Hitzak

Hurrengo hitzen artean zein desberditasun dagoen azaldu beharko bazenu,zein irizpide erabiliko zenuke?

Neska-mutilak Astakeria EkonomiaGabonak Jatetxea Deigarria

Jatorriaren arabera bereiziko zenituzke? Osagaien arabera?...Bada, hitzen iruzkina landuko dugu atal honetan.

Maileguak, hitz elkartuak eta

hitz eratorriak

Hitz elkartuak

Elkarketa eta eratorpeneko

aldaketak

Hitz eratorriak

Hitzen kategoriak

Morfemak eta kategoriak

HIZKUNTZ IRUZKINA

6

Bi elementu lexikal autonomok bat eginikosatzen duten unitatea. Elementu bakoi -tzak, bere aldetik, esanahia du.

Elkarketan elipsia egon daiteke: eta, dun,ala, deklinabide atzizki bat (ko, ren...)edo esaldi oso bat.

Hitz elkartua

Elementu lexikal autonomo batek etaberez, berak soilik, esanahirik ez duenmorfema batek osa tzen duten unitatea.

Hizkiak edo morfemak hiru motatakoakdira: aurrizkiak, artizkiak eta atzizkiak.

Hitz eratorria

Markatu zein motatako hitza den bakoitza.

1. Edertasun . . . . . . .

2. Neba-arreba . . . . .

3. Sudurluze . . . . . . .

4. Ekonomia . . . . . . .

5. Liburu . . . . . . . . .

6. Gautxori . . . . . . .

7. Herri literatura . .

8. Euskaldun . . . . . .

9. Senar-emazte . . . .

10. Jaioterri . . . . . . . .

11. Dilin-dalan . . . . .

12. Ikusgarri . . . . . . .

hitz elkartua

hitz eratorria

mailegua

1. Hitz elkarketan, marra dutenetan eta-ren elipsia egon al daiteke? . . . . . . . . . . . . . .

2. Sudurluze hitzean dun-en elipsia al dago?: sudur luzea duena. . . . . . . . . . . . . . .

3. Elipsia elementu bat ez agertzea dela esan al daiteke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Onomatopeia batzuk ere, elementu baten errepikapena direnean hitz elkartuak al dira?

5. Hitz eratorrietan elkartzen diren elementuak autonomoak izaten al dira? . . . . . . . .

Bai Ez

1. Harri + maila ....................................... .......................................

2. Euskara + -dun + -tasun ....................................... .......................................

3. Zuriak (eta) gorriak ....................................... .......................................

4. Ezker + alde ....................................... .......................................

5. Faltsu + keria ....................................... .......................................

6. Des + agertu + -pen ....................................... .......................................

Zer ateratzen da hurrengo elementuak bat eginik?

Hitz motak

Beste hizkuntza batetik hartutako elementulexikala.

Euskarak latinetik eta gaztelaniatik askoditu. Gaur egun, gero eta gehiago dituingelesetik hartuak.

Mailegua

Hitz mota

HIZKUNTZ IRUZKINA

7

A eta: aita (eta) ama > aita-amak

B -dun: buru + argia (duena) > buruargia

C ala: ez (ala) bai > ezbaian

D Deklinabide atzizki bat:

Bide(aren) ertza > bide ertza

A Izena + izena:

etxe + orratz > etxeorratz

B Izena + izenondoa:

Uda + berri > udaberri

C Bikoiztapenak:

Apurka + apurka > apurka-apurka

Elipsi gabeak

1. Zirimiri . . . . . . . .

2. Hitz egin . . . . . . . .

3. Orrialde . . . . . . . . .

4. Txuri-urdin . . . . .

5. Bizi-poz . . . . . . . .

6. Barra-barra . . . . .

7. Elizdorre . . . . . . . .

8. (Mutil) begiurdin

9. Ilegorri . . . . . . . . .

elipsiduna

elipsi gabea

Bereizi hurrengo elkarketak zein motatakoak diren: elipsidunak edo elipsi gabeak.

Osatu hitzak eta zehaztu zein aldaketa gertatzen diren:A GehiketaB EzabaketaC Aldaketa

Egun + berri ....................................... .............................................

1. Su + alde ....................................... .............................................

2. Su + harri ....................................... .............................................

3. Aita + orde ....................................... .............................................

4. Ama + orde ....................................... .............................................

5. Arnasa + hots ....................................... .............................................

6. Harri + gin ....................................... .............................................

7. Ogi + ordu ....................................... .............................................

8. Katu + motz ....................................... .............................................

9. Zur + haitz ....................................... .............................................

10. Jan + etxe ....................................... .............................................

11. Ekin + aldi ....................................... .............................................

12. Ur + aza ....................................... .............................................

Hitz elkartua

Lehen osagaiaren azkenbokala edo kontsonantea:

baso + herri > baserri

Ezabaketa

Lehen osagaiaren azkenbokala:

arto + buru > artaburuKontsonanteak:

n > r eguraldin > t jatordur > h uharte

Aldaketa

su + ondo > sutondobehe + herri > beterri

Gehiketa

Eguberri Konts. ezabaketa

Elipsidunak

HIZKUNTZ IRUZKINA

8

Osatu hitzak eta zehaztu zer gertatu den:A Ezabaketa + gehiketaB Ezabaketa + aldaketa Afari + ordu ...................................... ..............................................

1. Idi + aurrean ...................................... ..............................................

2. Idi + zain ...................................... ..............................................

3. Begi + azal ...................................... ..............................................

4. Sagu + or ...................................... ..............................................

5. Sagu + itsu ...................................... ..............................................

6. Begi + ile ...................................... ..............................................

7. Begi + azal ...................................... ..............................................

8. Begi + oker ...................................... ..............................................

9. Afari + ordu ...................................... ..............................................

10. Haragi + gin ...................................... ..............................................

11. Gari + eper ...................................... ..............................................

12. Aizkora+ ari ...................................... ..............................................

13. Erdara + dun ...................................... ..............................................

14. Bazkari+ ondo ...................................... ..............................................

15. Ogi + gin ...................................... ..............................................

16. Hitz + dun ...................................... ..............................................

17. Hotz + bera ...................................... ..............................................

-di ezabatu eta t gehitu:ardi + talde > artalde

-gi ezabatu eta t gehitu:ogi +csein > otsein

-gu ezabatu eta t gehitu:sagu+ ar > satarra

-ri edo -ra amaieradutenek bokala galdu etakon tsonantea aldatu:

gari + buru > galburu -gi edo -di. Bokala galdueta kontsonantea aldatu:

begi + gain > bekain -ts / -tx /-tz. t galdu etahurrengo hitzarena aldatu:

Aitz + gorri > Aizkorri

Afalordu Ezabaketa + aldaketa

Hitz eratorriak hizkiz edo morfemaz osatuakdirela esaten dugu, baina horiek hiru motata-koak izan daitezke. Markatu eta sailka itzazu.

1. Ezezagun . . . .

2. Etxegintza . . .

3. Herritar . . . .

4. Desegin . . . . .

5. Eragin . . . . . .

6. Beldurti . . . .

7. Ikusgarri . . .

8. Estalki . . . . .

9. Birmoldatu . .

10. Erabili . . . . .

artizkia

atzizkia

aurrizkia

Morfemamotak

Ezabaketa eta Gehiketa

Ezabaketa eta Aldaketa

Hitz aurrean kokaturikoak dira.Adibidez: desegin

Hitz erdian kokaturikoak dira.Adibidez: erabili

Hitz amaieran kokaturikoak dira.Adibidez: aizkolari

Aurrizkiak

Artizkiak

Atzizkiak

HIZKUNTZ IRUZKINA

9

Morfemen bidez hitz berriak sortzen dira eta hitz berri horiek beste kategoria batekoak izan daitezke.

Adibidez: Ibili Aditza; Ibilaldi IzenaZehaztu zein kategoriatakoak diren hurrengo hitzak, bai jatorrizko elementua eta bai eratorria.

Morfemen eraginez, edotestuinguruaren arabera, hi -tzek kategoria desberdinakizan ditzakete:

Langilea etorri da (iz.)Neska langilea da (izond.)

Mugatzailerik (-a /-ak) ezdute onartzen.

Hiru motatakoak dira:

- Lekuzkoak (Non?):

han, hurbil...

- Denborazkoak (Noiz?):orain, bihar, laster...

- Moduzkoak (Zelan?):gaizki, hala-hola...

Ez dira nahastu behar zenbatzaile batzuekin:asko, ugari, gutxi...

1. A Mendi . . . . . . . B Menditsu . . . . .

2. A Asto . . . . . .