................................................................................... 71

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

4

Izaki bizidunakIkaslea: Maila: Data:1

ErHonako marrazki honek animalia zelula irudikatzen du. Zer elementu falta da?Marraztu, eta esan zein den elementu horren eginkizuna.

Elementua:

Eginkizuna:

1

Gure zelulek eta gainontzeko animalienek ez dute zelula paretarik. Mugitzerik izango al genuen zelula pareta izango bagenu? Zergatik?

2

Azaldu txertoa zertan datzan, eta esan zergatik ez duen balio ezertarako,gaixotasuna hartu ostean, txertoa hartzeak.

4

Lotu izaki bizidun bakoitza dagokion erreinuarekin.3

moneroak

protistoak

animaliak

onddoak

landareak

perretxikoa

letxuga

otarrainxka

bakterioa

orangutana

alga zelulabakarra

izaki biziduna

legamia

protozooa

gereziondoa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

5


ZAzetabularia existitzen den organismo zelulabakarhandiena da.

Alga berde zelulabakar erraldoia da, 0,5 cm eta 10 cm-rabitarte neurtzen du, eta badia lasaietako eremuharritsuetan bizi da. Normalean, 3 m-ko sakoneran egotenda, baina 30 m bitarterako sakoneretan egon daiteke.

Erantzun honako galdera hauei.

• Beharrezkoa al da mikroskopioa erabiltzea Azetabularia

bat ikusteko?

• Zer erreinutakoa da alga hori?

1

Antibiotiko hitza grezieratik dator, anti (aurka) eta bios (bizitza) hitzetatik, hainzuzen. Antibiotikoak, bakterioen garapena gerarazteko erabiltzen dira; hala ere, ezdira eraginkorrak birusaren aurka. Izan ere, horiek ez dira izaki biziduntzat hartzen.

Erreparatu irudiei, eta azaldu zergatik ezin duen birusak elikadura eginkizuna egin.

2

Jende askok antibiotikoak hartzen ditu gripeari aurre egiteko. Hausnartu, eta esan antibiotikoak gaixotasun horri aurre egiteko eraginkorrak ote diren.

3

bakterioa birusa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

6


E1Idatzi honako hitz multzo hauek dituzten esaldiak.

nukleoa organuluak mintza zitoplasma

pareta klorofila landareak

1

Identifikatu irudiko basoan agertzen diren organismoak, eta sailkatu taulan.2

Lotu hiru zutabeetako elementuak.

• birusa • bronkitisa • gorriuneak eta ezkatak oinetan• bakterioa • errubeola • gorriuneak gorputzean• onddoa • atleta oina • sukarra eta eztul lehorra

3

Oreina animaliak zelulanitza

Organismoa Erreinua Zelulabakarra edo zelulanitza

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

7


E2Adierazi zer bizi funtzio irudikatzen dituzten honako marrazki hauek.1

Zer gertatuko litzateke organismo zelulanitz bateko zelulak antolatuta ez baleude?2

Osatu honako taula hau izaki bizidunen ezaugarriekin.3

Idatzi «E», esaldia egia bada; eta «G», esaldia gezurra bada.

Gaixotasun infekziosoak kutsatzeko modu bakarra intsektuen bidez da.

Gaixotasun infekziosoak bakterioek, birusek edo beste mota bateko mikroorganismoek sortuak dira.

Osasuntsu egoteko ez da beharrezkoa ohitura osasungarriak izatea.

Antibiotikoek birusak haztea ekiditen dute.

4

ehunak organoak aparatuak sistemak

animaliak ez

landareak

onddoak ez

protistoak

moneroak batzuek bai eta besteek ez

Erreinua Zelulabakarrak dira Behar duten elikagaiafabrikatzen dute

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

8


PInoiz irentsi al duzu urik itsasoan, ibaian edo lakuan bainatzen ari zinela? Ziurrenik bai,baina ez zenekiena zera da, ur tragoxka horretan mikroorganismoen kopuru handiazegoela, begien bistan ikusezinak, baina ez mikroskopio pean.

Mikroskopio batekin ur putzu batean bizi diren mikroorganismoak aztertuko ditugu.Gogoan izan tresna hauskorra dela, laborategian dauden gainontzeko gauza gehiengoakbezala. Kontuz lan egiten baduzu eta modu ordenatuan, emaitza onak izango dituzu.

2. Tanta batzuk hartuko ditugu pipeta batekin, eta portan ipiniko dugu.

3. Kontu handiz estalkia jarriko diogu. 4. Lagina platinaren gainean ipiniko dugu, eta behatuegingo diogu.

Marraztu mikroskopioarekin ikusi dituzunorganismoak.

1 Azaldu zer erreinutakoak izan daitezkeen, eta arrazoitu zure erantzuna.

2

1. Materia organiko ugari duen ur putzu batetik urahartuko dugu kristalezko ontzitxo batean.

Honela egiten da

Orain, zeuk egin

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

9

AnimaliakIkaslea: Maila: Data:2

ErIdatzi irudi bakoitzaren azpian animalia ornoduna ala ornogabea den, eta belarjalea, haragijalea ala orojalea den.

1

Azaldu zer gertatuko litzaiekeen anfibioei azalaren gainean hezetasunetik babestuko lituzkeen ilea izango balute.

2

Lotu honako artropodo hauek dagozkien taldearekin.3

intsektua araknidoa krustazeoa miriapodoa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

10


ZZenbait pertsonak artropodoei beldurra diote, bainahorietako askok, ez dute erasorik egiten, eta gainera,gizakientzako baliagarriak dira. Adibidez, abereakdauden tokietan, simaurra jaten duten kakalardoakbizi dira. Horiek gabe, gorotzak lurrean pilatukolirateke, eta belarra haztea eragozteaz gain, usaintxarra eragingo lukete, eta euli asko erakarrikolituzkete.

Azaldu zergatik den hain garrantzitsua simaurreko kakalardoa abereeneremuetatik ez desagertzea.

1

Izendatu marrazkian esaten dizkizuten kakalardoaren atalak.

a. ________________ b. ________________ c. ________________ d. ________________

2

Azaldu zeri erreparatu diozun hori jakiteko. 3

Bilatu gizakiontzat onuragarria den beste artropodo bati buruzko informazioa.4

Marmokek ezin dute igeri egin, flotatu baino ez dute egiten eta korronteak eramanditzan uzten dute. Beraz, ez doaz inoren atzetik nahita. Hala ere, norbait inguruandagoela nabaritzen dutenean eta beldurtzen direnean, pozoia duten arantzak jaurtitzendituzte. Horregatik, marmoka batekin topo eginez gero, kontu handiz aldendu, ezbeldurtzeko. Gogoan izan itsasoa dela bere etxea, eta zu bisitan baino ez zaudela.

Zergatik agertzen dira batzuetan hildako marmokak hondartzetan?5

ac

b

d

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

11


E1Seinalatu honako esaldi honen jarraipen egokia.

Animalia ornodunek eta ornogabeek komunean dute biak...

...autotrofoak eta zelulanitzak direla.

...kanpoko eskeletoa dutela.

...bibiparoak direla.

...zelulanitzak eta heterotrofoak direla.

1

Markatu X batekin dagokion laukitxoa.2

Lotu izen eta ezaugarri bakoitza dagokien irudiarekin.3

Obiparoak dira.

Bibiparoak dira.

Ilea dute.

Lumak dituzte.

Lau gorputz adar dituzte.

Ez dute hortzik.

Bi hortzeria dituzte.

Biriketan hartzen dute arnasa.

Odol beroa dute.

Ugaztunak Hegaztiak

pinguinoa

korrikalaria

hontza

igerilaria

ostruka

hegalaria

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

12


E2Putre batek eta gizaki batek, ornodunen taldekoak izateaz gain, beste ezaugarrikomun bat ere badute gorputz tenperaturari dagokionez. Esan berezitasun horizertan datzan.

1

Tximeletek metamorfosi prozesua izaten dute heldu bilakatu arte. Zein ornoduntaldek izaten du prozesu hori? Azaldu zertan datzan.

2

Idatzi barraskiloaren atal bakoitzaren izena.3

Ornogabeen zein taldetakoa da? ___________________________________________________________

Osatu honako esaldi hauek.

• Lehorreko anelidoek _________ arnasten dute, eta uretakoek _________ bitartez egiten dute.

• Itsas izarrek, horien elikaduraren arabera, ___________ dira, eta _________ bidez arnasten dute.

• Itsas trikuak eta poriferoak hondoan bizi dira mugitu gabe, hau da, _________ dira.

• Anelidoek gorputza ____________ banatuta dute, eta knidarioenak __________ forma du.

• Itsas izarrak eta itsas trikuak ___________ dira; polipoak eta marmokak ___________ dira.

4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

13


PAnimalia asko ikusteko zailak dira. Batzuk ezkutatu egiten dira; beste batzuk kamuflatu egitendira; eta gehienek ihes egiten dute haien lurraldean sartzen garenean. Horregatik, animaliahoriei buruz ikertzeko, utzitako aztarnak aztertzen dituzte biologoek, bereziki oinatzak. Honakohauek lau ugaztunen oinatzak dira, eta bakoitzaren azpian benetako tamaina azaltzen zaizu.

Ezinezkoa da oinatzak hartu eta etxera edo laborategira eramatea bertan aztertzeko etazer animaliari dagozkion jakiteko; baina badira oinatz horiek jasotzeko beste metodobatzuk. Jarraian metodo horietako bat azalduko dizugu.

Honela egiten da

1. Oinatzak bilatzera irtengo gara, ahal bada,hondarra edo lokatza dagoen tokietara, edo euriaegin ostean. Oinatza aurkitzean, azetatozko orri batjarriko dugu kontu handiz gainean, eta errotuladoreezabaezin batekin kalkatu egingo dugu.

2. Azetatozko orriaren beheko marjinan oinatza nonaurkitu dugun idatziko dugu (lokatza, hondarra...).Etxean, edo laborategian, gidetan bilatuko duguzer animaliari dagokion oinatz hori. Horren izenaeta data idatziko ditugu.

Orain, zeuk egin

Kalkatu goiko oinatza ikasi duzun metodoaren bidez.1

Erreparatu arretaz, eta erantzun honako galdera hauei.

• Zeinek dituzte erpeak? __________________________________________________________________

• Zer alde dago katamotzaren eta katajinetaren oinatzen artean? ___________________________________

2

katamotza, 8 cm hartza, 25 cm otsoa, 15 cm katajineta, 6 cm

Loka

tzeta

n

Txa

kurra

Data

:

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

14

LandareakIkaslea: Maila: Data:3

ErAzaldu zer den organismo autotrofo bat.

Gizakiak autotrofoak gara? _______. Zergatik? ________________________________________________

1

Idatzi honako hitz hauek dituzten esaldiak.

iratzeak esporak soroak

goroldioak esporak kapsulak

2

Marraztu, kodearen arabera, marrazkikolandarearen izerdi landugabearen eta izerdilanduaren noranzkoa.

• Gezi urdinekin: izerdi landugabearen noranzkoa.• Gezi gorriekin: Izerdi landuaren noranzkoa.

3

Honako marrazki hauek lore baten organo maskulinoak eta femeninoakirudikatzen dituzte. Lotu atal bakoitza dagokion izenarekin.

4

harizpiaobulutegia polen aleak

obuluakantera

Lorezila pistiloa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

15


ZLoreen koloreaz gain, landareek usaina erabiltzen dute intsektuak erakartzekoestrategia gisa, batez ere gauekoak erakartzeko. Horregatik, landare askok usain osoatsegina duten substantziak sortzen dituzte. Landare horiek gizakiak ere erakartzendituzte, eta antzinatik erabili izan dira perfumeak edo sendagaiak egiteko. Landaremota horiei, landare aromatikoak deitzen diegu. Horietako batzuk dira izpilikua,erromeroa edo ezkaia.

Irakurri aurreko testua, eta erantzun honako galdera hauei.

• Batez ere, zer intsektu mota erakartzen dute landare aromatikoek? _______________________________

• Zergatik uste duzu gertatzen dela hori? ______________________________________________________

1

Landare guztiak ez dira aromatikoak; kiratsa edo usain desatsegina darienak ere badaude; esate baterako, bortusaia. Txarto usaintzeak zertarako balio diezaioke landare bati?

2

Aukeratu aurreko marrazkietako landare bat, eta aurkitu zertarako erabildaitekeen. Sendabelarra al da?

3

Ikertu, eta jaso zer landare aromatiko hazten diren zure inguruan. 4

izpilikua erromeroa ezkaia

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

16


E1Osatu honako eskema hau.1

Lotu landarearen atal bakoitza elikadura prozesuan duen eginkizunarekin.2

Marraztu lore bat laukian, eta ondoren, lotu geziekin honako atal hauek.3

Idatzi honako esaldi hauek dagokien definizioaren ondoan.4

pistiloa polena lorezila obulua

• Lorearen organo maskulinoa > __________________________________________________________

• Lorearen organo femeninoa > ___________________________________________________________

• Zelula sexual maskulinoak > ____________________________________________________________

• Zelula sexual femeninoak > _____________________________________________________________

petaloak

sepaloak

pistiloa

lorezila

Landareak

_________________

_________________

angiospermoak

kriptogamoakiratzeak

_________________

Landu gabeko eta landutakoizerdiaren zirkulazioa.

Ura eta gatz mineralak xurgatzea. Transpirazioa eta fotosintesia.

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

17


E2Idatzi zer ezaugarri komun eta zer desberdintasun dituzten honako landare hauek.1

Honako esaldi hauek okerrak dira. Azaldu zergatik.

• Landareak loreak badituzte bakarrik ugal daitezke.

• Landare kriptogamoak hazien bidez ugaltzen dira.

• Landareak beste izaki bizidun batzuetatik elikatzen dira.

2

Erreparatu honako marrazki hauei, eta idatzi bakoitzaren azpian aldaxken,tuberkuluen, erraboilen edo estoloien bidezko ugalketa den.

3

Zer motatako ugalketa da kasu guztietan? Sexuala. Asexuala.

izeia arbendolondoa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

18


P

Bilatu jaso duzun landareari buruzko informazioa (nondik datorren, zertarakobalio duen...).

1

Existitzen diren landare guztiak ikertzeko ezin ditugu sustraitik atera. Izan ere, denok berdinaeginez gero, landarerik gabe geldituko ginateke. Horregatik, botanikoek – landareakikertzeaz arduratzen diren zientzialariak – adartxo bat baino ez dute hartzen, ahal badahostoduna eta loreduna, eta paperezko orrien artean ipintzen dute, gainean pisu handiadutela, zapaltzeko eta lehortzeko.

Horrela, luzaroan gordetzeko aukera dute, landarea usteldu gabe, eta leku handiegia hartugabe. Adartxoa lehortzen denean, paperezko plegu batean sartzen dute eta hainbat oharidazten dituzte bertan: landarearen izena, zein taldetakoa den, aurkitu zuen pertsonarenizena eta jaso zen eguna eta lekua.

Pleguetan gordetzen diren landare lehor, prentsatu eta identifikatuei herbarioa deitzen zaio.

Zein landare taldetakoa da? Nola dakizu? ___________________________________________________2

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

1. Landareak bilatzera irtengo gara eta 40 cminguruko adartxo bat moztuko dugu. Komenigarriada adartxoak hostoak eta loreak edukitzea.

2. Adartxoa hiruzpalau egunkari orrien artean jarrikodugu, ondo zabalduta.

3. Gainean, pisu handia duen zerbait jarriko diogu;adibidez, egurrezko xafla bat eta liburuak. Eguneroerreparatuko diogu adartxoari, eta egunkari orriakumel badaude, aldatu egingo ditugu.

4. Adartxoa lehortzean, A2 tamainako paper orribatean ipiniko dugu. Bertan, gure izena,landarearena, jasotako tokia eta data idatzikoditugu.

Planta:Recogidar por:

Lugar: Fecha:

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

19

EkosistemakIkaslea: Maila: Data:4

ErIdatzi marrazki bakoitzak irudikatzen duenaren izena.1

Lotu ekintza bakoitza dagokion erlazioarekin.2

populazioa espeziea komunitatea

Elikagaiagatik lehiatzea.

Ehizan egiteko elkartzea.

Harraparietatik babesteko elkartzea.

Bikoteagatik lehiatzea.

lehia erlazioa

laguntza erlazioa

Oihana izaki bizidunen aniztasun handiena duen planetako ekosistema da. Azalduekosistema horren zer ezaugarrik ahalbidetzen duen aberastasun hori.

3

Erreparatu marrazkiari, eta deskribatu errepidea eraikitzeakzer ondorio izan duen ekosistema horretako landareentzateta animalientzat.

4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

20


ZZenbait espezie exotiko gure herrialdera iristen dira, salerosi egiten direlako. Animaliahorien koloreek, ohiturek eta formek erakarrita erosten ditugu, baina gehienetan ezdira gure ekosistemara ohitzen eta hil egiten dira; esaterako, venus drosera landaretxikia. Beste espezie batzuk oso gogorrak dira eta aise moldatzen dira, baina haztean,jende askok landan uzten ditu, eta bertan, elikagaiengatik edo habitatarengatiklehiatzen dira espezie autoktonoekin, horiek baztertu arte. Hori gertatu zaieapoarmatu korrontezaleari edo karramarro iberiarrari. Izan ere, Floridako dortokak eta karramarro amerikarrak, hurrenez hurren, baztertu dituzte.

Bilatu autoktono hitzaren esanahia, eta eman Euskal Herriko espezie autoktonobaten adibidea.

1

Ikertu marrazkietan irudikatutako espezieak, eta idatzi zein den horien jatorria eta zein izango litzatekeen habitat egokiena.

2

Gorostia oso zuhaitz polita da. Arantzadun hosto distiratsu berdeak ditu, eta fruitutxiki gorriak. Gabonetan etxeko atea apaintzeko erabiltzen zen. Hazteko denbora askobehar duenez, eta apaingarri gisa erabiltzen zenez, denbora gutxian aleen kopuruaurritu egin zen. Gaur egun, babestutako espeziea da, eta desagertzeko arriskuan dago.

Esan zer neurri hartu den gorostia ez desagertzeko.4

Bilatu desagertzeko arriskuan dauden beste landare batzuk, eta idatzi bakoitzaren izena.3

Floridako dortoka venus drosera

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

21


E1Lotu honako etiketa hauek marrazkietan agertzen diren izaki bizidunekin.1

Osatu honako eskema hau.2

Idatzi honako espezie hauetako bakoitza zer ekosistemari egokituko litzaiokeen ondoen.3

Aipatu 1. ariketako ekosistema zaintzeko lagungarriak izango liratekeen hiruekintza erraz.

4

Ekosistemako erlazioak

espezie bereko banakoen artean

espezie desberdinetakobanakoen artean

_______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

ekoizlea

basamortu hotza baso epela oihana belardia basamortu beroa

lehen mailakokontsumitzailea

deskonposatzailea

bigarren mailakokontsumitzailea

_______________________________________

_______________________________________

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

22


E2Zer eragin dute inguru fisikoak eta ekosistemako klimak horietan bizi diren izakibizidunengan? Azaldu, eta aipatu beste adibideren bat.

1

Erreparatu honako irudi hauei, eta erantzun galderei.2

• Zer ekosistema irudikatzen dute? ___________________________________________________________

• Zer berdintasun dute bi ekosistemek? ____________________________________________________

• Aipatu horietan bizi den izaki bizidun bana. ________________________________________________

Azaldu zer den deforestazioa, zergatik gertatzen den eta nola ekidin daitekeen.

• Deforestazioa ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________ da.

• Deforestazioa ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________ gertatzen da.

• Deforestazioa ekidin dezakegu ___________________________________________________________

_________________________________________________________________________ eginez gero.

3

Zer gertatuko litzateke deforestazioa planeta osoan gertatuko balitz?4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

23


P

Landareen bioaniztasuna metro koadro batean dagoen landare espezieen kopuruada. Zer bioaniztasun lortu duzu?

1

Bioaniztasuna leku zehatz batean aurki ditzakegun izaki bizidunen kopurua da, etaleku horrek duen osasun egoeraren adierazlea da. Horregatik, biologoek ekosistemabaten biodibertsitatea neurtzen dute, hura ikertzeko. Landareen bioaniztasunaneurtzea animaliena neurtzea baino errazagoa da, landareak ez direlako «beldurtzen»horiengana hurbiltzean. Banakoak handiak badira (adibidez, zuhaitzak edozuhaixkak), denak zenbatzen dira, baina txikiak badira eta batera bizi badira (adibidez,sastrakak edo belarrak), metro koadro batean bizi direnak bakarrik zenbatzen dira.

Egin esperimentua beste toki batean, eta konparatu emaitzak. Aztertutako bitokietatik zein dago osasun egoera hobean? Zergatik?

2

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

1. Kartoi bat hartuko dugu (enbalatzeko edozeinkutxarena), eta 110 cm-ko aldea duen lauki batmarraztuko dugu. Horren barruan, 100 cm-ko aldeaduen beste lauki bat marraztuko dugu.

2. Karratu handienaren marratik moztuko dugu, etaondoren, txikienaren marratik, marko bat egin arte.

3. Kanpora irtengo gara, eta bioaniztasuna neurtunahi dugun tokian, kartoizko markoa jaurtiko dugu.

4. Marko barruan dagoen landareen kopuruazenbatuko dugu eta jaso egingo dugu.

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

24

MateriaIkaslea: Maila: Data:5

ErErreparatu honako marrazki hauei, eta erantzun galderei.1

• Zer globok du bolumen handiena? Azaldu zergatik. _______________________________________________

• Zeinek du dentsitate handiena? Arrazoitu zure erantzuna. _________________________________________

Mikroorganismoak egongo ez balira, hartzidura gertatzea posible litzateke?Erantzun galderari, eta esan prozesu hori zertan datzan.

2

Osatu materiaren aldaketei buruzko honako esaldi hauek.

• Materiaren egoera aldaketa gertatzeko, beharrezkoa da _________________________________________

• Materia agertzeko egoerak dira ___________________________________________________________

3

Dekantazioa nahiz destilazioa bi likidoren nahastura banatzeko erabiltzen dira.Azaldu noiz erabiltzen den metodo bakoitza.

4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

25


ZGaur egun, gure planeta beroketa globala jasaten ari da, hau da, tenperatura handituzdoa, batez ere, gizakiok atmosferara botatzen ditugun kutsatzaileak direla eta. Beroketahorren ondorio larrienetakoa da glaziarrak eta kasko polarrak urtzen ari direla, etaerritmo bizian desagertzen ari direla. Kilimanjaro gailurrek edo Groenlandia irlekdaukaten elur kapa, esaterako, 50 urte baino lehen gal daiteke gure ohiturak aldatu ezean.

Irakurri aurreko testua, eta erantzun galderei. Glaziarra zer den ez badakizu, bilatubere esanahia hiztegian.

• Zer gertatzen zaie glaziarrei eta kasko polarrei? ______________________________________________

• Zer egoera aldaketa ari dira pairatzen glaziarrak? _____________________________________________

• Nora doa ur hori guztia? __________________________________________________________________

1

Esan nola deitzen diogun tenperatura igoaz, glaziarrak desagertzea eragiten duenprozesuari.

2

Bilatu glaziarrak desagertzeak izaki bizidunengan eragin ditzakeen ondorioeiburuzko informazioa, eta gertaera hori nola ekidin dezakegun.

3

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

26


E1Ipini honako hitz hauek bakoitzari dagokion laukitxoan.1

Idatzi «F», materiaren aldaketa fisikoen adibideetan eta «K», aldaketa kimikoen adibideetan.

Herdoiltzen ari den malgukia. Tiratu eta bere lekura itzultzen den malgukia.

Piztutako kandela bat kontsumitzea. Bakterioen jardueragatik jogurta bilakatzen den esnea.

2

Idatzi marrazki bakoitzaren azpian irudikatzen den tresna osagaiak nahasteko edo banatzeko erabiltzen den.

4

Nahasteko balio dutenek, nahastura homogeneoak ala heterogeneoak eragiten dituzte? Arrazoitu zure erantzuna.

Garbiketa makina batzuetan ura sartu eta lurruna bihurtzen da.

• Zer prozesuren bitartez gertatzen da ur likidotik lurrunerako aldaketa?

_____________________________________________________

• Aldaketa hori gertatzeko, tenperatura igo edo jaitsi egin behar da?

_____________________________________________________

3

tenperatura bolumena dentsitatea masa

Materiaren propietate orokorrak Materiaren propietate bereizgarriak

hormigoi makina bitsadera irabiagailua araztegia

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

27


E2Honako esaldi hauek okerrak dira. Idatzi berriro zuzen.

• Bolumena gramotan neurtzen da. ____________________________________________________________

• Dentsitatea eta bolumena materiaren propietate bereizgarriak dira. ________________________________

• Masa zentilitrotan neurtzen da. ____________________________________________________________

1

Zeren araberakoa da material bat solido, likido edo gas egoeran egotea? Arrazoitu zure erantzuna adibideekin.

3

Pentsatu lagun batek urez eta harriz betetako ontzia ematen dizula opari. Zer prozesuren bitartez banatuko zenituzke harriak uretatik? Deskribatu.

4

Osatu aldaketa kimikoei buruzko honako taula hau.2

Oxidazioa

Argi eta bero gisa energia darion oxidazio oso bizkorra.

Jogurta

Prozesua Definizioa Adibidea

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

28


P

Banaketarako zer bi metodo erabili dituzu? Fisikoak ala kimikoak dira?1

Metodo fisikoen eta kimikoen bitartez, erabilia izan den ura (edo hondakin ura)garbitzen dute araztegiek berriz erabiltzeko. Honela, planetako zona askotan urria denondasun horri probetxua ateratzen zaio.

Prozesua konplexua bada ere, laborategian araztegiaren itxurak egin ditzakegu moduerrazean. Horretarako, lehenengo eta behin, botila bat urez beteko dugu, eta lur pixkabat eta hosto lehorren zatitxoak gehituko dizkiogu; botila itxi eta astindu egingo dugu.Behin ur «zikinaren» nahastura eginda, araztu egingo dugu.

Nahastura banatzeko bi metodo erabili arren, ura ezin da edan oraindik. Zergatik?2

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

1. Hartxintxarra edo harritxoak inbutu batean ipinikoditugu, eta edalontzi batean sartuko dugu.

2. Ura inbutuan isuriko dugu, kontu handiz.

3. Inbutua kenduko dugu, eta ura geldi utziko dugu,lurra hondoan egon arte.

4. Kontu handiz, edalontzia, hutsik dagoen edalontzibaten gainean okertuko dugu ura isurtzeko, etalurra ez erortzen saiatu behar dugu.

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

29

IndarrakIkaslea: Maila: Data:6

ErOsatu deformazioei buruzko honako taula hau.1

Begiratu honako marrazki hauei, eta erantzun galderei.2

• Zein marrazkitan iritsiko da bizkorrago papera lurrera? ____________________________________________

• Paper orri bera bada, zergatik erortzen da batean bestean baino bizkorrago? ________________________

Zenbait arrainek «igeri maskuria» deitzen den barrunbea dute barnealdean, eta airez beteedo hustu dezakete. Zertarako erabil dezaketela uste duzu? Arrazoitu zure erantzuna.

3

elastikoa

Forma berria hartzen du eta, indarra etetean, ez du jatorrikoforma berreskuratzen.

Beira

Gorputza AdibideaIndarraren aurreko portaera

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

30


ZBidaiatzen dugunean, oinez, bizikletaz nahiz autoz joan, daramagun abiaduraerrepidea edo bidea dagoen egoerara moldatu behar dugu. Izan ere, ez gabiltza moduberean bide lehor batetik, bustitako bidetik edo izoztutakotik. Euriarekin, elurrarekinedo izotzarekin, zapata zolek eta bizikletetako edo autoetako gurpilek erraz egiten duteirrist. Horregatik, muturreko kasu batzuetan, izoztutako eremuetatik ibiltzekobeharrezkoa da oinetan kranpoiak ipintzea, autoetan kateak jartzea edo beste sistemabatzuez baliatzea.

Zergatik da garrantzitsua abiadura moteltzea lurra bustita edo izoztutadagoenean?

1

Zer indar urritzen da lurra bustita edo izoztuta dagoenean?2

Zer eginkizun uste duzu dutela kranpoiek eta kateek? 3

Zer alde dago izotz gainean ibiltzeko erabiltzen diren patinen eta alpinistenkranpoien artean?

4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

31


E1Osatu honako esaldi hauek.

• Geldi dagoen gorputza mugitzen hastean edo abiadura handitzean, ______________________ jasaten du.

• Gorputz batek abiadura moteltzen duenean edo gelditzen denean, _______________________ jasaten du.

1

Zer baldintza bete behar dute bi imanek batek bestea erakartzeko? Zergatik?2

Azaldu zergatik den okerra honako esaldi hau: «Indar magnetikoek imaneibakarrik eragiten diete».

3

Esan nola eragiten duen Lurraren grabitateak gizakiongan, eta esan zertandesberdintzen den ilargiaren grabitatearekin.

4

Inguratu gasek nahiz likidoek betetzen duten printzipioa.6

Erreparatu honako marrazki honi, eta erantzun.

Zergatik igo daiteke globo aerostatikoa?

5

Arkimedesen printzipioa Aristotelesen printzipioa Sokratesen printzipioa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

32


E2Zer alde dago azelerazioaren eta dezelerazioaren artean? Azaldu, adibideak erabiliz.

1

Seinalatu honako ibilgailu hauetatik zein dagoen hobeto prestatuta marruskaduraindarrak txikitzeko, eta azaldu zergatik.

2

Zer indarrek ez digu uzten atmosferan flotatzen? Arrazoitu zure erantzuna.3

Gas batzuek besteen gainean flotatzen dutela ziurtatzeko, modu erraza tximiniatikirteten den keari erreparatzea da. Idatzi marrazki bakoitzaren azpian zer dendentsoagoa, kea edo airea, eta azaldu zergatik.

4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

33


P

Egin praktika hori kide batekin, eta jaso emaitza. 1

Produkturen bat sortzean, froga ugari egiten zaizkio, besteak beste, berorrensukoitasuna edo erresistentzia frogatzeko. Froga horietan, sortutako produktuamuturreko egoeratan ipintzen dute, eta oso beharrezkoak dira, batez ere segurtasunerabideratutako objektuei dagokienez (eskalatzeko sokak, segurtasun uhalak, etab.).Froga horiek modu errazean imitatuz, hainbat objekturen erresistentzia frogadezakegu; esaterako, josteko hari bat, goma elastiko bat edo buruko ile bat. Plastikozkobi botila huts eta baskula bat baino ez dugu behar. Praktika binaka egingo da, etakomenigarria da laborategiko mahaian egitea.

Errepikatu praktika buruko ile batekin edo beste elementuren batekin, eta konparatu hauskortasun atalasea hariarenarekin. Zer gertatzen da goma elastikoa erabiltzen bada?

2

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

1. Josteko hariaren mutur bat botila bati (A botila)lotuko diogu, eta bestea, arkatz bati.

2. Beste botila (B botila) urez beteko dugu,baskularen gainean jarriko dugu eta horren masa gramotan jasoko dugu.

3. Gutako batek A botila zintzilik duen arkatzarihelduko dio, eta besteak B botilako ura isuriko dubertan. Haria haustean, gelditu egingo gara.

4. B botila baskularen gainean jarriko dugu berriro,eta horren masa gramotan jasoko dugu. Bigarrenpausoko eta laugarren pausoko B botilarenmasaren diferentzia da hariak eutsi diezaiokeengramoen kopurua.

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

34

Lurra, UnibertsoanIkaslea: Maila: Data:7

ErBegiratu eguzki sistemaren honako marrazki honi, eta aipatu horren osagaiak.Ondoren, osatu esaldia.

1

Erantzun Lurraren mugimenduei buruzko honako galdera hauei.

• Zer gertatuko litzateke Lurrak errotazio mugimendua egiteari utziko balio? _____________________________

• Eta translazio mugimendua egiteari ere utziko balio? _________________________________________

2

Erantzun ozono geruzari buruzko honako galdera hauei.

• Atmosferaren zein tokitan dago? _________________________________________________________

• Zein da horren eginkizuna? ________________________________________________________________

• Desagertuko balitz, zer eragin izango luke izaki bizidunengan? _____________________________________

3

Lotu bi zutabeetako elementuak, dagokien bezala.4

Eguzki sistema dagoen galaxia __________________________________________________________ da.

longitudea Lurreko edozein puntutatik 0 paralelora dagoen distantzia.

Lurreko edozein puntutatik 0 meridianora dagoen distantzia.latitudea

_______________ _______________ _______________ _______________ _______________

_______________ _______________ _______________ _______________ _______________

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

35


ZGaur egun, erraza da toki batetik bestera joatea, bideetan aurkitzen ditugun mapei etatrafiko seinaleei esker. Baina orain dela gutxira arte, batez ere biderik ez zegoentokietan, Eguzkiaren posizioari edo izarrei erreparatuz orientatzen ziren pertsonak.Hartz handiak iparraldea seinalatzen du, eta ipar hemisferioan gidatzeko konstelazioonena da. Izan ere, oso erraza da horri hautematea, gurdi itxura baitauka.

Irakurri aurreko testua, eta erantzun honako galdera hauei.

• Zer puntu kardinal seinalatzen du Hartz handiak? ______________________________________________

• Sekula ikusi al duzu konstelazio hori? _____________________________________________________

1

Markatu marrazkian beti iparra seinalatzen duen Hartz handiaren atala. Ez badakizu, kontsultatu.

2

Bilatu konstelazio horren izenaren historiari buruzko informazioa, eta idatzihemen.

3

Ba al dakizu iparrorratzik eta maparik gabe gidatzeko beste moduren bat?4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

36


E1Osatu honako esaldi hau.

Eguzki sistema Esne Bidean dago eta honako hauek osatzen dute: __________________________________

1

Erlazionatu honako marrazki hauek irudikatzen dituzten Lurraren mugimenduekin.Ondoren, azaldu mugimendu bakoitza zertan datzan.

2

• Errotazio mugimendua: __________________________________________________________________

• Translazio mugimendua: ________________________________________________________________

Hiru arroka mota bereizten dira jatorriaren arabera. Zein dira?3

Aipatu gizakiak honako arroka eta mineral hauei ematen dizkien zenbait erabilera.

• Hondarra: ____________________________________________________________________________

• Diamantea: ___________________________________________________________________________

• Ikatza: _______________________________________________________________________________

• Gatza: _______________________________________________________________________________

• Marmola: _____________________________________________________________________________

4

errotazioa translazioa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

37


E2Azaldu zergatik den okerra honako esaldi hau.

Eguzkia translazio eta errotazio mugimenduak egiten dituen planeta da.

1

Dakizunez, Ilargia satelitea da, eta ez du argirik ematen. Hori horrela bada,zergatik ikusten dugu zerua argitzen duela?

2

Osatu arrokei buruzko honako taula hau.3

Marraztu munduko bolan 0 paraleloa edo ekuatorea, eta 0 meridianoa edoGreenwich meridianoa. Ondoren, seinalatu marrazkian esaten dizkizutenelementuak.

4

Magmatikoak

Sedimentarioak

Lurrazalen gune sakonetan sortzen dira, eta horietan, arrokek tenperaturaaltuak eta gainean dituzten materialen pisua jasan behar dituzte.

Arroka motak Jatorria

0 paraleloa

0 meridianoa

ipar hemisferioa

hego hemisferioa

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

38


P

Osatu marrazkiko zirkunferentziak, eta neurtu bakoitzaren diametroa. Zenbat milimetro ditu bakoitzak?

• Zirkunferentzia handia: ________ mm. • Zirkunferentzia txikia: ________ mm.

1

Unitate honetan ikasi dituzun datuetako asko azken mendean sortutako tresnasofistikatuen laguntzarekin lortu dira. Hala ere, beste batzuk aspalditik dira ezagunak,gizakion jakin-minari eta irudimenari esker. Datu horietako bat da Ilargiaklurrarekiko duen tamaina erlatiboa. Hori kalkulatzeko, ez da zertan jaurti beharsatelitea espaziora, aski da zatitzen jakitea.

Ilargiaren eklipseak Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren artean ipintzen denean gertatzendira. Pixkanaka-pixkanaka, Ilargia Lurraren itzalaren eremuan sartzen da eta minutubatzuen buruan, bistatik desagertzen da. Eklipseak irauten duen bitartean, alde batetik,Ilargiaren zirkunferentzia hautematen dugu, eta bestetik, Lurraren itzala.

Zatitu diametro handiena txikienarekin. Ondoren, bilatu zure liburuan zenbat aldiztxikiagoa den Ilargia Lurra baino. Zure emaitzarekin bat al dator?

2

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

1. Bi zirkunferentziak osatuko ditugu, ikusten ditugun ataletatik abiatuta.

2. Erregela batekin bi zirkunferentziendiametroa neurtuko dugu.

Ilargialurraren itzala

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

39

ErliebeaIkaslea: Maila: Data:8

ErAzaldu zer den tsunami bat. 1

Ibaiez gain, beste non aurki dezakegu ura egoera likidoan? 2

Koloreztatu Euskal Herriko erliebe unitate hauen ondoko laukitxoak. Ondoren, margotu unitate bakoitza mapan aukeratutako kolorearekin.

3

Aurreko mapan, seinalatu honako erliebe unitate hauek:

• Akitaniako sakonunea. • Arabako lautada.• Ebroko sakonunea. • Arabar Errioxa.

4


Itsasikara itsasoan gertatzen den lurrikara da.

Ordokia itsaso ondoan dagoen lautada da.

Lurmuturra lurrean sartzen den itsaso punta da.

Harri ama lurraren zati emankorra da.

Sumendiek harriak eta gasak jaurtitzen dituzte labarekin batera.

Ibaiadarra itsasoan isurtzen den ibaia da.

5

Pirinioak

Pirinioaurrea

Kostaldeko mendiak

Aralarko mendizerra

Nafarroako Erribera

Urbasako mendizerra

Izkoko mendizerra

Kantabriar mendizerra

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

40


E1Izendatu sumendia osatzen duten elementuak. 1

Ipini honako prozesu hauetan eragiten duen kanpoaldeko eragile geologiko batenadibidea.

• Higadura: _____________________________________________________________________________

• Garraioa: ____________________________________________________________________________

• Sedimentazioa: ___________________________________________________________________________

2

Azaldu zer den ibaiaren ibilgua.3

Erlazionatu ibai bakoitza mapan dagokion tokiarekin.4

Osatu honako esaldi hauek.

• Itsaso berean itsasoratzen diren ibai guztien lurraldeari ___________ deritzo.

• Euskal Herriko ibaien isurialde hidrografikoak ___________ eta ___________ dira.

5

Izendatu marrazkian irudikatutako lurzoruaren atalak.6

Ebro

Bidasoa

Ibaizabal

Zadorra

Arga

Oria

Atturri

Urumea

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

41


E2Erantzun sumendiei buruzko honako galdera hauei.

• Nola deitzen da sumenditik irteten den magma? ______________________________________________

• Beste zer material jaurtitzen dituzte sumendiek? ______________________________________________

• Sumendiko zer ataletik igotzen da magma? ___________________________________________________

1

Erantzun erliebearen elementuei buruzko honako galdera hauei.

• Zer da lurmuturra? _____________________________________________________________________

• Non dago Matxitxako lurmuturra? _________________________________________________________

• Ba al dugu artxipelagorik Euskal Herrian? ____________________________________________________

• Eta golkorik?Zein? ____________________________________________________________________

3

Izendatu honako mapa honetan agertzen diren erliebearen elementuak.4

Osatu taula isurialde hidrografiko bakoitzeko launa ibairekin.2

Kantauriar isurialdea Mediterranear isurialdea

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

42


P

Ikasi duzun metodoaren bidez, irudikatu mendi beraren honako bi ebakitze hauek.1

Mendi bat irudikatzen dugunean, sestra kurba erabiltzen dugubere maila adierazteko. Sestra kurbek altitude berean daudenerliebe puntuak lotzen dituzte, eta kurben arteko distantziakmaldaren maila adierazten du: zenbat eta hurbilago egon,orduan eta malda handiagoa; eta zenbat eta urrunago egon,orduan eta malda txikiagoa.

Mendiaren oina irudikatzen duen marrazkian (behean),mendiko ebakitze lerro gainean (AB lerroa) dauden sestrakurben arteko distantzia kontu handiz neurtzen da, mendiarenaltxaera irudikatzen duen marrazkiaren ardatz horizontaleandagokion puntua ipintzeko (goian). Gero, puntu bakoitzetikdagokion altitudera marra bat marrazten da. Azkenik, puntuakmarra batez lotzen dira, mendiaren profila lortzeko.

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

600500400300200100

600500400300200100

600500400300200100

A B

A B

A B

A B

A B

A B

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

44

KlimaIkaslea: Maila: Data:9

ErMargotu laukitxo bakoitza kolore batekin. Ondoren, koloreztatu mapan eremu klimatiko bakoitza horretarako aukeratu duzun kolorearekin.

Klima ozeanikoa

Trantsizio klima

Klima mediterranearra

Mendiko klima

1

Lotu ezkerreko elementu bakoitza dagokion eginkizunarekin edo definizioarekin.2

Plubiometroak...

Haizea...

Haize orratzak...

Lehortea...

Termometroak...

Tenperatura...

Anemometroak...

Karbono dioxidoa...

Barometroak...

Itsasoaren eragina...

Presioa...

Prezipitazioak...

...presio atmosferikoa neurtzen du.

...euririk gabeko aldi luzea da.

...klimaren faktorea da.

...haizearen abiadura neurtzen du.

...airea mugitzean ematen da.

...haizearen norabidea adierazten du.

...atmosferatik erortzen den ura dira.

...prezipitazioak neurtzen ditu.

...tenperatura neurtzen du.

...atmosferako airearen pisua da.

...aireko beroaren kopurua da.

...berotegi efektuaren gas bat da.

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

45


E1Azaldu nola neurtzen den prezipitazioetan erortzen den ur kopurua.1

Zer da latitudea? Markatu erantzun zuzena.

Klimaren elementu bat. Klimaren faktore bat.

2

Idatzi marrazkian irudikatzen den neurgailuaren izena, eta azalduzertarako erabiltzen den.

3

Esan zer den urakana, eta idatzi beste zer izen hartzen duen fenomenometeorologiko horrek.

4

Azaldu marrazkietan irudikatzen diren eremuetako klima zertandesberdintzen den eta zer elementuk zehazten duen desberdintasun hori.

5


Meteorologoek sateliteak erabiltzen dituzte datuak jasotzeko.

Nafarroan, klima subtropikala da nagusi.

Eremu hotzetan, beti izoztuta dauden basamortu polarrak daude.

Eremu epeletan, pertsonen kontzentrazioa txikiagoa da.

Sabana zuhaitz asko dituen lautada zabala da.

6

Aipatu berotegi efektua larriagotzen duen gizakien ekintzaren bat.7

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

46


E2Zer da presio atmosferikoa? Markatu erantzun zuzena.

Klimaren elementu bat Klimaren faktore bat

1

Azaldu zertarako erabiltzen diren anemometroak.2

Idatzi munduko bolan zenbakituta agertzen den eremu klimatiko bakoitzaren izena.

3

Deskribatu klima ozeanikoaren berezko ezaugarriak, eta esan Euskal Herriko zeinaldetan gertatzen den.

4


Altitudea tenperaturan eragina duen klimaren elementua da.

Nafarroako hegoaldean klima mediterranearra dago.

Lehorteak euririk gabeko aldi luzeak dira.

Tropikoen eremuetan daude basamortu hotz ia guztiak.

Klima epeletan lau urtaro daude.

5

Aipatu berotegi efektua eragiten duen gas bat.6

Izendatu planetaren beroketaren lau ondorio.

•

•

•

•

7

1.

2.

3.

4.

5.

1

2

3

4

5

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

47


P

Osatu klimograma, urtarrilerako azaldu dizugun adibideari jarraituz. Ez ahaztu tenperaturaren puntuak lotzea.

1

Donostiako 2007ko klimograma egingo dugu. Horretarako, honako taula honetakodatuak erabiliko ditugu.

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

1. Lehenik eta behin, tenperaturak idatziko ditugu. Taulan, urtarrilari (U) dagokiondatua bilatuko dugu, 10,0 alegia. Datu hori diagraman irudikatzeko, hilabetehorretako espazioaren erdian puntu bat marraztu behar dugu ezkerreko ardatzean(tenperaturari dagokion ardatza) dagoen 10 zenbakiaren altueran. Gauza beraegingo dugu hilabete guztiekin, eta 12 puntuak idatzita ditugunean, lerro batekinlotuko ditugu.

2. Bigarrenez, prezipitazioak idatziko ditugu. Taulan, urtarrilari (U) dagokion datuabilatuko dugu, hau da, 77,8. Datu hori diagraman irudikatzeko, hilabete horretakoespazioan marratxo bat marraztu behar dugu eskuineko ardatzean (prezipitazioeidagokien ardatzean) dagoen 80 zenbakia baino apurtxo bat beherago. Ondoren,hilabeteko zutabe osoa margotuko dugu.

3. Amaitzeko, batez besteko tenperatura idatziko dugu diagramaren ezkerrean; eta prezipitazioak, eskuinean.

Tenperatura(gradu zentigradotanneurtua)

10,0 12,0 11,0 13,1 15,1 17,3 18,6 18,8 16,8 14,3 10,0 8,5 13,8

Prezipitazioak(guztira mm-tan)

77,8 78,2 97,4 69,6 54,6 24,6 63,8 69,0 23,4 45,0 34,8 37,8 676,1

Hilabetea U O M A M E U A I U A A Guztira

Bate

z be

stek

o te

nper

atur

a: _

__

__

Bate

z be

stek

o pr

ezip

itazio

ak: _

__

_

45403530252015105

110100908070605040302010

U O M A M E U A I U A A

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

48

Biztanleria eta ekonomiaIkaslea: Maila: Data:10

ErLotu ezkerreko elementu bakoitza dagokion definizioarekin.1

Osatu honako testu hau unitate honetan ikasi duzun guztia kontuan hartuta.

_________ biztanle baino gutxiago dituzten udalerriak landatartzat jotzen dira, eta batez ere __________

sektorean jarduten dute. xx. mendearen erdialdean, gehiengoa biztanleria landatarra zen, baina hirietara

emigratzen hasi zen, ___________ eta ___________ garatu zirelako, biak ere _________ sektoreko

jarduerak zirelarik. Mende bukaeran, __________ hazkunde handia izan zuten (__________ sektorea) eta gaur

egun, pertsona gehienek sektore horretan dihardute lanean. Horrek esan nahi du, Euskal Herria lurralde

__________ dela, eta horren ondorioz, __________ asko datozela hona.

2

Biztanle dentsitatea... ...lurralde baten bizi den pertsonenkopurua da.

...lehengaiak produktu landu bihurtzen ditu.

...beste industria batzuetarako tresneria egiten du.

...kilometro koadroko dagoen biztanleen kopurua da.

...lehengaiak produktu erdilandubihurtzen dira.

...10.000 biztanle baino gehiagokoudalerrietan bizi dena da.

...16 urte eta 65 urte bitarteko langileek osatzen dute.

...materialak ez diren baina beharrezko-ak diren zerbitzuak eskaintzen ditu.

Biztanleria hiritarra...

Biztanleria osoa...

Biztanleria aktiboa...

Ekipo industriak...

Bigarren sektoreak...

Hirugarren sektoreak...

Oinarrizko industriak...

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

49


ZGaur egun, Euskal Herria lurralde garatua da, eta herrialde pobreagoetako etagatazkatsuagotako pertsonak hona datoz bizi baldintza hobeen bila. Baina, duelahamarkada gutxi, Euskal Herria ez zen gaur egun bezain joria, eta euskaldun askokemigratu egin behar izan zuten haien egoera hobetzeko. Gehienak Amerikakoherrialdeetara joan ziren, eta asko eta asko, Estatu Batuetara; esaterako, Idahora,artzaintza lanetan jardutera.

Irakurri arretaz aurreko testua, eta azaldu zer arazo izan zuten Estatu Batuetarajoan ziren euskaldunak Hego Amerikara joan zirenek izan ez zutena.

1

Bilatu emigratu zuten euskaldunei buruzko informazioa: baliteke norbaitezagutzea, edo gai hori lantzen duen pelikularen bat ikusi izana. Ikertuemigratzearen arrazoiak, eta zer arazo izan zituzten hango herrialdean.

• Zergatik emigratu zuten? _________________________________________________________________

• Zer arazo izan zuten? _____________________________________________________________________

2

Orain, bilatu Euskal Herrira etorri diren pertsonei buruzko informazioa: baliteke zuzeu edo zure kideren bat emigrantea izatea, edo gurasoak emigranteak izatea.

• Zer dela eta emigratu dute? _____________________________________________________________

• Zer arazo izan dute? ___________________________________________________________________

3

Bukatzeko, egin honako galderei buruzko eztabaida gelan.

• Zergatik emigratzen du jendeak?• Zer arazo dute iristen diren herrialdean?• Emigrante euskaldunek izandako arazoak, hona datozen pertsonek dituzten arazo berdinak

ala desberdinak dira?

4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

50


E1Erantzun biztanleriari buruzko honako galdera hauei.

• Zenbat biztanle zegoen Euskal Herrian 2009aren hasieran?

• Nola kalkulatzen da biztanleriaren hazkunde naturala?

1

Ipini lehen sektoreko bi jardueraren adibidea.

•

•

2

Zer sektore eta zer jarduera irudikatzen dira marrazkian? Markatu erantzunzuzenak, eta azaldu industriaren eta artisautzaren arteko aldeak.

3

• Sektorea: lehenengoa bigarrena hirugarrena

• Jarduera: industria artisautza eraikuntza

Imajinatu zure udalerriko garraiobide guztiek greba egiten dutela. Zer ondorio izango luke horrek?

4

Esan zein den Euskal Herriko emakumeen eta gizonen bizi itxaropena.

• Gizonak: _____________________________ • Emakumeak: _____________________________

5

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

51


E2Azaldu zer den biztanleen errolda, eta zenbat urtetik behin egiten den.1

Ipini bi lehengairen adibidea.2

Osatu «basogintza» hitzaren definizioa.

Basogintza edo baso ustiapena ____________________________________________________________

3

Seinalatu kontsumismo ekintzak irudikatzen dituzten marrazkiak.4

Erantzun Euskal Herriko biztanleei buruzko honako galdera hauei.

• Zein da Euskal Herriko biztanleen dentsitatea?

• 2007ko erroldaren arabera, zein zen atzerritarren portzentajea?

• Biztanleen banaketa orekatua al da?

5

Azaldu zure hitzekin XX. mende erdialdetik hona nola aldatu diren Euskal Herrikobiztanleria eta ekonomia.

6

da.

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

52


P

Erreparatu digramari, eta erantzun honako galdera hauei.

• Zenbat biztanle zituen Espainiak 1900. urtean? _______________________________________________

• Eta 2000. urtean? ______________________________________________________________________

• Beraz, zein izan da Espainiako biztanleriak 1900 eta 2000 urteen bitartean izan duen hazkundea? ________

• Zein alditan hazi da gehien biztanleen kopurua? ______________________________________________

• 2000. eta diagraman agertzen den azkeneko urtearen artean, biztanleria zer hazi da aurreko urteetan baino

gehiago ala gutxiago? Zergatik? __________________________________________________________

1

Diagramek herrialde bateko biztanleei buruzko mota guztietako datuak irudikatzenlaguntzen digute: adina, sexua, ikasketa maila, egiten duten jardueraren sektorea, etab.Biztanleria hazkundearen marra diagramek epe zehatz batean herrialde batekobiztanleen kopuruaren eboluzioa erakusten digute.

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

Honako diagrama honek Espainiak 1900 eta 2007 urteen bitartean izan duenbiztanleria hazkundea adierazten du. Ardatz bertikalean, biztanleen kopurua adieraztenda, eta launa milioiko tarteetan. Ardatz horizontalean, urteak adierazten dirahamarkadaka. Goranzko lerroak aldi horretan biztanleria nola hazi den adierazten du.

48.000.000

44.000.000

40.000.000

36.000.000

32.000.000

28.000.000

24.000.000

20.000.000

16.000.0001900 1910 1920 1930 2000199019801970196019501940

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

53

Historiaurrea eta AntzinaroaIkaslea: Maila: Data:11

ErLotu zutabe bietako elementuak dagokien bezala.1

Sailkatu honako kontzeptu bakoitza dagokion atalean.

• Metal aroa: ___________________________________________________________________________

• Historia: ____________________________________________________________________________

• Erromanizazioa: ________________________________________________________________________

• Paleolitoa: ___________________________________________________________________________

2

Feniziarrak... ...iraganeko gizarteak aztertzen dituzte.

Historiaurrea... ...lege ororen jatorria dira.

Arkeologoek... ...askatasuna lortzen zuten esklaboak ziren.

Neolitoa... ...herri iberiarren hizkuntzak ordezkatu zituen.

Tartesotarren erreinua... ...Historiaren lehenengo aroa da.

Greziarrak... ...arroka handiekin egindako monumentuak dira.

Iturri materialak... ...bainu publikoak ziren.

Megalitoak... ...kultura iberiarraren eta zeltaren alderdiak batu zituzten.

Zeltiberiarrek... ...penintsularen lehen kolonizatzaileak izan ziren.

Antzinaroa... ...erromatarrei aurre egin zien lusitaniarra izan zen.

Zuzenbide erromatarra... ...idazketa asmatzean bukatu zen.

Esklaboek... ...beste garai bateko objektuak edo aztarnak dira.

Latinak... ...metalurgiarekin bukatzen da.

Termak... ...ez zuten eskubiderik, eta lanik txarrenak egiten zituzten.

Viriato... ...ezagutzen den penintsulako lehenengoa izan zen.

Libertoak... ...Antzinaroko lehenengo kultura europar handia izan ziren.

latina ehiza brontzea burdina lan publikoak Erdi Aroa lege erromatarra Antzinaroa harri landua kobrea Aro Modernoa labar pintura Aro Garaikidea

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

54


E1Idatzi irudi bakoitzaren azpian zer iturri material den.1

Erantzun Neolitoari buruzko honako galdera hauei.

• Noiz hasi eta bukatu zen? _______________________________________________________________

• Historiaurrearen aldi horretako jendea nola bizi zen?

2

Ipini Iberiar penintsulako erromatar aurreko bi herriren adibideak.

•

•

3

Nongoak ziren feniziarrak? Markatu erantzun zuzena.

Europako iparraldekoak Mediterraneoaren ekialdekoak Afrikakoak

4

Erantzun erromatarren konkistari buruzko honako galdera hauei.

• Zenbat denbora behar izan zuten erromatarrek Iberiar penintsula konkistatzeko? _______________________

• Penintsulako zer herrik lortu zuten erromatarrei aurre egitea? _____________________________________

5

Azaldu hizkuntza erromantzeak zer diren.6

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

55


E2Erantzun paleolitoari buruzko honako galdera hauei.

• Zer gertaerarekin bukatzen da Historiaurrearen garai hori? _______________________________________

• Nola bizi ziren garai hartako pertsonak? ______________________________________________________

1

Nola lortzen da brontzea? Markatu erantzun zuzena.

Burdinarekin eta eztainuarekin Burdinarekin eta kobrearekin Kobrearekin eta eztainuarekin

2

Azaldu non zegoen tartesotarren erreinua, eta haien ekonomia zertan zetzan.4

Aipatu erromatarrak iritsi aurretik Iberiar penintsulan bizi ziren edo kokatu zirenherri guztien izenak.

3

Nondik lortzen zuten erromatarrek esklaboen eskulana?5

Idatzi marrazki bakoitzaren azpian erromatarren zer eraikuntza mota irudikatzenden, eta azaldu zertarako erabiltzen zen.

6

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

56

Erdi AroaIkaslea: Maila: Data:12

ErNoiz hasten da eta noiz bukatzen da Erdi Aroa?1


Musulmanen inperioaren hiriburua Damasko zen.

Omeiarrek Granadan kokatu zuten hiriburua.

Almantzorrek kalifa izendatu zuen bere burua, 929an.

Errege-Erregina Katolikoek Granada konkistatu zuten, 1492an.

Gaztela eta Leon 1230ean batu ziren behin betiko.

2

Lotu pertsonaia historiko bakoitza dagokion ekintzekin edo ezaugarriekin.3

Sailkatu honako elementu hauek dagokien arte estiloaren arabera.4

• Arte musulmana: _______________________________________________________________________

• Arte bisigodoa: _______________________________________________________________________

• Arte gotikoa: ___________________________________________________________________________

• Arte erromanikoa: _____________________________________________________________________

Leovigildok... ...politikari handia eta militar musulmana izan zen.

Recesvintok... ...Gaztelako Koroaren oinorde izendatu zuten.

Almantzor... ...Nafarroa konkistatu zuen.

Isabel Katolikoa... ...Al Andaluseko kalifa izendatu zuten.

Rodrigo erregea... ...bisigodoentzako eta hispaniar-erromatarrentzako legeak egin zituen.

Fernando Katolikoak... ...azken errege bisigodoa izan zen.

Rekaredo... ...sueboak garaitu zituen.

Abd ar Rahman IIIa... ...katolizismora aldatu zen.

Kordobako meskita VI-VII. mendeak arku zorrotza XIII-XV. mendeak ferra arkua San Juan de Baños

Granadako Alhambra horma sendoak urregintza XI-XII. mendeak beirateak puntu erdiko arkuak

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

57


ZGarai islamikoan, Espainia erdibituta gelditu zen, eta bi zatien indarren arteandesoreka handia zegoen. Iparraldea, mendebaldeko mundu erromatarrarengainbehera orokorrean murgildu zen [...]. Aldiz, hegoaldeko lurraldeek loraldiaezagutu zuten, eta kultura arabiarraren une gorenaren parte izan ziren [...]. VIII. eta XII.mendeen artean, arlo intelektualean egon ziren aurrerapenak musulmanen eskutiketorri ziren; arabiera aurrerapenaren hizkuntza zen. Bitartean, latinak, Europakomendebaldeko kulturari mugatutako hizkuntza izanik, ez zeukan inongo baliorikarabieraren aldean, XIII. mendean, oraindik, Roger Baconek zioenaren arabera.

Ramón MENÉNDEZ PIDAL

Mis páginas preferidasGredos

Testuan ezagutzen ez duzun hitzik badago, bilatu hiztegian, eta idatzi definizioakhemen.

1

Erantzun testuarekin lotutako honako galdera hauei.

• Zein mendera arte dio egileak irauten duela kultura islamiarraren goreneko uneak? ____________________

• Zein izan zen garai hartako hizkuntza nagusia? _______________________________________________

2

Ikasi duzunetik abiatuta, erantzun honako galdera hauei.

• Zein mendetan banatu zen Al Andalus taifa erresumatan? _______________________________________

• Non zegoen bizimodu hiritarragoa, erresuma kristauetan ala Al Andalusen? __________________________

3

Bilatu informazioa entziklopedia batean edo Interneten, eta azaldu Al Andaluskokultura islamiarrak honako arlo hauetan egin zituen zenbait aurrerapen.

• Nekazaritza: ____________________________________________________________________________

• Medikuntza: _______________________________________________________________________________

• Astronomia: _______________________________________________________________________________

4

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

58


E1V. mendean, Iberiar penintsulara iritsi ziren herriek non zuten jatorria?1

Zer herri garaitu zituzten bisigodoek V. mendean Iberiar penintsulara iritsi zirenean?

Alanoak Frankoak Sueboak Bandaloak

2

Idatzi zein errege bisigodok egin zuen ekintza bakoitza.

• Katolizismora aldatu zen. _________________________________________________________________

• Bisigodoentzako eta hispaniar-erromatarrentzako legeak egin zituen. ______________________________

• Sueboak garaitu eta baskoiak baketu zituen. _________________________________________________

3

Sailkatu honako lurralde hauek konkistatu zituen erresumaren arabera: Valentzia,Guadalquivir ibaiaren harana, Murtzia, Italiako hegoaldea, Gibraltar, Granada etaBalear Uharteak.

• Gaztelako Koroa: _____________________________________________________________________

• Aragoiko Koroa: ______________________________________________________________________

4

Idatzi zein zen Al Andalusko hiriburua honako mende hauetan.

• X. mendean: _________________________ • XV. mendean: _________________________

5

Idatzi zer arte estilo irudikatzen den marrazki bakoitzean.6

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

59


E2Zer izen zuten Hispaniako biztanleek erromatarren agindupean?1

Erreparatu marrazkiari, eta osatu honako testu hau.

Gelditzen diren eliza bisigodo gehienak _________ men-

deetan eraiki ziren. ___________ eraikita daude, leiho

__________ dituzte eta ___________ arkuak dituzte.

2

Zer urtetan heldu ziren musulmanak penintsulara? Markatu erantzun zuzena.

476an 711n 929an 1230ean

3

Zein zen inperio musulman handiaren hiriburua Al Andalusek independentzia lortuaurretik?

4

Izendatu hiri musulmanaren eraikin bereizgarriak.5


Musulmanek Rodrigo, azken errege bisigodoa, garaitu zuten.

Abd al Rahman III.ak kalifa izendatu zuen bere burua, 929an.

Noble kristauek otoitz egiten eta kulturan ziharduten.

Al Andalus taifa erresumetan banatu zen, XI. mendean.

Asturiasko Erresuma hedatu zen eta Aragoiko Koroa bilakatu zen.

Eliza erromanikoek beirate handiko leiho ugariak dituzte.

Hispaniara iristean, bisigodoak kristauak ziren, baina ez katolikoak.

Erlijio islamiarra kristaua baino lehenagokoa da.

6

Zein mendetan garatu ziren honako arte estilo hauek?

• Erromanikoa: _________________________ • Gotikoa: _________________________

7

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

60


P

Asmatu gaur egungo urtegregoriotarra Hejirako zein urte den.Horretarako, egin aurreko eragiketak,baina 1.000 oraingo urtearekinordezkatu. Oso erraza da!

1

Urteak egutegi musulmanaren arabera zenbatzen ikasiko dugu. Egutegigregoriotarrarekin –Euskal Herrian eta munduko beste hainbat herrialdetan erabiltzendena– dituen desberdintasun nagusiak honako hauek dira:

• Egutegi musulmana Kristoren jaiotzaren urtetik zenbatzen hasi beharrean, Hejirarenurtetik zenbatzen hasten da, hau da, Mahoma eta bere jarraitzaileak MekatikMedinara migratu zuten urtetik (gaur egun, Arabian daude hiri bi horiek). Hejira,kristauen 622. urtean izan zen, eta musulmanentzat 1. urtea da.

• Musulmanena ilargi egutegia da; gurea, aldiz, eguzki egutegia. Horregatik, Hejirarenurteak motzagoak dira, 354 egun baitituzte. Gainera, 30 urtetik behin, 11 bisurteakdira, hots, 355 egun dituzte.

Orain, zeuk egin

Honela egiten da

1. Hejiraren urtea jakin nahi badugu,urte kristauari 622 kendu behardiogu. Adibidez, kristauen 1000.urtea hejiran zein urte izan zenjakin nahi badugu, 622 kendukodiogu, eta 378 gelditzen zaigu.

2. Ondoren, zifra hori 32rekin zatitukodugu eguzki urtearen eta ilargiurtearen arteko aldea jakiteko. Kasuhonetan, emaitza 11,8 da, baina12ra biribilduko dugu.

3. Lortutako zifrari (12) urte kristauari622 kentzearen emaitza gehitukodiogu, hau da, 378. Eta... lortu dugu!Emaitza Hejiraren urtea da, gurekasuan, 378 gehi 12, hots, 390.

Honela, badakigu kristauen 1000. urtea Hejiraren 390. urtea dela.

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

63

Lehe

n so

rosp

ena

esat

en d

iogu

istr

ipu

edo

ezbe

harr

en b

at iz

andu

en p

erts

onar

i, os

asun

zen

tror

a er

aman

aur

retik

, ond

orio

akar

intz

eko

egite

n za

izki

on s

oros

pene

i.

Lehe

n so

rosp

enak

beh

ar b

ezal

a eg

iteko

, jar

raitu

beh

arre

kogo

men

dio

orok

or b

atzu

k ja

kite

a ko

men

igar

ria d

a. E

skui

neko

lauk

ian

ditu

zu:

• La

sai e

gote

a et

a ez

beha

rra

izan

due

n pe

rtso

na la

saitz

ea.

• Eg

oera

arr

etaz

azt

ertz

ea.

• O

sasu

n ze

ntro

ra a

hal b

ezai

n la

ster

dei

tzea

.

• Ah

al b

ada,

per

tson

a he

ldu

bati

lagu

ntza

esk

atze

a.

Lehe

n so

rosp

ener

ako

tekn

ika

erra

zak

Odo

la d

arie

n za

uri a

rina

k

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

64

Odo

lik e

z da

rien

kol

peak

Erre

dura

ari

nak

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

65

Euskal Herriko mapa politikoaIkaslea: Maila: Data:

Er

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

66

Euskal Herriko mapa fisikoaIkaslea: Maila: Data:

Er

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

67

Europako mapa politikoa (mutua)Ikaslea: Maila: Data:

Er

© IB

AIZ

ABA

L/BA

IMEN

DU

TAKO

MAT

ERIA

L FO

TOKO

PIA

GA

RRIA

68

Munduko mapa politikoa (mutua)Ikaslea: Maila: Data:

Er

I-blai proiektua LH 5. maila

Documents

Transcript of I-blai proiektua LH 5. maila