Hezkuntza- eta Hizkuntza-eskubideak indarreko lege … · Hezkuntza- eta Hizkuntza-eskubideak...

Hezkuntza- etaHizkuntza-eskubideak

indarreko lege-araubidean

Ander Bergara

«P. Francisco de Vitoria» Giza Eskubideen Saila

HEZKUNTZA- ETAHIZKUNTZA-ESKUBIDEAK

INDARREKOLEGE-ARAUBIDEAN

Vitoria/Gasteiz1996

ANDER BERGARA

© ARARTEKOA© Egilea: Ander BergaraAzaleko irudia: Bertsolari. Valentín de Zubiaurreren olio pintura oihalean.Irudiaren ©: Argazki Artxibategia. Bilboko Arte Ederretako Museoa.Fotokonposaketa eta inprimaketa: Gráficas Santamaría, S.A., Vitoria/GasteizPaper erreziklatua.L.G.: VI-439/96I.S.B.N.:84-87122-70-1

AURKIBIDEAHITZAURREA

I. HEZKUNTZA- ETA HIZKUNTZA-ESKUBIDEAKNAZIOARTE MAILAN .............................................

1.1. SARRERA: HIZKUNTZA-ESKUBIDEEN BI-LAKAERA II. MUNDU GERRARARTE ...........

1.2. HEZKUNTZA- ETA HIZKUNTZA-ESKUBI-DEEN ARAUKETA GIZA ESKUBIDEEI BU-RUZKO NAZIOARTEKO TESTUETAN ............

II. HEZKUNTZA-ESKUBIDEAK 1978.EKOKONSTITUZIOAN ETA BEREN LEGE-ITXURAKETA ..........................................................

2.1. HEZKUNTZAREN KONSTITUZIO ARAUKETAOROKORRA ........................................................

2.2. KONSTITUZIOAREN 27. ARTIKULUA .............2.2.1. Aurrekari historikoak ..................................2.2.2. Eratze prozesua ...........................................2.2.3. Izaera juridikoa ...........................................2.2.4. Hezkuntza-eskubideak ................................

A) Hezkuntzarako eskubidea ......................B) Irakaskuntza askatasuna ........................D) Ikastetxeak sortzeko eskubidea .............E) Hezkuntza mota aukeratzeko eskubidea ..F) Ideiadura finkatzeko eskubidea ...............G) Heziketa erlijioso eta morala jasotzeko

eskubidea ...............................................H) Katedra askatasuna ................................I) Ikastetxearen kontrolean eta kudeaketan

parte hartzeko eskubidea .......................J) Ikastetxe pribatuen finantzaketaren ara-

zoa .........................................................

9

11

13

22

41

4346464956606078828586

9296

101

106

5

6

111

113114

114

133135140

173

187

189

193

203

205212

212224229

III. HIZKUNTZEN ARAUKETA ESPAINIAKOKONSTITUZIOAN .................................................

3.1. SARRERA: HIZKUNTZA ARLOKO KONSTI-TUZIO ARAUKETA OROKORRA .....................

3.2. KONSTITUZIOAREN 3. ARTIKULUA .............3.2.1. Zuzenbide konparatua: hizkuntz ofizialta-

sunaren arauketa mendebaldeko konstituzioliberaletan ....................................................

3.2.2. Aurrekari historikoak: 1931.eko Konstitu-zioaren 5. artikulua .....................................

3.2.3. Legebiltzar aurrekariak ...............................3.2.4. Edukiaren azterketa .....................................

3.3. ESPAINIAKO KONSTITUZIOAK ELEANIZTA-SUNAREN ANTOLAKETARAKO JARRAITU-TAKO EREDUA ...................................................

IV. HEZKUNTZA-ESKUBIDEAREN ETA ELEANIZ-TASUNAREN ARTEKO LOTURA ESPAINIAKOKONSTITUZIOAN ...................................................

4.1. NORBERAREN HIZKUNTZA ERABILTZEKOESKUBIDEA ........................................................

4.2. NORBERAREN HIZKUNTZAREN IRAKAS-KUNTZA JASOTZEKO ESKUBIDEA ETANORBERAREN HIZKUNTZAN IRAKAS-KUNTZA JASOTZEKO ESKUBIDEA ...............

V. HIZKUNTZA ETA HEZKUNTZAREN ARAU-KETA EUSKAL AUTONOMI ESTATUTUAN ......

5.1. IKUSPEGI OROKORRA .....................................5.2. AUTONOMI ESTATUTUAREN 6. ARTIKULUA

5.2.1. Aurrekari historikoak: II. ErrepublikakoAutonomi Estatuturako egitasmoak eta1936ko Estatutua .........................................

5.2.2. Legebiltzar aurrekariak ...............................5.2.3. Edukiaren azterketa .....................................

7

VI. EUSKARAREN ERABILPENA ARAUZKOTZE-KO OINARRIZKO LEGEA ...................................

6.1. LEGEBILTZAR AURREKARIAK ETA KONSTI-TUZIO-KONTRAKOTASUNEZKO HELEGI-TEA .......................................................................

6.2. EZAUGARRI OROKORRAK .............................6.3. EUSKARAREN ERABILPENA IRAKASKUN-

TZAN ....................................................................6.4. EUSKARAREN LEGEAREN ARAUZKO GA-

RAPENA ...............................................................6.4.1. Ezarritako irakastereduak ...........................

6.4.1.1. Irakastereduen izaera .....................6.4.1.2. Irakastereduen bilakaera ................6.4.1.3. Hezkuntza-eredua hautatzeko es-

kubidea eta hezkuntza mailakohizkuntz plangintza ........................

6.4.2. Irakaslegoaren euskalduntze prozesua ........6.4.3. Hezkuntza-administrazioaren euskalduntzea .

VII. AZKEN GOGOETA ...............................................

BIBLIOGRAFIA .............................................................

SIGLAK ETA LABURDURAK .....................................

243

245247

252

256257257258

269285299

305

311

325

HITZAURREA

Esku artean duzuen azterlana, Ararteko erakundeak urtero-urtero giza eskubideen arloa jorratzeko eman ohi dituen lankidetzabeka horietako baten gozamenean burutu ditudan ikerketenondorioa da. Ezer baino lehen, beraz, bihoakio hemendik nireeskerrik beroena Arartekoaren bulegoa osatzen duen gizataldeosoari, aspaldi gogoan nuen asmoa egia bihurtzeko laguntzaekonomiko, materiala eta pertsonala eskaintzeagatik.

Izenburuagatik ohartuko zinetenez, azterlan honen gaiahezkuntza eta hizkuntz eskubideak dira. Ezaguna denez, hezkuntzaeta hizkuntza oso lotura estuan dauden errealitateak dira. Izan ere,hizkuntza hezkuntza ihardueraren objektu eta bitartekoa da.Objektua, gizabanakoek hizkuntza funtsean -irakurmena etaidazmena bereziki- eskolan eskuratu ohi dutelako; eta bitartekoa,edozein irakaskuntzak suposatzen duen jakintzaren eskualdaketahizkuntza bidez egiten delako.

Hezkuntza-hizkuntza binomioa ikuspegi desberdin ugaritikazter badaiteke ere, azterlan honetan alderdi juridikoari bakarrikheldu diot. Azterlan ugari dago hezkuntza edota hizkuntza gaiakikuspegi juridikotik eta modu partzialean landu duena; ostera, ezdago gure artean azterlanik hezkuntza eta hizkuntzaren gaineanindarrean dagoen oinarrizko lege-araubidea testu bakar bateanbaterabildu duenik, nazioarte mailatik hasi, Estatu mailatik pasatueta Autonomia Erkidego mailan bukatuz. Hain justu, lan honekhutsune hori bete nahi du, eta ez hori bakarrik, indarreko lege-

9

araubidea jaso ez ezik, azterlanak araubide hori osatzen dutenarauak euren artean nola elkarlotzen diren ere aztertu nahi du,hizkuntz eskubideek hezkuntzarako eskubideari nola eragitendioten ikusteko.

Bestalde, goi mailako hezkuntzak duen berariazkotasuna delaeta, azterlan honek unibertsitatekoez kanpoko irakaskuntzak bainoez ditu azterkizun, LOGSE sistema berrian haur, Lehen etaBigarren Hezkuntza osatzen dituztenak hain zuzen ere.

Zalantzarik gabe, erronka handia bezain erakargarria izan daUnibertsitate ikasketak amaitu berri eta ikerketa juridikoarenmundua erabat ezezaguna duen batentzat tamaina honetakolangintzan murgiltzea eta are gehiago azterlana euskaraz egindudala kontuan izanik. Tamalez, euskara hutsean lan juridikorikapenas dago oraindik, eta daudenetik gehien-gehienak bestehizkuntzetatik ateratako itzulpenak dira. Eta zer esanik ez Epaitegieta Auzitegietako epaiak, hauek halabeharrez gazteleraz behardute, indarreko legeria aldatzen ez den bitartean behinik behin.

Gainera, hori gutxi balitz, euskara tekniko-juridikoanormalizatu barik dago oraindik. Erakunde ezberdinek horretarakoahaleginak egin izanagatik ere, momentuz ez da hizkera juridikoabateratzerik lortu.

Kontuak kontu, hona hemen urte luze bateko lanaren emaitza.Orain zuei dagokizue merezi duenentz erabakitzea.

10

I HEZKUNTZA- ETA

HIZKUNTZA-ESKUBIDEAKNAZIOARTE MAILAN

1.1. SARRERA: HIZKUNTZA-ESKUBIDEENBILAKAERA II. MUNDU GERRARARTE

Hizkuntza fenomenoak nazioarteko dimentsioak Berbizkundegaraian hartu zituen lehenbizikoz. Ordurako, RotterdamekoErasmo eta Lutero bezalako pentsalari ospetsuek herri-hizkuntzensustapenaren aldeko jarrera adierazi zuten. Pentsalari hauen gurariaKristau erlijioa herri xeheari gerturatzea zen, Jaungoikoaren Hitzamunduko bazter orotara zabaltzea, kristau guztiek haren berri izanzezaten. Asmo hura egia bihurtzeko, Jaungoikoaren Hitzamunduko herri-hizkuntza guztietara itzulia izan zedin proposatuzuten, latinaren esklusibotasunetik atereaz. Herria eta Eliza uztartunahiaren adierazgarri, hona hemen Rotterdameko ERASMOk1516 urteko Epiklesian esandako hitzak:

«No estoy de acuerdo en modo alguno con aquéllos que seoponen a que los ignorantes lean las divinas letras traducidas a lalengua vulgar... Desearía que todas las mujercitas leyeran el evan-gelio, leyeran las epístolas paulinas. Y ¡ójala éstas estuviesen tra-ducidas a todas las lenguas de todas las gentes¡ Ojala el agricultorcon la mano en la estera, fuese cantando algún pasaje de la Bibliao hiciese lo mismo el tejedor en sus telas, y el caminante aliviasecon estas historias el fastidio del viaje¡ De eso deberían tratar lasconversaciones de todos los cristianos»1.

13

(1) ROTTERDAMEKO ERASMO. Epiclesis (1516), Erasmi Opera OmniaVI, 3. PETSCHEN VERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas de Euro-pa occidental: documentos (1942-1989) liburuan zitatua. I. alea. Vitoria/Gasteiz: Eusko Legebiltzarra, 1990, 110-111 orr.

14

Teologo erreformazaleak ez ziren Idazti Santuen herrirakotzeazeta herri-hizkuntzen hedapenaz kezkaturiko bakarrak. Beranduagoeta modu apalagoan izanik ere, teologo katolikoek ere erlijioa herrixeheari gerturatzearen alde azaldu ziren2.

Ikusten denez, XVI-XVII. mendeetan antzeman zitekeen herri--hizkuntzekiko joera babestailea, erlijio motibazioetan oinarritzenzen eta ez giza eskubideen defentsan gaur egun bezalaxe, garaihartan giza eskubideen kontzeptua oraindik tajutu eta garatu barikzegoen eta.

Oro har garai hartako hizkuntz gutxiengoek ez zituzten erlijiogutxiengoek jasaniko jazarpen krudelak pairatu. Izan ere, etasalbuespenak salbuespen, hizkuntz gutxiengoak aski onartuak etaerrespetatuak izan ziren. Dena den, errealitatearekin fidelak izannahi badugu, ezin dezakegu hizkuntza desberdinek elkarbizitzapaketsu eta idiliko batean bizi zirenik esan. Hizkuntzen artekogainjartzea estatuz estatu eta erregetzaz erregetza errepikatzen zenleloa zen. Hizkuntza ahaltsuenek hizkuntza ahulenak deslekutzenzituzten, baina deslekutze hura ez zen aurrez finkaturiko ideologiaedo dogmetan oinarritzen, bizitza bezain zaharra den boteretsuakahula bere menpe hartzeko duen giza-joeraren ondorioa baizik.Zorionez ala zorigaiztoz «indartsuenaren legea» izadiaren nahizgizadiaren kondairan indar-eragilerik nagusiena izan da, etahizkuntza gizatasunaren ezaugarri funtsezkoenetakoa dela kontuan

(2) «Para que los fieles se presenten a recibir los sacramentos con la mayorreverencia y devoción, manda el santo Concilio a todos los obispos queexpliquen, acomodándose a la capacidad de los que lo reciben, la eficaciay uso de los mismos sacramentos, no sólo cuando los hayan de administrarpor sí mismos al pueblo, sino que también han de cuidar que todos lospárrocos observen lo mismo con devoción y prudencia, haciendo dichaexplicación aun en lengua vulgar, si fuera menester, y cómodamente sepueda, según la forma que el santo Concilio ha de prescribir respecto atodos los sacramentos en su catecismo; el que cuidarán los obispos se tra-duzca a lengua vulgar...» «De reformatione» Dekretuaren VII. kapitulua.Trentoko Kontzilioaren 1963.eko azaroaren 11ko XXIV. saioa. PETSCHENVERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas de Europa occidental: docu-mentos (1942-1989), 113. or.

15

izanik, ez da harritzekoa lege hori hizkuntzen kondairan ere biziroazaldu izana.

Aurreko aginte-moldearen amiltzea eragin zuen 1789.ekoFrantziako Burges Iraultzaren etorrerarekin estatuburuek herri--hizkuntzekiko izan zuten jokabidea sakonki aldatu zen; ordurartenagusi izan zen tolerantzia errepresio sistematikoa bilakatu zen.

Ezaguna denez, Frantziako iraultzaileek aldarrikatu zituztenprintzipioen artean berdintasunarena azaltzen zen. Beraiekberdintasunaren ideia bizitza-alor orotara zabaltzea ezinbestekotzatjotzen zuten, bai politikan, bai gizartean, bai ekonomian eta baitakultur mailan ere. Eta euren uste okerrean, berdintasun horilortzeko biderik eragingarriena uniformizazioarena zen. Txartoulertutako berdintasun ideia horren izenean legegile bakarra,jaurlaritza bakarra, erlijio bakarra, estatu bakarra, nazio bakarraeta abar, lortu behar ziren.

Uniformetasunerako joera honek, kultur mailan agerpide be-reziki gogorra izan zuen. Hala, egun Frantzia legez ezagutzen denmugartean ordurarte bere kasa bizi omen ziren herri guztiak legeeta egitura politiko beraren menpe jarri zituzten, hitz batez, Fran-tziako Estatuaren menpe.

Estatu sortu berri hura bezalako sormen artifizial bati iraunkor-tasuna bermatzeko, iraultzaileek bere atzetik euskarri kultural sen-do bat antolatzea pentsatu zuten. Hau da, estatuak suposatzen duenbatasun politikoa segurtatzeko ez zen kultur batasun sendo batbaino hoberik euren iritziz. Era horretan Estatu-Nazio kontzeptuaeraiki zuten. Honen ildotik, estatu edo komunitate politiko bakoi-tzari nazio edo kultur komunitate bakarra zegokion.

«Estatu bat Nazio bat» leloa agudo asko zalantzan jarri ezine-ko dogma bihurtu zen, eta jakina, Estatu-Nazio binomioa berezedo naturaz gertatu ezean, indarraren poderioz inposatuko zen.

Iraultza garaiko Frantzian frantses nazioarekin batera, bestekultur komunitate anitzek -bretoiak, gaskoiak, okzitaniarrak,alemaniarrak, katalanak, flandestarrak, korsikarrak eta

16

euskaldunak- elkarrekin bizi ziren, bakoitzak hizkuntza propioazuelarik. Izan ere, Frantziako Estatuaren barrena biztanlegoarenerdiak inguru frantsesa ez beste hizkuntzaren batean mintzo zen.Estatu-Nazio kontzeptuak eskatzen duen batasun kuluturala ez zen,ezta urrunetik ere, gertatzen.

Horiek horrela, agintari iraultzaileek berez gertatzen ez zenkultur batasuna artifizialki lortzeari ekin zioten. Horretarako fran-tsesa Frantziako «nazio bakar eta banaezinaren» hizkuntza bakarraizendatu, eta gainerako hizkuntzak -mesprezuz patois deitzenzituztenak- gupidarik gabe persegitu zituzten. Burges iraultzarenaitzakian3, estatuburu berriek neurri gogorrak hartu zituztenbertako hizkuntz gutxiengoen kontra: frantsesa administrazioarenhizkuntza bakarra izendatu zuten, gainerakoen erabilera guztizdebekatuz; hezkuntza arloan, frantsesa ez beste hizkuntzak sortuberri zen derrigorrezko herri-eskola bakarretik baztertuak izanziren; eta hau gutxi balitz, hizkuntza hauen erabilpen pribatua ereankerki jazarri zuten.

Frantzian barna erneturiko Estatu-Nazioaren ideologia poliki--poliki Europan zehar barreiatuz joan zen. Ez ziren nazio

(3) Iraultzaileek herri-hizkuntzak aurreko agintaldiaren arrasto legez ikustenzituzten, ezabatu beharreko arrastoa gainera. Frantsesa, ordea, iraultzarenlorpenekin erlazionatu zuten, askatasun eta berdintasuna nagusi izango zirenbizi berri baten sinbolo bihurtuz. Esandakoaren adibide, ikus dezagunFrantziako Konbentzioan Herri Osasunerako Batzordearen txostenak (1794)eskualde mailako hizkuntzen gainean adierazitakoa: «...de los países queconstituyen el territorio de la República hemos observado (...) que la lla-mada lengua bajo-bretona, la lengua vasca, las lenguas alemana e italiana,han perpetuado el reino del fanatismo y de la superstición, asegurado ladominación de los curas, de los nobles y de los agentes, han impedido quela revolución penetre en nueve departamentos importantes y puede favore-cer a los enemigos de Francia.

(...) ¡Ciudadanos! (...) aplastemos pues la ignorancia, establezcamosen los campos, instructores de la lengua francesa. (...) Demos pues a losciudadanos el instrumento del pensamiento público, el agente más segurode la revolución, la misma lengua».

PETSCHEN VERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas de Euro-pa occidental: documentos (1942-1989), 123. eta hurrengo orr.

17

boteretsuak ideologia hura onartu zuten bakarrak, Europakoherrialde zanpatuek ere bere egin zuten estatu edo komunitatepolitikoa eta nazio edo kultur komunitatearen artekoekibalentziaren ideia, baina, hori bai, konparaketaren terminoaktrukatuz. Hau da, estatu bakoitzari nazio bakarra badagokio, naziobakoitzari ere estatu propioa egokitu beharko litzaioke. Frantziangailendu zen «Estatu bat Nazio bat» leloari «Nazio bat Estatu bat»lelo berria kontrajarri zitzaion (nazionalitate printzipioa). Printzipiohau euskarri ideologikotzat hartuta, besteak beste Grezia, Belgika,Polonia, Kroazia eta Hungaria bezalako estaturik gabeko nazioeknork bere estatu propioaren alde sutsuki borrokatu zuten.

Ikus daitekeenez, «Estatu bat Nazio bat» printzipiotik guztizkontrako ondorioak eratorri ziren. Estatudun nazio indartsuenekbere kulturaren, eta honen seinalerik adierazkorrena denhizkuntzaren inposaketari ekiten zioten bitartean, estaturik gabekonazio bortxatuek beren errebindikazio nazionalak izugarri areagotuzituzten. Erdi eta ekialdeko Europan bi indar kontrajarri hauenarteko tentsioa jasangaitza egin zen.

Arrazoi ezberdinengatik -nazionalismo arazoak barne-aspal-dian irakiten zirauen lapikoak, akaberan 1914. urtean eztanda eginzuen Lehen Mundu Gerrarekin. Gerrateari behin-betiko amaierajartzekotan, indar aliatuen eta Alemaniaren ordezkariak Versalle-sen bildu ziren 1919an. Erabaki gehienenak garaiko Lau Poten-tzia Handiek -Bretainia Handiak, Estatu Batuek, Italiak eta Japo-niak- hartu zituzten eta Alemaniak galtzaile moduan, gogoz bes-tera, haiek onartu behar izan zituen.

Versallesen bake iraunkor eta egonkor baterako oinarriakezartzen saiatu omen ziren. Hartutako erabakien artean, Europakomapa nazionalitate printzipioaren ildotik berregitearena izan zenohargarriena, zalantzarik gabe. Erabaki harekin gutxiengo batzuenaspirazio nazionalak askietsi, eta bide batez, nazionalismoaren suaeta garra baretu nahi izan zituzten. Lurralde berbanaketarekinestatu independiente berriak sortu ziren -Txekoslovakia eta Polo-nia kasu- eta baita jadanik esistitzen ziren beste batzuen lurralde--mugak zabaldu ere -Errumania, Jugoslavia eta Grezia kasu-.

18

Ondorioz, Alemania, Austria eta Hungariak lurralde esparruhandiak galdu zituzten.

Europako maparen berreraikuntza ez zen gutxiengo nazionalengaitz guztiak sendatuko zituen sendagai magikoa izan, ezta antzikere. Batzuetan, nazionalitate bateko kide guztiak estatu bakarbatean biltzea ezinezkoa gertatzen zelako, eta beste batzuetan, sortuberri ziren estatuen alde eginiko lurralde eskualdaketekin baterapotentzia galtzaileen biztanleri-multzo garrantzitsuak ereeskualdatzen zirelako, gutxiengo nazionalen arazoa konpontzekelotu zen.

Indar aliatuek egoera berriak ekar zitzakeen arriskuez jabetuziren, eta hauei aurre egiteko nazioarteko lehen gutxiengoen babes--sistema eratu zuten. Versallesko Sistema deritzan gutxiengoenbasbes-sistemaz ari gara. Honen jagole eta ikuskari, 1919.eansorturiko Nazio Elkartea izeneko nazioarteko erakunde famatuaizan zen.

Lehen hurbilpen batean Versallesko gutxiengoen babes--sistema ondorengo nazioarteko-tresnek osatzen zutela esandezakegu:

a) Hertsiki Gutxiengoen Nazioarteko Hitzarmenakzirenak. Hau da, lurralde eskuraketekin sortu ziren gutxien-goak babestekotan, estatu sortu berriei eta lurralde berriakeskuratu zituzten estatu zaharrei inposatu zitzaizkienak.Hauen barne, Poloniak, Txekoslovakiak, Errumaniak,Jugoslaviak eta Greziak sinatu zituztenak kokatzen dira.

b) Austria, Hungaria, Bulgaria eta Turkiarekin sinatu-riko Bake Hitzarmenei erantsi zitzaizkien gutxiengoengaineko berariazko xedapenak.

d) Gutxiengoen babeserako xedapenak zituzten bestehiru nazioarteko hitzarmen: Danzig-eko Hiri Askeak etaPoloniak sinaturiko Hitzarmena, Alemaniak eta PoloniakGoi-Silesiari buruz sinaturiko Hitzarmena, eta MemelLurraldeari buruzko Hitzarmena.

19

e) Finlandiak, Albaniak, Lituaniak, Letoniak, Esto-niak eta Irakek, Nazio Elkartearen partaide izateko,Kontseiluaren aurrean egin behar izan zituzten Dekla-razioak.

Nazioarteko Hitzarmen eta Deklarazio hauen azken helburuaEuropako zenbait estatuko gutxiengoei babes-bermeak eskaintzeazen. Gutxiengo horietako kideei aitortzen zitzaizkien eskubideenartean, hizkuntz eskubideek funtsezko papera betetzen zuten.

Nazioarteko Hitzarmen desberdinetan azaltzen ziren hizkuntzgutxiengoei buruzko arauen edukia oso antzekoa zen. Lehenbizi,hizkuntza desberdinetako hiztun orori legearen aurreko berdinta-suna aitortzen zitzaien. Ondoren, hizkuntz gutxiengoen kideeinorbere hizkuntza harreman pribatu zein publikoetan erabiltzekoeskubideak aipatzen ziren. Eta azkenik, gutxiengoaren kideenpresentzia sendoa zen zonaldeetan, bertakoei, ikastetxe pribatuetanez ezik publikoetan ere lehen irakaskuntza gutxiengoarenhizkuntzan jasotzeko eskubidea aitortzen zitzaien4.

(4) Gutxiengoei buruzko lehen Nazioarteko Hitzarmena, Poloniak eta potentziaaliatuek 1919.ean sinatutakoa izan zen. Sinaturiko ondorengo hitzarmenekhonek jarraituriko ildoari eutsi zioten. Jakingarri bezala, hona hemenPoloniak sinaturiko hitzarmenaren 9. artikuluak zer dioen:

«En las ciudades y distritos en los que reside una considerable pro-porción de súbditos polacos de lengua distinta de la polaca, el Gobiernopolaco concederá en materia de enseñanza pública, facilidades apropiadaspara asegurarse que en las escuelas primarias se dará la instrucción en supropia lengua a los niños de súbditos polacos. Esta disposición no seráobstáculo para que el Gobierno polaco haga obligatoria la enseñanza de lalengua polaca en dichas escuelas.

En las ciudades y distritos en los que resida una considerable propor-ción de súbditos polacos que pertenecen a minorías étnicas, de religión ode lengua, se asegurará a estas minorías una parte equitativa en el benefi-cio y afectación de las sumas de los fondos públicos que podrían dedicarsea fines de educación, de religión, o de caridad en el presupuesto del Esta-do, en los presupuestos municipales u otros»

OBIETA CHALBAUD, J.A. Las lenguas minoritarias y el derecho.Bilbao: Mensajero, 1976, 31-32. orr.

20

Gutxiengoei buruzko Nazioarteko Hitzarmenetan araututa-koaren eraginkortasuna ziurtatzeko berme bikoitzeko sistemaeraiki zen: berme estatala bata eta nazioarteko bermea bestea.

Berme estatalaren eraginez, Hitzarmenetako xedapenek estatupartaideetako lege-araubideetan funtsezko maila zuten. Hargatik,estatuetako barne legediek ezin zituzten xedapen hauek kontraesan.Nazioarteko bermearen eraginez, estatuek bere gain harturikonazioarteko obligazioak bete ezean, doakionari Nazio ElkartekoKontseiluaren aurrean politiko izaeradun helegite bat tartejartzekoaukera ematen zitzaion. Horrez gain, Nazio Elkarteak gutxiengoeiburuzko edozein hitzarmenen lege-hauste larriren aurreaninterbentzio eskubidea zeukan.

Versallesko gutxiengoen babes-sistemak hizkuntz gutxiengoendefentsan berebiziko aurrerabidea suposatu zuen. Hala eta guztizere, sistema horrek bere eraginkortasuna baldintzatzen zuten akatsnabarmenak zituen:

- Versallesko gutxiengoen babes-sistema zurrunegiazen. Nazioarteko hitzarmenek gutxiengoen egoeraarautzerakoan ez zituzten tokian tokiko ezaugarriak aintzathartzen eta horren ondorioz, baldintza eta premiadesberdinak zituzten gutxiengoei konponbide berberakeskaintzen zitzaizkien.

- Versalleskoa izaera partikularra edo eskualdemailakoa zuen babes-sistema zen. Hura osatzen zutennazioarteko hitzarmenek estatu-multzo mugatu bat bainobehartzen ez zutenez gero, ezin zitekeen sistema unibertsaledo orokortzat jo. Zehazki, Versallesko Sistemaren ezarpeneremua 15 estatutara soilik hedatzen zen5. Nazio Elkarteakzentzu horretan ahaleginak egin zituen arren6, gainontzekoestatuek ez zuten bere gain gutxiengoekiko inolako

(5) Polonia, Austria, Txekoslovakia, Serbia-Kroazia-Eslovenia, Errumania,Bulgaria, Hungaria, Grezia, Turkia, Armenia, Albania, Lituania, Estonia,Irak, eta Finlandia.

21

nazioarteko obligaziorik hartu nahi izan, eta ez gutxiengoenarazoez libre zeudelako. Izan ere, aski ezagunak zirenBritainia Handia, Italia eta Frantzia bezalako Pontentziekberen mugen barneko gutxiengoekin zituzten arazoak,haatik, Versallesko Sistemak ezartzen zituen arauak eurenburuari aplikatzeaz ez zuten ezer jakin gura izan. Handi-ustezko aitorpen eta hitz potolo horien atzetik, bada,potentzia garaileen faltsukeria eta itxurakeria ezkutatzenzen, orduan ere,»hitzak ederrak bihotza faltso».

Versallesko Sistemak, beraz, bakarrik estatu batzuk lotestenzituen, gainerako estatuentzat babes-sistema ez zegoen indarrean.Aplikazio mugatu honek Versallesko babes-sistema bereiztaile edodiskriminatzaile bihurtzen zuen. Hala, ez da harritzekoa berakbehartutako estatuek Versallesko Sistema beren subiranotasunamugatzen zuen inposaketa gisa ikusi izana, potentzia garaileekbeste batzuen alde egindako fabore bezala.

Akatsak akats, ez dugu ahaztu behar Versallesko Sistemagutxiengoen aurreneko nazioarteko babes-sistema izan zela, etaordurarteko egoera nolakoa zen ikusita, egundoko lorpena izanzela ezin daiteke dudan jar.

Gerra osteko lehenengo urteetan hizkuntz gutxiengoenegoerak, oro har, onera egin bazuen ere, faxismo eta erregimenautoritarioen agerpenarekin gauzak kolpetik aldatu ziren.Totalitarismoa nagusitu zen lurraldeetan -Alemania, Italia,Espainia e.a.- hizkuntz gutxiengoak ankerki erreprimituak izanziren.

(6) Versallesko sistema estatu guztietara zabaltzearen ideia Nazio ElkartearenAsanbladaren 1922ko irailaren 21eko IV. Ebazpenean antzeman zitekeen:«La Asamblea manifiesta la esperanza de que todos los Estados que noestén ligados a la Sociedad de Naciones por obligación legal alguna en loque concierne a las minorías, observarán sin embargo, en el trato a susminorías de raza, de religión o de lengua, al menos el mismo grado dejusticia y de tolerancia que se exige por los Tratados y de acuerdo con laacción permanente de Consejo».

22

Faxismoaren zabalkundeari aurre emateko estatuen artekoaliantza burutu zen eta batzuek eta besteek beren indarrak neurtuzituzten II. Mundu Gerra deritzan horretan. Ikaragarri borrokaanker, gordin eta odoltsuen ondoren akaberan indar aliatuekfaxistak bentzutu zituzten. Gerratearen bukaerak Nazio Elkarteareneta bere ikuskaritzapean zegoen Versallesko Sistemarendesagerpena eragin zuen7. Nazioarte mailan, 1945.ean SanFrantziskon sortutako Nazio Batuen Erakundeak (NBE) NazioElkartea ordezkatu zuen. Nazio Batuek egindako lanari jarraibideaeman nahirik, NBEren azken xedea nazioarte mailan bake iraunkoreta egonkorra lortzea zen; eta horretarako estatuen artekolankidetza eta giza eskubideen defentsa bultzatuko zituzten.

Hizkuntz gutxiengoen babesari dagokionez, gauzak erabataldatu ziren. Urtetako eskarmentuak erakutsia zuenez, VersalleskoSistema bake iraunkorra segurtatzeko gauza ez zela eta, NazioBatuek ordurarte nagusi izan ziren babesbideak aldatzearinahitaezkoa zeritzoten. Hala, II. Mundu Gerrararte indarrean egonziren Gutxiengoen Hitzarmenak baztertu, eta gutxiengoen hizkuntzeskubideen babesa giza eskubideei estuki lotzea erabaki zuten.Harrezkero, Giza Eskubideei buruzko Nazioarteko Hitzarmenakizango dira gutxiengoen hizkuntz eskubideak bermatzeko ardurabere gain hartuko dutenak.

1.2. HEZKUNTZA- ETA HIZKUNTZA-ESKUBIDEENARAUKETA GIZA ESKUBIDEEI BURUZKONAZIOARTEKO TESTUETAN

Giza eskubideei buruzko nazioarteko hitzarmenak ugariak izandira II. Mundu Gerratik hona. Izan ere, gaur egun nazioartekohitzarmenek funtsezko papera betetzen dute giza eskubideak tajutueta arautzeko orduan.

(7) Versallesko sistema osotzen zuten hitzarmen eta deklarazioetatik batekbakarrik indarrean jarraitu zuen: Finlandiak Nazio Elkartean sartzean sinatuzuena. Gainerakoak suntsituak izan ziren.

23

Espainiako Estatuari dagokionean, giza eskubideei buruzkonazioarteko hitzarmenek barne lege-araubidean eragin hirukoitzadutela esan dezakegu:

Alde batetik, Konstituzioaren 96. artikuluaren8 indarrez,Espainiak berretsiriko nazioarteko hitzarmenak ofizialkipublikatzen diren momentutik barne ordenamenduaren parteizango dira. Horrexegatik, nazioarteko arau horiek zuzeneanaplikagarriak izan ez ezik, beste edozein barne arau bailiren, barneauzitegien aurrean alegatuak ere izan daitezke inolako arazorikgabe.

Beste alde batetik, zuzenbide konparatuan rara avis denKonstituzioaren 10.2 artikuluaren arabera, Espainiak berretsirikogiza eskubideei buruzko hitzarmenek balio interpretatzaile bereziaizango dute. «Las normas relativas a los derechos fundamentalesy a las libertades que la Constitución reconoce, se interpretaránde conformidad con la Declaración Universal de Derechos Hu-manos y los tratados y acuerdos internacionales sobre las mismasmaterias ratificados por España» (10.2 art.).

Beraien derrigortasuna eta balio interpretatzaileaz gain, gizaeskubideei buruzko nazioarteko hitzarmenek beste funtzio berezibat betetzen dute gure antolamendu juridikoan, eredugarritasunfuntzioa hain zuzen. Jakina denez, normalean estatuek lege etaarau berriak egiterakoan oso kontuan izaten dituzte nazioartemailan gailentzen diren tendentziak eta hartzen diren erabakiak,eta ez hauek horretara behartzen dituztelako, baizik eta oro haronartua dagoen balio eredugarri berezi bat aitortzen zaielako.

Ikusten denez, giza eskubideei buruzko nazioartekohitzarmenek Espainiako barne lege-araubidean duten garrantzia

(8) 96. art.: «Los tratados internacionales válidamente celebrados, una vezpublicados oficialmente en España, formarán parte del ordenamiento in-terno. Sus disposiciones sólo podrán ser derogadas, modificadas o suspen-didas en la forma prevista en los propios tratados o de acuerdo con lasnormas generales del Derecho Internacional».

24

ukaezina da. Zentzu horretan adierazgarriak dira TRUYOLirakasleak eginiko adierazpenak: «la fórmula constitucional es-pañola erige al Derecho Internacional de los Derechos del Hom-bre, universal o regional (en nuestro caso europeo occidental), enun verdadero higher law en relación con el Derecho interno espa-ñol (incluido el de rango constitucional)»9.

Ondorengo lerroetan Espainiak berretsiriko nazioartekohitzarmenek hezkuntza eta hizkuntza eskubideak nola arautzendituzten aztertuko dugu. Izan ere, sei dira hezkuntza eta hizkuntzagaietan Espainiako Estatua lotesten duten nazioarteko testuak10:

A)1948ko Giza Eskubideen Aitorpen Unibertsala (GEAU).

B)1960ko Irakaskuntza Mailako Gutxiespenen AurkakoHitzarmena (IMGAH).

D)1966ko nazioarteko paktuak: Eskubide Zibil eta PolitikoenNazioarteko Paktua (EZPNP) eta Ekonomia-, Gizarte- eta Kultur--Eskubideen Nazioarteko Paktua (EGKENP).

E)1989ko Haurren Eskubideei buruzko NazioartekoHitzarmena (HENH).

F)1950eko Giza Eskubideen eta Funtsezko AskatasunenBabeserako Europako Hitzarmena (GEFABEH).

A) 1948ko Giza Eskubideen Aitorpen Unibertsala

Nazio Batuetako Erakundearen sorburua, 1945.eko ekainaren26an, 51 estatutako ordezkariek San Frantziskon sinaturiko Nazio

(9) L´Espagne et les Communautés Europénnes. Brusela, 1979, 116. or. CO-RRIENTE CÓRDOBA, J.A. La protección de la libertad de enseñanza enel derecho internacional. Educación y sociedad pluralistan zitatua. Bil-bao: Fundación Oriol-Urquijo, 1980, 31. or.

(10) Giza eskubideen bilakaera historikoari buruzko testuak honako liburuhauetan aurki daitezke, beste askoren artean: PECES BARBA, G. Textosbásicos sobre derechos humanos. Madrid, 1973, edota TRUYOL y SERRA,A. Los derechos humanos. Madrid: Tecnos, 1982.

25

Batuen Kartan koka daiteke. San Frantziskon sinatu zen Kartahorretan, sortzear zegoen NBEren helburuak ezarri ziren. Xedehauen artean, giza eskubide eta funtsezko eskubideen garapenaeta errespetua sustatzearena azaltzen zen. Helburu hau egiabihurtzeko Nazio Batuetako Kontseilu Ekonomiko Sozialak, gizaeskubideei buruzko gaiez arduratuko zen batzorde berezi bat-Giza Eskubideen Batzordea- sortu zuen, eta honi giza eskubideenaitorpen unibertsal bat egin zezala agindu zion. Hala, 1948koabenduaren 10ean, Nazio Batuetako Asanbladaren baimenaz, «AroModernoaren giza eskubideen testurik gailurrena»11 sortu zen: GizaEskubideen Aitorpen Unibertsala.

Bere izenetik ondoriozta daitekeenez, hasera batean, AitorpenUnibertsala indar juridikorik gabeko aitorpen hutsa zen, inolakobetebehar edo obligazio juridikorik sortzen ez zuena. Hala ere,Aitorpen Unibertsalean agertzen diren eskubide askotxo, guztiakez esatearren, urteak aurrera joan ahala estatu gehienek bereneguneroko ihardunbidean zuzenbide arauak bailiren onartudituztenez gero, baliteke haserako aitorpen indarge hura, gaur egunnazioarteko ohitura bilakatu izana, eta beraz, indar juridikodunaraua ere bai12.

Edukiari dagokionez, Aitorpen Unibertsalean ez dagutxiengoen hizkuntz eskubideen gaineko aipamenik ageri.Zenbait estaturen aldetik hizkuntz gutxiengoei buruzko artikulubat sartzearen aldeko eginahalak egin ziren arren, azkenean hauekbertan behera geratu ziren. Hizkuntza aitatzen duen artikulubakarra 2.1 artikulua da. Bertan, hizkuntza, Aitorpenaren

(11) URRUTIA, A. Hizkuntz eskubideen bila: Recifeko Adierazpena. In EuskaraLegebidean. Bilbo: Deustuko Unibertstitatea. 1990, 262. or.

(12) SIEGHART autorearen hitzetan, «Although the juridical status of UDHRcannot yet be said to be free from doubt, there are therefore today substantialgrounds for saying that it now constitutes a binding obligation for MemberStates of the UN, and some grounds also for saying that it has now becomepart of customary international law, and so binds all States». SIEGHART,P. The International Law of Human Rights. Oxford: Clarendon Press, 1990,53-55. orr.

26

aplikazioan bereizketarik sor ezin dezaketen faktoreen arteankokatua dago:

2.1 art.: «Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamadosen esta Declaración, sin distición alguna de raza, color, sexo, idioma, religión,opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional o social, posicióneconómica, nacimiento o cualquiera otra condición».

Hezkuntza arloa, ordea, 26. artikuluan luze-zabalago arautuadago. Artikulu honek honela dio hitzez hitz:

26.1 art.: «Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debeser gratuita, al menos en lo concerniente a la instrucción elemental y fundamen-tal. La instrucción elemental será obligatoria. La instrución técnica y profesio-nal habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual paratodos, en función de sus méritos respectivos.

2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidadhumana y el fortalecimiento del respeto a los derechos humanos y a las liberta-des fundamentales: favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entretodas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desa-rrollo de las actividades de las Naciones Unidas para el mantenimiento de lapaz».

3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación quehabrá de darse a sus hijos».

Aurrerago ikusteko aukera izango dugunez, AitorpenUnibertsalaren 26. artikuluak, ondorengo nazioartekohitzarmenetan etengabe errepikatuko diren funtsezko aspektubatzuk tratatzen ditu:

- Hezkuntzarako eskubidearen unibertsaltasuna, hots,guztiok dugu hezkuntza jasotzeko eskubidea.

- Oinarrizko hezkuntzaren derrigortasuna eta doako-tasuna.

- Hezkuntzaren objektua: giza nortasunaren erabatekogarapena eta giza eskubide eta funtsezko eskubideenerrespetua.

- Hezkuntza mota aukeratzeko eskubidea.

Bestalde, artikulu honetan ikastaldi ezberdinen artekobereizketa ez da argiegi ikusten, esaterako, oinarrizko heziketa

27

eta funtsezko heziketaren arteko muga behar bezala zehaztu gabegeratzen da.

B) 1960ko Irakaskuntza Mailako Gutxiespenen AurkakoHitzarmena

Hitzarmen hau UNESCOren13 babespean burutu zen 1960.ekoabenduaren 14an. UNESCO, izatez, aldebitako akordio bidezNBErekin lotura duen organismo espezializatua da, eta nahiz etateorian elkar identifikatu ez, praktikan beraien arteko lotura iaerabatekoa da. Hori dela eta, Unescok onarturiko hitzarmenekNBErenak hainbateko garrantzia dute nazioarte mailan. Espainiakhitzarmen hau 1969ko abuztuaren 20an onetsi zuen, urte berekoazaroaren 20an indarrean sartu zelarik14.

Bere izenetik ondoriozta daitekeenez, hitzarmen honetanirakaskuntza gaiak bereziki jorratzen dira. Lehenengo artikuluan,hitzarmen honen ondorioetarako gutxiespena esatean zer ulertubehar den azaldu eta gero, adibide modura gutxiespena sordezaketen egoera batzuk jasotzen ditu. Eduki aldetik aipagarriena5.1 artikulua da, zeinek, gutxiengoei ikastetxe propioak sortzekoeskubidea ez ezik, bertan irakaskuntza beraien hizkuntzanjasotzeko eskubidea ere aitortzen dien.

5.1 c) art.: «Los Estados Partes en la presente Convención covienen (...) enque debe reconocerse a los miembros de las minorías nacionales el derecho aejercer las actividades docentes que les sean propias, entre ellas la de establecery mantener escuelas y, según la política de cada Estado en materia de educación,emplear y enseñar su propio idioma, siempre y cuando:

i) ese derecho no se ejerza de manera que impida a los miembros de lasminorías comprender la cultura y el idioma del conjunto de la colectividad ytomar parte en sus actividades, ni que comprometa la soberanía nacional;

ii) el nivel de enseñanza en estas escuelas no sea inferior al nivel generalprescrito o aprobado por las autoridades competentes; y

iii) la asistencia a tales escuelas sea facultativa.»

(13) Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundea.(14) EEO, 1969.eko azaroak 1.

28

Nazio Elkarte garaian burutu ziren hitzarmenekin konparatuz,1960ko honek hizkuntz gutxiengoei hezkuntza arloan eskaintzendien babes juridikoa nahiko eskasa da. Babes hori irakaskuntzapribatura mugatzen da, irakaskuntza publiko osoa bere esparrutikkanpo utzirik. Halaber, hitzarmenak ez die estatu partaideei inolakobetebehar positiborik inposatzen, edo bestela esanda, estatuekagindutakoa betetzeko aski dute egoera pasibo batmantentzearekin, inolako iharduera positiboren beharrik izan gabe.

Besterik ere bada. 5.1 c) artikuluan nazio gutxiengoen aldejasotzen diren eskubideen aitorpena eta egikaritzea baldintzapeandago, i), ii) eta iii) pasarteetan agertzen diren baldintzen pean,hain zuzen: gehiengoaren kultura eta hizkuntzaren eskurapenabatetik, eta burujabetasuna bestetik, ez eragoztea; ikastxetxehorietan asistentzia borondatezkoa izatea; eta azkenik,irakaskuntza maila gainerako ikastetxeena baino txarragoa ezizatea.

D) 1966ko nazioarteko paktuak: Eskubide Zibil etaPolitikoen Nazioarteko Paktua (EZPNP) eta Ekonomia-,Gizarte- eta Kultur-Eskubideen Nazioarteko Paktua(EGKENP)

NBEren Kontseilu Ekonomiko Sozialak Giza EskubideenBatzordeari Askatasunaren Nazioarteko Karta bat egin zezalaagindu zion. Honek hasieran hiru zati izango zituen: gizaeskubideen aitorpena, bertan aitorturiko eskubideak juridikokilotesleak egingo zituen estatuen arteko hitzarmena, etahitzarmenaren eraginkortasuna segurtatuko zuen paktua. Dena den,arrazoi ezberdinengatik Askatasunaren Nazioarteko Karta horrenproiektua aldatu zen, eta azkenean NBEren babespeangauzaturikoak aitorpen unibertsal bat, eta nazioarteko paktu biizan ziren: eskubide zibil eta politikoei buruzkoa bata, etaekonomia-, gizarte- eta kultur-eskubideei buruzkoa bestea.

Paktu hauen xede nagusia 1948ko Aitorpen Unibertsala osatueta juridikoki eraginkor bihurtzea da. Izan ere, Paktu hauek

29

berresten dituzten estatuek, bere gain erabateko eraginkortasunjuridikodun obligazioak hartuko dituzte. Espainiak paktu bi hauek1977ko apirilaren 27an berretsi eta gero, urte bereko uztailaren27an gure antolamendu juridikoaren parte izatera pasatu ziren15.

Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Paktuak 27.artikuluan Aitorpen Unibertsalak gutxiengoen arloari buruz izanzuen omisioa zuzentzen du. Bertan, gutxiengoen kideei norberehizkuntza erabiltzeko eskubidea aitortzen zaie. AitorpenUnibertsalarekin konparatuz aurrerapauso nabarmena izanik ere,nazioarteko paktu honen 27. artikulua oraindik orokorregia da:batetik, ez du gutxiengoen «bizitza kulturalaz» zer ulertu beharden zehazten, eta bestetik, hizkuntzarako eskubidearen hedaduraedo alkantzea airean uzten du.

27. art.: «En los Estados en que existan minorías étnicas, religiosas olingüísticas, no se negará a las personas que pertenezcan a dichas minorías elderecho que les corresponde, en común con los demás miembros de su grupo, atener su propia vida cultural, a profesar y practicar su propia religión y emplearsu propio idioma.»

Artikulu honen orokortasunak eta zehaztasunik ezaksorrarazten dituzten zalantzen artean, bada gure aldetik aipamenamerezi duenik. 27. artikuluak jasotzen dituen obligazioen izaerazari gara. Geure buruari egiten diogun galdera hau da: bertanazaltzen diren obligazio guztiak eduki negatiboa dute ala horienartean bada eduki positiboa duenik?

Bestela uste duenik izanda ere, gure iritzi apalean, 27.artikuluak aginte publikoen partetik iharduera positiboa eskatzendu, hitz bitan, obligazio positiboak ezartzen ditu. Horrela ez balitz,27. artikulua hitzarmenaren 18. eta 19. artikuluen errepika hutsalabaino ez litzateke izango, eta ez dugu uste hitzarmengileenborondatea horretan zenik.

Normala denez, hezkuntzarako eskubidea ez da Eskubide Zi-bil eta Politikoen Nazioarteko Paktuan arautzen, bai ordea

(15) EEO, 1977.eko apirilak 30.

30

Ekonomia-, Gizarte- eta Kultur-Eskubideen Nazioarteko Paktuan,13. eta 14. artikuluetan alegia.

Nazioarteko paktu honek hezkuntza arloan, bere garaianAitorpen Unibertsalak hasitako ibilbideari darraio. Hori bai,oraingoan, Aitorpen Unibertsalean azaltzen ziren hezkuntzaeskubideak garatuago eta landuagoak daude eta ikasmailen artekobereizketa askoz argiagoa da16. Horrezaz gain, lehenirakaskuntzaren derrigortasuna eta doakotasuna bermatzeko, 14.artikuluak neurri berezi batzuk hartzen ditu: «Todo Estado Parteen el presente Pacto que, en el momento de hacerse parte en él,aún no haya podido instituir en su territorio metropolitano o enotros territorios sometidos a su jurisdicición la obligatoriedad y lagratuidad de la enseñanza primaria, se compromete a elaborar yadoptar, dentro de un plazo de dos años, un plan detallado de

(16) 13.1 art.: «Los Estados Partes en el presente Pacto reconocen los derechosde toda persona a la educación. Convienen en que la educación debe orien-tarse hacia el pleno desarrollo de la personalidad humana y el sentido de sudignidad, y debe fortalecer el respeto por los derechos humanos y las liber-tades fundamentales. Convienen asimismo en que la educación debe capa-citar a todas las personas para participar efectivamente en una sociedadlibre, favorecer la comprensión, la tolerancia y la amistad entre todas lasnaciones y entre todos los grupos raciales, étnicos o religiosos, y promoverlas actividades de las Naciones Unidas en pro del mantenimiento de la paz.

2. Los Estados en el presente Pacto reconocen que, con objeto delograr el pleno ejercicio de este derecho:

a) La enseñanza primaria debe ser obligatoria y asequible a todosgratuitamente.

b) La enseñanza secundaria, en sus diferentes formas, incluso la en-señanza secundaria técnica y profesional, debe ser generalizada y hacerseasequible a todos, por cuantos medios sean apropiados, y en particular porla implatación progresiva de la enseñanza gratuita.

c) La enseñanza superior debe hacerse igualmente accesible a todos,sobre la base de la capacidad de cada uno, por cuantos medios sean apro-piados, y en particular, por la implantación progresiva de la enseñanzagratuita.

d) Debe fomentar o intensificarse, en la medida de lo posible, la edu-cación fundamental para aquellas personas que no hayan recibido o termi-nado el ciclo completo de instrucción primaria.

31

acción para la aplicación progresiva, dentro de un número razo-nable de años fijado en el plan, del principio de la enseñanza obli-gatoria y gratuita para todos.»

E) 1989ko Haurren Eskubideei buruzko Hitzarmena

Haurren Eskubideei buruzko Hitzarmenean 1989ko azaroaren20an sortu zen Unesco organismo espezializatuaren babespean.Espainiak 1990. urtean sinatu zuen17. Hitzarmen honetan erehizkuntz eta hezkuntza eskubideei buruzko araurik agertzen da,baina berariazkotasun batekin, oraingoan eskubide horien jabehaurrak izango dira.

HEHren 30. artikuluak gutxiengoen haurren hizkuntzeskubideak jasotzen ditu eta, egia esan, ez du gauza berririkaportatzen. Irakurri eta berehala konturatuko zaretenez, HEHren30. artikuluak ikusi berri dugun EZPNPren 27. artikuluan agertzenzena haurren mundura egokitu baino ez du egiten.

«En los Estados en que existan minorías étnicas, religiosas o lingüísticas opersonas de origen indígena, no se negará a un niño que pertenezca a tales mino-rías o que sea indígena el derecho que le corresponde, en común con los demásmiembros de su grupo, a tener su propia vida cultural, a profesar y practicar supropia religión, o a emplear su propio idioma» (30. art.).

Bestalde, 29.1 artikuluak haurren hezkuntza bideratzekoorduan estatuek aintzat hartu beharko dituzten faktoreak jasotzenditu. Hauen artean hauxe aipatzen da:

e) Se debe proseguir activamente el desarrollo del sistema escolar entodos los ciclos de la enseñanza, implantar un sistema adecuado de becas,y mejorar continuamente las condiciones materiales del cuerpo docente.

3. Los Estados Partes en el presente Pacto se comprometen a respetarla libertad de los padres y, en su caso, de los tutores legales, de escogerpara sus hijos o pupilos escuelas distintas de las creadas por las autorida-des públicas, siempre que aquéllas satisfagan las normas mínimas que elEstado prescriba o apruebe en materia de enseñanza, y de hacer que sushijos o pupilos reciban la educación religiosa o moral que esté de acuerdocon sus propias convicciones.»

(17) EEO, 313. zenb., 1990eko abenduak 31.

32

«Inculcar al niño el respeto de sus padres, de su propia identidad cultural,de su idioma y sus valores, de los valores nacionales del país en que vive, delpaís de que sea originario y de las civilizaciones distintas de la suya» (29.1.cart.).

Esan beharrik ez dago azken artikulu honek haurren ama--hizkuntza arbuiatzen duten hezkuntza politika homoge-neizatzaileak debekatzen dituela.

F) 1950eko Giza Eskubideen eta Funtsezko AskatasunenBabeserako Europako Hitzarmena

Giza Eskubideen eta Funtsezko Askatasunen BabeserakoHitzarmena -aurrerantzean Europako Hitzarmena-, EuropakoKontseiluaren babespean 1950.eko azaroaren 4an onartu zenErroman. Eskualde mailako nazioarteko hitzarmena izanagatik ere,Europa bezalako esku handiko eskualdea afektatzen duen heinean,garrantzi handiko hitzarmena dugu Europako hau. EspainiakEuropako Hitzarmena 1979.eko urriaren 4an berretsi zuen, egunberean indarrean sartu zelarik18.

Europako Hitzarmenak hizkuntza arloa oso azaletik ikutzendu. Aitorpen Unibertsalean gertatu antzera, hitzarmen honetanzerrendatzen diren eskubide eta askatasunen artean hizkuntzeskubiderik ez da zuzenean agertzen. Besterik ezean, 14. artikuluakhizkuntz eskubideei zeharkako babesa eskaintzen die,hizkuntzagatiko gutxiespena galeraziz.

14. art.: «El goce de los derechos y libertades reconocidos en el presenteConvenio ha de ser asegurado sin distinción alguna, especialmente por razonesde sexo, raza, color, lengua, religión, opiniones políticas u otras, origen nacionalo social, pertenencia a una minoría nacional, fortuna, nacimiento o cualquierotra situación.»

Europako Hitzarmenari laugarren protokolo gehigarriaeranstekotan zirela aprobetxatuz, 1961.ean Europako KontseilukoGutxiengoen Azpibatzordeak gutxiengoen gaia jorratzen zuen testu

(18) EEO, 1979.eko urriak 10.

33

bat Europako Kontseiluaren Asanbladaren aurrean aurkeztu zuen.Testuaren edukia Eskubide Zibil eta Politikoen NazioartekoPaktuaren 27. artikuluaren oso antzekoa zen, beharbada zertxobaitosoagoa -esaterako hezkuntzarako eskubidea espresuki aitatzenda-, baina oro har zehazgabea eta orokorregia19.

Lehenengo Asanbladak eta ondoren Ministroen Batzordeaktestua onartu bazuten ere, sasoi hartan Giza Eskubideen EuropakoAuzitegiak (GEEA) gutxiengoen hizkuntz eskubideekin harremanzuzena zuen kasu bat esku artean zuenez, epaia kaleratu arteantestua indarrean ez jartzea erabaki zen.

Azkenean laugarren protokolo gehigarria onetsi zenean,gutxiengoei buruzko testua bertatik kanpo lotu zen. GEEAk delakoepai hura argitaratu ostean20, Ministroen Batzordeak ez zueninolako neurririk hartu bere garaian Asanblada eta MinistroenBatzarrak berak onartu zuten testu hura indarrean jartzeko. Gauregun testuak oraindik argitaratu barik jarraitzen du, eta egia esan,publikatuko den susmorik ere ez dago.

Bestalde, hezkuntza arloa Europako Hitzarmenaren lehenprotokolo gehigarriaren 2. artikuluan arautua dago:

2. art.: «A nadie le puede ser negado el derecho a la educación. El Estado,en el ejercicio de sus funciones asumidas en el campo de la educación y de laenseñanza, respetará el derecho de los padres a asegurar esta educación y estaenseñanza conforme a sus convicciones religiosas y filosóficas.»

Bistan denez, Europako Hitzarmenak gainerako gizaeskubideei buruzko nazioarteko hitzarmenekin alderatuz,hezkuntza arloa oso azaletik arautzen du. Izan ere, 2. artikuluak

(19) «No se negará a las personas que pertenezcan a una minoría nacional elderecho que les corresponde, en común con los demás miembros de sugrupo y en cuanto sea compatible con el orden público, a tener su propiavida cultural, a emplear su propio idioma, a establecer sus escuelas propiasy recibir la enseñanza en el idioma de su elección o profesar y practicar supropia religión.»

(20) Aipatutakoa Belgikako irakaskuntzaren hizkuntza erregimenaren zenbaitaspekturi buruzko Epaia da eta 1968.eko uztailaren 23an argitaratu zen.

34

bi eskubide baino ez ditu aitortzen: bata, hezkuntzarako eskubidea,era negatiboan formulatua gainera, eta gurasoek beren pentsakeraerlijioso eta filosofikoen arabera irakaskuntza aukeratzekoeskubidea, bestea. Edonola ere, artikulu honen benetako alkantzeaezagutzeko arras kontuan hartzekoak dira Giza EskubideenEuropako Auzitegiak Hitzarmenaren interpretazioari etaaplikazioari buruz emandako epaiak21. Espainiak GEEAreneskumena inolako baldintzapenik gabe onartu zuen, hargatik,nazioarteko auzitegi honek emandako epaiek gure mugen barnaerabateko eragin juridikoa dute.

Oraindaino ikusitakoa laburbilduz, hizkuntza arloa nazioartemailan oso gutxi garatua dagoela esan daiteke. Izan ere, IMGAHk(5.1 art.), EZPNPk (27. art.) eta HEHk (30. art.) bakarrik aitortzendute norbere hizkuntza erabiltzeko eskubidea. Hori bai, ikusirikonazioarteko testu guztiak bat datoz hizkuntza gutxiespenik sor ezindezaketen faktoreetako bat dela esateko orduan (GEAUren 2.1art., IMGAHren 1. art., EZPNPren 26. art., EGKENPren 2.1 art.eta GEFABEHren 14. art.).

Hezkuntza arloari dagokionez, aldiz, gauzak oso bestelakoakdira. Nazioarteko hitzarmenek hezkuntza gaiak erruz arautu di-tuzte. Araupen oparo honi esker hezkuntzarako eskubidea heinhandi batean lege-itxuraturik geratu dela esan daiteke. Hona he-men gorago azterturiko testuek hezkuntzari buruz egindako adie-razpenak elkarren ondoan jarriz atera daitezkeen ondorioak:

(21) Europako Hitzarmenak giza eskubideak zerrendatzeaz gain, eskubide hauenbabeserako antolamendu juridiko bat eratzen du. Antolamendu honengailurrena Strasburgeko Giza Eskubideen Auzitegian dago. Auzitegi honekEstatuek hitzarmenean aitorturiko eskubideekiko duten portaera epaitzendu eta lege-hausterik balego Estatuen aurkako epai loteslea emango luke.Hezkuntza gaiei dagokienez hauek dira, besteak beste, Europako Auzitegiakemandako epai aipagarrienak: Belgikako erregimenaren aspektu jakinbatzuei buruzko 1968ko uztailaren 23ko Epaia; Kjeldsen, Busk Madseneta Pedersenen kasuari buruzko 1976ko abenduaren 7ko Epaia; etaCampbell eta Cosansen kasuari buruzko 1982ko otsailaren 25eko Epaia.

35

-Pertsona orok hezkuntza jasotzeko eskubidea du(GEAU, 26.1 art.; EGKENP, 13.1 art.; eta GEFABEHrenlehen protokolo gehigarriaren 2. art.).

-Lehen irakaskuntza derrigorrezkoa eta dohainik izangoda, eta gainerako irakasmailek guztientzako eskuragarriakbeharko dute izan (GEAU, 26.1 art.; EGKENP, 13.2 art.).

-Guraso eta tutoreei honako eskubide hauek aitortzenzaizkie:

a) Beren haurren hezkuntza mota aukeratzekoeskubidea (GEAUren 26.3 art.).

b) Beren haurren hezkuntzarako herri-agintarieksortzen dituztenetatik kanpoko ikastetxeak aukeratzekoeskubidea (IMGAH, 5.1.b art.; EGKENP, 13.3 art.).

d) Beraien haurrentzat beren siniskera erlijioso, mo-ral eta filosofikoekin bat datorren irakaskuntza motaaukeratzeko eskubidea (IMGAH, 5.1.b art.; EGKENP,13.3 art.; GEFABEH, lehen protokolo gehigarriaren 2.art.).

- Pertsona fisiko zein juridikoek ikastetxeak sortzekoeta zuzentzeko eskubidea izango dute (EGKENPren 13.4art.).

- Hezkuntzaren helburuak (GEAU, 26.2 art.; IMGAH,5.1.a art.; EGKENP, 13.1 art.) ondorengo hauek izango dira:

a)Giza nortasunaren erabateko garapena.

b) Giza eskubide eta funtsezko eskubideenerrespetua bultzatzea.

d)Pertsona guztiek gizarte aske batean parte hardezaten gaitzea.

e)Gizatalde ezberdinen arteko tolerantzia, ulermenaeta adiskidetasuna erraztea.

f)Nazio Batuen bakearen aldeko iharduerak susta-tzea.

36

Ohartuko zinetenez, orainarte bereziki Espainia binkulatzenedo lotesten duten nazioarteko testuez aritu gatzaizkizue. Hauezgain, nazioarte mailan badira hizkuntza eta hezkuntza gaiakjorratzen dituzten testuak, nahiz eta oraindik estatuen artekoharremanetan indargeak izan.

Hauen artean, 1992. urtean Europako Kontseiluaren babespeansorturiko Eskualde Mailako edo Gutxiengoen HizkuntzenEuropako Kartak aipamen berezia merezi du. Hitzarmen izaeraduen Europako Karta honetan, aurrenengo aldiz eskualde mailakohizkuntzen gaia berariaz jorratzen da luze eta zabal. Azken urteotanhizkuntz gutxiengoen alde igar zitekeen sentiberatasunarengehikuntzak Europako Karta honetan bere islada izan du22.Eskualde mailako hizkuntzen aldeko giroa gora-behera, EuropakoKartaren elaborazioa ez da larrosaz atonduriko bidea izan, eztagutxiagorik ere.

Hizkuntza gutxituen gaineko hitzarmen bat burutzeko ideia,Europako Kontseiluaren Toki eta Eskualde Mailako AginteenBatzar Iraunkorrak 1984.ean hizkuntz gutxiengoei buruz izan zuenbatzar batean proposatu zuen. Ideia horri jarraiki, BatzarIraunkorrak 1989. urteko martxoan Europako hizkuntzagutxituekiko Kartaren egitasmoa onartu zuen23. Ondorenegitasmoa Parlamentarioen Biltzarrari eta Ministroen Batzordearibidali zitzaien, hauek hitzarmen moduan onartu eta estatuensinadurarako aurkez zezaten. Parlamentarioen Biltzarrakegitasmoa arazorik gabe onartu zuen, Ministroen Kontseiluan,

(22) Hizkuntza gutxituekiko sentiberatasuna areagotzeari buruz,PIZZORUSSOk honela dio: «ya no hay ningún país europeo que profeseoficialmente una doctrina contraria a la defensa de las minorías y al plura-lismo lingüístico en general». PIZZORUSSO, A. Minorías y grupos étnicosy lingüísticos en Italia: perspectivas de tutela. In Ordenación legal delplurilingüísmo en los estados comtemporáneos. Barcelona: Generalidadde Cataluña, 1983, 27. or.

(23) Egitasmoaren berri izateko ikus, PETSCHEN VERDAGUER, S. Las mi-norías lingüísticas en Europa occidental: documentos (1942-1989), II. alea,579-603. orr.

37

ostera, gauzak bestelakoak izan ziren. Estatu partaide batzuk-Frantzia, Britainia Handia, Grezia, Turkia eta Luxenburgo-egitasmoaren edukiaren aurka azaldu ziren eta, ondorioz,egitasmoa aurrera ezinean geratu zen. Azkenik, 1992ko azaroaren5ean Ministroen Kontseiluak Karta onartu zuen24, baina, hori bai,egitasmoak estatuei ezartzen zizkien konpromezu mailaknabarmenki jaitsiz. Karta honen elaborazioak, berriro ere, hizkuntzeskubideen arloan nazioarte mailako akordioetara ailegatzekodauden zailtasunak erakutsi dizkigu. Eta ez hori bakarrik, zenbaitestaturen partetik gutxiengoen hizkuntz eskubide minimoakbermatzeko errezeloa ere bai.

Egitasmoaren testuaren ondoan azken erredakzioak, hein handibatean hankamotz geratu izanagatik ere, Europako Kartak ezbairikgabeko aurrerakuntza ekarri du hizkuntz eskubideen nazioartekodefentsan. Izan ere, Europako Karta ez da hertsiki hartuta gizaeskubideen hitzarmen soila. Hori bakarrik gura izan balu, gizaeskubideez bakarrik arduratuko zatekeen, baina ez da horrela,Europako Kartak giza eskubideekin batera, sustatu eta bultzatubeharreko kultur balioez ere kezkatzen da.

Europako Kartak zentzu pragmatikoagoa izan nahi du; horidela eta, ez da aplikatuko ez diren printzipio orokor batzukaldarrikatzera mugatzen, baizik eta estatuek bere gain hartubeharko dituzten konpromezu zehatzak ezartzen ditu. «La Cartapues, no ha optado por seguir el camino normal de las Conven-ciones típicas de los Derechos Humanos sino que utiliza un siste-ma diverso consistente en impulsar el compromiso de crear unaserie de condiciones en favor de los hablantes de las lenguas re-gionales o minoritarias europeas. Unas condiciones favorablesgarantizadas por la obligación internacional del Estado que así,de facto, lleva a ofrecer a los hablantes de tales lenguas el marcoadecuado en el que puedan ejercer sus derechos»25.

(24) Behin-betiko testuaren berri izateko, ikus Eskualde Mailako edoGutxiengoen Hizkuntzen Europako Karta. Vitoria-Gasteiz: Deinterbask,65, Interbask, 1992.

38

Hezkuntza arloari dagokionez, Europako Karta aurrekonazioarteko hitzarmenak baino dezente urrunago doa. Ikusi berriditugun giza eskubideei buruzko nazioarteko hitzarmenek,gehienez jota, estatukideei norbere hizkuntzan heziketa jasotzekoaukera bermatzen zien (IMGAHren 5.1.c art.), estatu sinatzaile-ekiko inolako betebehar positibo argirik ezarri barik. EuropakoKartarekin, berriz, estatuek bere gain betebehar positiboak hartzendituzte, hain zuzen ere, estatuak irakaskuntza gutxiengoenhizkuntzetan bermatzera beharturik geratzen dira irakasmailaguztietan, eskolaurretik hasi eta unibertsitatera iritsi bitartean (8.1art.). Eta betebehar hori beteko duela ziurtatzeko, estatu bakoitzakhartutako neurrien eta lortutako aurrerabideen ikuskaritzazarduratuko den kontrol-organo bat antolatu beharko du (8.2 art.).Kontrol organoak aldiro-aldiro txostenak kaleratu beharko dituegoeraren nondik norakoa azaltzeko: Kartaren ezarpen maila,emandako aurrerapausoak, kezkabideak eta abar.

Europako Karta ez da oraindik indarrean sartu. HorretarakoEuropa Kontseiluko 27 estatu partaideetatik bostek berretsibeharko dute eta gaurdaino, tamalez, Finlandiak bakarrik egin duhorrelakorik. Ondorioak zeuek atera.

Nazioarteko testuen azterketari eskainitako kapitulu honiamaiera eman baino lehen, ezin aipatu gabe utzi Europako Batasunmailan hizkuntz gutxiengoen alde burutu diren ekintzak. EuropakoBatasunean, hizkuntz gutxiengoen aldeko iharduerak bi ildotatikabiatu dira batik bat: Europako Legebiltzarraren bitartez, etaHedapen Urriko Europako Bulegoaren bitartez.

Legebiltzar klasiko baten antzera antolatua egon arren,eskuarki legebiltzarra deitzen diogun erakunde legegile horiizatetik urrun dago Europako Legebiltzarra. 1992an Maastrichtenonarturiko Europako Batasuneko Hitzarmenak bere ahalmenakzabaldu izanagatik ere, Europako Legebiltzarrak oraindik ez dauka

(25) PETSCHEN VERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas de Europa occi-dental: documentos (1942-1989), II. alea, 78. or.

39

benetako botere legegilerik, bere boterea oso urria da. Ezin dubere kabuz erabaki loteslerik onartu, gehienenez ere zenbaitkasutan Batzordetik edo Kontseilutik datozkion ekintzak geldiarazditzake erabateko gehiengoaz. Hortaz, Europako Legebiltzarrakontsultarako edo laguntzarako organoa da funtsean.

Edozelan ere, 1981etik aurrera Europako Legebiltzarrakhizkuntz gutxiengoen gainean harturiko ebazpen etaproposamenak ugariak izan dira26. Hauen artean bi dira lan honetanaipatzeko modukoak:

a) Europako Elkarteko gutxiengo lurraldetar etaetnikoen hizkuntza eta kulturari buruzko Ebazpena(1987). Honen eta Europako Kontseiluak onarturikoKartaren edukia oso antzekoak direnez gero, Kartari buruzlehenago esandakoak balioko digu ebazpenaren edukiaezagutzeko.

b) Europako Elkarteko gutxiengo kultural etaliguistikoei buruzko Ebazpena (1994). Ebazpen honek 15puntu ditu eta ez du neurri zehatzik zerrendatzen, bakar--bakarrik aipamen orokorrak egiten ditu, hala nola, hizkuntzgutxiespenaren aurkako borondatea, hizkuntza gutxituentzatlege-estatutu baten beharra, estatu partaideei hizkuntzagutxituen Europako Karta sinatzeko eskaria eta abar. Eraberean Europar Batzordeari eskakizun batzuk luzatzendizkio: 1987.eko Ebazpenak jasotzen dituen neurriakbetearaztea, batasuneko politika desberdinak bide-ratzerakoan hizkuntza gutxituak kontuan izatea, hizkuntzagutxituen aldeko estatuen lana legez zein diruz laguntzeae.a.

(26) Europako Legebiltzarrak hizkuntz gutxiengoen gainean atera zuenlehenengo ebazpena, Eskualde mailako hizkuntza eta kulturen Kartari etaGutxiengo etnikoen eskubideen Kartari buruzko 1981eko urriaren 16koEbazpena izan zen. Ebazpen honen eta beste askoren testuaren berri izatekoikus, PETSCHEN VERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas en Europaoccidental: documentos (1942-1989), 647. eta hurrengo orr.

Esan bezala, bada, ebazpen hauen eragin juridikoa tamalezoso eskasa da. «Erresoluzio hauek gure ikuspegitik nahikoorokorrak izateaz gain, berez erresoluzio izateagatik gaineandaramate beste zama bat: bere eraginkortasun eza. Erresoluziohauek gomendio hutsak dira, autoritate moral eta iritzi publikoarengain eragina izan dezaketenak baina juridikoki behartze-indarrikez dutenak27».

Europako Legebiltzarra bera izan zen Europako BatasunarenBatzordeari hedapen urriko hizkuntzen bulego bat sor zezan eskatuziona. Honek eskakizuna begi onez ikusi zuen eta 1982an hedapenurriko hizkuntzen bulego hori zabaldu zuen. Bulegoaren estatutuenarabera28, erakunde honen helburu orokorra Europako Batasunekogutxiengoen hizkuntzak zaintzea eta sustatzea da. Estatutuekbulegoari ondoko funtzioak egozten dizkiote:

a) Hizkuntz gutxiengoen arteko informazio eta ideieneskualdaketa ahalbidetzea.

b) Hizkuntz gutxiengoen arazo eta lorpenei buruzkogizarte kontzientzia suspertzea.

d) Europako elkarteetako, estatu kideetako eta EuropakoKontseiluko doakien erakundeen aurrean helburu orokorraerdiesteko beharrezkoak diren instantziak aurkeztea.

e) Helburu orokorra lortzekotan, proiektuen sustapena.

Ikusten denez, hortaz, Europako Batasun mailan hizkuntzgutxiengoen alde ekintza garrantzitsuak burutu badira ere, hauekaurrez akats larri bat dute, alegia, estatu partaideak ez dituztelalotesten. Hori dela eta, erakunde hauek harturiko erabakiakadierazpen hutsal bilakatzen dira maiz.

(27) AGIRREAZKUENAGA, I. eta IRIONDO, X. Europar erakundeen jarrerahizkuntza gutxituekiko. RVAP, 34. zenb., 1994, 160. or.

(28) Estatutu hauen berri izateko ikus PETSCHEN VERDAGUER, S. Las mi-norías lingüísticas en Europa occidental: documentos (1942-1989) 699.eta hurrengo orr.

40

II HEZKUNTZA-ESKUBIDEAK

1978.EKO KONSTITUZIOAN ETABEREN LEGE-ITXURAKETA

2.1. HEZKUNTZAREN KONSTITUZIO ARAUKETAOROKORRA

1978ko Espainiako Konstituzioa (EK) alderdi politiko etagizarte sektore desberdinen akordioaren emaitza izan zen. Ez zenbatere erraza izan lortu ziren adostasun mailetara ailegatzea,aitzitik, lan neketsua izan zen. Esandakoaren adibiderikadierazgarriena, lehen zirriborroa agertu zenetik (urtarrilak 5)Estatuko Aldizkari Ofizialean azken erredakzioa argitaratu arte(abenduak 29) ia urtebete igaro izana da.

EKren eratze prozesu horretan, Estatuko lurralde antolaketa,monarkia eta Estatuaren harreman konfesionalekin batera,hezkuntza izan zen eztabaidagairik garrantzitsuenetakoa; batez erehezkuntza arloan erdigune eta funtsezkoa den 27. artikuluareninguruan gertatu ziren liskar garratzenak.

27. artikuluaz gain, badira Konstituzioan hezkuntzaren arauke-tarekin nola edo hala zerikusirik duten hainbat artikulu. Batzuekhezkuntza arloari zuzenean aurre egiten diote, beste batzuek, os-tera, hezkuntza zeharkago ikutzen dute. Horiek guztiek, BarnesVázquezen esanetan, «código educativo constitucional» delakoaosatzen dute29. Ildo beretik abiatuz, Nicolás Muñizek Konstituzio-an agertzen den hezkuntzari buruzko erregulazioa bost mailatanbanatzen du artikulu bakoitzaren garrantzi juridikoaren arabera30:

43

(29) BARNES VÁZQUEZ, J. La Educación en la Constitución de 1978. REDC,10. zenb., 1984, 24. or.

(30) NICOLÁS MUÑIZ, J. Los derechos fundamentales en materia educativaen la Constitución Española. REDC, 7. zenb., 1983, 342. eta hurrengo orr.

44

A)Goreneko mailan EKren 27. artikulua -geroagosakonean aztertuko duguna- eta adierazpen askatasunarenkonkrezioa den katedra askatasunari buruzko 20.1 artikuluakokatzen ditu. Aipatutako artikuluek goi maila honetankokatzearen arrazoiak bi dira autorearen eritziz: batetik,euren barne edukia hezkuntzaren arauketan funtsezkoadelako, eta bestetik beraien Konstituzio kokapenarengatik.Izan ere, atal hauek biak, oinarrizko eskubideei eta herri--askatasunei dagozkien I. tituluko II. kapituluaren I. saileankokatuak daude. Lekupen horri esker, 27. eta 20.1 c) artiku-luan aitortzen diren eskubideak, aginte publikoekikogoreneko arauzko eraginkortasuna edukitzeaz gain (53.1art.31), jurisdikzio mailan babes berezia ere izango dute (53.2art.32). Nicolás Muñizek aipatzen ez duen arren, horrezazgain, beraien erreforma edo eraberriketarako bide bereziaere izango dute (168. art.).

Gailurreko multzo honetan, Nicolás Muñizek 35.artikulua ere sartzen du, zeinetan profesio eta bizibidea

(31) 53.1 «Los derechos y libertades reconocidos en el Capítulo segundo delpresente Título vinculan a todos los poderes públicos. Sólo por ley, que entodo caso deberá respetar su contenido esencial, podrá regularse el ejerci-cio de tales derechos y libertades, que se tutelarán de acuerdo con lo pre-visto en el artículo 161.1.a).»

(32) 53.2 «Cualquier ciudadano podrá recabar la tutela de las libertades y dere-chos reconocidos en el artículo 14 y la Sección primera del Capítulo se-gundo ante los Tribunales ordinarios por un procedimiento basado en losprincipios de preferencia y sumariedad y, en su caso, a través del recursode amparo ante el Tribunal Constitucional. Este último recurso será aplica-ble a la objeción de conciencia reconocida en el artículo 30.»

53.2 artikuluaren lege-garapenik eza dela eta, oraindik Pertsonarenoinarrizko eskubideen babes jurisdikzionalari buruzko abenduaren 26ko62/1978 Legea indarrean dago, arintasun eta aurretasun printzipioetanoinarritutako prozeduraren papera betez. Hasera batean prozedura judizialberezi horren babesetik kanpo geratu ziren arren, egun hezkuntz eskubideekere prozedura berezi horren babesaz gozatzen dute. Izan ere, KonstituzioAuzitegiaren Lege Organikoaren bigarren erabaki iragankorrak babesbidehorren ezarpen eremua babes eskeko errekurtsoaz gozatzen duten eskubideguztietara hedatu zuen.

45

askatasunez aukeratzeko eskubidea aldarrikatzen den.Nolanahi ere, bere kokapena dela eta -II. saila-, 53.2artikuluak eskaintzen duen babes berezi hori ez du izango.

B)Bigarren mailan, hezkuntza eta irakaskuntza zuzenkiikutzen duten erlijio eta kontzientzi askatasunaz diharduen16. artikulua legoke.

Honekin batera, politika sozial eta ekonomikoaren gidaoinarriei buruzko sailean -II.ean- lekuturik dauden 44.artikulua eta 39. artikulua bigarren multzo honetan sartzenditu. Lehenengoak kultura eta ikerketa zientifiko etateknikoaren sustapen eta babesari buruz dihardu etabigarrenak haurtzaro eta gazteriaren alorra jorratzen du.Artikulu bi hauek, 16.ak ez bezala, aginte publikoetaneraginkortasun zuzenik ez badute ere, ardatz nagusi izangodira legeztapen positiboan, auzi-praktikan eta agintepublikoen ihardueran (EKren 53.3 art.33).

D)Hirugarren maila hau funtsezko eskubideez aritze-rakoan beti kontuan izan behar den «Konstituzio markoorokorra»k osatuko luke. Delako Konstituzio marko orokorhori Zuzenbidearen menpeko Estatu Sozial eta Demokratikobaten sostengu eta euskarri diren antolamendu jurikoarengailurreko balio eta printzipioek osatzen dute.

Balio eta printzipio hauek oinarrizko eskubideakmodulatzen dituzte eta Estatuaren iharduera positiboarenbeharra nabarmentzen dute, funtsezko eskubideen zentzusoziala areagotu nahirik. Marko orokor horren barne, Espai-nia Zuzenbidearen menpeko Estatu Sozial eta Demokratikoaizendatzen duen duen 1. artikulua, lege aurreko berdintasuna

(33) 53.3 «El reconocimiento, el respeto y la protección de los principios reco-nocidos en el Capítulo tercero informarán la legislación positiva, la prácti-ca judicial y la actuación de los poderes públicos. Sólo podrán ser alega-dos ante la Jurisdicción ordinaria de acuerdo con lo que dispongan lasleyes que lo desarrollen».

46

aldarrikatu eta gutxiespena debekatzen duen 14. artikuluaeta, azkenik, berdintasun sustantzialaren printzipioa jasotzenduen 9.2. artikulua leudeke.

E)Laugarren mailan, eta hezkuntzari eragiten dionneurrian, Estatuko lurralde antolaketaren erregulazioaegongo litzateke, 149.1.30. artikulua alegia.

F) Azkenengo mailan, Nicolás Muñizek, gizaeskubideen babes-erregulazioa lekutzen du. Oraindik orainikusitako 53. artikuluaren lehen eta bigarren azpiatalekinbatera, autoreak 81. artikulua kokatzen du. Honek herriaskatasun eta funtsezko eskubideen garapena lege organikobidez burutzearen beharra ezartzen du. Gorago esan bezala,babes-erregulazio honetan erreformabide kualifikatuaarautzen duen 168. artikulua faltan aurkitzen dugu.

Nicolás Muñizek eginiko sailkapena borobiltzeko,azkenik, dagoeneko ikusita dugun 10.2 artikulua aipatubesterik ez zaigu geratzen. Artikulu honen haritik,Konstituzioak jasotzen dituen funtsezko eskubide eta herri--askatasunen gaineko arauak Espainiak berretsiriko gizaeskubideei buruzko nazioarteko hitzarmenen araberainterpretatuko dira.

2.2. KONSTITUZIOAREN 27. ARTIKULUA

2.2.1. Aurrekari historikoak

1812ko Kadizko Konstituzioak hezkuntza arloari titulu osobat -IX.a- eskaini zion, «instrucción pública» izenburupean. Bereburua konfesionaltzat izanagatik, Kadizko Konstituzioak hezkun-tza mailan ilustrazioaren ideiak isladatzen zituen. Hezkuntzarenalderdi soziala nabarmendu34 eta ordurarte elizaren monopolioa

(34) 366. art.: «En todos los pueblos de la Monarquía se establecerán escuelasde primeras letras, en las que se enseñará a los niños a leer, escribir y

47

izan zen horretan, Estatuaren papera indartu zuen. Hala, erresu-ma osorako uniformea behar zuen irakaskuntzarako plan orokorbat ezarri35 eta irakaskuntza osoaren ikuskaritza administrazioarenesku utzi zuen36; hori bai, beti ere irakaskuntzaren plangintzan etaantolakuntzan Gorteei zegozkien eskuduntzen kaltetan izan gabe37.

Isabel Erreginaren garaiko Konstituzioak -1937koa barne- ezziren hezkuntza arloaz arduratu. Hala ere, garai hartako lege batizan zen Espainiako Estatuan hezkuntza sistema modernoarenoinarriak -ia aldaketarik gabe 1970rarte iraun dutenak- finkatuzituena, Moyano Legea deritzan 1857ko irailaren 9ko Ley de Ins-trucción Pública, alegia.

Hezkuntza alorraren hurrengo agerpen konstituzionala 1869anizan zen. 1896.eko Konstituzioan liberal radikalen planteamenduakgailendu ziren, Kadizko Konstituzioa inspiratu zuten ideiailustratuen kaltetan. Espainiako kondaira konstituzionaleanlehenbiziko aldiz ikastetxeak sortu eta mantentzeko eskubideakaldarrikatu ziren. Izan ere, horiek ziren 1896ko Konstituzioakjasotzen zituen hezkuntza eskubide bakarrak.

24. art.: «Todo español podrá fundar y mantener establecimientos de ins-trucción o de educación, sin previa licencia, salvo la inspección de la autoridadcompetente, por razones de higiene y moralidad».

contar, y el catecismo de la religión católica, que comprenderá tambiénuna breve exposición de las obligaciones civiles».

367. art.: «Asimismo se arreglará y creará el número competente deuniversidades y de otros establecimientos de instrucción que se juzguenconvenientes para la enseñanza de todas las ciencias, literaturas y bellasartes».

(35) 368. art.: «El plan general de enseñanza será uniforme en todo el Reino,debiendo explicarse la Constitución política de la Monarquía en todas lasUniversidades y establecimientos literarios donde se enseñen las cienciaseclesiásticas y políticas».

(36) 369. art.: «Habrá una dirección general de estudios, compuesta de perso-nas de conocida instrucción, a cuyo cargo estará, bajo la autoridad delGobierno, la inspección de la enseñanza pública».

(37) 370. art.: «Las Cortes, por medio de planes y estatutos especiales, arregla-rán cuanto pertenezca al importante objeto de la instrucción pública».

48

Garai iraultzaileak eta lehen Errepublika ostean Berrezarkun-tza izeneko aginte-moldea ezarri zen Espainian. Berrezarkuntzagaraiko agintariek sektore politiko ezberdinen pretentsioak ase-tuko zituen Konstituzio formula bat lortzen saiatu ziren. Harenemaitza 1876.eko Konstituzioa izan zen. Honek hezkuntza arloa12. artikuluan arautzen zuen.

12. art.: «Todo español podrá fundar y sostener establecimientos de ins-trucción o de educación con arreglo a las leyes.

Al Estado corresponde expedir los títulos profesionales y establecer lascondiciones de los que pretendan obtenerlos y la forma en que habrán de probarsu aptitud.

Una ley especial determinará los deberes de los profesores y las reglas aque ha de someterse la enseñanza en los establecimientos de instrucción públicacosteados por el Estado, las provincias o pueblos».

Ikusten denez, 1869.eko Konstituzioari jarraiki, 1976.ekoKonstituzioak ikastetxeak sortzeko eskubidea jasotzen zuen, ala-baina, honakoan «sin previa licencia»ri buruzko aipamena isildueta bere ordez «con arreglo a las leyes»arena jaso zuen. Hortaz,1869koak ez bezala, 1876ko Konstituzioak legegileari ikastetxeaksortzeko eskubidea mugatzeko aukera ematen zion. Horrez gain,titulu profesionalak eman eta luzatzeko ahalmena Estatuaren eskuuzten zuen eta baita haiek eskuratzeko baldintzen finkapenarenaere. Azkenik, aginte publikoek diruz langunduriko ikastetxeek etabertako irakasleek bete beharreko betebehar eta arauak lege bidezerregulatuko zirela esaten zuen.

1931.eko Errepublikako Konstituzioak ordurarte hezkuntzagaiari eman zitzaion tratamendua kolpetik aldatu zuen. Bertan

(38) 48. art.: «El servicio de la cultura es atribución esencial del Estado, y loprestará mediante instituciones educativas enlazadas por el sistema de laescuela unificada.

La enseñanza primaria será gratuita y obligatoria.Los maestros, profesores y catedráticos de la enseñanza oficial son

funcionarios públicos. La libertad de cátedra queda reconocida y garantizada.La enseñanza será laica, hará del trabajo el eje de su actividad

metodológica y se inspirará en ideales de solidaridad humana.Se reconoce a las Iglesias el derecho, sujeto a inspección del Estado,

de enseñar sus respectivas doctrinas en sus propios establecimientos.»

49

hezkuntzarako eskubidea eskubide sozial legez itxuratu zen38.Irakaskuntza Estatuari bakarrik zegokion zerbitzu publikotzat jozen. Ikastetxe pribatuak ere ametitzen ziren, baina Estatuak aurrezbaimena ematea ezinbestekoa zuten. Irakaskuntzak laikoa etabateratua behar zuen, eta erlijio-ordenei irakaskuntza egikaritzeadebekatu zitzaien39. Bestalde, lehenbiziko aldiz lehen irakaskuntzadohakoa eta derrigorrezkoa izan zedin agindu zen.

Francoren diktaduraren etorrerarekin 1931.eko Konstituzioasuntsitu zen. Haren ordez, Leyes fundamentales del Reino delakoakindarrean jarri ziren. Hauen artean, bi ziren hezkuntza arloagaratzen zutenak: Fuero de los Españolesen 5. artikulua eta Leyde principios del Movimiento Nacionalen IX. puntua.Lehenengoaren arabera «Todos los españoles tienen derecho arecibir educación e instrucción y el deber de adquirirlos, bien enel seno de la familia o en centros privados o públicos...», etabigarrenaren hitzetan «Todos los españoles tienen derecho (...) auna educación general y profesional que nunca podrá dejar derecibirse por falta de medios materiales».

Ohartuko zinetenez, prezeptu hauetan ez da irakaskuntzaaskatasuna aipatzen, dena dela, omisio hau legedi arruntak betezuen 1970.eko Hezkuntzarako Lege Orokorraren (LGE) bitartez.Lege honek hiritar guztiei ikastetxeak sortu eta mantentzekoeskubidea aitortzen zien; modu berean, indarreko legediaren ildotikantolaturiko ikastetxeen artean gogokoen zutena hautatzeko pa-rada ematen zien gurasoei (5. art.).

2.2.2. Eratze prozesua

Jakina dugunez, 27. artikulua Parlamentuz kanpoko adosta-sunaren emaitza izan zen. Bat-etortze hau Konstituzio

(39) 26. art.: «Las demás Órdenes religiosas se someterán a una ley especialvotada por estas Cortes Constituyentes y ajustada a las siguientes bases:(...)

4º. Prohibición de ejercer la industria, el comercio o la enseñanza».

50

aurregitasmoaren legebiltzar eztabaida hasi eta gutxira gauzatuzen bi gutxiengo nagusien artean, sozialisten (PSOE) eta zentristen(UCD) artean alegia.

Hezkuntza arloa arautzen zuen aurregitasmoaren 28.artikuluak40 oso aldaketa gutxi jasan zuen Konstituzio eratzeprozesua osatu zuten izapide desberdinetan. Izan ere, hiru aldaketasoilik jasan zituen, baina murritz bezain garrantzitsuak. Batetik,hezkuntzarako eskubidearekin batera irakaskuntza askatasuna jasozen. Bestetik, diru-publikoz lagundutako ikastetxeetan partehartzeko eskubidearen edukia eta baldintzak arautu zitezen, legerabertara jo zen. Azkenik, Unibertsitate autonomiaren arauketaindartsuago bat egin zen.

Aurregitasmoa Kongresuko Konstituzio Arazoen etaAskatasun Publikoen Batzordera bidali zen. Hango ponentzia batek

(40) 28.1. «Todos tienen derecho a la educación.2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personali-

dad humana en el respeto a los principios democráticos de convivencia y alos derechos y libertades fundamentales.

3. Los poderes públicos garantizan el derecho que asiste a los padrespara que sus hijos reciban la formación religiosa y moral que esté de acuer-do con sus propias convicciones religiosas.

4. La enseñanza básica es obligatoria y gratuita.5. Los poderes públicos garantizan el derecho de todos a la educa-

ción, mediante una programación general de la enseñanza, con participa-ción efectiva de todos los sectores afectados y la creación de centros do-centes.

6. Se reconoce a las personas físicas y jurídicas la libertad de crea-ción de centros docentes, dentro del respeto a los principios constituciona-les.

7. Los profesores, los padres y, en su caso, los alumnos intervendránen el control y gestión de todos los centros sostenidos por la Administra-ción con fondos públicos.

8. Los poderes públicos inspeccionarán y homologarán el sistemaeducativo para garantizar el cumplimiento de las leyes.

9. Los poderes públicos ayudarán a los centros docentes que reúnanlos requisitos que la ley establece.

10. La ley regulará la autonomía de las universidades.»

51

testua aztertu eta txosten bat atera zuen. Txosten hura oinarritzathartuta, Batzordeak bere irizpena atera zuen. Berau Kongresukoosoko bilkuran eta Senatuan inolako aldaketa pairatu barik, behin--betiko testu bihurtu zen41. 27. artikuluaren azken erredakzioakhonela dio hitzez hitz:

27.1 art.: «Todos tienen el derecho a la educación. Se reconoce la libertadde enseñanza.

2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidadhumana en el respeto a los principios democráticos de convivencia y a los dere-chos y libertades fundamentales.

3. Los poderes públicos garantizan el derecho que asiste a los padres paraque sus hijos reciban la formación religiosa y moral que esté de acuerdo con suspropias convicciones.

4. La enseñanza básica es obligatoria y gratuita.5. Los poderes públicos garantizan el derecho de todos a la educación, me-

diante una programación general de la enseñanza, con participación efectiva detodos los sectores afectados y la creación de centros docentes.

6. Se reconoce a las personas físicas y jurídicas la libertad de creación decentros docentes, dentro del respeto a los principios constitucionales.

7. Los profesores, los padres y, en su caso, los alumnos, intervendrán en elcontrol y gestión de todos los centros sostenidos por la Administración con fon-dos públicos, en los términos que la ley establezca.

8. Los poderes públicos inspeccionarán y homologarán el sistema educati-vo para garantizar el cumplimiento de las leyes.

9. Los poderes públicos ayudarán a los centros docentes que reúnan losrequisitos que la ley establezca.

10. Se reconoce la autonomía de las Universidades, en los términos que laley establezca».

Esan bezala, 27. artikulua hezkuntza sistema kontrajarriakdefendatzen zituzten bi sektore desberdinen bat-etortzearenemaitza izan zen. Adostasun horretara ailega zitezen, beren

(41) Eratze prozedurari buruzko datuak aurkitzeko ikus, besteak beste: Consti-tución Española. Trabajos parlamentarios (4 volúmenes). Madrid: Servi-cio de publicaciones de las Cortes Generales, 1980; ZUMAQUERO, J.M.Los derechos educativos en la Constitución española. Pamplona: Univer-sidad de Navarra, 1984, 25. or. eta hurrengoak; eta garaiko prentsa,maiatzaren 23tik aurrerakoa, zeren, esan dugun moduan, 27. artikuluareninguruan batez ere parlamentuz kanpoko adostasuna izan baitzen nagusi.

52

erreibindikapen batzuk alde batera utzi zituzten. Gure hezkuntzaarauketaren funts eta harroin den EKren 27. artikuluaren uler-menerako argigarri izango zaizuelakoan, eman ditzagun, bada, bikorronte kontrajarri nagusi horiek defendatzen zituzten hezkuntzaereduei buruzko zertzelada orokor batzuk.

a) Zentristek eta eskuineko indarrek defendatutakohezkuntza proiektua:

Irakaskuntza askatasuna hezkuntza sistemaren giltza-rritzat hartuta, kanpo aniztasunezko hezkuntza sistemarenalde agertzen ziren. Hau da, nork bere balio eta pentsakere-kin bat datorren heziketa mota aukeratzeko eskubideari le-hentasuna ematen zioten. Eurentzako eskubide hau ziurta-tzeko biderik egokiena ikastetxeak sortu eta zuzentzekoaukera, funtsean, ekimen pribatuaren esku uztea zen. Ho-rrela ikastetxe pribatuen jabeen papera indartu gura zuten,irakaskuntzan parte hartzen duten beste sektore desberdi-nen -gurasoak, ikasleak, irakasleak, e.a.- kaltetan. Horreta-rako Estatuak ekimen pribatua bultzatu beharko zuen, diru-laguntzen sistema aproposa antolatuz. Ikastetxe-sorkuntzanEstatuaren paperak osagarria eta ordezkoa behar zuen. Eki-men pribatuak ateratako hezkuntza-eskaintza gurasoen es-kariak asetzeko aski izango ez balitz soilik emango litzaio-ke Estatuari ikastetxeak sortzeko aukera. Izan ere, hezkun-tza proiektu honekin, zeharka bazen ere, Elizak hezkuntzapribatuan ordurarte izan zuen nagusitzari eutsi nahi ziotenzentristek.

Bestalde, hauek, marxistek ez bezala, irakaskuntza ezinzitekeela neutrala izan pentsatzen zuten, eurentzatirakaskuntzak halabeharrez balio eskualdaketa baitzekarren.

b) Ezkertiarrek defendatutako hezkuntza proiektua:

Marxismoak eskola eredu bakarra defendatzen zuen,laikoa, zientifista, estatala eta neutroa, hots, jakinduriarentransmisioan aseptikoa zena. Hala ere, sozialistek eskolaeredu hura gainditu eta zentralizatu gabeko eskola

53

autokudeatzailearen alde egin zuten apostu. Kanpoaniztasuna baztertu eta barne aniztasunezko irakaskuntzaproposatzen zuten. Eskolen aniztasuna ez, baizik eta eskolabakarra baina anitza eraiki nahi zuten, guztion hezkuntzaberdintasunezko baldintzetan ziurtatua gera zedin.

Elizak irakaskuntzan izandako nagusitzarekin amaitunahi zuten. Marxistek ez bezala, jakintzaren eskualdaketanbalioen transmisioa onartzen zuten baina ez, ordea, aurrezfinkaturiko erabateko balio erlijioso, moral edoekonomikorik.

Hezkuntza zerbitzu publiko modura antolatzea zeneuren guraria, hezkuntzaren monopolioa Estatuaren eskuutzita. Horretarako ikastetxe pribatuen dirulaguntzakmoztuz joango ziren, harik eta arian-arian eskola pribatuadesagertarazi arte.

Ikastetxeen antolaketak eta funtzionamenduakautokudeatzailea eta zentralizatu gabea behar zuen,ikastetxea eskola elkartea osatzen duten kide guztienaskatasunen bilgune bihurtuz. Hezkuntza arloan zeresanikduten sektore edo sail ororen partaidetza bultzatuko zen,hauek ikastetxeen benetako gidariak izan zitezen.

Bi korronte nagusien jarrerari gainbegiratu orokor eta azalekoaeman eta gero, gatozen delako «eskola paktua» burutu zuten bigutxiengo nagusien -sozialista eta zentrista- elkarren artekoemakidek 27. artikuluan zein eragin izan zuten aztertzera.Horretarako De Puellesen hitzak gureak egingo ditugu:

«La simple lectura del artículo 27 de la nueva Constituciónnos indica la naturaleza del pacto. Los apartados quinto -partici-pación de los sectores afectados en la programación general de laenseñanza- y séptimo -control de padres, profesores y alumnos enla gestión de los centros subvencionados-, son claramente unaconcesión del partido centrista al partido socialista, transacciónque posibilita constitucionalmente la cogestión democrática de la

54

educación en el posible supuesto de un gorbierno socialista. Acambio, el partido socialista ha cedido en los apartados primero-reconocimiento de la libertad de enseñanza-, cuarto -expresa li-bertad de creación de centros- y noveno -expresa proclamacióndel régimen de ayudas a los centros privados-. De este modo, lossocialistas han renunciado al principio de la escuela pública uni-ficada, de tanta tradición en sus cien años de historia, aceptandola existencia de una red dual de establecimientos docentes. Hanrenunciado también a la idea de una escuela laica de carácter ex-cluyente, aceptando, como todos los demás partidos, el apartadotercero que consagra el derecho de los padres a que sus hijos reci-ban la formación religiosa o moral que esté de acuerdo con suspropias convicciones»42.

Edonola ere, 27. artikuluaren inguruan lortutako adostasunakez zuen luzaroan iraun. Zentristek euren kontzesio funtsezkoenakberpiztu nahian, Senatuan izandako izapideetan 10.2 artikuluaproposatu eta onartu zuten, sozialistak harriturik utziz. Artikuluhoni jarraiki, Konstituzioan jasotzen diren funtsezko eskubideakinterpretatzerako orduan Espainiak berretsiriko nazioartekohitzarmenak kontuan hartu behar izango dira. Horrela, bada,Konstituzio proiektuan agertu eta akordioaren ondoriozKonstituzio erredakziotik kanpo geratu ziren eskubideakberreskuratu nahi izan zituzten: alegia, ikastetxeak zuzentzekoeskubidea (EGKENPren 13.4 art.) eta gurasoen irakaskuntza motaaukeratzeko eskubidea (GEAUren 26.3 art., IMGAHren 5.1.b)art., EGKENPren 13.3 art. eta EGEHren lehen protokologehigarriaren 2. art.).

Orain artean ikusitakoa zentzu metaforikoan laburbilduz, 27.artikulua arkitektura kontzepzio kontrajarriak uztartuz jasotakoeraikina dela esan daiteke. Izan ere, hezkuntza arloan erdiguneaden artikulu honen ulermen egokia izateko, Konstituzio garaian

(42) PUELLES BENÍTEZ, M. de. Educación e ideología en la España con-temporánea. Madrid, 1980, 488-489. orr.

55

biziriko egoera aintzat hartzea nahitaezkoa da. Adostasunabeharrezkoa egiten zen eta Konstituziogileak inoren garaipenikez galerarik eragingo ez zuen testua lortzen saiatu ziren, eta, orohar, baita lortu ere. Garaiko estutasunetik ateratzeko testu orokoreta moldakor bat eratu zen, «gutxienezko baldintza markoa»finkatu eta etorkizuneko legegilearen konfigurazio ahalmenarenesku hezkuntza sistemaren eraketa uzten zuena43. Hitz laburrez,arazoa kirtenetik hartu beharrean gerorako gibeleratu zen.

Ondorioz, 27. artikuluaren garapen legislatiboari ekin zitzaionuneetan Konstituzio garaiko adostasuna zokoratu eta Konstituzioaurreko tirabirak berpiztu ziren, hain zuzen ere, beraien legebiltzarnagusitasunaz baliatuz eskumatarrek 1980ko IkastetxeenEstatutuaren Lege Organikoa (LOECE) lehenbizi, eta sozialistek1985eko Hezkuntzarako Eskubidea Arautzeko Lege Organikoa(LODE) indarrean jarri zituztenean. Bi hezkuntza sistemakontrajarrietan oinarritzen ziren arren, funtsezko lege bi hauekKonstituzio Auzitegiaren aurrean «Konstituzio-froga» bestelakoarazorik gabe gainditu zuten. Legezkotasun froga hori gaindituizana da ezbairik gabe 27. artikuluaren moldakortasun etamalgutasunaren adibiderik adierazgarriena.

Esanak esan, bere eratze prozedura berezia dela eta 27.artikulua anbiguotasunak eta kontraesanek jota dagoela pentsadezake norbaitek. Hala ere, gure aburuz, nahiz eta Konstituziogiletaldeen helburuak nolanahikoak izan, 27. artikuluarena testu askikoherente eta sistematikoa da, legegileari garatzea egokituko zaionmarko orokor zehatza ezartzen duena.

(43) GÓMEZ ORFANELen hitzak geureganatuz, «el artículo 27 de nuestraConstitución es uno de los preceptos más polémicos de la misma, habién-dose pretendido con su redacción alcanzar una fórmula de compromisoque aun no satisfaciendo plenamente a los diferentes grupos políticos, po-sibilitaría, según fuese la orientación política del partido o partidos queocupasen el Poder, la potenciación de determinados aspectos en detrimen-to de otros, mediante el oportuno desarrollo legislativo». GÓMEZORFANEL, G. Derecho a la educación y libertad de enseñanza. Naturale-za y contenido. REDC, 7. zenb., 1983, 411. or.

56

2.2.3. Izaera juridikoa

27. artikulua osatzen duten hezkuntza eskubide desberdinguztiak hezkuntzarako eskubidearen kontzeptuaren barnean sartuohi dira. Nolanahi ere, bada hezkuntza eskubidearen kontzeptuhertsiago bat, EKren 27. artikuluan azaltzen diren gainerakohezkuntza eskubideetatik -hala nola, irakaskuntza askatasuna,hezkuntza aukeratzeko eskubidea, ikastetxeak sortzeko eskubi-dea...- bereiz daitekeena eta 27.1, 27.4 eta 27.5 prezeptuetangauzatzen dena.

Aurrez ohar hau egin eta gero, gatozen atal honi dagokionmamira, hots, hezkuntza eskubideen izaera juridikoaren gaiajorratzera. 27. artikuluan agertzen diren hezkuntza eskubideenizaera juridikoari buruzko iritziak ezberdinak dira hezkuntza arloajorratu duten autoreen artean.

Gehiengo batek hezkuntzarako eskubidea batetik, etagainontzeko hezkuntza eskubideak bestetik, bereizten ditu. Hauenaburuz, hezkuntzarako eskubidea prestazio eskubide sozial gisahezurmamitu da gure Konstituzioan. Prestazio eskubidea izaki,bere alde aginte publikoek prestazio edo iharduera positibo bategin dezaten esijitzeko ahalmena ematen dio hiritarrari.

27. artikuluan agertzen diren gainontzeko hezkuntzaeskubideak, ostera, hezkuntzarako eskubidea ez bezala, askatasuneskubideen gisara tajutu dira. Historikoki giza eskubide klasikotzatjo diren hauek, aginte publikoei prestazio bat esijitzeko biderikematen ez badute ere, Estatuaren injerentzia galerazita izango denaskatasun esparru bat bermatzen diote hiritarrari. Labur esateko,prestazio eskubideak Estatuaren iharduera positiboa eragiten dutenbitartean, askatasun eskubideak Estatuaren inhibizioa edoiharduera negatiboa dakarte.

Espainiako Konstituzioan, printzipioz, askatasun eskubideakI. tituluko I. kapituluaren I. sailean arautzen dira; aldiz, prestazioeskubide sozialak titulu bereko III. kapituluan kokatuak daude.Beno ba, hezkuntzarako eskubidearen kasuan bitxikeria batazaltzen zaigu, izan ere, hezkuntzarako eskubidea zentzu

57

materialean eskubide soziala omen da, baina halere, printzipiozaskatasun eskubideei dagozkien I. sailean jasoa dago.

Egia esan, hezkuntzarako eskubidearen lekutze konstituzio-nalak bere izaera juridikoaren ulermenari ez dio mesede handirikegiten. Autore askok44 lekutze hau zorrozki kritikatu dute. Hauen-tzat aipatutako eskubidea prestazio eskubide sozial bat izanik, ezdagokio «funtsezko eskubide eta herri askatasun»-en sailean ego-tea, bertan askatasun eskubideak soilik egon behar luketelako.Alzagaren hitzetan, «el derecho a la educación no es, desde lue-go, ninguna libertad pública, y se debió haber consagrado en lasección 2ª, o incluso en el capítulo 3º.»45

Hezkuntzarako eskubideen kokapenaren kontua ez dazirtzilkeria, kokapen horrek eskubidearen eraginkortasun juridikoazuzenki baldintzatzen du eta. Dagoeneko ikusi moduan, II.kapituluko I. sailean aldarrikatutako eskubideek aginte publikoakzuzenean lotetsi ez ezik (53.1 art.), epaitegien babes berezia (53.2art.) ere badute. Ostera, eskubide sozialen berezko kokagunea denIII. kapituluan jasotako eskubideen eraginkortasun juridikoadezente txikiagoa da; hauek legegintza positiboa, aginte publikoeniharduera eta auzi-praktika «informatu» bakarrik egiten dute etajurisdikzio arruntaren aurrean alegatuak izan daitezen aurretiazlegez garatuak behar dute izan (53.3 art.).

Orduan planteatzen zaigun auzia zera da: 53. artikuluarenargitan, zein izango da hezkuntzarako eskubidearen eraginkortasunjuridikoa? Hau da, Konstituzioaren tenoreari jarraiki, 53.2 artikuluaaplikagarria izango zaio ala, bestela, zentzu materialean prestazioeskubide soziala den neurrian 53.3 artikulua aplikatuko zaio?

Saia gaitezen apurka-apurka korapiloa askatzen. Esan bezala,eskubide sozialek edo prestazio eskubideek Estatuaren aldetik

(44) Besteak beste, GARRIDO FALLA, F. Comentarios al artículo 27. In Co-mentarios a la Constitución. Madrid: Civitas, 1980, 545 eta 549. orr.;ALZAGA, O. La Constitución española de 1978. (Comentario sistemáti-co). Madrid: Foro, 1978, 255 eta 256. orr.

(45) ALZAGA, O. La Constitución española de 1978, 255. or.

58

iharduera positiboa jasotzeko ahalmena ematen diote hiritarrari.Uler daitekeenez, Estatuak ezin ditzake hiritarren prestazioeskubide guztiak noiznahi eta nolanahi ase. Estatuak eskubidehoriek era organizatu eta arautuaren bitartez ase beharko ditu, etahorretarako aldez aurretik kasuan kasuko zerbitzu publikoak sortueta antolatu beharko ditu. Eta, jakina, zerbitzu publiko batensorkuntzak borondate politiko eta artikulazio juridiko egokia ezezik, zerbitzu hori eraginkortasunez aurrera eramateko lainfinantzabide ere eskatzen ditu. Bestela esanda, prestazioeskubideen eragingarritasuna Estatuak momentu bakoitzeaneskueran dituen bitarteko eta baliabide ekonomikoek baldintzatukodute46.

Mundu gerren arteko mendebaldeko Konstituziogileekbaldintza hori gogoan izan zuten, eta prestazio eskubide sozialaklegegileei igorritako printzipio eta arteztarau gisa formulatuzituzten, eta ez zuzenean esiji zitezkeen eskubide subjektibopubliko gisa. 1978.eko Espainiako Konstituziogileek ildo berarieutsi eta lege garapena behar zuten printzipio eta arteztarauengisara konfiguratu zituzten eskubide sozialak, hori bai, salbuespenbatekin. EKren 27.1, 27.4 eta 27.5 artikuluetan arautua dagoenhezkuntzarako eskubideaz ari gara, noski. Hala, nahiz eta edukizeskubide soziala izan, Espainiako Konstituziogileek hezkuntzarakoeskubidea printzipio edo arteztarau bezala konfiguratu beharreaneskubide subjektibo baten gisara eratu zuten. Horra zergatik:Konstituziogileak ordurako hezkuntza zerbitzu publikoaantolaturik zegoela ikusirik, eta Estatuak hiritarren hezkuntzaeskariei aurre egiteko nahikoa baliabide ekonomiko, pertsonal etamaterial eskueran zituela kontuan izanik, hezkuntzarako eskubidea

(46) «Se ha dicho, y con razón, que mientras que las libertades son gratis, losderechos sociales son muy caros. La efectiva garantía de estos derechossociales implica la asignación de ingentes cantidades de recursos a deter-minados servicios públicos». GONZÁLEZ AMUCHÁSTEGUI, J. Losderechos sociales y su protección en la Constitución. In Jornadas de Dere-chos Humanos y Marginación (Cruz Roja Española). Madrid: Gamma,1991, 45. or.

59

aginte publiko eta auzitegien aurrean zuzenean esijigarria zen(53.2 art.) eskubide subjektibo publiko gisa itxuratzen ausartu eiziren.

Hortaz, bestelako iritzirik bada ere47, gure uste apalean, 27.artikuluak egiten duen aitorpenak eta 53. artikuluaren edukiak ezdute zalantzetarako leku askorik uzten: askatasun eskubidea ez,baizik prestazio eskubide soziala izan arren, Konstituziogileekhezkuntzarako eskubidea zuzenean esijigarria den eskubidesubjektibo publiko bezala konfiguratu zuten eta ez III. kapituluanazaltzen diren garatu gabeko printzipio sozial horietako batenantzera.

Edozein kasutan, askatasun publiko eta eskubide sozialenbikoiztasuna gaur egun kolokan dago. Gero eta gehiago dirafuntsezko eskubide orotan aspektu soziala dagoela pentsatzenduten autoreak. Eurentzat eskubide sozial eta askatasun eskubideenarteko diferentzia ez da esentziala, graduala baino. Embid Irujokdioenez, egun giza eskubideen babes-sistemaren kontzepzioaaldatu da, «hoy se tiende menos a asegurar la libertad de inmisionesestatales que a posibilitar por medio de medidas estatales un po-tencial plus de libertad individual del que todos puedan hacer usoefectivo»48.

(47) GÓMEZ ORFANELek hezkuntzarako eskubidearen eraginkortasuna, berekokapen konstituzionaletik baino bere prestazio eskubide sozialaren izaeramaterialetik ondorioztatzen duela ematen du. Berak dioenez, «para un gransector de la doctrina el derecho a la educación es un derecho social, no underecho de libertad o libertad pública que justifique una abstención deintervención por parte de los poderes públicos, sino, por el contrario, títulopara la exigencia de actividades positivas de prestación, sin olvidar que ennuestro ordenamiento jurídico los derechos sociales ‘sólo podrán ser ale-gados ante la jurisdicción ordinaria de acuerdo con lo que disponen lasleyes que los desarrollen’ (art. 53.3) sin que tengan directamente un carác-ter de derechos públicos subjetivos». GÓMEZ ORFANEL, G. Derecho ala educación y libertad de enseñanza. Naturaleza y contenido. REDC, 1983,7. zenb., 416. or.

(48) EMBID IRUJO, A. El contenido esencial del derecho a la educación. REDA,1981, 31. zenb., 656. or.

60

Bestela esanda, ez da nahikoa Estatuak askatasun eremuabermatzea, askatasun hori eguneroko errealitatean benetanegikarigarria izan dadin Estatuak neurri positiboak ere hartu beharizango ditu. Horixe da, izan ere, Konstituzioaren 9.2. artikuluarenzentzua, gizabanako zein gizataldeen askatasuna eta berdintasunabenetakoak eta eraginkorrak izan daitezen baldintzak sustatzeaaginte publikoei dagokiela esaten duenean.

Edozelan ere, Embid Irujok Estatuaren egonkortasunarentzatprintzipio hau azken ondorioetara eramateak ekar dezakeenarriskuaz ohartarazten digu. Bere ustez, Konstituzioan jasotadauden funtsezko eskubideetatik laguntza publiko pretentsioakneurrigabe ondorioztatzeak aurrekontu legeetan sortuko lukeenbinkulazioak Estatuaren gaitasun ekonomikoa serioski kolokanjarriko luke. Arazo honi aurre egiteko Tomaldek eskubide sozialenarauketa lege arruntez eta ez Konstituzio bidetik egitea proposatzendu49.

2.2.4. Hezkuntza-eskubideak

A) Hezkuntzarako eskubidea

Hezkuntzarako eskubidea usuenik bi zentzutan erabiltzendugu. Zentzu zabalean hezkuntzarako eskubideak 27. artikuluaosatzen duten hezkuntza eskubide guzti-guztiak barne hartzen ditu.Zentzu hertsian, ostera, hezkuntza jasotzeko eskubidea prestazioeskubidea da, askatasun eskubide izaera duten gainerako hezkuntzaeskubideetatik bereiz daitekeena. Atal honetan, hezkuntzarakoeskubidea bere zentzu hertsian izango dugu aztergai (27.1, 27.4eta 27.5 artikuluak), gainerako hezkuntza askatasun eskubideak-irakaskuntza askatasuna, ikastetxeak sortzeko eskubidea, heziketamota aukeratzeko eskubidea, katedra askatasuna, eta abar-gerorako utziz.

(49) Ikus EMBID IRUJO, A. El contenido del derecho a la educación, 657. or.

61

KONTZEPTUA

Hezkuntza kontzeptua finkatzea ez da eginbide samurra; horidela eta, ez da harritzekoa gai honen inguruko doktrinanahobatasunik ez azaltzea. Agian, Hans Fallerrek arrazoia duhezkuntzaren behin-betiko definiziorik ez dagoela esaten duenean,hezkuntzaren edukiak etengabeko bilakaeran diharduelako50.

Maiz irakaskuntza eta hezkuntza kontzeptuak elkar trukatzenditugu, sinonimoak bailiren. Baina Giza Eskubideen EuropakoAuzitegiak adierazia duen legez51, irakaskuntza eta hezkuntza ezdira gauza bera. Irakaskuntza jakinduriaren transmisioan denboranzehar segida bat jarraitzen duen prozesua da. Hezkuntza, ostera,hori baino zerbait gehiago da: giza heziketa52. Jakintzatransmititzeaz gain, hezkuntzak gizakia gizatasunean ere hezitubehar du. Hezkuntzak eguneroko errealitatea epaitzeko eta egoerabakoitzean zer egin behar duten erabakitzeko irizpide propioakdituzten gizaki askeak sortu behar ditu. Horretarako hezkuntzakerrealitatea interpretatzeko bizitzaren kontzepzio jakin bat etabalio-hierarkia konkretu bat eskaini beharko dizkio gizabanakoari.

Jakintzaren eskualdaketa edo transmisioa eta giza heziketabananezinezko harremanean murgildurik daude, beraz53. Estatuko

(50) FALLER, H.J. El derecho a la educación en la RFA. REDC, 1983, 7. zenb.,14. or.

(51) «La educación comprende todo el proceso mediante el cual, en toda socie-dad, los adultos tratan de transmitir sus creencias, su cultura y otros valo-res a los jóvenes, mientras que la enseñanza o instrucción se refiere, enparticular, a la transmisión de conocimientos y a desarrollo intelectual»(1982ko otsailaren 25eko Epaia, Campbell eta Cosans kasua).

Bestalde, Konstituzio Auzitegiak irakaskuntza honela definitu du: «esla actividad encaminada de modo sistemático y con un mínimo de conti-nuidad a la transmisión de un determinado cuerpo de conocimientos yvalores.»(KAren otsailaren 13ko 5/1981 Epaia, 7. oinarri juridikoa).

(52) Zentzu horretan ikus BARNES VÁZQUEZ, J. La educación en la Consti-tución de 1978. REDC, 1979, 41-43. orr.

(53) FERNÁNDEZ MIRANDA y CAMPOAMORren hitzetan: «Como abs-tracción analítica la distinción entre educación y enseñanza puede ser po-sible y, aun útil para distinguir la formación del aprendizaje. Ahora bien,

62

legegileek harreman hori gogoan izan dute eta horren lekuko1990.eko Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrerako LegeOrganikoaren (LOGSE) hitzaurrea dugu:

«El objetivo primero y fundamental de la educación es el deproporcionar a los niños y niñas, a los jóvenes de uno y otro sexo,una formación plena que les permita conformar su propia y esen-cial identidad, así como construir una concepción de la realidadque integre a la vez el conocimiento y la valoración ética y moralde la misma».

Laburbilduz, hezkuntzarako eskubidea, jakintza transmititzeazgain, bizitzaren kontzepzio jakin batetik eta balio-hierarkiakonkretu baten arabera errealitatea interpretatzeko bidea ereeskaintzen duen eskubidea litzateke.

SUBJEKTUA

Hezkuntzarako eskubidearen titulartasuna «guztioi» dagokigu,izan ere, 27.1 artikuluak dioenez «guztiek dute hezkuntzarakoeskubidea».

Hezkuntza jasotzeko eskubidea ez da naziotasun espainiarraduten hiritarretara mugatzen, atzerritarrak ere eskubide horren jabedira. Hauen titulartasunaren baldintzak nazioarteko hitzarmenaketa EKren 13.1.54 artikuluaren garapenerako indarrean jarritakolegeek finkatuko dituzte. Hala, bada, bere garaian LOECEk eginzuenaren antzera, LODEk bere egoitza Espainian dutenatzerritarrei naziotasun espainiarra duten hiritarrei aitorturiko

empíricamente el fenómeno se presenta como una realidad inescindible.(...)No hay educación sin transmisión de conocimientos ni enseñanza sin trans-misión de valores». FERNÁNDEZ MIRANDA y CAMPOAMOR, De lalibertad de enseñanza al derecho a la educación. Madrid: Centro de Estu-dios Ramón Areces, 1988, 95. or.

(54) 13.1 art.: «Los extranjeros gozarán en España de las libertades públicasque garantiza el presente Título en los términos que establezcan los trata-dos y la ley.»

63

hezkuntza eskubide berberak aitortzen dizkie, alegia, oinarrizkoeta goi-mailako hezkuntza jasotzeko eskubidea (1.3 art.).

OBJEKTUA

Eskubide honen objektua «denboran zehar luzatzen denprozesu baten bitartez transmitigarria izan daitekeen edozeinjakintza» dela esan du norbaitek. Hala ere, hezkuntzarakoeskubidea guztioi aitortutako eskubidea dela kontuan izanik etabere eraginkortasuna zerbitzu publiko baten antolaketakbaldintzatzen duela onartzen dugun neurrian, horrelako baieztapenbat egitea gehiegizkoa iruditzen zaigu. Hezkuntzarakoeskubidearen objektua hezkuntza sistema osatzen duten arauzkoirakaskuntzak dira, irakaskuntzaren programazio orokorrarenbitartez aginte publikoek eskaintzen dituztenak55. Hori dela eta,Estatuaren programaziotik kanpo dauden irakaskuntzek prestazioeskubide publiko honen objektua ez dute osatuko, eta jakina,hiritarrek ez dute irakaskuntza horiek aginte publikoen aurreanesijitzerik izango.

HELBURUA

Hezkuntzarako eskubideak bermatzen dituen hezkuntza ezindaiteke edonolakoa izan, beti ere 27.2 artikuluan ezartzen zaionhelburura moldatu beharko du: giza nortasunaren erabatekogarapena erdiestea.

27.2 art.: «La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la persona-lidad humana en el respeto a los principios democráticos de convivencia y losderechos y libertades fundamentales.»

Artikulu hau, eduki aldetik ondo antzerakoak diren GizaEskubideen Aitorpen Unibertsaleko 26.2. artikuluarekin,Ekonomia-, Gizarte- eta Kultur- Eskubideen Nazioarteko

(55) 27.5 art.: «Los poderes públicos garantizan el derecho de todos a la eduación,mediante una programación general de la enseñanza...»

64

Paktuaren 13.1 artikuluarekin eta Irakaskuntza MailakoGutxiespenaren Aurkako 5.1.a) artikuluarekin osotu beharra dago.

Bestalde, LODEk bere 2. artikuluan Konstituzioan etanazioarteko testuetan jasotako hezkuntza helburu horiek garatuditu:

2. art.: «La actividad educativa, orientada por los principios y declaracio-nes de la Constitución, tendrá, en los centros docentes a que se refiere la presen-te Ley, los siguientes fines:

a) El pleno desarrollo de la personalidad del alumno.b) La formación en el respeto de los derechos y libertades fundamentales y

en el ejercicio de la tolerancia y de la libertad dentro de los principios democrá-ticos de convivencia.

d) La adquisición de hábitos intelectuales y técnicas de trabajo, así comode conocimientos científicos, técnicos, humanísicos, históricos y estéticos.

e) La capacitación para el ejercicio de actividades profesionales.f) La formación en el respeto de la pluralidad lingüística y cultural de Es-

paña.g) La preparación para participar activamente en la vida social y cultural.h) La formación para la paz, la cooperación y la solidaridad entre los pue-

blos.56

Aipatutako helburuek -bereziki Konstituzioaren 27.2artikuluan agertzen direnak- hezkuntza ihardueran bi zentzutaneragiten dute: batetik, hezkuntza eskubideak mugatzen dituzte-dimentsio negatiboa-, eta bestetik, hezkuntza prozesu osoainspiratzen dute -dimentsio positiboa-. Konstituzio Auzitegiak esanduenez, EKren 27.2 artikuluan jasotzen diren balioek «no cum-plen una función meramente limitativa, sino de inspiración posi-tiva»57. Hartara, hezkuntzak Konstituzioak egotzi dizkionhelburuak beteko dituela bermatzeko ez da nahikoa balio etaprintzipio konstituzionalen aurkako irakaskuntzak galeraztea,horrezaz gain, aginte publikoek balio eta printzipio konstituzionalhoriek hezkuntza iharduera osoan isladatuak gera daitezen neurriakhartu behar izango dituzte.

(56) LOGSEk ere bere lehen artikuluan helburu berak aipatzen ditu.(57) KAren otsailaren 13ko 5/1981 Epaia, 8. oinarri juridikoa.

65

EDUKIA

Konstituzioaren 53.1 artikuluak oinarrizko eskubide etaaskatasun guztiei funtsezko edukia aitortzen die. Izenak berakaditzera eman bezala, funtsezko edukia eskubidearen mamia etafuntsa da, legegileek beti ere errespetatu beharko duten edukia.Giza eskubideen eta, oro har, eskubide guztien, funtsezko edukiafinkatzea ez da hutsaren hurrengoa. Konstituzio Auzitegiakapirilaren 8ko 11/1981 Epaian funtsezko edukiaren kontzeptujurisdikzionala eman bazuen ere58, hainbat eta hainbat eskubideridagokionez, autoreak oraindik ere ez dira ados jartzen eskubidehorien funtsezko edukia zein fakultatek edo eskubidek osatu beharduten erabakitzerako orduan.

Hezkuntzarako eskubidea eskubide eztabaidatu horietako batdugu. Izan ere, sarri-askotan hezkuntzarako eskubidearenfuntsezko edukia finkatzerakoan zera gertatu izan da: eskubidehau zentzu zabalean ulertu eta bere funtsezko edukian askatasunpubliko zein prestazio eskubideei dagozkien berezko edukiaknahastu izan direla. Baina, arestian esan bezala, hezkuntzarakoeskubideak zentzu zabal horretatik aparte badu kontzeptuzehatzago bat. Kontzeptu hertsi horren ildotik, hezkuntzarakoeskubidea aginte publikoen aurrean zuzenean alega daitekeen

(58) KAren iritziz, «constituyen el contenido esencial de un derecho subjetivoaquellas facultades o posibilidades de actuación necesarias para que el de-recho sea recognoscible como perteneciente al tipo descrito y sin las cua-les deja de pertenecer a ese tipo, tiene que pasar a quedar comprendido enotro desmaterializándose, por decirlo así. Todo ello referido en un momen-to histórico de que en cada caso se trata y a las condiciones inherentes enlas sociedades democráticas cuando se trate de derechos constitucionales.Orobat, funtsezko edukia zera izango da: «aquella parte del contenido delderecho que es absolutamente necesaria para que los intereses jurídica-mente protegibles, que dan vida al derecho, resulten real, concreta y efec-tivamente protegidos. De este modo, se rebasa, o se desconoce el conteni-do esencial cuando el derecho queda sometido a limitaciones que lo hacenimpracticale, lo dificultan más allá de lo razonable o lo despojan de lanecesaria protección» (8. oinarri juridikoa).

66

prestazio eskubide subjektiboa da, eta alde horretatik askatasunpublikoei dagozkien edukientzat lekurik ez du uzten59.

Hezkuntza jasotzeko eskubidearen eduki juridikoa finkatzenmakina bat autore saiatu da; guk Fernández Miranda yCampoamorrek eginiko sailkapenari jarraituko diogu batez ere:

a) Estatuak antolatutako hezkuntza sisteman ikaspostu bateskuratzeko eskubidea

Konstituzioak guztion hezkuntzarako eskubidea aldarrikatuondoren, bere 5. azpiatalean aginte publikoek irakaskuntzarenprogramaketa orokor eta ikastetxeen sorkuntzaren bidez guztionhezkuntzarako eskubidea bermatuko dutela dio. Dena den, Garri-do Fallak arrazoi guztiz adierazi duenez, hezkuntzarakoeskubideak ez dio hiritarrari aginte publikoek hezkuntza zerbitzupublikoa sor dezaten eskatzeko eskubiderik ematen60; bermatzendiona, jadanik antolatua dagoen hezkuntza sistema osatzen dutenikastetxeetariko batean ikasplaza bat izatea da. Ikasplazaeskuratzeko eskubide hau, Konstituziotik zuzenean eratortzen deneskubide subjektibo publikoa da, hortaz.

Ikasplaza bat eskuratzeko eskubidea ez da oinarrizkoikasmailetara mugatzen, aitzitik, ikasmaila guztiak barne hartzenditu, unibertsitate ikasketak ere bai.

Bestalde, ikasplaza bat eskuratzeko eskubidea ezin daitekeedonola ase. Ikasplazen adjudikazio edo esleipena irizpidearrazional eta gutxienezko baldintza batzuen pean egin beharradago, praktikan eskubidea egikaritzea ezinezkoa egingo luketenoztopoak baztertuz.

Kontuan izan beharreko baldintzen artean, ikaslearen bizilekueta ikastetxearen arteko hurbiltasunarenak oso paper garrantzitsuajokatzen du. Ikasleari ezin zaio legez dagokion ikasplaza edononesleitu, ikasplazak ikaslearen bizilekuarekiko gutxienezko

(59) Zentzu honetan, ikus KAren 5/1985 Epaia, 9. oinarri juridikoa.(60) GARRIDO FALLA, Comentarios a la Constitución, 549. or.

67

hurbiltasuna behar du. Honek ez du esan nahi, ezta gutxiagorikere, ikasle guztiek ikastetxea etxe albo-alboan izateko eskubiderikdutenik. Baliabideak urriak diren gurea bezalako gizarte batean,hiritar guztiei aukeratutako hezkuntza mota duen ikastetxea etxepare-parean izatea pentsaezina da. Arrazoi ekonomikoek etapedagogikoek ez ezik, zentzuak ere ez luke horrelako neurri bathartzera bultzatuko.

LOGSEk bere 65. artikuluko lehen atalean, lehenirakaskuntzako ikasle orori herriko eskolan dohainik ikasplaza batizateko eskubidea bermatzen dio61. Dena den, bigarren atalakerregela orokor horri salbuespen bat jartzen dio. Horrela,irakaskuntzaren kalitatea zaindu asmoz, nekazal guneetan agintepublikoek haurrak beren bizilekuaren ondoko beste herri bateaneskolara ditzakete. Hori bai, halakoetan, garraio, jantoki eta, halabalegokio, barnetegi gastuak hezkuntza administrazioarenpentzutan izango dira.

Lehen Hezkuntzan ez bezala, Bigarren Hezkuntzan LOGSEkez dio ikasleari herrian bertan doako ikasposturik bermatzen. Etaez da harritzeko, zeren irakasmailak altuagoak diren heinean,bizileku-ikastetxe hurbiltasuna garrantzia galduz doa. Batetik,ikasleak hazten diren neurrian, eskolarako ibilbidea bere kabuzeta inolako languntzarik gabe egiteko gaitasun handiagoa dute;eta bestetik, urteak aurrera joan ahala, ikaslearen heziketakespezializazio maila handiagoa eskatzen du eta, bidenabar,baliabideen pilaketa handiagoa. Eta jakina, ikasketa espezializatuhoriek, kalitatezkoak nahi badira behintzat, etxetik gertu izateagero eta zailago suertatuko zaio ikasleari.

(61) 65.1 art. «En el nivel de educación primaria, los Poderes públicos garanti-zarán a todos los alumnos un puesto escolar gratuito en su municipio.

2. Excepcionalmente, en la educación primaria y en la educaciónsecundaria obligatoria en aquellas zonas rurales en que se considere acon-sejable, se podrá escolarizar a los niños en un municipio próximo al de suresidencia para garantizar la calidad de la enseñanza. En este supuesto lasAdministraciones educativas prestarán de forma gratuita los servicios es-colares de transporte, comedor y, en su caso, internado.»

68

Bestalde, LODEk bere lehenengo artikuluan ikasplaza batizateko eskubidea garatzen du:

«1.1. Todos los españoles tienen derecho a una educación básica que lespermita el desarrollo de su personalidad...

1.2. Todos, asimismo, tienen derecho a acceder a niveles superiores de edu-cación en función de sus aptitudes y vocación, sin que en ningún caso el ejerci-cio de este derecho esté sujeto a discriminaciones debidas a la capacidad econó-mica, nivel social o lugar de residencia del alumno.»

Ikus daitekeenez, LODEk oinarrizko hezkuntzatik gorakoikasketak eskuratzeko eskubidea «gaitasun eta bokazioaren»arabera baldintzatu ditu. Baldintza horien helburua hezkuntzazerbitzuaren aprobetxamendua ziurtatzea da. Ez dugu ahantzibehar Estatuaren baliabide eta bitartekoak mugatuak direla, etadaudenak lehentasunetara ahalik eta ondoen egokitu beharditugula. Honek zenbait kasutan, oinarrizko hezkuntzatik gorakoikasketetan kasu, hezkuntzarako eskubidearen egikaripenabaldintzatu beharra eragiten du. Baldintza hauek ez dioteeskubidearen titulartasunari eragiten, eskubidea egikaritzearibaizik, eta gutxiespenik sortu ez, eta «arrazoitasun» eta«proportzionaltasun» printzipioak errespetatzen dituzten bitartean,legebidearen ikuspuntutik onargarriak izango dira.

b) Kalitatezko irakaskuntzarako eskubidea

Hezkuntzarako eskubidea ez da ikastetxe batean sartu etabertan arauzko irakaskuntzak jasotzeko eskubidearekin agortzen.Aginte publikoek ziurtatuko duten irakaskuntza ezin daitekenolanahikoa izan, hezkuntzarako eskubidearen funtsezko edukiahondatu ez dadin gutxienezko kalitatea behar du. Arauzkoirakaskuntzek bete beharreko gutxienezko kalitate maila horiekfinkatzea ez da eginbehar samurra. Nolanahi ere gauza bat argidago, gutxienezko horiek ezin dira ikuspuntu subjektibo etautopikoetatik planteatu. Irakaskuntzaren kalitatea finkatzerakoanbi dira, guk uste, aintzat hartu beharreko irizpideak: estatubakoitzaren gizarte errealitatea bata, eta zerbitzu publikoen aukeraerrealak bestea. Hala, Espainiako Estatuan ere, bertakoen heziketa

69

maila eta unean uneko baliabide ekonomikoen artean orekabilatzea litzateke egokiena.

LODEk hezkuntzaren kalitatearen gaia bere 14. artikuluanaipatzen du:

«Art. 14: Todos los centros docentes deberán reunir unos requisitos míni-mos para impartir las enseñanzas con garantía de calidad».

LOGSE delakoa irakaskuntzaren kalitateaz oso arduratutaagertzen da eta hezkuntzaren kalitateari leku garrantzitsuaeskaintzen dio bere erregulazioan, titulu oso-oso bat -IV.a- hainzuzen. Kalitatezko irakaskuntza lortzearren, IV. kapituluak berezikizazpi faktore ezberdinei eragin beharra nabarmentzen du:ikaslegoaren prestakuntza eta kualifikazioa, irakaskuntzarenprogramazioa, hezkuntza baliabideak eta zuzendaritza funtzioa,hezkuntza berrikuntza eta ikerkuntza, hezkuntza orientabidea etaorientabide profesionala, hezkuntza ikuskaritza eta hezkuntzasistemaren ebaluaketa.

VI. kapituluaz gain, LOGSEk bere 3. xedapen gehigarriankalitatezko irakaskuntzaren gaia aipatzen du. Bertanirakaskuntzaren kalitatea hobetzeko neurri konkretu batzukproposatzen ditu:

-Lehen eta Bigarren Hezkuntzako ikasgeletan, hurrenezhurren, 25 eta 30eko ikasle-ratioa ez gainditzea.

-Irakaslegoaren prestakuntzarako ikastaro iraunkorrakantolatzea.

-Hezkuntza edukiak eskuratzeko zailtasunak dituztenikasleak laguntzeko, derrigorrezko hezkuntzako ikastetxebakoitzean, sikira, irakasle-laguntzaile bat izatea.

-Ikastetxetik kanpo ere prestakuntza ikastaroeneskuraketa ahalbidetzeko, irakaslegoaren prestakuntzairaunkorrerako planetan lizentzien emakidak sartzea.

-Orientabide psikopedagogiko eta profesionalari etahezkuntza orientabideari buruzko zentru espezializatuaksortzea.

70

d) Ikastetxean mantendu eta ebaluaketa objektiboa izatekoeskubidea

Hezkuntzarako eskubideak, ikastetxe batean ikasplaza batizateko eskubidea ez ezik, bertan mantendu eta gaitasunen araberamailaz igotzeko eskubidea ere barne hartzen ditu. Arrazoizkoa daikastetxe batean ikasplaza esleitu dioten ikasleari bertanmantentzeko aukera ere ematea; hori bai, beti ere, ikastetxeakbertan mantentzeko finkaturiko errendimendu-esijentziak betez.Errendimendu-esijentzi horiek objektiboak, proportzionalak, etaarrazoizkoak izan beharko dute, jakina. Orobat, hezkuntza siste-ma ikasmailetan banatua dagoela ikusirik, zentzuzkoa dajakintzaren kontrolerako ebaluazio-sistema arrazoizko etaobjektibo baten arabera, ikasmailaz igotzeko eskubidea izatea.

Ildo horretan, LODEk ikasleen oinarrizko eskubideaksailkatzerakoan, erredimendu eskolarra erabateko objektibo-tasunezko irizpideekin ebaluatua izateko eskubidea aipatzen dubere 6.1.b) artikuluan62.

Baita LOGSEk ere ikasleen jakinduriaren ebaluapenakikasmailaren arabera nolakoa behar duen azaletik aipatzen du.Bertan xedatutakoari jarraiki, ikaslearen heziketa-prozesuarenebaluapena Lehen Hezkuntzan «etengabekoa eta globala» (15. art.)eta Bigarren Hezkuntzan «etengabekoa eta integratzailea» izangoda (22. art.).

Ikastetxean mantentzeko eskubideari estu atxikitaikastetxeetako zigor-araubidearen gaia dago. LOECEk diziplinaarloan printzipio batzuk aditzera eman zituen arren, azkeneanikastetxe bakoitzeko barne erregelamenduetara jo zuen (39. art.).LODEk, ordea, Eskola Kontseiluaren esku uzten ditu diziplinaarloan gertatzen diren gatazken konponketa eta zigor ezarpeneiburuzko ebazpenak (42.1 eta 57. artikuluak). Dena dela,

(62) 6.1.b) art.: «Se reconoce a los alumnos los siguientes derechos básicos:(...) Derecho a que su rendimiento escolar sea valorado conforme a crite-rios de plena objetividad».

71

hezkuntzarako eskubidearen funtsezko edukia errespetatuko bada,Eskola Kontseiluaren zigorbideek baldintza batzuk bete beharizango dituzte:

- Inposatu beharreko falta eta zigorrak arau juridikobatean tipifikatuak egotea.

- Defentsa gabezia sor dezaketen ihardunbideakgaleraztea.

- Zigorren eta lege-hausteen eduki materialak,Konstituzioak eta garapeneko legediak irakasleariaitortutako eskubideak eta hezkuntzaren helburuakerrespetatzea.

e) Onarrizko hezkuntza dohainik jasotzeko eskubidea

Konstituzioaren 27.4 artikuluak dioenez, «oinarrizko irakas-kuntza derrigorrezkoa eta dohainik da». Irakaskuntzaren derrigor-tasunaren aitorpenak eraginkortasunik izan zedin, oinarrizkohezkuntzaren dohaintasuna aldarrikatzea ezinbestekoa zen. Hala,bada, oinarrizko irakaskuntzen derrigortasuna agintzeaz gain,Konstituzioa hura benetakoa izan zedin bere egikaripenerako bal-dintzak jartzeaz ere arduratu zen, ikasketa horiek dohainekoakeginez.

Fernández Miranda y Campoamorrek dioenez, derrigortasuna-ren azken arrazoia askatasun printzipioan datza. Horra zergatik:haurra gizaki ez-gai eta hezitu gabea delako lege-presuntzioa dago.Beno ba, haur hori gizaki libre bihurtzeko aukera, bere nortasuna-ren garapenak baldintzatzen du, eta garapen hori erdiesteko tres-narik funtsezkoena hezkuntza da ezbairik gabe; hargatik, bada,justifikatua geratzen da oinarrizko hezkuntzaren inposaketa koakti-boa.

Hala eta guztiz ere, aipatutako presuntzioa haur eta nerabeetanbakarrik onar daiteke. Alfabetatu gabeak izanda ere, adinekoei ezdagokie 27.4 artikuluaren derrigortasunaren menpe egotea, hauengaitasuna beren legezko adin-nagusitasunetik ondorioztatzen baita.

72

Horregatik derrigorrezko hezkuntza, hezkuntza sistemaren araberaoinarrizko ikasmailei dagozkien adinetara hedatuko da soilik.

Nazioarteko testuen ondoan, Espainiako Konstituzioakhezkuntzan ezartzen duen dohaintasun maila baxuagoa da. Izanere, EGKNPak bere 13. artikuluan, lehen irakaskuntzarendohaintasuna ez ezik, bigarren eta goimailako irakaskuntzetan erearian-arian dohaintasuna ezar dadin agintzen du. Edonola ere,ezaguna denez, nazioarteko hitzarmenek Konstituzioaren 10.2 eta96.1 artikuluen indarrez gure lege araubidean zeresanik badute,eta aginte publikoek nazioarteko testuen eskakizunetara egokitzekooinarrizkoak ez diren mailetan ere dohaintasuna sartzeko neurriakhartu dituzte dagoeneko.

Hala, 1987 urterarte Oinarrizko Heziketa Orokorra (6 urtetatik14 urte arte) bakarrik zen dohainik, derrigorrezko hezkuntza =doako hezkuntza binomioa gertatzen zelarik. Uztailaren 2ko 12/1987 Lege Organikoak derrigorrezko hezkuntzako adinak aldatugabe, tasen exentzio bitartez, dohaintasunaren eremua zabalduzuen Batxilergo, Lanbide Heziketa, Arte aplikatu eta OfizioArtistikoko ikasketetara hedatuz. Lege honekin, beraz, dohaintasun= derrigortasun binomioa apurtu zen eta dohaintasunaderrigorrezko ez ziren zenbait ikasketetara ere iritsi zen.

Urriaren 3ko 1/1990 Hezkuntza Sistemaren AntolamenduOrokorrerako Lege Organikoak -LOGSEk- egoera berriro erealdatu zuen63. Ezaguna denez, LOGSEk hezkuntza sistemapuntatik puntara eraberritu du. Aldaketarik aipagarrienetarikoahezkuntza sistemaren egitura bi irakaskuntza erregimenetan

(63) Izan ere, LOGSE agertu aurretik indarrean zegoen hezkuntz sistema,1970.eko Hezkuntza Arautzeko Lege Orokorrak (LGEk) ezarri zuen. Hogeiurte luze horietan Espainiako gizarteak aldaketa franko jasan zituen:politikoak, teknologikoak, produktiboak, kulturalak... Horiez gain, aldartehorretan Espainiak demokrazia lortu eta Europako Elkarteetan sartu zen.LGEk ezarririko hezkuntz sistema erronka berri hauei aurre egitekozaharkituegia lotu zen, hori dela eta, LOGSErekin nahitaezkoa zen hezkuntzsistemaren eraberriketari ekin zioten legegileek.

73

bereiztu izana da: erregimen orokorra batetik eta erregimen bereziabestetik.

Erregimen orokorra honako hauek osatuko dute:

a) Haur Hezkuntza (6 urterarte).

b) Lehen Hezkuntza (6tik 12 urterarte).

d) Bigarren Hezkuntza (12tik 18 urterarte). Honetan,derrigorrezko bigarren hezkuntza, batxilergoa eta graduertaineko lanbide heziketa bereiz daitezke.

e) Goi mailako lanbide heziketa.

f) Unibertsitate hezkuntza.

Erregimen berezia, ostera, arte eta hizkuntzen irakaskuntzekosatzen dute.

Ondoko koadroak hezkuntza sistemaren egiturak jasan dituenaldaketak erakusten dizkigu.

Dohaintasunaren harira bueltatuz, LOGSEk oinarrizkohezkuntza derrigorrezkoa eta dohainik izango dela dio (5. art.).Adierazpen honekin LOGSEk 1987ko legea baino lehen gertatzenzen oinarrizko hezkuntza = doako hezkuntza binomiora itzuli gaitu,baina ezberdintasun nabarmen batekin: oraingoan oinarrizkohezkuntza 2 urtez luzatu da, 16 urterarte hain zuzen.

LOGSEren 5. artikuluaren argitan, Haur Hezkuntzadohaintasunaren esparrutik kanpo lotzen da. Edozein modutan 7.2artikuluak, Haur Hezkuntzan administrazioak hezkuntza-eskariaasetzeko beste ikaspostu segurtatu beharko dituela dio64.

Eztabaidatua izan den beste gai bat irakaskuntzarendohaintasunaren mugak dira. Azaltzen zaigun galdera zera da:benetan debalde dena instrukzioa soilik da ala dohaintasunaren

(64) 7.2 art.: «La educación infantil tendrá carácter voluntario. Las Administra-ciones públicas garantizarán la existencia de un número de plazas sufi-cientes para asegurar la escolarización de la población que la solicite».

74

Gaur egungo egitura / Estructura vigente

HEZKUNTZA SISTEMAREN EGITURA / ESTRUCTURA DEL SISTEMA EDUCATIVO

3. zikloa Unibertsitatea3.er ciclo Universidad

2. zikloa Unibertsitatea2.º ciclo Universidad


Unibertsitatera Iristeko Froga / Prueba de acceso a la Universidad

1817

1. KOADROA

UBI / COU

Batxilergoa Bachillerato

Lanbide Heziketa 2Formación Profesional 2

Lanbide Heziketa 1Formación Profesional 1

AdinaEdad

Parbuloak / Parvulario

Haur lorategia / Jardín de Infancia

Oinarrizko Hezkuntza OrokorraEducación General Básica

Hezkuntza eredu berriaren egitura / Estructura del nuevo modelo educativo

Unibertsitatera Iristeko Froga / Prueba de acceso a la Universidad

Batxilergoa / Bachillerato

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza Educación Secundaria Obligatoria

Lanbide modulak II / Módulos profesionales II

AdinaEdad

Lehen HezkuntzaEducación Primaria

Lanbide moduluak III / Módulos profesionales III

2. zikloa / 2.º ciclo1. zikloa / 1.er ciclo

Haur HezkuntzaEducación Infantil

Derrigorrezko Irakaskuntza / Enseñanza Obligatoria

ITURRIA: IRAKASKUNTZAREN ESTATISTIKA (92-93). EUSTAT

6543210

1817

121110987

16151413

3. zikloa Unibertsitatea3.er ciclo Universidad2. zikloa Unibertsitatea2.º ciclo Universidad


10

32

54

131210 9 8 7 6

161514

75

eremu horretan bestelako eskola zerbitzuak ere sar daitezke,esaterako, garraioa, eskola materiala, jantoki-zerbitzuak...?

Antza denez, onargarriena dohaintasuna irakaskuntzari zentzuzehatzean ulertua -instrukzioa- mugatzearen jarrera da. Hala ere,honek ez du esan nahi irakaskuntza ahalbidetzen duten bestelakozerbitzuak inoiz ere kontuan izan behar ez direnik. Zenbait kasutandohaintasunaren mugak zabaltzea bidezkoa ez eze ezinbestekoaere izaten da. Pentsa, adibidez, esleitu dioten ikasplazarenurruntasuna dela eta, ikasle batek garraio gastuei eusteko biderikizango ez balu. Halakoetan dohaintasuna garraio, jantoki eta, halabalegokio, barnetegi gastuetara hedatzea zeharo arrazoizkoa etazentzuzkoa izango litzateke. Are gehiago, horrela izango ez balitzikaslearen hezkuntzarako eskubidearen funtsezko edukia urratuageldituko litzateke, praktikan ikasleari hura egikaritzea ezinezkoaizango bailitzaioke.

Zentzu horretan gogoratu, egoerak hala eskatuta, nekazalgunetako ikasleek bere herritik kanpo eskolaratuak izan behardutenean, ikasleak izandako garraio, jantoki eta, hala balegokio,barnetegi gastuak hezkuntza administrazioaren kontura izangodirela, legearen aginduz65.

Bukatzeko, ezin aipatu gabe utzi horrenbeste hika-mika etazeresan sortu duen beste auzi bat, doako hezkuntza jasotzekoeskubidea ikastetxe pribatuetan egikaritzea posible denentzerabakitzearena alegia.

Autore batzuek66 oinarrizko irakaskuntzek herri-ikastetxeetanez eze ikastetxe pribatuetan ere debalde behar zutela pentsatzendute. Ondorio hau hezkuntzarako eskubidea eta irakaskuntzaaskatasuna elkar lotuz ateratzen dute. Euren aburuz,

(65) Ikus 77. or.(66) Esaterako, MARTÍNEZ LÓPEZ-MUÑIZ, J.L. La educación en la Consti-

tución española. Derechos fundamentales y libertades públicas en materiade enseñanza. Persona y Derecho, 1979, 6. zenb., eta ORTIZ DÍAZ. Lalibertad de enseñanza. Málaga: Universidad de Málaga, 1980.

76

herri-ikastetxeak oinarrizko hezkuntza dohain jasotzeko eskubideabere kasa asetzeko gauza izango ez balira, zilegi litzateke eskubidekonstituzional hori asetzeko ikastetxe pribatuetara jotzea.

Egia esan, oinarrizko irakaskuntza publiko nahiz pribatuarenerabateko finantzaketa helburu desiragarria izan badaiteke ere, gureKonstituzioak agindutakotik ez dago horrelako ondorio juridikorikateratzerik.

Gorago ere esan dugun moduan, oinarrizko hezkuntza dohainjasotzeko eskubidea, Konstituzioak, hiritarrari zuzeneanaitortutako prestazio eskubide publiko legez itxuratu du. Hargatik,eskubide hau bakarrik aginte publikoen aurrean egikaritu ahalizango da, eta beti ere beraiek antolatutako kasuan kasukohezkuntza sistemaren arabera. Bestela esanda, KonstituzioakEstatuak antolatutako hezkuntza zerbitzu publiko horretanikasplaza bat lortzeko eskubidea besterik ez du bermatzen, etajakina, hezkuntza zerbitzu publiko hori ikastetxe publikoek soilikosatzen dute.

Konstituzioak ikastetxe pribatuei buruz dioen bakarra zera da:aginte publikoek lege-araubidean ezarritako baldintzak betetzendituzten ikastetxeak diruz lagunduko dituztela. Obligazio honekez du hiritarrenganako eskubide subjektiborik sortzen inondikinora. Irakaskuntza pribatua dohain jasotzeko eskubidea sordezakeen bakarra, lege-garapen egokiaren bidez, aginte legegileada. Horixe da, izan ere, LODEk eta hezkuntza itunei buruzkoerregelamenduak egin dutena. Hauei esker hiritarrek derrigorrezkoirakaskuntza dohain jasotzeko eskubidea ikastetxe pribatuetanegikaritu ahal izango dute; baina ez guztietan, baizik eta bakarrikhezkuntza administrazioarekin itun bat sinatu dutenetan67.

(67) Hezkuntz itunei buruzko erregelamendua onartzen duen azaroaren 18ko2.377/1985 Erret Dekretuak zera xedatzen du: «El derecho a la educaciónbásica obligatoria y gratuita, cuya garantía corresponde a los poderes pú-blicos mediante la programación de la enseñanza, podrá hacerse efectivoen los centros privados mediante el régimen de conciertos que, de acuerdocon lo previsto en la LODE, se regula en el presente reglamento.»

77

e) Hezkuntza hizkuntza ulergarrian jasotzeko eskubidea

Autore batzuek68 hezkuntzarako eskubidearen funtsezkoedukia finkatzerakoan aspektu linguistikorik aipatzen ez baduteere, gure ustez, hezkuntzarako eskubideak eduki linguistikoa badu.

Hezkuntzarako eskubideak ez du irakaskuntza zeinhizkuntzatan burutuko den aukeratzeko eskubidea barne hartzeneta ezta norbere hizkuntzan irakaskuntza osoa jasotzekoeskubiderik bermatzen ere69. Konstituzio Auzitegiaren hitzak,zentzu honetan, adierazgarriak dira: «Ninguno de los múltiplesapartados del artículo 27 de la Constitución (...) incluye, comoparte o elemento constitucionalmente garantizado, el derecho delos padres a que sus hijos reciban educación en la lengua de pre-ferencia de sus progenitores en el Centro público docente de suelección»70.

Orduan, bada, hezkuntzarako eskubideak ikasleari benetanbermatzen diona, irakaskuntza ulergarri zaion hizkuntza bateanjasotzeko eskubidea da. Hezkuntzarako eskubideak ikasleakhezkuntza-edukiak behar bezala jasotzen dituela segurtatu behardu, eta horretarako ezinbestekoa da ikasleari irakaskuntzahizkuntza ulergarrian eman diezaioten71.

(68) Adibidez, FERNÁNDEZ MIRANDA y CAMPOAMOR, De la libertadde enseñanza al derecho a la educación.

(69) EMBID IRUJOren ustez, berriz, Konstituzioak irakaskuntza norberehizkuntzan jasotzeko eskubidea bermatzen du. EMBID IRUJO, El conte-nido esencial del derecho a la educación, 664-666 orr.

(70) EKren azaroaren 27ko 195/1989 Epaia, 3. oinarri juridikoa. KAk epaihonetan Europako Auzitegiak aspaldi finkaturiko lerro jurisprudentzialarieusten dio: «los derechos a la instrucción y a la educación garantizados enel art. 2 del primer protocolo adicional no tienen por efecto el garantitzar alos niños o a sus padres el derecho a una instrucción impartida en la lenguade su elección» (Belgikako erregimen linguistikoaren aspektu jakin batzueiburuzko 1968ko uztailaren 23ko Epaia).

(71) Ildo horretan Auzitegi Gorenak zera esan du: «...se quebranta el funda-mental derecho a la educación, incluso cabe decir que hasta el máximolímite de negarlo del modo más absoluto, cuando la enseñanza se imparteen un idioma distinto de la oficial lengua española, desconocido aquél por

78

Gauzak horrela, ikaslearen ama-hizkuntzaz beste hizkuntzabatean burutzen den irakaskuntzak, printzipioz, ez du ikaslearenhezkuntzarako eskubidea zertan kaltetu. Hori bai, halakoetanaginte publikoek neurriak hartuko dituzte ikasleak berea ez denhizkuntzan emango zaizkion hezkuntza-edukiak aparteko arazorikgabe eskura ditzan. Hartara, irakas-hizkuntza menperatu artean,haurrari bere ama-hizkuntzaren erabilera instrumentalahalabeharrezkoa izango zaio, berorrek hezkuntza edukiak beharbesteko abileziaz eskura ditzan eta bere errendimendu eskolarrakaltetua izan ez dadin.

Bestalde, ikaslearentzat ulergarria izateaz gain, irakas--hizkuntzak ikaslea bizi den inguruneari lotuta dagoen hizkuntzaizan behar du. Euskal Herriko ikastetxeetan irakaskuntzaderrigorrez alemanieraz burutu beharra agintzeak, esaterako,bistakoa da hezkuntzarako eskubidea bete-betean urratzen duela,alemanierak gure bizi- ingurunearekin inolako loturarik ezbaitauka. Hori zen, izan ere, Europako Auzitegiak gogoan zuena,ikasleen hezkuntzarako eskubidea kalteturik gerta ez zedinirakaskuntza kasuan kasuko Estatuko hizkuntza nazionalean emanbehar zela esan zuenean72.

B) Irakaskuntza askatasuna

Hezkuntzarako eskubidearekin batera, irakaskuntza askatasunagure hezkuntza sistemaren ardatz nagusia da73. Kontzeptu honeninguruan, hezkuntza arloan izan diren bi korronte ideologikonagusien -ezkertiarrak eta eskuindarrak- arteko gatazka mingots

el destinatario de la enseñanza, sin que nada de lo afirmado (...) vaya (...)contra el respeto que por igual merecen las demás lenguas españolas entodas sus posibilidades, incluida por supuesto la de su utilización en lasComunidades Autónomas al satisfacerse el derecho a la educación que asu vez asiste a quienes la conocen» (Auzitegi Gorenaren apirilaren 21ekoEpaia (Ar. 1.392), 5. oinarri juridikoa).

(72) 1968ko uztailaren 23ko Epaia.(73) 27.1 «Todos tienen derecho a la educación. Se reconoce la libertad de en-

señanza».

79

eta latzenak gertatu dira. Ezkerreko indar politikoek aldarrikatzenzuten barne aniztasunezko hezkuntza sistemaren izenean,irakaskuntza askatasuna Konstituzioan aipa ez zedin gogor ekinzioten. Izan ere, irakaskuntza askatasunaren aitorpenkonstituzionalak ekimen pribatuari ikastetxeak sortzeko eskubideazekarkion, eta gogoratu ezkertiarrek defendaturiko hezkuntzaereduan irakaskuntza pribatua ezarian-ezarian desagertuz joanzedin proposatzen zela.

Hala eta guztiz ere, garaiko egoera larriak zuhurtzia eta tentuzibiltzea eskatzen zuen eta, eskuineko indarrekin gutxienezkoadostasuna lortzearren, ezkertiarrek amore eman zuten. Honek,egian esan, arazoa atzeratu besterik ez zuen egin.

Irakaskuntza eskubidearen interpretazio gatazkak ugariak izandira denboran zehar, eta gai honen inguruan sortutako sesioenoihartzunak oraindik gure artean dirau. Interpretazio-gatazkanagusiak irakaskuntza askatasunaren eduki juridikoafinkatzerakoan gertatu dira. Zein da irakaskuntza askatasunarenulermen egokia? Zein fakultatek osatzen dute?

Beste barik hel diezaiegun, bada, doktrinan erroturiko iritzidesberdinei.

Autore gehienak bat datoz irakaskuntza askatasuna etaikastetxeak sortzeko eskubidea elkartzearekin. Arazoak,ikastetxeak sortzeko eskubideaz aparte, gainerako zein hezkuntzaeskubiderekin elkar daitekeen finkatzerako orduan datoz.

De Puellesek irakaskuntza askatasuna, ikastetxeak sortzekoeskubidearekin ez ezik, heziketa mota aukeratzeko eskubidearekinere lotzen du: «la libertad de enseñanza en nuestra tradición legale histórica ha sido siempre la de fundar y mantener centros deenseñanza, así como la libertad de los padres para elegir el centroque estimen conveniente para la educación de sus hijos»74.

(74) PUELLES BENÍTEZ, M. de, Educación e ideología en la España con-temporánea, 498-499 orr.

80

Alzagak, bestalde, irakaskuntza eskubidearen muina denikastetxeak sortzeko eskubide horretatik beste askatasun batzukondorioztatzen ditu: ikastetxeak sortu, zuzendu eta kudeatzekoeskubideak, irakasleak aukeratzeko eskubidea, ideiadurafinkatzeko eskubidea, eta baita gurasoek eta ikastetxekozuzendariak egokitzat joko balute, ikastetxean erlijio heziketairakasteko eskubidea»75.

Ortiz Díazek irakaskuntza askatasunaren kontzepzio zabalagoadefendatu du, honen edukia beste eremu batzuetara hedatuz. Bereustez, irakaskuntza askatasunak ondorengo eskubideak barnehartzen ditu:

a) Heziketa mota eta ikastetxea aukeratzeko eskubidea.

b) Erlijio eta moral heziketa aukeratzeko eskubidea.

d) Ikasmaila guztietan ikastetxeak sortzeko eskubidea,unibertsitate maila barne; eta legeak jarritako baldintzakbetez gero, ikastetxe horiek gizarterako interesdun zerbitzu--emaile gisa aitortuak izateko eskubidea.

e) Ikastetxeak zuzendu eta kudeatzeko eskubideak, etairakas-lanetan arituko diren pertsonak aukeratzekoeskubidea.

f) Ikastetxearen ideiadura ezartzeko eskubidea.

g) Guraso, irakasle eta ikasleak ikastetxearenkudeaketan parte hartzeko eskubidea.

h) Katedra askatasuna, beti ere, ikastetxearen ideiaduraeta ikasleen duintasuna eta kontzientzia errespetatukobeharko dituena.

(75) «La doctrina entiende por libertad de enseñanza la libertad de fundar cen-tros docentes, de dirigirlos, de gestionarlos, de elegir profesores, de fijar,en su caso, un ideario del centro; la libertad de impartir en los mismos, enel caso de que se estime pertinente por los padres y los directivos del cen-tro, la formación religiosa». EMBID IRUJO, A. Las libertades en la ense-ñanza. Madrid: Tecnos, 1983, 226 or.

81

i) Hezkuntza dohainik izateko eskubidea, edo bestela,familiek bere seme-alaben hezkuntzarako agintepublikoetatik laguntza ekonomikoa jasotzeko eskubidea;hau guztia ikastetxeak aukeratzeko eskubidea benetakoa etaeragingarria izan dadin76.

Fernández Miranda y Campoamorren aburuz, irakaskuntzaaskatasunaren hezkuntza sistemaren printzipio estruktural bat daeta berme-erakunde baten papera betetzen du. Hori dela etahezkuntza prozesuan parte hartzen duten agente edo eragile guztieneskubideak era batera edo bestera ikutzen ditu: gurasoenak,ikasleenak eta irakasleenak77.

Ikus daitekeenez, irakaskuntza askatasunaren edukijuridikoaren finkapena ez da ahuntzaren gauerdiko eztula, etaautore adina iritzi desberdin aurki genezake.

Edozertara, Konstituzio Auzitegiak korronte doktrinaldesberdinen gainetik kokatu eta gaiaren ulermenerako argibideakeman ditu. Batetik, KAk irakaskuntza askatasuna askatasunerlijioso eta adierazpen eskubidearen proiekzioa dela esan du78.Bestetik, eduki juridikoari dagokionez, Auzitegiak zera esan du:

(76) ORTIZ DÍAZ. La libertad de enseñanza, 28-29 orr.(77) «El principio de libertad de enseñanza se proyecta sobre la totalidad de los

derechos particulares de los diversos actores en el proceso educativo:- Derecho de los grupos sociales y, en general, de todos los miem-

bros de la sociedad: la creación, dirección y orientación de centroseducativos.

- Derecho de los alumnos y padres: a la educación, a la elección deltipo de educación y a la participación.

- Derechos de los profesores: a la libertad de expresión docente, a lalibertad de cátedra y a la participación en la gestión de centros».

FERNÁNDEZ MIRANDA y CAMPOAMOR, De la libertad de en-señanza al derecho a la educación, 66. or.

(78) «La libertad de enseñanza puede ser entendida como una proyección de lalibertad ideológica y religiosa, y del derecho a expresar y difundir libre-mente los pensamientos, ideas y opiniones que también garantizan y pro-tegen otros preceptos constitucionales (especialmente arts. 16.1 y 20.1 a).Esta conexión queda, por lo demás, explícitamente establecida en el art. 9

82

«...la libertad de enseñanza, reconocida en el art. 27.1 de la Constituciónimplica, de una parte, el derecho a crear instituciones educativa (art. 26.1) y, deotra, el derecho de quienes llevan a cabo personalmente la función de enseñar, adesarrollarla con libertad dentro de los límites propios del puesto docente queocupan (art. 20.1 c). Del principio de libertad de enseñanza deriva también elderecho de los padres a elegir la formación religiosa y moral que desean parasus hijos»79.

Hortaz, irakaskuntza askatasunak ikastetxeak sortzekoeskubidea katedra askatasuna eta heziketa erlijioso eta moralaaukeratzeko eskubideak barne hartzen ditu, KAren ustez.

Honenbestez eta laburbilduz, irakaskuntza askatasunahezkuntza eskubidearekin batera gure hezkuntza sistemaren ardatznagusi dela esan daiteke. Hala, hezkuntzarako eskubideak guztioidagokigun eskubide bat aitortzen digun bitartean, irakaskuntzaaskatasunak guztion eskubide hori nola asetu behar den esatendigu: askatasunaren printzipioaren bidez. Hau da, irakaskuntzaaskatasunaren bitartez, askatasunaren ideia hezkuntza sistemaosora zabaltzen da, hezkuntza prozeduran esku hartzen duteneragile guztien eskubideak nola edo hala ukituz. Tomás y Valien-te magistratuaren hitzetan, «el reconocimiento de la libertad deenseñanza supone que el derecho de todos a la educación se ha derealizar dentro de un sistema educativo plural regido por la liber-tad»80.

D) Ikastetxeak sortzeko eskubidea

27.6. «Se reconoce a las personas físicas y jurídicas la liber-tad de creación de centros docentes, dentro del respeto a los prin-cipios constitucionales».

del convenio para la protección de los derechos humanos y de las liberta-des fundamentales firmado en Roma el 4 de noviembre de 1950» (KArenotsailaren 13ko 5/1981 Epaia, 7. oinarri juridikoa).

(79) KAren 5/1981 Epaia, 7. oinarri juridikoa.(80) KAren 5/1981 Epaia, lehen botu partikularrean.

83

Ikastetxeak sortzeko eskubidea, KAk onartu duen bezala,irakaskuntza askatasunetik ondorioztatzen den askatasuneskubidea da81.

Eskubide honen subjektua espainiar naziotasuna eta izaerajuridiko pribatua duen edozein pertsona fisiko zein juridiko izangoda (LODE 21. art.). Atzerritarrei dagokienez, LODEk gobernuakerregelamendu bidez ezarritakoari bidaltzen gaitu. Edozein eratan,gobernuak beti ere nazioarteko hitzarmenek eta elkarrekikotasunprintzipioak alor horretan agintzen dutenari men egin beharko dio.

Hezkuntza Eskubidea Arautzeko Lege Organikoak ikastetxepribatuen titulartasunari muga batzuk jartzen dizkio (21.2 art.).Horrela, ezin izango dira ikastetxeen titularrak izan:

a) Administrazio lokal, autonomiko eta estatalean lanegiten dutenak.

b) Doludun delituengatik aurrekari kriminalakdituztenak.

d) Auzitegiek emandako epai irmo baten eraginezikastetxeak sortzeko eskubidea debekatua dutenak.

e) Aurreko hiru ataletan sar daitezkeen pertsonezosoturiko pertsona juridikoak, baldin eta pertsona fisikohoriek zuzendari postuak betetzen dituzten edota kapitalsozialaren %20 baino gehigoren jabe badira.

LODEren 21.2 artikuluak ikastetxe pribatuaren titulartasunarijartzen dizkion mugak, beraz, bi motatakoak izan daitezke berenizaerari jarraiki: batetik, b) eta d) atalak titulartasuna debekatzenduten ez-gaitasun zioak dira; eta bestetik, a) atala eskubideaegikaritzea mugatzen duen ukiezintasun zioa da.

Konstituzio Auzitegiak irakaskuntza askatasuna definitzekoerabili zuen kontzeptutik abiatuz, ikastetxeak sortzeko eskubidea-ren objektua hauxe izango litzateke: sistematikoki eta denboran

(81) KAren 5/1981 Epaia, 7. oinarri juridikoa.

84

jarraipena eginez jakinduria eskualdatzea edo transmititzea ihar-dueratzat duen edozein erakunde pribatu. Zentzu orokor honetan,arauzko irakaskuntzak nahiz Estatuaren sistematik at daudenirakaskuntzak eskaintzen dituzten ikastetxeak sartuko lirateke.Zentzu zehatz batean, ordea, Estatuak antolaturiko arauzko irakas-kuntzak ematen dituzten erakunde pribatuak soilik izango lirate-ke ikastetxeak sortzeko eskubidearen objektu, hots, eskolaurretikunibertsitatera bitarteko irakaskuntzak ematen dituztenak.

Bestalde, ikastetxeak sortzeko eskubidea administrazioak au-rrez eman behar duen baimenak mugatzen du82. Dena den, baime-na ematea ez da administrazioaren ahalmen diskrezionala, aitzi-tik, Konstituzioak eta legeek agindutako baldintzak ikastetxeekbetetzen dituzten neurrian bakarrik emango da. Hitz batean, bai-menen emakida administrazioaren ahalmen erreglatu bat izangoda.

Bukatzeko bakarrik gogoratu nahi genizueke, KAk aitortuduen legez, ikastetxeak sortzeko eskubideak ideiadura ezartzekoeskubidea eta ikastetxea zuzentzeko eskubidea barne hartzendituela83. Azken eskubide hau EGKENPk bere 13.4 artikuluan

(82) 23. art. (LODE): «La apertura y funcionamiento de los centros privados sesometerán al principio de autorización administrativa, lo cual se concede-rá siempre que se reúnan los requisitos mínimos que se establezcan concarácter general de acuerdo con lo dispuesto en el art. 14 de esta ley.»

(83) Ideiadura ezartzeko eskubideari dagokionez, «establecer un ideario edu-cativo propio dentro del respeto a los principios y declaraciones de la Cons-titución forma parte de la libertad de creación de centros, en cuanto equi-vale a la posibilidad de dotar a éstos de un carácter u orientaciónpropios»(KAren 5/1980 Epaia, 7. oinarri juridikoa).

Bestalde, ikastetxea zuzentzeko eskubideari dagokionez, «es forzo-so reconocer la existencia de un derecho de los titulares de Centros docen-tes privados a la dirección de los mismos, derecho incardinado en el dere-cho a la libertad de enseñanza de los titulares de dichos Centros. Aparte deque el acto de creación no se agota en sí mismo, sino que tiene evidente-mente un contenido que se proyecta en el tiempo y que se traduce en unapotestad de dirección del titular...» (KAren ekainaren 27ko 77/1985 Epaia,20. oinarri juridikoa).

85

espresuki jasotzen du eta KAk dagoeneko bere edukiaren berrieman digu:

«Desde una perspectiva positiva, implica el derecho a garantizar el respetoal carácter propio y de asumir en última instancia la responsabilidad de la ges-tión, específicamente mediante el ejercicio de facultades decisorias en relacióncon la propuesta de estatutos y nombramiento y cese de los órganos de direcciónadministrativa y pedagógica y del profesorado. Desde el punto de vista negati-vo, ese contenido exige la ausencia de limitaciones absolutas o insalvables quelo despojen de la necesaria protección»84.

E) Hezkuntza mota aukeratzeko eskubidea

Gure Konstituzioan eskubide honen aipamen espresurik ezizan arren, Konstituzio Auzitegiak berak onartu duenez gero,irakaskuntza askatasunetik zuzenean ondorioztatzen da. Horrezgain, nazioarteko hitzarmenek ere hezkuntza mota aukeratzekoeskubidea gure antolamendu juridikora ekarri dute85.

Ohartuko zinetenez, nazioarteko testuek eskubide honetazaritzerakoan, titulartasuna guraso eta tutoreei egozten diete. Ha-atik, gure ustetan hezkuntza aukeratzeko eskubidearen zinezkotitularrak ikasleak dira. Baina, maizenik, bere adin-txikitasuna delaeta, ikaslea legez ez da gai bere kasa heziketa mota aukeratzeko.Hori dela eta, ikaslea legez gai ez den bitartean gurasoek bereizenean eskubide hori egikarituko dute. Gurasoak hezkuntza auke-ratzeko eskubidearen jabe bakartzat joko bagenitu

(84) KAren 77/1985 Epaia, 20. oinarri juridikoa.(85) GEAUren 26.3 art.: «Los padres tendrán derecho preferente a escoger el

tipo de educación de habrá de darse a sus hijos».EGKENPren 13.3 art.: «Los Estados Partes en el presente pacto se

comprometen a respetar la libertad de los padres y, en su caso, de los tuto-res legales de escoger para sus hijos y pupilos escuelas distintas a las crea-das por las autoridades públicas (...) y de hacer que sus hijos o pupilosreciban la educación religiosa o moral que esté de acuerdo con sus propiasconvicciones.»

GEFAEHren lehen protokolo gehigarriaren 2. art.: «El Estado (...)respetará el derecho de los padres a asegurar esta educación y esta ense-ñanza conforme a sus convicciones filosóficas y religiosas.»

86

arrazoigabekerian jausiko ginateke: ikaslea adinez nagusia izan-da ere, bere ikasketak aukeratzeko eskubidea ukatzearena. EmbidIrujok dioenez, «cuando el escolar es mayor de edad, hablar dederechos educativos de los padres no tiene ningún sentido, ni ló-gico ni jurídico»86.

27. artikuluan agertzen diren gainerako hezkuntza eskubidegehienak bezala, hezkuntza mota aukeratzeko eskubidea prestazioeskubidea ez, baizik askatasun eskubide publikoa da. Hori delaeta, hiritarrek ezin izango diete eskatu aginte publikoei nork berepentsaerarekin bat datorren heziketa mota izango duten ikastetxeaksor ditzaten. Heziketa mota aukeratzeko eskubideak bermatzenduena zera da: dagoeneko sorturik dauden ikastetxeak eskaintzenduten heziketa mota desberdinen artean, hiritarrek gogokoendutena aukera dezatela, besterik ez. Bestela, guraso pentsamoldelain ikastetxe sortu beharko litzateke.

Gai hau amaitzeko, hezkuntza mota aukeratzeko eskubideahezkuntzaren alderdi moral eta erlijiosoetara ez dela mugatzenesan beharra dago. Izan ere, eskubide honek hezkuntza ihardueraosatzen duten alderdi guztiak ikutzen ditu: pedagogikoak,antolaketazkoak, filosofikoak eta beste.

F) Ideiadura finkatzeko eskubidea

Ideiadura finkatzeko eskubidea ikastetxeak sortzeko eskubi-detik ondorioztatzen da. Eskubide honen Konstituzio aitorpenespresurik ez badago ere, Konstituzio Auzitegiak dagoeneko es-kubide hau badagoela aitortu du. Bere iritziz, ideiaduraren finka-pena ikastetxearen sorkuntza aktuaren zati bat baino ez da87.

Ortiz Díazek definitu duen legez, ideiadura zera da: «un siste-ma coherente de ideas y principios generales destinados aengendrar y desarrollar un proyecto de enseñanza». Bestela

(86) EMBID IRUJO. Derecho a la educación y Tribunal Europeo de DDHH.REDC, 1983, 7. zenb., 391. or.


87

esateko, ideiadura ikastetxearen berezko izaera adierazten duenhori da.

Ideiadura edo berezko izaera finkatzeko eskubidea gurasoekhezkuntza mota aukeratzeko duten eskubidearekin estu lotua dago.Izan ere, ideiadurak ikastetxe pribatu bakoitzak hezkuntzaiharduera zein balioren eta zein bizitza kontzepzioaren araberabideratuko duen azaltzen du, gero guraso eta ikasleek bere siniskeraeta pentsakerekin bat datorren ideiadura hauta dezaten. Ideiadurarieskerrak, beraz, guraso eta ikasleek gogoko duten heziketa motaaukera dezakete.

Heziketa mota aukeratzeko eskubidearen eraginkortasunabermatua gera dadin ikastetxe pribatu guztien ideiadurak publikoabehar du. Esan beharrik ez dago, doakionak nekez aukeratukoduela gogoko duen hezkuntza baldin eta ikastetxeek eskaintzendituztenak ezezagunak bazaizkio. LODEak ideiaduraren publizita-tearen gaia 22.3 artikuluan ikutzen du:

«El carácter propio del centro deberá ser puesto en conocimiento de losdistintos miembros de la comunidad educativa por el titular».

Ikastetxeak sortzeko eskubidetik ondorioztatzen denez,ideiadura finkatzeko eskubidearen titulartasuna ikastetxe pribatuenjabeei dagokie. Edozertara ere, jabea ez dago bere ikastetxeanideiadura bat ezartzera behartua, hura finkatzea nahitazkoa baita,eta ez agintezkoa.

Eskubide hau lehengo aldiz LOECEn hezurmamitu zen88. Ezzen gertakizun batere baketsua izan, eta legebiltzar eztabaidaneskubide haren inguruan sesio mikatzak izan ziren. Sozialistakeskubide honen aitorpen espresuaren aurka gogotik aritu ziren.Ideiadura arautzen zuten prezeptuen kontra Konstituzio kontrako-tasunezko helegitea eta guzti tartejarri zuten. Baina, espero

(88) LOECEk honela zioen:34. art.: «Se reconoce a los titulares de los centros privados el dere-

cho a establecer un ideario educativo propio, dentro del respeto y los prin-cipios y declaraciones de la Constitución».

88

zenez, Konstituzio Auzitegiak sozialisten pretentsioak atzera botazituen.

Izan ere sozialistek, ideiadura 27.3 artikuluari lotuz, aspektuerlijioso eta moraletara soilik mugatu nahi zuten. Auzitegiakideiadura eta 27.3 artikuluaren arteko lotura onartu arren, ideiaduraezartzeko eskubideak besteak baino eduki zabalagoa zuela adierazizuen: «Tratándose de un derecho autónomo, el derecho a estable-cer un ideario no está limitado a los aspectos religiosos y moralesde la actividad educativa (...) el ideario de cada centro puede ex-tenderse a los distintos aspectos de su actividad».89

Berezko izaera, hortaz, hezkuntzaren edozein aspektutara hedadaiteke: filosofikora, pedagogikora, ideologikora, antolaketazko-ra...

Sozialistek agintera heldu eta gutxira, LOECE suntsitu etaLODE indarrean jarri zuten. Azken honetan ideiaduraren trataeranabarmenki aldatzen da, eta ez da harritzekoa sozialistek LOECEgaraian ideiaduraren aurka erakutsi zuten jarrera ikusita.

22. art.: «En el marco de la Constitución y con respeto de los derechosgarantizados en el Título preliminar de esta ley a profesores, padres y alumnos,los titulares de los centros privados tendrán derecho a establecer el carácter pro-pio de los mismos».

LOECErekin konparatuz, hiru dira LODEk ekartzen dituenberrikuntza aipagarrienak:

- Lehenbizi, «ideiadura» hitzaren ordez «berezkoizaera» delakoa erabiltzen du. Konstituzio Auzitegiakaldaketa hau inolako arazorik gabe onartu zuen90.

(89) KAren 5/1981 Epaia, 8. oinarri juridikoa.(90) «Por lo que atañe a la no utilización del término «ideario», y el empleo, en

su lugar, de la expresión «carácter propio» del Centro (...) el empleo de unsinónimo o término equivalente, pero distinto del ya utilizado enantecendentes legislativos, queda dentro de la voluntad de configuracióndel legislador, y desde luego no puede servir para expulsar una interpreta-ción constitucional referida a una misma realidad» (KAren 77/1985 Epaia,8. oinarri juridikoa).

89

- Halaber, eta LOECEn gertatu bezala, baina alderan-tziz, LODEn ideiadurak ez ditu espresuki hezkuntza pro-zeduran parte hartzen duten eskola elkartearen kideen-irakaslegoa, gurasoak, ikaslegoa- eskubideak mugatzen.Hala, LODEk omititu egiten ditu LOECEren arabera irakas-leek (15. art.), ikasleek (37. art.) eta gurasoek (18.2 art.)ikastetxearen ideiadurari zor zioten errespetuari buruzkoaipamenak.

Konstituzio Auzitegiak ideiadura eta eskola elkarteaosatzen duten kideen arteko harremanei buruzko auzia erahonetan konpondu zuen: «En cuanto al hecho de que el art.22.1 mencione los derechos de los miembros de la comuni-dad escolar, profesores, padres y alumnos, omitiendo eldeber de éstos de respetar el ideario del centro, no tieneporque suponer que ni que tal deber no exista o no tengavirtualidad limitante (...) la no expresión por parte del le-gislador de un límite o un derecho constitucional expresa-mente configurado como tal no significa sin más inexisten-cia, sino que ese límite puede derivar directamente del re-conocimiento constitucional o legal de ambos a la vez»91.

- Azkenik, LODEk 21.1. artikuluan xedatzen zuenaerrespetatua izango zela ziurtatzeko, ideiaduraren finkape-na baimen administratiboen pean jartzen zuen. Erabakihonen bidez, ideiadurak guraso, irakasle eta ikasleen es-kubideak errespetatuko zituela segurtatu nahi zen, horreta-rako hezkuntza agente edo eragile ezberdinen eskubidekonstituzionalen artikulazioaren kontrola administrazioarenesku utzirik. Baina Konstituzio Auzitegiak artikulu hau etaildo beretik zihoan 4. xedapen iraunkorra ez-konstituzio-naltzat jo zituen. Bere esanetan:

«Es evidente que si la autorización está condicionada aque la Administración verifique si se da en esa articulación


90

el respeto debido al conjunto de tales derechos, no puedetratarse de una autorización estrictamente reglada, como laque prevé para otros supuestos el art. 23 del Proyecto (aná-logo al 33 de la LOECE), y que la Administración invadi-ría así la delicada labor de delimitar un conjunto de dere-chos constitucionales en presencia, labor que sólo corres-ponde a las jurisdicciones competentes.»92

Aurrerago esan dugunez, LOECEk ez zion ikastetxeenideiadurari muga espresurik jartzen, muga hauek eskubidekonstituzionalen artikulaziotik ondorioztatu behar ziren.LODErekin, aitzitik, guztiz alderantzizkoa gertatu zen etaideiadurari bakarrik ezarri zitzaizkion mugak. Ez ohizko egoerahau zuzentzen saiatu da Konstituzio Auzitegia, eta eskubidedesberdinen mugaketari buruz iritzi interesgarri eta garrantzitsuakeman ditu. KAk esan duenez, Konstituzioaren balio etaprintzipioetatik eratortzen diren mugez gain, hezkuntza prozeduranparte hartzen duten beste eragileen eskubideen artikulaziotiksortzen direnak ere izango ditu ideiadurak.

a) Ideiadura ezartzeko eskubidea eta gurasoen eskubideenarteko harremanak. Gurasoek seme-alabentzako ideiadura jakinbat duen ikastetxea hautatu eta gero, ezin izango dute ikastetxeanideiadura horren aurka doazen iharduerak burutu daitezen eskatu.Hasiera batean eginiko hautaketarekin koherenteak izan behar duteeta gainerako gurasoek egindako aukera errespetatu. Hastapenekohautaketarekin ados ez badira hobe dute seme-alabak ikastetxezaldatzea. «Es claro que al haber elegido libremente para sus hijosun centro con un ideario determinado están obligados a no pre-tender que el mismo siga orientaciones o lleve a cabo actividadescontrarias con tal ideario, aunque sí puedan pretender legítima-mente que se adopten decisiones que (...) no puedan juzgarse conarreglo a un criterio serio y objetivo contrarias al ideario».93

(92) KAren 77/1985 Epaia, 10. oinarri juridikoa.(93) KAren 5/1981 Epaia.

91

b) Ideiadura ezartzeko eskubidea eta ikaslegoareneskubideen arteko harremanak. Ikasleak bere borondatez edogurasoen borondatez aukeratutako ikastetxearen ideiaduraerrespetatu behar du. Alabaina, ikasleak ere badu bere integritateeta duintasuna (LODE, 6.1.d art.), kontzientzi askatasuna etasiniskera erlijioso eta moralak (LODE, 6.1.c art.) errespetatuakizateko eskubidea. Hau da, ikasleak edo bere gurasoek aukera bategin dute, eta nahiz eta ikastetxearen berezko izaerarekin ados ezegon, ezin izango dute bere ihardueraren bidez hura arriskuan jarri.Beraz, zilegi da ikastetxe batek bere irakas-iharduera, ikasleakbereak ez dituen balore eta irizpideei jarraiki burutzea, ikasleakbadakielako ikastetxe batean sartu baino lehen publikoa denideiadura jakin baten arabera hezitua izango dela.

Honek ez du esan nahi ikaslearen kontzientzi askatasuna hau-tsi, eta indarraren poderioz asumitzen ez duen munduaren interpre-tazio bat inposa dakiokeenik. Ikasleak bere balore eta irizpideakkontserbatuko ditu, baina jakinduriaren transmisioa beste bizitza--balore batzuen pean izatea onartu beharko du, bere ikaskideekhezkuntza motari buruz eginiko aukera begirunez errespetatuz.

c) Ideiadura ezartzeko eskubidea eta katedra askatasuna-ren arteko harremanak. Irakasleak ikastetxearen berezko izae-ra edo ideiadura errespetatu beharko du, baina hortik irakasleakideiaduraren apologista izan behar duela esatera alde nabarmenadago; irakasleak ez du zertan irakaskuntza adoktrinamendu bi-hurtu. Berorrek bere funtzioa tajuz betetzeko, nahikoa du bereirakas-lana irizpide zientifiko eta arrazionalei jarraiki burutzeare-kin eta ideiaduraren aurkako eraso zuzenak sahiestearekin94.

(94) «La existencia de un ideario, conocida por el profesor al incorporarse li-bremente al centro o libremente aceptada cuando el centro se dote de talideario después de esa incorporación, no le obliga, como es evidente, aconvertirse en apologista del mismo ni a subordinar a ese ideario las exi-gencias que el rigor científico impone a su labor. El profesor es libre comoprofesor en el ejercicio de su actividad específica. Su libertad es, sin em-bargo, libertad en el puesto docente que ocupa, del que forma parte elideario. La libertad del profesor no le faculta para dirigir ataques abiertos o

92

Horregatik, ideiadurarekiko edozein jarrera kritikok ezin duirakaslearen iraizpena justifikatu. Irakasleak ideiadura zuzeneanerasotuko ez balu eta iraizpena irakasleak harenganako erakutsiduen ez-adostasunean soilik oinarrituko balitz, iraizpen hori errotikdeuseza izango litzateke eta jabeak irakaslea berriz onartu beharkoluke95.

G) Heziketa erlijioso eta morala jasotzeko eskubidea

27.3. «Los poderes públicos garantizan el derecho que asiste a los padrespara que sus hijos reciban la formación religiosa y moral que esté de acuerdocon sus propias convicciones».

Aurrerago ikusi bezala, erlijio eta moral heziketarakoeskubidea eta hezkuntza mota aukeratzeko eskubidea ez dira gauzabera. Nahiz eta biak irakaskuntza askatasunetik eratorri, bigarrenaklehenengoak baino eduki zabalagoa du. Heziketa mota aukeratzekoeskubidearen edukia ez da alderdi erlijioso eta moraletara bakarrikmugatzen, harago doa, eta hezkuntza prozedura osoa osatzen dutenaspektuak ikutzen ditu, pedagogikoak eta antolaketazkoak barne.

Heziketa erlijioso eta morala jasotzeko eskubidea ezin daite-ke ikastetxe pribatuetan egikaritu, izan ere, bere ezarpen eremuaikastetxe publikoetara mugatzen da. Arrazoia, gure iritziz, hauxeda: ikastetxe pribatuek publikoa den ideiadura dute, beren berezkoizaeraren adierazgarri dena; beno ba, ideiadura horren barne, bes-teak beste, aspektu erlijioso eta moralak sartzen dira. Beraz, gura-soek ikastetxe pribatu baten edo bestearen aldeko aukera egiten

solapados contra ese ideario, sino sólo para desarrollar su actividad en lostérminos que juzgue más adecuados y que, con arreglo a un criterio serio yobjetivo, no resulten contrarios a aquél. La virtualidad limitante del idea-rio será, sin duda, mayor en lo que se refiere a los aspectos propiamenteeducativos o formativos de la enseñanza, y menor en lo que toca a la sim-ple transmisión de conocimientos, terreno en el que las propias exigenciasde la enseñanza dejan muy estrecho margen a las diferencias de idearios»(KAren 5/1981 Epaia, 10. oinarri juridikoa).

(95) Zentzu honetan, ikus KAren martxoaren 28ko 47/1985 Epaia.

93

dutenean, aukera horretan heziketa erlijioso eta moralaren alder-dia ere sartzen da.

27.3. artikuluaren tenore literaletik bestelakorik uler badaitekeere, eskubidearen titularrak ikasleak dira. Gertatzen dena zera da:ikasleek adin nagusitasuna eskuratu artean gurasoek euren izeneaneskubidea egikaritzen dutela. Hargatik, usuenik testu legaletaneskubidea gurasoena bailitzen azaltzen da96.

Erlijio eta moral heziketa jasotzeko eskubideak bi dimentsioditu: positiboa eta negatiboa. Dimentsio positiboan, heziketaerlijioso eta moralerako eskubidea askatasun eskubidea da etaherri-ikastetxeei bertako ikasleen pentsakera moral eta erlijiosoaerrespeta dezaten agintzen die. Bestela esanda, Konstituzioakikasleari eskola esparruan bere pentsaera moral eta erlijiosoaerrespetatua izango dela bermatzen dio.

Zentzu horretan, Irakaskuntza Mailako GutxiespenarenAurkako Hitzarmeneko 5.1. b) artikuluak estatuen betebeharreiaritzerakoan besteak beste honako hau aitatzen du: «no obligar aningún individuo o grupo a recibir una instrucción religiosa in-compatible con sus convicciones.»

Era berean, LODEk bere 6.1. c) artikuluan honela dio: «Sereconoce a los alumnos el derecho a que se respete su libertad deconciencia, así como sus convicciones religiosas y morales, deacuerdo con la Constitución.»

Azkenik, Espainiako Estatuak eta Sede Santuak burututako hi-tzarmenak ere antzeko zerbait dio, baina oraingoan, kristau erlijioramugatuz, jakina. Honela dio bere lehen artikuluko bigarren paragra-foak: «en todo caso, la educación que se imparta en centros docentespúblicos será respetuosa con los valores de la ética cristiana.»

Honenbestez, bistan da ikasleen siniskera erlijioso eta mora-lak errespetatzea gure legediak inposatzen duen zerbait dela. Hala

(96) Gogoratu heziketa mota aukeratzeko eskubidearen titulartasunazaritzerakoan esan duguna, 43. or.

94

ere, errespeto hori ez dago zertan era absolutuan endelegatu. Si-niskera moral eta erlijiosoei errespetoa zor izateak, ez du esannahi herri-ikastetxeetako irakasleek irakas-lanean diharduteneannork bere balioei eta bizitza-kontzepzioari uko egin behar dienik.Irakasleak jakinduriaren transmisioa bereak diren bizitza-kon-tzepzio eta balioei jarraiki egiterik badu, debekatzen zaionaadoktrinamendua, manipulazioa eta ikaslearen balore erlijioso etamoralen aurkako erasoak dira, baina besterik ez. Siniskera moraleta erljiosoentzat arreta eta begirune handiagoa gura izanez gero,gurasoek beren pentsakerekin bat datorren ideiadura duenikastetxe pribatua aukeratu beharko lukete.

Esan bezala, erlijio eta moral heziketa jasotzeko eskubideakdimentsio positibo bat ere badu. Dimentsio positibo honetan,heziketa erlijioso eta moralerako eskubidea aginte publikoenaurrean esiji daitekeen prestazio eskubide bilakatzen da. Horrelaikasleek euren pentsakerekin bat datorren erlijio eta moral heziketajasotzeko eskubidea edukiko dute herri-ikastetxeetan.

LODEk eskubide hau 4. artikuluan aitortu du:

4. «Los padres y tutores (...) tienen derecho:(...)c) A que sus hijos reciban la formación religiosa y moral que esté de acuer-

do con sus propias convicciones.»97

Edonola ere, LODEren 4. c) artikuluan aldarrikatutakoak ez duEstatua herri-ikastetxe bakoitzean ikasleek eskatu adina heziketaerlijioso mota desberdin antolatu eta finantziatzera behartzen. Esanbeharrik ez dago Estatuko aurrekontuek horrelako egoera bati ezinizango lioketela eutsi. Hortaz, heziketa moral eta erlijioso hauekantolatzerako orduan, eskari errealarekin batera momentuan xeda-garri dituen baliabideak aintzakotzat hartu beharko ditu Estatuak,hezkuntza zerbitzua modurik eragingarrienean eskaintzekotan.

LOGSEk ere erlijioaren irakaskuntzaren gaia bere bigarrenxedapen gehigarrian ikutzen du, erlijio ikasketak ikastetxeentzako

(97) Ildo horretan, baina ikasleei dagokienez ikus LODEren 6.1.c) art.

95

derrigorrezkoak eta ikasleentzako aukerazkoak izango direlairagarriz:

«La enseñanza de religión se ajustará a lo establecido en el Acuerdo sobreenseñanza y asuntos culturales suscrito entre la Santa Sede y el Estado Españoly, en su caso, a lo dispuesto en aquellos otros que pudieran suscribirse con otrasconfesiones religiosas. A tal fin, y de conformidad con lo que dispongan dichosacuerdos, se incluirá la religión como área o materia en los niveles educativosque corresponda, que será de oferta obligatoria para los centros y de caráctervoluntario para los alumnos.»

Erlijio katolikoari dagokionez, historikoki Espainian hain egonda errotua98 ezen Espainiako Estatuak eta Sede Santuak 1979anherri-ikastetxe guztietan heziketa erlijioso katolikoa irakas zedinhitzartu zuten99. Honela dio, hain zuzen ere, Espainiako Estatuaketa Sede Santuak sinaturiko Akordioaren 2. artikuluak:

2. art.: «Los planes educativos en los niveles de educación preescolar, deeducación general básica, de bachillerato unificado polivalente y grados de for-mación profesional correspondientes a los alumnos de las mismas edades, in-cluirán la enseñanza de religión católica en todos los centros de educación encondiciones equiparables a las demás disciplinas fundamentales.»

Ikusitako azken bi artikulu hauen argitan, erlijio katolikoarenirakaskuntza oinarrizko irakasgai bat izango da, gainerako oina-rrizko irakasgaien -matematikak, historia, literatura...- parekoa.

Hala ere, LOGSEren garapenerako aterako arauek100 ez dutegoiko artikulu bi horiek xedaturikoa bete. Garapen arau hauenarabera:

-erlijio ikasketa aukeratzen ez duten ikasleek harenordez «irakaslez lagunduriko ikastaldia» izango dute;

-erlijio ikasketen emaitzak ez dira ikaslearen espedien-te akademikoan kontuan izango.

(98 )Gogoratu 1978.eko Konstituzioa indarrean sartu arte Espainia estatukonfesionala zela.

(99 )1979ko urtarrilaren 3ko Estatu eta Sede Santuaren arteko Akordioa, urtebereko abenduaren 4an berretsi zen (EEO, abenduak 15).

(100)Ekainaren 14ko 1.006/1991 eta 1.007/1991 Erret Dekretuak (EAO, 1991koekainaren 26an, 152. zenb.).

96

Duela gutxi emandako lau epaietan, Auzitegi Gorenak arauhauek erlijioa ikastea erabakitzen duten ikasleen aurka gutxies-pena sortzen zutela esan du. Erlijio ikasgaiaren alternatiba gisa«irakaslez lagunduriko ikastaldia» delakoa ipiniz gero, «se impo-ne una desigualdad entre los que elijan la enseñanza de la Reli-gión Católica y los que opten por las referidas actividades de es-tudio, quienes obtendrán un mayor bagaje de conocimientos pro-ducto de una mejor y mayor preparación que tales actividadeshan de proporcionarlos.(...) Y si esto fuera poco las evaluacionesen el área de conocimientos o materia de Religión Católica no secomputan en los expedientes personales escolares, estableciendouna nueva discriminación desfavorable para los alumnos de reli-gión»101.

Gauzak horrela, erlijio ikasketei legearekin bat datorren arau-keta berri bat ematekotan, Hezkuntza Ministeritzak proiektu berribat atera du. Proiektu honen ildotik, erlijio ikasketen emaitzakikaslearen espedientean aintzat hartuko dira. Bestalde, erlijioaikasgaitzat hartu ez dutenek beste aukera batzuk izango dituzte.

H) Katedra askatasuna

Katedra askatasun honen inguruan, gainontzeko hezkuntzaeskubide gehienekin gertatutakoaren antzera, autoreen artean iritziezberdinak aurki daitezke.

Katedra askatasunaren kokapen konstituzionalak lehendabi-ziko zalantzak planteatzen ditu. Jakina denez, hezkuntza askata-sun eskubide hau hezkuntza eskubideen berezko kokagunea den27. artikuluan egon beharrean, adierazpen askatasunarekin bate-ra, 20. artikuluan lekutua dago.

Nicolás Muñizek102, kokapen konstituzionalari arrazoi bat bi-latu nahirik, katedra askatasunaren ezarpen eremua ez du

(101) 1994ko otsailaren 3ko Auzitegi Gorenaren Epaia.(102) NICOLÁS MUÑIZ, N. Los derechos fundamentales en materia educati-

va en la Constitución española, 351. or.

97

irakaskuntzaren mundura mugatzen, askatasun honek irakaskun-tzatik kanpo eraginik baduela dio. Berorren ustez, beraz, horilitzateke katedra askatasunaren aipamen konstituzionala 27.artikuluan agertzearen arrazoia.

Dena den, gu -doktrina nagusiaren iritziari jarraituz- ez gatozbat Nicolás Muñizek eginiko baieztapenarekin. Katedra askata-sunaren zeregina irakaslearen irakaskuntza iharduera babestea denheinean, irakaskuntzatik at askatasun honen esistentzia onartzeakez du zentzurik, guk uste. Orobat, zail egiten zaigu oso, katedraaskatasunari irakaskuntzatik kanpo eraginik duen aplikaziorikaurkitzea.

Zentzu honetan, Barnes Vázquezek bere kokapen konstituzio-nala aintzat hartuz, katedra askatasuna adierazpen askatasunare-kin lotzen du. Bere aburuz, katedra askatasuna «es una especialmanifestación de la libertad de expresión, que protege al docentetitular en su tarea científica e investigadora. Es, pues, la libertadde hacer ciencia y difundirla, en el seno del sistema educativo»103.

Embid Irujok, ildo beretik jarraituz, «la libertad de cátedraconsiste, fundamentalmente, en la posibilidad de expresar las ideaso convicciones que cada profesor asume como propias en rela-ción a la materia objeto de la enseñanza»104.

Autore gehienek105 katedra askatasunaren ezarpen eremuairakaskuntzara mugatzean ados izanik ere, askatasun honen sub-jektua edo titulartasuna finkatzerakoan adostasun hori hautsi

(103) BARNES VÁZQUEZ, J. La educación en la Constitución de 1978, 51-52 orr.

(104) EMBID IRUJO, A. Las libertades en la enseñanza, 290. or.(105) Besteak beste, BARNES VÁZQUEZ, La educación en la Constitución

de 1978, 50. eta hurrengo orr.; CARRO, J.L. Libertades de enseñanza yescuela privada. REDC, 1982, 33. zenb., 211. eta hurrengo orr.; EMBIDIRUJO, Las libertades en la enseñanza, 289. eta hurrengo orr.; GARRI-DO FALLA, Comentarios a la Constitución, 264. or.; FERNÁNDEZ MI-RANDA y CAMPOAMOR, De la libertad de enseñanza al derecho a laeducación, 135. eta hurrengo orr.

98

egiten da. Antza denez, katedra askatasunaren titulartasuna irakas-leei dagokie, baina guztiak ote dira askatasun horren jabe ala bakanbatzuei bakarrik dagokie?

Auzi-mauzi honen inguruan, bi jarrera nagusi bereizi izan dira:jarrera murriztailea eta jarrera hedakorra.

Lehenengoaren jarraitzaileentzat106 katedra askatasunarentitularrak unibertsitate mailan diharduten irakasleak bakarrik dira.Bigarren jarreraren defendatzaileen iritziz107, aitzitik, titulartasunairakaskuntzan ari den irakasle orori dagokio108.

Aburuak aburu, aurrekari historikoek eta zuzenbide konpara-tuak jarrera murriztaileari arrazoia ematen diote itxura baten109.

(106) Besteak beste, GARRIDO FALLA, Comentarios a la Constitución, 353.or; PUENTE EGIDO, J. Educación y Constitución. In Educación y so-ciedad pluralista. Bilbao: Fundación Oriol-Urquijo, 1980, 58. or.; ORTIZDÍAZ, Libertad de enseñanza, 262. eta hurrengo orr.

(107) Besteak beste, EMBID IRUJO. Las libertades en la enseñanza, 282. etahurrengo orr.; eta MARTÍNEZ LÓPEZ MUÑIZ, J.L. La educación en laConstitución española, 276. or.

(108) Jarrera hauetatik aparte, badira beste iritzi aipagarri batzuk. Adibidez,FERNÁNDEZ MIRANDA y CAMPOAMORrek katedra askatasunabatetik eta irakaslearen adierazpen askatasuna bestetik bereizten ditu.Azken hau, irakasleekiko irakaskuntza askatasunaren printzipiozuzentzailearen proiekzioa denez gero, irakasle guztiei dagokie. Katedraaskatasuna, berriz, ikastetxe publikoetako irakasleei bakarrik dagokie.Bere ustez, ikastetxe pribatuetako irakasleek katedra askatasunaren jabeez dira izango, zeren, ikastetxe publikoetako irakasleena ez bezala, beraienirakas-iharduera ikastetxe pribatuetako jabeek ezarritako ideiadurakbaldintzatzen baitu. Hori dela eta, ikastetxe publikoetako irakasleak,pribatuetakoekin konparatuz, irakaskuntzan ihardun-eremu zabalagoaizango dute. FERNÁNDEZ MIRANDA y CAMPOAMOR, De la liber-tad de enseñanza al derecho a la educación, 125. eta hurrengo orr.

(109) Katedra askatasunaren lehenbiziko aldarrikapen konstituzionala ez zenkasualitatez izan. Unibertsitateko katedradun irakasleek estatuen aldetikpairatutako zanpaketen halabeharrezko ondorioa baizik. Zehazki,Hannoverko erregeak 1837ko Konstituzioa suntsitu zuela eta, GotingakoUnibertsitate publikoaren zazpi irakaslek protesta egin zuten. Erregemendekariak protesta hauen ordainez, zazpi irakasleak beren katedretatikbota zituen. Bidegabekeria horren erantzun gisa, 1849ko San Pablo

99

Baina, balio interpretatzaile garrantzitsua izan arren, argudio his-torikoak 20. artikulua interpretatzerakoan ez dira elementu era-bakiorrak. Ez dugu ahaztu behar, aurrekari historikoetatik aparte,arauen interpretaziorako aintzakotzat hartu behar diren beste ele-mentu interpretatzaile batzuk badirela, hala nola, aurrekari legis-latiboak, araua aplikatu behar den gizarte-errealitatea, arauen koka-pen sistematikoa eta abar.

Horiek horrela, Konstituzio Auzitegiak katedra askatasunareninguruan sortutako auzi ilun eta korapilatsua askatzeko, 1981koLOECEri buruzko epaian zenbait argibide eman zuen. Izan ere,Konstituzio Auzitegiaren iritziz, katedra askatasuna ikastetxepubliko zein pribatuetan ari diren irakasle guztiei dagokienaskatasuna da. Hitz bitan, jarrera hedakorraren alde agertzen da.

«Aunque tradicionalmente por libertad de cátedra se ha en-tendido una libertad propia sólo de los docentes en la enseñanzasuperior o quizá, más precisamente, de los titulares de puestos

Elizako Konstituzio Inperialean eta 1950ko Prusiar Konstituzioan,estraineko aldiz «zientzia askatasuna» aldarrikatu zen. Ondoren,denboraren joan-etorriarekin askatasun honen aitorpena bestekonstituzioetara ere hedatu zen.

Espainiari dagokionez, katedra askatasunaren lehenengo aitorpenofiziala 1881ko martxoaren 3ko Albaredako Errege Aginduak egin zuen,unibertsitate mailako irakasgaiei bakarrik aplika zekiekeena. Edozeinkasutan, katedra askatasunak ez zuen aitorpen konstituzionalik lortu hariketa 1931ko konstituzioa indarrean jarri arte. Konstituzio honetan, katedraaskatasuna eta irakaskuntza publikoaren arteko zalantzagabeko loturaezarri zen.

48.3 art.: «Los maestros, profesores y catedráticos de la enseñanzason funcionarios públicos. La libertad de cátedra queda reconocida y ga-rantizada.»

Ikusten denez, bada, katedra askatasunak irakaskuntza publikokoirakasleen askatasunak soilik bermatzen zituen.

1931ko Konstituzioaren ostean, indarrean egon zen lege-araubidean-1943ko LOU eta 1970ko LGE- katedra askatasunari buruzko aipamenikez zen egiten. Hala eta guztiz ere, askatasun hori, izatez, ohituraunibertsitarioan eta usadio akademikoetan irakaskuntza publikoari lotutamantendu zen.

100

docentes denominados precisamente «cátedras», (...) resulta evi-dente, a la vista de los debates parlamentarios, que son un impor-tante elemento de interpretación, aunque no la determinen, que elconstituyente de 1978 ha querido atribuir esta libertad a todoslos docentes, sea cual fuere el nivel de enseñanza en el que ac-túan y la relación que media entre su docencia y su propia laborinvestigadora.»

Irakasleei dagokien askatasun indibiduala den aldetik, katedraaskatasuna, funtsean, askatasun ideologikoaren eta irakasleekeuren iritziak, ideiak eta pentsakerak adierazteko duteneskubidearen proiekzioa da eta irakasle bakoitzak bere irakasgaiariburuz dituen ideiak eta siniskerak adierazteko duen posibilitateangauzatzen da. Halaxe aitortu du, aitortu ere, Konstituzio Auzitegiakabenduaren 1eko 217/1992 Epaian.

LOECEri buruzko Epaira bueltatuz, Konstituzio Auzitegiakkatedra askatasuna, nahitaez, kasuan kasuko irakaspostuak dituenberezitasunek baldintzatzen dutela esan zuen. Berezitasun hauek,era berean, batik bat bi faktorek zehazten dituzte haren aburuz:ikastetxearen izaera publiko ala pribatua, batetik, etairakaspostuaren irakaskuntza maila, bestetik.

Ikastetxe publikoei dagokienez, Auzitegiak eduki positiboaeta eduki negatiboa bereizten ditu katedra askatasunean.

«En los centros públicos de cualquier grado o nivel la libertad de cátedratienen un contenido negativo uniforme, en cuanto que habilita al docente pararesistir cualquier mandato de dar a su enseñanza una orientación ideológica de-terminada, es decir, cualquier orientación que implique un determinado enfoquede la realidad natural, histórica o social, dentro de los que el amplio marco de losprincipios constitucionales hacen posible. La libertad de cátedra es, en este sen-tido, noción incompatible con la existencia de una ciencia o doctrina oficiales.»

Eduki negatibo honekin batera, katedra askatasunak badauka,halaber, «un amplio contenido positivo en el nivel educativo su-perior (...) En los niveles inferiores, por el contrario, y de modoen alguna medida gradual, este contenido positivo de la libertadde enseñanza va disminuyendo, puesto que, de una parte, son losplanes de estudios establecidos por la autoridad competente, y no

101

por el propio profesor, los que determinan cuál haya de ser elcontenido mínimo de la enseñanza, y son también estas autorida-des las que establecen el elenco de medios pedagógicos entre losque puede optar el profesor (art. 27.5 y 8) y, de la otra y sobretodo, éste no puede orientar ideológicamente su enseñanza conentera libertad de la manera que juzgue más conforme con susconvicciones.»

Bukatzeko, eta ikastetxe pribatuei dagokienez UAk zera esandu:

«En los centros privados la definición del puesto docente viene dada, ade-más de por las características propias del nivel educativo y, en cuanto aquí inte-resa, por el ideario que, en uso de la libertad de enseñanza y dentro de los límitesseñalados, haya dado a aquél su titular. Cualquier intromisión de los poderespúblicos en la libertad de cátedra del profesor sería así, al mismo tiempo, viola-ción también de la libertad de enseñanza del propio titular del centro.»

I) Ikastetxearen kontrolean eta kudeaketan parte hartzekoeskubidea

27.7. «Los profesores, los padres y, en su caso, los alumnos, intervendránen el control y gestión de todos los centros sostenidos por la Administración confondos públicos, en los términos que la ley establezca.»

Artikulu honek ikastetxearen kontrolean eta kudeaketan par-te hartzeko eskubidea, bakarrik diru publikoz lagundutakoikastetxeetako guraso, irakasle eta, hala dagokienean, ikasleeiaitortzen die. Hala ere, 27.2. artikuluan aldarrikatzen direnhezkuntza helburuen poderioz, eskuhartze eskubide hau ikastetxeguztietako guraso, ikasle eta irakasle orori hedatu beharlitzaiekelakoan gaude; demokraziaren zerbitzupean behar duenhezkuntzak, batetik, eta eskola elkartea osatzen duten kideeiikastetxearen kontrolean eta kudeaketan parte hartzea ukatzen dienikastetxe egitura agintezaleak, bestetik, ez baitira elkarrekin ondoezkontzen.

Konstituzio Auzitegiak, bestalde, diru publikoz lagundutakoikastetxeak zeintzuk diren jakiteko argibide batzuk eman dizkiguLODEri buruzko epaian:

102

«El artículo 27.7 de la Constitución utiliza una fórmula extremadamenteamplia, en cuanto deja a la libre apreciación del legislador lo que haya de enten-derse por centros con tal sostenimiento, sin que pueda pues identificarse «sosteni-miento» con «financiación total», y sin que se excluya pues la participación de lacomunidad escolar en los centros parcialmente financiados» (28. oinarri juridikoa).

Diru publikoz lagundutako ikastetxe kontzeptuaren barruan,bada, ikastetxe publikoez gain, partzialki diru publikoz finantzia-tutako ikastetxeak ere egongo lirateke.

Nolanahi ere, Konstituzio Auzitegiak ez du esaten finantzaketahorrek nolakoa eta zein neurritakoa izan behar duen. Gauzakhorrela, 27.7. artikulua edozein eratara eta edozein neurritan dirupublikoz finantziatutako ikastetxe guztiei aplika dakiekeela pentsaliteke.

Irakasle, guraso eta, hala dagokienean, ikasleek ikastetxeenkontrolean eta kudeaketan izango duten partaidetza bideratzeko,LODEak, eskola kontseilua izeneko partaidetza-organoa arautzendu. Eskola kontseiluak ikastetxe guztietako partaidetza-organonagusia izan behar du LODEren aginduz. Dena dela, hauekarautzerakoan, legeak, herri-ikastetxeetako eskola kontseiluak etadiru publikoez lagunduriko ikastetxe pribatuetako eskolakontseiluak bereizten ditu.

Herri-ikastetxeetako eskola kontseilua110 honako hauekosotuko dute: ikastetxearen zuzendaria, ikasketaburua, herri--arduralaritzaren ordezkari bat, barne erregelamenduek finkatukoduten eta, hurrenez hurren, kontseiluaren herena baino txikiagoaezin izan daitekeen irakasle, guraso eta ikasle kopurua eta, azkenik,idazkaria (41.1 art.). Partaidetza-organo honen fakultateak,LODEren 42.1 artikuluan azaltzen dira:

- Zuzendaria aukeratu eta honek proposaturiko zuzen-daritza-taldea izendatzea.

(110) Euskal Eskola Publikoari buruzko Legeak, LODEk eskola kontseilueiburuz ezarritako oinarriei jarraiki, euskal herri-ikastetxeetako partaidetza--organo nagusia behar duena arautzen du (31. art. eta ondorengoak),«ordezkaritza organo gorena» izenpean.

103

- Zuzendariaren kargugabetzea proposatzea, bi hirure-neko gehiengoz.

- Ikasleen onarpena erabakitzea.

- Ikasleen artean diziplina arloan gertatzen direngatazkak konpondu eta, hala dagokionean, hauei zigorrakjartzea.

- Ikastetxearen aurrekontu proiektua onartzea.

- zuzendaritza-taldeak eginiko ikastetxearen urtekoprogramazio orokorra onartzea.

- Eskola ekintza osagarri, bisita eta bidaia, jantoki etaudalekuetako programazio eta garapenerako jarraituko direnirizpideak finkatzea.

- Gainerako ikastetxeekin lankidetza harremanakezartzea hezkuntza eta kultura mailako helburuak ahalbi-detzeko.

- Barne-araudia onartzea.

- Instalakuntzak eta eskola tresneria zaindu etaberritzea.

- Irakasle eta administrazio aspektuei buruzko ikaste-txearen iharduera orokorra ikuskatzea.

- Barne araudiak ezarritako beste edozein eskuduntza.

Diru publikoz lagunduriko ikastetxe pribatuei dagokienez,eskola kontseiluaren konposaketa honako hau izango da:zuzendaria, ikastetxearen titularraren hiru ordezkari, irakasle etagurasoen lau ordezkari, ikasleen bi ordezkari eta zerbitzu etaadministrazio langilegoaren ordezkari bat (56.1 art.). Ikastetxekontzertatuetako eskola kontseiluen fakultateak eta herri--ikastxeetako kontseiluetakoak nahiko antzekoak dira (57. art.).Hala ere, bi dira nabarmentzeko moduko desberdintasunak:

- Herri-ikastetxeetan eskola kontseiluak zuzendariazuzenean aukeratzen du; ikastetxe kontzertatuetan, berriz,

104

zuzendariaren hautaketak ikastetxearen jabearen eta eskolakontseiluaren arteko akordioa eskatzen du (59.1 art.).

- Herri-ikastetxeetako eskola kontseiluak ez du zuze-nean irakasleen aukeraketan ezta iraizpenean esku hartzen,bai ordea ikastetxe kontzertatuetakoak (60. art.).

Ikastetxeetako partaidetza-organo nagusia den eskolakontseiluaren konposaketa eta fakultateen berri eman ondoren,gatozen Konstituzioak aitorturiko partehartze eskubidearen mugakaztertzera. Guraso, irakasle eta, beharrezko denean, ikasleeidagokien ikastetxearen kudeaketan eta kontrolean parte hartzekoeskubidea, gainontzeko hezkuntza eskubideak bezala, mugatuadago. Honako hauek mugatzen dute:

- Printzipio eta balio konstituzionalek.

- 27.2. atalak hezkuntzari ezarritako helburuek.

- Aginte publikoek beraien konpetentziak egikaritzeanindarrean jarritako xedapenek.

- Eta hezkuntza-harreman juridikoan parte hartzendutenen hezkuntza eskubide konstituzionalek.

Momentu honetan interesatzen zaiguna azken puntuanaipaturiko muga da, hots, Konstituzioaren 27. artikuluan aitortzendiren hezkuntza eskubide desberdinen artikulazio dialektikotiksortzen den elkar mugatze hori. Zentzu horretan, partaidetzaeskubidea hiru eskubideek mugatzen dute: ikastetxeak zuzentzekoeskubideak eta ideiadura finkatzeko eskubideak, ikastetxeen jabeeidagozkienak, baita ikasle eta gurasoei dagokien hezkuntza motaaukeratzeko eskubideak ere.

- Esan bezala, ikastetxea zuzentzeko eskubidea ikas-tetetxeak sortzeko eskubidetik eratortzen da eta dagoenekoKAk bere funtsezko edukia finkatu du111. Ikastetxeak zu-zentzeko eskubidearen funtsezko eduki horrek partaidetza

(111) Ikus 100. or.

105

eskubidearen muga gisa jokatzen du; hargatik, guraso,irakasle eta ikasleei 27.7. artikuluak aitortzen dien parte-hartze eskubide hori gauzatu eta bideratzeko sortuko direnpartaidetza organoek ezin izango dute ikastetxearen jabea-ri dagokion zuzendaritzazko funtsezko eremu hori erasotu.

LODEk, bere 61. artikuluan, ikastetxearen jabea etaeskola kontseiluaren arteko tirabirak konpontzeko gatazka--batzordea arautzen du112. Gatazka batzordea, hezkuntzaadministrazioaren ordezkari batek, eskola kontseiluarenbeste batek eta ikastetxearen jabeak osatuko dute (61.2 art.).Batzordeko kideen artean akordiorik lortu ezean, hezkuntzaadministrazioak auzian parte direnen erantzukizunaerabakitzeko espediente bat instruituko du, eta egoerak halaeskatzen badu, behin-behineko neurriak hartu ahal izangoditu (61.3 art.). Hala ere, administrazioak ezin izango duinoiz ere eskola kontseilu edota ikastetxe jabearenfakultateetan subrogatu (61.4 art.).

- Badakigunez, ideiadura ezartzeko eskubidea ikastxe-txeak sortzeko eskubidearen barne dago. Izan ere, irakas-kuntza askatasunaren printzipioan oinarritzen den gureabezalako hezkuntza sistema batean, ideiadura ezartzekoeskubideak berebiziko garrantzia duen funtzioa betetzen du,alegia, guraso eta ikasleek hezkuntza mota aukeratzekoduten eskubidea gauzatu dadin ahalbidetzea. Izan ere, ideia-dura desberdina duten ikastetxeen bitartez, gurasoei bizi-tzaren kontzepzio desberdinetatik burututako hezkuntzamota ezberdinak hautatzeko aukera ematen zaie. Horiekhorrela, guraso, ikasle eta irakasleek partaidetza organoenbidez euren partaidetza eskubidea egikaritzerakoan,

(112) 61.1 «En caso de conflicto entre el titular y el Consejo Escolar del centroo incumplimiento de las obligaciones derivadas del régimen de concier-to, se constituirá una comisión de conciliación que podrá acordar porunanimidad la adopción de las medidas adecuadas para solucionar el con-flicto o subsanar la infracción cometida.»

106

ikastetxearen jabearen ideiadura ezartzeko eskubidea bereosotasunean errespetatu beharko dute. Hartara, eskola elkar-tearen kideek ikastetxearen ideiadura erasoko balute ikas-tetxe jabearen sortzeko eskubidea ez ezik guraso eta ikas-leen hezkuntza aukeratzeko eskubidea ere erasoko lukete.

J) Ikastetxe pribatuen finantzaketaren arazoa

Bere garaian ikastetxe pribatuen aitormenak sektore ideologikoezberdinen artean eztabaida latzak sortu bazituen, pentsa nolakoakez zituen sortuko beraien finantzaketa publikoak.

Ikastetxe pribatuen finantzaketa publikoaren azken arrazoiairakaskuntza askatasunean bilatu behar da, zehazki, azken honenadierazpena den hezkuntza mota aukeratzeko eskubidean.Hezkuntza mota aukeratzeko eskubidea eraginkorra izan dadin,kanpo aniztasunezko ikastetxeen esistentzia ezinbestekoa da. Hala,aginte publikoek, guraso eta ikasleek gogokoa duten heziketa motaaukera dezaten, heziketa mota desberdinak eskaintzen dituztenikastetxe pribatuak sustatu beharko dituzte. Ez da nahikoa, ordea,aginte publikoek guraso eta ikasleen eskakizunak asetzeko adinaikastetxe sortzea, honekin batera, aginte-sailek hiritarrari ikastetxehoriek eskaintzen dituzten ikasketak eskuratzeko bideak ere irekibehar dizkiote. Ezer gutxi aurreratuko genuke, hezkuntza-eskaintzaanitza eskaintzen duten ikastetxe pribatuak sortu eta gero, hiritarrakhorietara iristeko aukera ekonomikorik ez baleuka. Horrelakorikgerta ez dadin, ikastetxe pribatuen finantzaketa nahitaezkoa da.

Aipaturiko ondoriora ailegatuta ere, hezkuntza pribatuarenfinantzaketari buruzko kezkak amaitu baino, hasi besterik ez diraegiten. Zein neurritan zertu beharko litzateke finantzaketa hori?Finantzaketak erabatekoa ala partziala izan beharko luke? Zeinhezkuntza mailatan gauzatu beharko litzateke?

Ikastetxe pribatuen finantzaketa publikoaren pilarrikonstituzional nagusia 27.9 artikulua da.

27.9 art.: «Los poderes públicos ayudarán a los centros docentes que re-únan los requisitos que la ley establezca».

107

Artikulu honek ez du ikastetxe pribatuen jabeen aldekoeskubide subjektiborik sortzen, bertan legegileari igorritako agindubat besterik ez zaigu azaltzen113. Hortaz, jabeek jabe izatehutsagatik ez dute aginte publikoetatik dirulaguntzak jasotzekoeskubiderik. Indarreko legeriak esan beharko du zein baldintzataneta zein neurritan jasoko dituzten jabeek dirulaguntza horiek114.

Konstituzioak hezkuntza pribatuaren finantzaketa legegilearenesku uzten badu ere, legegilearen konfigurazio ahalmena ez danolanahi erabil daitekeen ahalmen mugagabea. Ahalmen horiegikaritzeko orduan, beti ere Konstituzioaren printzipio orokorraketa 27. artikuluan aldarrikatzen diren gainerako hezkuntzaeskubideek mugatuko dute legegilea. Legegilearen iharduerabideratu beharko duten printzipio eta eskubideen artean,berdintasun sustantzialaren printzipioa (9.2 art.) eta oinarrizkoirakaskuntza dohain jasotzeko eskubidea nabarmendu daitezke.Hari beretik KAk honako hau esan zuen 77/1985 Epaian:

«...no puede interpretarse como una simple afirmación retó-rica, de manera que quede absolutamente en manos del legisla-dor la posibilidad de conceder o no esa ayuda, ya que, comoseñala el art. 9º de la CE, ‘los poderes públicos están sujetos a laConstitución’ y, por ello, los preceptos de ésta, expuestos o no,

(113) «El citado art. 27.9, en su condición de mandato al legislador, no encie-rra, sin embargo, un derecho subjetivo a la prestación pública. Y, mate-rializada en la técnica subvencional o de otro modo, habrá de ser dis-puesta por ley.» (KAren 77/1985 Epaia, 11. oinarri juridikoa).

(114) Zentzu honetan, Auzitegi Gorenak honako hau aditzera eman zuen1990eko urriaren 18ko Epaian (Ar. 7.968):

«La llamada «dimensión prestacional» del derecho a la educacióny de la libertad de enseñanza (...) es compatible, y hasta presupone, elsistema mixto de enseñanza, tradicional en España, al tiempo que contri-buye a la realización del derecho a la educación básica obligatoria y gra-tuita dentro de las consignaciones presupuestarias. Pero para la efectivi-dad de ese derecho, los centros privados que solicitan la ayuda de lospoderes públicos han de cumplir los requisitos que la ley establezca yasumir las obligaciones que aseguran el destino de los fondos recibidoscon las consecuencias que la ley determine» (2. oinarri juridikoa).

108

como en este caso, en forma imperativa, tienen fuerza vinculantepara ellos. Ahora bien, tampoco puede aceptarse el otro extremo,esto es, como hacen los recurrentes, que del art. 27.9 de la CE sedesprende un deber de ayudar a todos y cada uno de los centrosdocentes sólo por el hecho de serlo, pues la remisión a la ley quese efectúa en el 27.9 de la CE puede significar que esa ayuda serealice teniendo en cuenta otros principios, valores o mandatosconstitucionales. Ejemplos de éstos podrían ser el mandato degratuidad de la enseñanza básica (27.4 CE), la promoción por partede los poderes públicos de las condiciones necesarias para que lalibertad y la igualdad sean efectivas (arts. 1 y 9 CE) o la distribu-ción más equitativa de la renta regional y personal (40.1 CE). Ellegislador se encuentra ante la necesidad de conjugar, no sólo di-versos valores y mandatos constitucionales entre sí, sino tambiéntales mandatos con la insoslayable limitación de los recursos dis-ponibles. Todo ello, desde luego, dentro de los límites que la Cons-titución establece.»(11. oinarri juridikoa).

Orduan, bada, Konstituzioaren 27.9 artikuluan ikastetxepribatuak diruz laguntzeko agindu bat baino ez da agertzen.LODEak agindu hori gauzatu eta ikastetxe pribatuen aldekolaguntza publikoa jasotzeko eskubidea sortzeko baldintzak finkatuzituen, delako kontzertu-sistema antolatuz. Kontzertua ez dahezkuntza administrazioak egiten duen kontzesio edo emakidadiskrezionala, baldintza legalak betetzen dituztenen eskubidesubjektiboa baino115. Konkretuki, eskubide honen titulartasunaikastetxe pribatuen jabe diren eta espainiar naziotasuna dutenpertsona fisiko eta juridiko pribatuei dagokie (erregelamenduaren4.1 art.). Atzerritarrak ere eskubide honen titularrak izan daitezke,

(115) LODEren 47.1 art.: «Para el sostenimiento de centros privados con fon-dos públicos se establecerá un régimen de concierto al que podrán aco-gerse aquellos centros privados que, en orden a la prestación del serviciopúblico de la educación en los términos previstos en esta ley, impartan laeducación básica y reúnan los requisitos previstos en este título. A talefecto, los citados centros deberán formalizar con la administración edu-cativa que proceda el pertinente concierto.»

109

hori bai, beti ere gai honen gainean nazioarteko hitzarmenak etaelkarrekikotasunaren printzipioak agindutakoa aintzat hartuz (4.2art.).

Kontzertu-sistema honen inguruan aztergai interesgarri ugariaurki daitezke: kontzertuen edukia, baldintzak, eskuratzekolehentasuna eta abar luze bat. Nolanahi ere, aspektu ezberdin horiekguztiak aztertzeak luze joko lukeenez gero, ez dugu horretan lanikhartuko.

III HIZKUNTZEN ARAUKETA

ESPAINIAKO KONSTITUZIOAN

3.1. SARRERA: HIZKUNTZA ARLOKO KONSTITUZIOARAUKETA OROKORRA

Espainiako Konstituzioan, hizkuntza arloari buruzko erregu-lazioaren giltzarria 3. artikulua da zalantzarik gabe, bertan hizkuntzofizialtasunaren lerro nagusiak ezartzen dira eta. Duen garran-tziagatik artikulu honi arreta berezia eskainiko diogu azterlan ho-netan. Edonola ere, 3. artikulutik kanpo Konstituzioan zehar hi-zkuntz arloa behin baino gehiagotan ikutzen da.

Hizkuntzaren gaineko lehen aipamen konstituzionalahitzaurrean agertzen da. Nahiz eta hitzaurrreak binkulazio-indarrikez izan, bertan adierazitakoa arau juridikoen interpretaziorakotresna erabilgarria izan daiteke116. Konkretuki, EKren hitzaurreakhonako hau adierazten du:

«La Nación española, deseando establecer la justicia, la libertad y la segu-ridad y promover el bien de cuantos la integran, en uso de su soberanía, procla-ma su voluntad de:

Proteger a todos los españoles y pueblos de España en el ejercicio de losderechos humanos, sus culturas y tradiciones, lenguas e instituciones.»

Bestalde, adierazpen askatasuna arautzen duen 20. artikulukobigarren atalak, hizkuntzek komunikabide publikoetan errespeta-tuak izango direla esaten du117.

113

(116) Hitzaurreen arau-indarra eta beren balio interpretatzaileari buruz ikusEZQUIAGA GANUZAS, J. Concepto, valor normativo y funcióninterpretativa de las Exposiciones de Motivos y Preámbulos. RVAP, 1988,20. zenb.

114

Zentzu berean, Konstituzioan autonomia erkidegoek eskuraditzaketen eskuduntzak sailkatzerakoan, hauen artean, autonomiaerkidegoetako berezko hizkuntzaren irakaskuntzarena aipatzen da(148.1.17 art.)118.

Azkenik, Konstituzioaren azken xedapenak, KonstituzioaEspainiako gainerako hizkuntzetan ere publikatuko dela esatendu.

Beste barik, hizkuntz ofizialtasunaren ardatza den EspainiakoKonstituzioaren 3. artikuluari helduko diogu.

3.2. KONSTITUZIOAREN 3. ARTIKULUA

3.2.1. Zuzenbide konparatua: hizkuntz ofizialtasunarenarauketa mendebaldeko konstituzio liberaletan

Eleaniztasuna ez da estatu bakan batzuei dagokien kontua,eleaniztasuna munduko bazter guztietara hedatzen den femome-no orokorra da. Estatu txiki zein zabal, demokratiko zein totalita-rio, aurreratu zein atzeratuei eragiten diena. Dena den, eleanizta-sunaren aurrean estatuek jarrera desberdinak azaldu dituzte: ba-tzuk errealitateari bizkarra eman eta elebakartasunaren izenean,eleaniztasuna jazarri dute; beste batzuk, hizkuntz aberastasunabegirune eta babes berezia merezi duen ondare kulturala dela ja-betu, eta eleaniztasunaren zaintzarako babesbideak antolatu di-tuzte; azkenik, badira erdibidean geratu eta eleaniztasunaren fe-nomenoaren aurrean indiferentzia azaldu dutenak.

(117) 20.3 art.: «La ley regulará la organización y el control parlamentario delos medios de comunicación social dependientes del Estado o de cual-quier ente público y garantizará el acceso a dichos medios de los grupossociales y políticos significativos, respetando el pluralismo de la socie-dad y de las diversas lenguas de España.»

(118) 148.1 artikulua: «Las Comunidades Autónomas podrán asumir compe-tencias en las siguientes materias:

17.º El fomento de la cultura, de la investigación y, en su caso, de laenseñanza de la lengua de la Comunidad Autónoma.»

115

Hizkuntzekiko jokabide ezberdin hauek tokian tokiko antola-mendu juridikoetan islada propioa izan dute. Izan ere, estatuekhistorian zehar hizkuntz arazoei ematen dieten tratamendu juri-dikoa ez da beti-batekoa, kasuan kasukoa baizik. Hori dela eta,on genuke estatu desberdinetako konstituziogileek eleaniztasunarizer nolako harrera eman dioten aztertzea. Horixe da, izan ere,ondorengo lerroetan egingo duguna.

Mamiari heldu baino lehen, eta azterketaren nondik norakoafinkatzekotan, hona hemen aurrez aintzat hartu beharreko hiruohar:

- Azterketa honen objektua mendebaldeko estatuenKonstituzio demokratikoak izango dira. Hau da, XVIII.mendearen bukaera aldeko Ipar Ameriketako eta FrantziakoKonstituzioek ezarritako ereduari jarraitzen diotenak, etagure artean eskuarki «Konstituzio modernoak»deritzegunak119.

- Azterketa honen ondorioetarako Konstituzio hitzazentzu edo adiera formalean ulertuko da. Hori dela eta,Konstituzioak deritzen formalitatez eta ospetasunez horni-turiko testu idatzi kodifikatuak izango dira aztergai120.

- Izenburutik osterantzekorik uler daitekeen arren, az-terlan honek ez du inolaz ere hizkuntz eskubide

(119) Konkretuki, aztergai, ondoko estatu hauetako konstituzioak izango dira:Alemania, Austria, Belgika, Danimarka, Espainia, Estatu Batuak, Fin-landia, Frantzia, Grezia, Herbehereak, Irlanda, Islandia, Italia,Luxenburgo, Kanada, Malta, Norvegia, Portugal, Suedia eta Suitza.

(120) Britainia Handiko Konstituzioa, gainerako konstituzio kontinentalak ezbezala, ez da testu unitario eta sistematikoa. Izan ere, Britaini Handikokonstituzioa, izaera kontsetudinarioa duen kodifikatu gabeko konstituzioada, eta neurri handi batean, baita idatzirik gabeko konstituzioa ere.Edozertara ere, bada konstituzio izaera aitortua duen zenbait testu idatzi.Hauetan bertako hizkuntzen gaineko erreferentziarik ez da ageri (1215.ekoCarta Magna, 1629.eko Petition of Rights, 1689.eko Bill of Rights,1701.eko Act of Settlement, 1911 eta 1949.eko Parliament Acts, 1918.ekoRepresentation of the People Act, eta 1931.eko Westminster Estatute).

116

konstituzionalen azterketa konparatua izan nahi, hauhertsiki ulertuz gero behinik behin121. Lerro hauen helburuaaskoz ere mugatuagoa da: ikuspegi deskriptibo hutsetik,hizkuntz arazoa Konstituzioek nola isladatu dutenaztertzea.

Saiz Arnaizek eginiko sailkapenari jarraituz122, eta hizkuntzeieskaintzen dieten trataeraren arabera, liberal-demokratiko kutsukoKonstituzioak lau taldetan sailka daitezke:

1) Hizkuntz gutxiengoen gaineko aipamenik egiten ezduten Konstituzioak.

2) Hizkuntzarengatiko gutxiespena debekatzen dutenKonstituzioak.

3) Hizkuntz gutxiengoei babes orokorra aitortzen dietenKonstituzioak.

4) Hizkuntza bat baino gehiagoren ofizialtasunaezartzen duten Konstituzioak.

1) Hizkuntz gutxiengoen gaineko aipamenik egiten ez dutenKonstituzioak

Talde honetan honako Konstituzio hauek koka daitezke:Danimarkakoa (1849), Estatu Batuetakoa (1877), Frantziakoa(1958), Herbeheretakoa (1983), eta Islandiakoa (1944).

Islandiako Konstituzioan hizkuntzari buruzko aipamenik ezaez da harritzekoa, bertan hizkuntz gutxiengorik123 ez dago eta.

(121) Azterketa konparatu konstituzional batek nola behar duen ikusteko: CAS-CAJO CASTRO y GARCÍA ÁLVAREZ. Constituciones extranjerascomtemporáneas. Madrid: Tecnos, 1988, 11. eta hurrengo orr.

(122) SAIZ ARNAIZ, A. La regulación de las lenguas en las constitucionesdemocrático-liberales: perspectiva europea. In Euskararen Lege--Araubideari buruzko Jardunaldiak. HAEE-IVAP, 1990, 426. orr.

(123) Lan honen ondorioetarako erabiliko dugun «hizkuntz gutxiengo»kontzeptua MEIC STEPHENSek Linguistic Minorities in Western Europeliburuan erabiltzen duena izango da:

117

Baina Islandiako kasuan salbu, aipatutako gainontzeko estatuetanhizkuntz gutxiengorik egon badago, hori bai, hauek estatubakoitzean indar edo intentsitate desberdinez azaltzen zaizkigu.Horrela, Herbeheretan hizkuntz gutxiengo bat baino ez dagoenbitartean -frisiarrak124-, Danimarkan hiru -alemaniarrak125,groenlandiarrak126 eta feroetarrak127-, eta Frantzian zazpi128

-alemaniarrak, bretoiak, flandiarrak, korsikarrak, euskaldunak,katalanak, eta okzitaniarrak- aurki daitezke.

«By ‘linguistic minority’ is meant a community where a languageis spoken which is not the language of the majority of the State’scitizens.(...) The term ‘linguistic minority’ should be taken, for thepurposes of this book, as referring to indigenous and, in some cases, toautochthonous populations, or to communities so well established thatthey can be properly regarded as the historic occupants of the territoriesin which they live. It therefore excludes all refugees, expàtriates andimmigrants.»

STEPHENS, M. Linguistic Minorities in Western Europe. Llandysul:Gomer Press, 1976.

(124 ) 1955eko abuztuaren 28an Upstalboomen Frisoi Agiria atera zen. Agirihonen testua ikusteko, PETSCHEN VERDAGUER. S. Las minoríaslingüísticas de Europa occidental: documentos (1942-1989). Gasteiz:Eusko Legebiltzarra, 1990, I. alea, 332. or.

(125) 1955eko martxoaren 29an Danimarkako gobernuak, Alemaniargutxiengoaren Estatutuari buruzko Adierazpena egin zuen. Adierazpenhonen berri izateko ikus PETSCHEN VERDAGUER, S. Las minoríaslingüísticas de Europa occidental: documentos (1942-1989), 233-235.orr.

(126) 1978ko azaroaren 29an Groenlandiako Autonomi Estatutua indarrean jarrizen. Estatutu honen 1, 2, 8 eta 12. artikuluen berri izateko ikus PETSCHENVERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas de Europa occidental: do-cumentos (1942-1989), 375-378. orr.

(127) 1948ko martxoaren 23an Feroe Irletako Autonomi Estatutua indarreanjarri zen. Estatutu honen 8, 9, 10 eta 11. artikuluen berri izateko ikusPETSCHEN VERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas en Europaoccidental: documentos (1942-1989), 263-264. orr.

(128) Aipatzekoa da hizkuntza eta dialektoen irakaskuntzarako 1951kourtarrilaren 11ko Legea (Deixonne Legea). Lege honen berri izateko ikusPETSCHEN VERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas en Europa oc-cidental: documentos (1942-1989), 317-319. orr.

118

Estatu Batuetako kasua albo batera utzita129, hizkuntzeiburuzko omisiorik nabarmen eta harrigarriena FrantziakoKonstituzioan gertatzen da. Frantzian barrena frantsesatik apartebestelako hizkuntzetan mintzatzen diren lau milioi pertsona ingurubizi dira130, alabaina, Konstituzioan hizkuntz gutxiengo horieiburuzko aipamen txikienarik ere ez da ageri. Eta ez hori bakarrik,frantziar agintariek Europar Batasuneko eskakizunetara egokituzedin burutu zen 1992ko Konstituzio eraberriketa aprobetxatuzuten bertako hizkuntz gutxiengoei beste eztenkada bat emateko;hala, Konstituzio testuan fratsesa Frantziako hizkuntza ofizialaizango dela esplizitoki jaso zen. Ikus daitekeenez, 1789koFrantziako Burges Iraultzatik heredatutako eta jaurbide osoarenardatz nagusi den joera erdirakoi eta bateratzaile hori hizkuntzarloan ere argi eta garbi isladatzen da.

2) Hizkuntzarengatiko gutxiespena debekatzen dutenKonstituzioak

Talde honetan ondorengo Konstituzioak koka daitezke: 1949koBonneko Oinarrizko Legea (3. art.), 1948ko Greziako Konstituzioa(5.2 art.), 1948ko Italiako Konstituzioa (3. art.) eta 1975ekoSuediako Konstituzioa (8. art.).

Izendatutako konstituzioek, hizkuntzarekin batera, gutxiespe-nik sor ezin dezaketen beste faktore batzuk aipatu ohi dituzte,hala nola, arraza, kolorea, sexua, erlijioa eta abar.

(129) Estatu Batuetako kasua hain berezia denez, albo batera utziko dugu. Denaden, Estatu Batuetako gutxiengoei buruzko informazioa nahi izanez gero,ikus WARNER, W.L. - SROLE, L. The social system of american ethnicsgroups. New Haven: Yale University press, 1960.

(130) Frantzian 1.700.000 pertsona inguru alemanez mintzo dira, 800.000 ingurubretoieraz, 80.000 inguru euskaraz, 90.000 inguru flandeseraz, 200.000inguru katalanez, 160.000 inguru korsikeraz, eta 1.500.000 inguruokzitanieraz. Datu hauen iturria: Les minorités lingüistiques dans les paysde la Communauté Européene. Luxembourg: Comission desCommunautés Européennes, 1986.

119

Esandakoaren adibide gisa, hona hemen Booneko OinarrizkoLegearen 3.3 artikuluaren berri: «Nadie podrá ser perjudicado niprivilegiado en consideración a su sexo, ascendencia, raza, idioma,patria y origen, creencias o concepciones religiosas o filosóficas.»

Era berean, lehentxoago ikusi dugunez, ugariak dira hizkun-tzagatiko gutxiespena galerazten duten giza eskubideei buruzkonazioarteko hitzarmenak, besteak beste, GEAUren 2.1 artikulua,EZPNPren 2.1 artikulua, eta GEFAEHren 14. artikulua131.

Oraindik orain aipatutako estatu guztiek bere baitan hizkuntzgutxiengoak dauzkate: Alemanian daniarrak132 eta frisiarrak133;Suedian laponiarrak eta finlandiarrak; Grezian pomaktarrak134,turkiarrak135, eslaviarrak, baladiarrak, aramuniarrak eta arbaniarrak;Portugalen mirandarrak; eta Italian albaniarrak, alemaniarrak,frantsesak, frisiarrak, friuldarrak, greziarrak, katalanak, kroaziarrak,ladinoak, okzitaniarrak, sardiniarrak, eta esloveniarrak.

3) Hizkuntz gutxiengoei babes orokor bat aitortzen dietenKonstituzioak

Talde honetan, Austriako Konstituzioa (1920), ItaliakoKonstituzioa (1948)136, eta Norvegiako Konstituzioa (1812) sardaitezke.

(131) Ikus 23. or. eta hurrengoak.(132) 1955eko martxoaren 29an Alemaniar Errepublika Federaleko gobernuak

Daniar Gutxiengoari Buruzko Adierazpena egin zuen. Adierazpen honenberri izateko ikus PETSCHEN VERDAGUER, S. Las minoríaslingüísticas de Europa occidental: documentos (1942-1989), 231-233.orr.

(133) 1926ko urriaren 12an Ipar Frisiarrak Alemaniarekin bat egitearen aldekoAgiria atera zen. Agiri honen berri izateko ikus PETSCHENVERDAGUER, S. Las minorías de Europa occidental: documentos(1942-1989), 199. or.

(134) 1923ko Lausanako Hitzarmenak turkiar gutxiengoaren eskubideakbabesten ditu.

(135) Pomaktar gutxiengoa ere, Lausanako Hitzarmenak babesten du.(136) Ohartuko zinetenez, Italiako hau aurreko taldean ere sartu dugu.

120

Austriako Konstituzioaren 8. artikuluak honela dio: «El idio-ma alemán será, sin perjuicio de los derechos que se concedanpor ley federal a las minorías linguísticas, el idioma oficial de laRepública.»

Austriako Konstituzioak berak, 194. artikuluaren bitartez Kons-tituzio aurreko zenbait lege indarrean mantentzen du. Eta ez baka-rrik hori, izaera konstituzionala ere aitortzen die. Lege horietatikbereziki bi dira kontuan izatekoak hizkuntz arloari dagokionez:

-Austrohungariar Inperioaren garaiko 1867ko aben-duaren 21eko Oinarrizko Legea. Honek bere 19. artikuluanzera dio:

«Todos los pueblos del Estado tendrán los mismos derechos y cadapueblo tiene un derecho inviolable a la conservación y cultivo de sunacionalidad y de su idioma.

Será reconocida por el Estado la igualdad de derechos de todos losidiomas usuales en el país, en la escuela, en la administración y la vidapública.»

-Lehen Mundu Gerrateari bukaera eman zion 1918koirailaren 10eko Saint Germaineko Hitzarmena. 63. artiku-luaren arabera: «Austria se obliga a asegurar plena y com-pleta protección de vida y libertad a todos los habitantes deAustria sin distinción de nacimiento, nacionalidad, lengua,raza o religión.»

Konstituzio aurreko lege bi hauetatik aparte, garrantzihandiko beste testu bat ere bada. Austriak berak eta laupotentzia aliatuek 1955eko maiatzaren 15ean sinaturikoAustria Independiente eta Demokratikoaren Berrezarpene-rako Hitzarmena, alegia. Hitzarmen honen 7. artikuluakeslobeniar eta kroaziar gutxiengiengoen babeserako neu-rriak arautzen ditu137.

(137) 7. art.: «Los súbditos austríacos de las minorías eslovena y croata enCarintia, Burgenland y Estiria gozarán de los mismos derechos sobre labase de iguales condiciones que para los demás súbditos del Estado aus-tríaco, incluso el derecho a sus propias organizaciones, reuniones y pren-sa en su propio idioma.

121

Italiari dagokionez, Konstituzioaren 6. artikuluak honela dio:«La república protegerá mediante normas adecuadas a las mino-rías linguísticas.»

Horrezaz gain, Italiako Konstituzioak, automomi estatutu«bereziei» Konstituzio lege-indarra aitortzen die (116. art.). Bostdira Konstituzio maila duten estatutu «bereziak»: Sardiniakoa,Friul-Venezia- Juliakoa, Siziliakoa, Trentino-Alto-Adigekoa etaAosta-Aranekoa. Hauetatik hiru dira hizkuntz arloaz kezkatiazaltzen direnak138:

- Friul-Venezia-Juliako Autonomi Estatutuak bere 3.artikuluan honako hau aditzera ematen digu: «En la Re-gión se reconoce la igualdad de derechos y de trato a todoslos ciudadanos cualquiera que sea el grupo lingüístico alque pertenecen, con la salvaguardia de las respectivas ca-racterísticas étnicas y culturales.»

-T rentino-Alto-Adigeko Autonomi Estatutuak bertanmintzo diren hiru hizkuntzen -alemaniera, italiera, eta ladi-noaren- babeserako neurriak xedatzen baditu ere, alema-niera eta italierari bakarrik aitortzen die ofizial maila.

Tendrán derecho a enseñanza primaria en idioma esloveno o croatay a un número proporcional de escuelas propias de enseñanza media (...).

En los distritos administrativos y judiciales de Carintia, deBurgenland y de Estiria con población eslovena, croata o mixta, se admi-tirá la lengua eslovena o croata además del alemán como idioma oficial(...).

Los súbditos austríacos de las minorías eslovenas y croatas enCarintia, Burgenland y Estiria participarán en los establecimientos cultu-rales, administrativos y judiciales de dichos territorios en las mismascondiciones que los demás súbditos austríacos.

Se prohibirá la actividad de cualesquiera organizaciones que tien-dan a privar a la población croata o eslovena de su cualidad y de susderechos como tal minoría.»

(138) Harritzekoa bada ere, 1948ko Sardiniako Autonomi Estatutuan ez da inonsardinierari buruzko aipamenik egiten.

122

-Aosta-Araneko Autonomi Estatutuak, bere V. kapi-tuluan frantsesa eta italieraren arteko ofizialkidetasuna arau-tzen du.

Norvegiaren kasuan, 1988ko erreformararte ez zengutxiengoen gaineko aipamen konstituzionalik gauzatu. Beranduizan bazen ere, azkenean samiera edo laponieraren aldekoaldarrikapen konstituzionala egin zen, 110. artikuluan hain zuzen:«Se impone a las autoridades del Estado que faciliten las condi-ciones necesarias para que el grupo étnico sami pueda asegurar eldesarrollo de su idioma, su cultura y su vida social.»

3) Hizkuntza bat baino gehiagoren ofizialtasuna ezartzen dutenKonstituzioak

Hizkuntza bat baino gehiagoren ofizialtasuna ezartzen dutenKonstituzioak honako hauek dira: Belgikakoa (1831),Finlandiakoa (1919), Irlandakoa (1919), Luxenburgokoa (1868),Kanadakoa (1867), Maltakoa (1964), Suitzakoa (1867) etaEspainiakoa (1978)139.

Konstituzio hauen artean ere, bakoitzak ofizialtasuna nolaantolatzen duen, azpisailkapen bat egin daiteke: batetik, hizkuntzofizialtasuna lurraldetasun printzipioan oinarritzen dutenak(Belgika, Suitza, eta Kanada), eta bestetik, hizkuntz ofizialtasunapertsonatasun printzipioan oinarritzen dutenak (Finlandia, Irlan-da, Luxenburgo eta Malta)140.

Lurralde estatutuaren arabera, hizkuntza baten ofizialtasunarenondorioak estatuko lurralde konkretu eta zehatz batera bakarrikhedatzen dira. Hizkuntza bakoitzak bere lurralde eremua du, etabertako hiritarrek lurralde eremu horretan mantentzen diren

(139) Espainiako Konstituzioari buruz aurrerago arituko gatzaizkizue luze etazabal.

(140) Estatu batzuk, esaterako Espainia eta Italia, beren mugen barnekohizkuntzen ofizialtasuna antolatzeko, lurraldetasun eta pertsonatasunprintzipioen erdibidean dagoen printzipio mistoaz baliatu dira.

123

neurrian soilik gozatuko dute hizkuntza horrekiko eskubideguztiez. Lurralde eremu horretatik kanpo, bertako hiztunenhizkuntz eskubideak murriztuak geratzen dira.

Estatutu pertsonala duten estatuek, ordea, hizkuntzabakoitzaren ofizialtasunaren eraginkortasuna finkatzeko ez dutelurraldearen irizpidea aintzat hartzen, pertsonarena baino. Beraz,estatu bateko edozein hiritarrek hizkuntz eskubide guzti-guztiezgozatuko du estatu horren luze-zabalera osoan, zeren bertakohizkuntzen ofizialtasunak estatu lurralde eremu osoan eraginaizango baitu.

a) Lurralde estatutua duten estatuak:

- Belgikan barrena hiru hizkuntza hitzegiten dira:frantsesa (6 milioi hiztun inguru), nederlandera (5 milioiinguru) eta alemaniera (60.000 inguru)141.

1931ko Belgikako Konstituzioa, inspirazionapoleonikodun estatu erdirakoi eta unitario batenKonstituzioa izatetik, estatu erregional (1970ekoerreformarekin) eta ondoren estatu federal (1980, 1988, eta1993ko erreformekin) baten Konstituzio izatera pasatu da.

Hizkuntz politikari dagokionez, hasiera batean belgikaragintariek hizkuntz askatasunaren printzipioa jasotzen zuenKonstituzioaren 23. artikuluan142 oinarriturik, estatu-lurraldeosorako frantsesa eta nederlanderaren elebitasunaren aldeegin zuten apostu, hots, pertsonatasun printzipioanoinarritutako hizkuntz politikaren alde.

Hizkuntza aukeratzeko askatasuna elebitasunak sortzendituen arazoak arautzeko biderik demokratiko eta egokiena

(141) Hiztunei buruzko datuen iturria: OBIETA CHALBAUD, J.A. Las len-guas minoritarias y el derecho. Bilbao: Mensajero, 1976, 62. or.

(142) 23. art.: «Es facultativo el empleo de las lenguas usadas en Bélgica y nopodrá ser regulado más que por ley, y sólo para actos de la autoridad ypara los asuntos judiciales».

124

eman dezakeen arren, ez da beti horrela izaten. Lurraldebatean hitzegiten diren hizkuntzen arteko egoeradesorekatua denean eta batek besteak baino pisu sozial etapolitiko dezente handiagoa duenean, hizkuntz askatasunarenprintzipioaren aplikazio itsuak desoreka hori areagotulezake, hizkuntza ahulenaren asimilazio prozesua arinduz.Eta hori izan zen, izan ere, hastapeneko urteetan Belgikanjazo zena. Pertsonatasun printzipioan oinarritzen zenhizkuntz politika horren bidez nederlandera de factofrantsesaren menpe geratzen ari zen. Argi ikusi zen frantsesaeta nederlandera norgehiagoka librean utziz gero, bigarrenaklehenengoa zapalduko zuela.

Egunetik egunera nabariago zen asimilazio prozesu huraetetearren, komunitate frantsesak estatuko agintariak gogorpresionatu zituen. Presio honek bere fruituak izan zitueneta belgikar agintariek orduraino erabilitako hizkuntzpolitika zeharo aldatu zuten. Pertsonatasun printzipioabaztertu eta lurraldetasun printzipioan oinarritutakohizkuntz politikari ekin zioten. Hau da, bertako hizkuntzenerabilerari jarraiki Belgikako lurraldea eskualdelinguistikoetan banatu zuten eta eskualde bakoitzeanelebakartasuna inposatu zen. Hizkuntz politika berri hurahezurmamitzearren, belgikar agintariek lurraldetasunprintzioan inspiratzen ziren hainbat xedapen indarrean jarrizituzten143.

Legedi arrunt mailan burutu zen hizkuntz politikaaldaketak, Konstituzio testuaren eraberriketa eskatzen zuen,eta hau 1970. urtean egin zen. 1970.eko erreformarekin,

(143) Aipagarrienak honako lege hauek dira: 1932ko ekainaren 28koAdministrazio alorrean hizkuntzen erabilpena arauzkotzezko Legea;1932ko uztailaren 14ko Lehen eta ertain irakaskuntzarako hizkuntzjaurbideari buruzko Legea; 1963ko uztailaren 30eko Irakaskuntzarakohizkuntz jaurbideari buruzko Legea; eta 1963ko abuztuaren 2koAdministrazio alorrean hizkuntzen erabilpenenari buruzko Legea.

125

Belgikako lurraldea lau eskualde linguistikotan banatu zen:frantzes hizkuntzaren eskualdea, nederlandar hizkuntzareneskualdea, alemaniar hizkuntzaren eskualdea eta Bruselakoelebidun eskualdea (3 bis art.)144. Eskualde bakoitzeanelebakartasuna ezarri zen, Bruselan izan ezik, zeinakeskualde elebiduna izaten jarraituko zuen.

- Kanada, 1867an eratu zen estatu federala da eta gauregun hamar probintziaz eta bi lurraldez osatutako estatufederala da145. Bertan bi hizkuntza nagusi azaltzen zaizki-gu: ingelesa eta frantsesa. Hamar probintzia horietatik, baibiztanle kopuruari dagokionez eta bai garrantzi ekono-mikoari dagokionez, bi probintzia gailentzen dira: Ontarioeta Quebec. Lehenengoak gehiengo anglofonoa eta biga-rrenak gehiengo frankofonoa edukiagatik ere, beraien mu-gen barna kopuru aldetik hizkuntz gutxiengo nabarmenakdituzte (600.000 mila frankofono Ontarion eta 500.000 an-glofono Quebec-en)146. Gainerako probintzia eta lurraldee-tan ingelesa da gehiengoaren hizkuntza.

Oraindik indarrean dirauen 1867.eko Konstituzioak ezdu esplizitoki frantsesa eta ingelesaren ofizialtasunikaldarrikatzen, baina Konstituzioaren 133. artikulutikofizialtasun hori zeharka edo inplizitoki ondoriozta daiteke.

133. art.: «Tanto la lengua inglesa como la francesa podrán ser usa-das en el Parlamento Federal de Canadá y en el Parlamento de Quebec;

(144) Aitaturiko lau eskualde linguistikoekin batera, Belgikako Konstituzioakhiru komunitate -frantsesa eta nederlandarra eta alemaniarra (3 ter art.)-eta hiru eskualde

-Walonia, Flandria eta Brusela (107 quarter art.)- bereizten ditu.(145) Hamar probintziak, honako hauek dira: Terranova, Eduardo Printzearen

Irla, Eskozia Berria, Brunswick Berria, Quebec, Ontario, Manitoba,Saskatchewan, Alberta eta Britainiar Columbia. Probintzi estatuturik ezduten lurralde biak Yukon eta Ipar-Mendebaldeko Lurraldeak dira.

(146) Kopuruei buruzko datuen iturria: PLOURDE, M. La legislación lingüís-tica en Quebec. In Ordenación legal del plurilingüismo en los estadoscontemporáneos. Barcelona: Consejo consultivo de la Generalidad deCataluña, 1983, 66. or.

126

ambas lenguas serán usadas en las respectivas publicaciones de dichoslegislativos. Así mismo cualquiera de las dos lenguas podrá ser utilizadaen cualquier proceso que se sustancie ante los Tribunales Federales yante los Tribunales de la Provincia de Quebec.

Las disposiciones emanadas del Parlamento Federal de Canadá ydel Parlamento de Quebec serán publicadas en estas dos lenguas».

Artikulu honek, batetik, Kanadako erakunde federaletaneta bestetik, Quebec-eko probintzian, eta bakarrik Quebec--eko probintzian, legegintzan eta auzitegi mailan elebitasunainposatzen du. Hau da, Kanadako Konstituzioarentzatprobintzia elebidun bat bakarrik dago, errealitateakbestelakorik esaten badu ere. Zalantzarik gabe, elebitasunaQuebec-en bakarrik inposatzea eta gainontzeko probintziak-gehiengo anglofonoak- betebehar horretatik aske egoteaesanguratsua da oso. Argi dago Konstituziogileek artikuluhonekin ingelesaren nagusitasuna bultzatu nahi izan zutelafrantsesa bigarren mailan kokatuz.

Bestalde, Kanadako Konstituzioak bere 93. artiku-luan147, probintziek hezkuntza mailan bakarkako eskuduntzaizango dutela xedatzen du. Artikulu honen bidez, beraz,Konstituzioak Quebec-eko agintariei frantsesa eta ingelesa-ren arteko desoreka hori nolabait zuzentzeko aukera ematenzien, batez ere hezkuntzak hizkuntzen sustapenean zernolako papera betetzen duen kontuan izanik. Dena den,Quebec-eko agintariek hasiera batean ez zuten 96. artikuluakfrantsesaren suspertze eta bultzapenerako eskaintzen zuenaukera aprobetxatu, aitzitik, ia 100 urtetan zehar frantsesarengarapenaz baino gehiago ingelesen hizkuntz eskubideezarduratu ziren. Ingelesaren aldeko hizkuntz politika honenondorioz, biztanleria anglofonoa ugaritzen zen heinean

(147) 93. art.: «En y para cada Provincia el Legislativo podrá aprobar Leyes deforma exclusiva en materia de Educación, de acuerdo con las siguientesprevisiones...»

127

biztanleria frankofonoa gero eta urriago bilakatzen ari zenQuebec-en.

Gainera, Quebec-eko agintariek ingeles gutxiengoarieskainitako babesak ez zuen Quebec-eko probintziatikkanpo mereziriko ordainik izan. Hala, Quebec-en haurrakikasketak zein hizkuntzatan egingo zituen erabakitzeagurasoen esku uzten zen bitartean, pronbitzia anglofonoetan,eskola publikoan frantsesez ikasteko aukerarik ez zegoeneta frantsesa ikasteko eragozpenak baino ez ziren jartzen.Hortaz, Quebec-eko probintzian pertsonatasun printzipioanoinarritutako hizkuntz politika aplikatzen zen eta gehiengoanglofonoa zuten gainerako probintzietan, ordea, lurralde-elebakartasuna.

Horiek horrela, egunean baino egunean ahulagoa zenfrantsesaren presentzia, bai Quebec-en eta baita gainerakoprobintzietan ere. Egoera hau nolabait zuzentzeko etafrantsesaren erabilera sustatu nahirik, Quebec-eko agintariek1969ko azaroaren 28an Frantsesa Quebec-eko lurraldeansustatzeko Legea (63 Legea) aldarrikatu zuten. Lege honekez zuen sortu zeneko helburua lortu, hots, ez zuen ingelesakQuebec-en zuen indar asimilatzailea geldiarazi.

1974. urtetik aurrera148, eta batik bat 1976.eko abuz-tuaren 26ko 101 Legearen bitartez -»Frantses Hizkuntza-ren Karta» deritzana- Quebec-eko agintarien jarrera punta-tik puntara aldatu zen. 101 Legea Quebec-eko Alderdi Na-zionalista agintera heltzeaz batera indarrean jarri zen. Que-bec-eko nazionalistek hizkuntz politika goitik behera alda-tu zuten. Urte luzeetan nagusi izan zen elebitasunaren

(148) 1974ko uztailaren 31n Quebec-eko hizkuntza ofizialari buruzko Legea(22 Legea) sortu zen. Lege honek ordurarte Quebec-en burutu zen hizkuntzpolitikarekiko lehen haustura serioa dakar. Elebitasuna oraindik erabatalboratzen ez duen arren, frantsesaren lehentasunaren alde agertzen daargi eta garbi.

128

politika zeharo zokoratu eta frantsesaren elebakartasune-rako neurri gogorrak hartu zituzten149.

- Suitza kantoietan banaturik dagoen estatu federalada. Bertan lau hizkuntza mintzo dira, alemaniera, frantse-sa, italiera eta erromantxea. Historikoki Suitza kultur etahizkuntza desberdinen bizikidetasun baketsu eta lasaiareneredutzat hartua izan da. Edozertara, azken bolada hone-tan, Suitzak lau haizetara harro zabaldu duen paix linguis-tiqueen ideia hori kolokan jar lezaketen hizkuntz arazoakmuturra azaltzen hasiak dira: erromantxearen desagerpe-naren arriskua, komunitate alemaniarra eta komunitate fran-tsesaren arteko ezin-ulertuak, Federazioko administrazio-an gertatzen ari den alemanieraren nagusitza eta abar.

Suitzako 1848ko Konstituzioak bere 111. artikuluan-1938ko erreforman indarrean jarri zena- honela dio:

116. art.: «Las lenguas nacionales de Suitza son el alemán, el italia-no y el retorromano (romanche).

Se declaran lenguas oficiales de la Confederación el alemán, el fran-cés y el italiano.»

(149) Besteak beste, administrazioak ateratako arauek eta iragarkiek gutxienezfrantsesez egon beharko dute, administrazioan lan egiteko frantsesarenezagupena eskatuko da, kontsumorako produktuen iragarkiak eta erabilpeninstrukzioak ere gutxienez frantsesez egon beharko dute; lan arloaridagokionez, lanbide eskaintzetan debekatua egongo da fratsesa ez denbeste hizkuntza baten ezagupena eskatzea; irakaskuntza mailan, irakas--hizkuntza funtsean frantsesa izango da, lehen hezkuntza ingelesez burutuzuten gurasoen haurrek bakarrik izango dute ikasketak ingelesez burutzekoaukera.

101 Legeak gaurdaino hiru aldaketa izan ditu, lehena 1983an,bigarrena 1986an eta hirugarrena 1993an. 86 Legea deritzan azkenaldaketa honek, aurrekoak ez bezala, Frantses Hizkuntzaren Kartanfuntsezko aldaketak sartzen ditu. Aldaketa hauek 1982ko martxoaren 29anindarrean jarri zen Kanadako Eskubide eta Askatasunen Kartak eraginzituen. Izan ere, konstituzio izaera duen Karta honek bere 23. artikuluanhezkuntza mailako hizkuntz eskubideei trataera berria ematen die.

129

Suitzako Konstituzioak hizkuntza ofizial eta hizkuntzanazionalen arteko bereizketa egiten du. Hala, Suitzakohizkuntza ofizialak zein izango diren aditzera ematen duen116.2 artikulua Federazioko erakunde eta organoekikoharremanei bakarrik aplika dakieke. Kantoiek, ostera,hizkuntz alorrean subiranuak direnez gero, lau hizkuntzanazionaletatik beren mugen barna ofizial maila zeinekizango duten erabakiko dute150 eta baita beraien arauketaburutu ere.

Konturako zinetenez, erromantxea hizkuntza ofizialenartean ageri ez den hizkuntza nazional bakarra da.Konstituziogileen erabakiak erromantxea erakundefederalekiko harremanetatik kanpo utzi zuen, eta jakina,horrek ez zion erromantxeari inolako atarramendurik ekarri,bai ordea, kalte ugari. Izan ere, erromantxea egun galaginean dagoen hizkuntza da, Suitzako biztanleriaren %8ak(50.000 pertsona inguru) bakarrik hitz egiten du, eta bereegoera egunean baino egunean larriagoa da.

b) Estatutu pertsonala duten estatuak:

- Finlandian biztanlego osoaren %7ak soilikerrepresentatzen duten 325.000 suediar inguru daude.Kopuruz horren txikia den gutxiengo honek gozatzen duenbabesak ez du mundu osoan parerik. Antza denez, suediargutxiengoari Finlandiako estatuak ematen dion trataeraberezi horren arrazoia, finlandiar eta suediar herriekezaugarri berdintsuak dituzten kulturak izatean datza, baiohituraz, bai arrazaz, bai erlijioz...

(150) Suitzar Federazioa osotzen duten 23 kantoietatik, 19 elebakarrak (14tanalemaniera, 4tan frantsesa eta batetan italiera dira, hurrenez hurren,hizkuntza ofizialak), hiru elebidunak (Berna, Friburgo eta Valaisenfrantsesa eta alemana dira hizkuntza ofizialak) eta azken bat trilinguea(Grisoien kantoian alemaniera, italiera eta erromantxea dira ofizialak).

130

Konstituzioaren 14.1 artikuluak bere lehen ataleanfinlandiera edo suomiera eta suedieraren ofizialtasunaaldarrikatzen du. Gainera bere bigarren atalak honela dio:«Se garantizará por ley el derecho de los ciudadanos finesesa su lengua materna, sea la finesa o la sueca, ante los tribu-nales y autoridades administrativas, y a obtener de unos yotras documentos en dichos idiomas, y se velará porque losderechos de la población de habla finesa y de la poblaciónde habla sueca sean promovidos por el Estado sobre un piede igualdad.»

Finlandiako Konstituzioak, beraz, hiztunen kopurualdetik horren garrantzi ezberdina duten suomiera etasuediar hizkuntzak maila berean jartzen ditu. FinlandiakoEstatuak suediar gutxiengoarenganako duen begirunea ezda nonahi aurkitzen.

Esandakoaren adibide adierazgarria gehiengo suedia-rra duten Aaland Uharteek gozatzen duten jaurbide juri-diko berezia da. Jaurbide berezi honen sorburua aurkitze-ko, denboran atzera salto egin behar dugu, Nazio Elkarteaindarrean egon zen garaira hain zuzen ere (1919-1946).Nazio Elkartea sortu zen garaian Finlandian gatazka etnikobat bizi zen. Aaland Uharteetako suediar gutxiengoak Fin-landiako Estatutik alde egin eta Suediako Estatuan sartzea-ren alde zegoen. Egoerari soluziobide bat idoro nahiz, Na-zio Elkarteak Finlandiari bere kide izan zedin, Aaland Uhar-teetan suediar gutxiengoaren babeserako neurriak har zi-tzala aurre-baldintza gisa jarri zion. Finlandiak konprome-zu hura bere gain hartu zuen eta Aaland Uharteetako sue-diar gutxiengoaren aldeko babes berezi hori handik laste-rrera egia bihurtu zuen. Nazio Elkartea 1946an desagertuarren, Finlandiako Estatuak suediar gutxiengoaren aldekobabesari eutsi ez ezik, areagotu egin zuen. Horrela, 1951.urtean Aaland Uharteetako Autonomi Legea onartu zen.Autonomi Estatutu honek eskaintzen duen babes berezia-ren adibide gisa hona hemen bere 35. artikuluak zer dioen:

131

35. art.: «El gobierno provicial y los municipios de las Islas Aalandno estarán obligados a mantener o a contribuir al mantenimiento de lasescuelas, salvo a aquellas en las que el idioma de la enseñanza sea elsueco.

La lengua de la enseñanza en las instituciones educativas del esta-do será el sueco.

En las escuelas de educación primaria mantenidas por el Estado opor los municipios o que reciban el apoyo de tales instituciones, no sepodrán impartir las clases en un idioma que no sea el sueco sin el con-sentimiento del municipio bajo cuya jurisdicción estén.»

Nahiz eta kopuru aldetik antzemangaitza izan,Finlandian beste hizkuntz gutxiengo bat ere badago,laponiar gutxiengoa hain zuzen ere. Arktiar eskualdeetanbizi den hizkuntz gutxiengo honi eskaintzen zaion babesaez da, ezta urrunetik ere, suediarrei eskaintzen zaiena bezainsendoa. Dena den, ez dugu ahaztu behar gutxiengo honenkasuan eta suediar gutxiengoaren kasuan jokatzen dutenbaldintzak oso bestelakoak direla: herri nomada izatea,kopuruz oso gutxi izatea, baldintza berezietan bizitzea...

- Irlandak 1922. urtean Britainia HandikoEstatuarekin zituen lokarriak hautsi zituen independentziaerdietsiz. 1922. urtean Irlandako lehen Konstituzioa onartuzen. Konstituzio honen 4. artikuluaren arabera Irlandak bihizkuntza ofizial izango zituen -gaelikoa eta ingelesa-, etahizkuntza nazional bakarra -gaelikoa-.

Irlandako agintariek, gaelikoaren garrantziaareagotzearren, gaelikoa eta ingelesaren arteko bereizketaKonstituzioan modu nabariago batean islada zedinkomenigarria izango zela pentsatu zuten. Horrela, 1937.eanKonstituzioa eraberritua izan zen. Hizkuntzei buruzkoarauketa berria Konstituzioaren 8. artikuluan gauzatu zen:

8. art.: «El idioma irlandés, como lengua nacional, es el primer idio-ma oficial.

Se reconoce la lengua inglesa como segundo idioma oficial.Se podrá, sin embargo, disponer por medio de ley el uso exclusivo

de una cualquiera de dichas lenguas para una o varias finalidades

132

oficiales, ora en todo el territorio del Estado, ora en una parte determi-nada del mismo».

Konstituzioaren eraberriketarekin, bada, gaelikoaIrlandako hizkuntza nazionala ez eze bertako lehenengohizkuntza ere bilakatu zen. Edozein kasutan, ospe handikoaldarrikapen horiek ez dira nahikoa izan, edo ez behintzatespero zitekeen moduan, gaelikoaren erabilera suspertzeko.Irlandan gertatzen ari denak argi utzi du lege-arauak berezhizkuntza baten erabilera bermatzeko gauza ez direla.

Bi hizkuntza ofizialetatik aparte, Irlandan bada hemenaitatua izan dadin merezi duen hirugarren hizkuntza bat.Mantarren hizkuntzaz ari gara. Man Irlandako itsasoandagoen irla da. Bertan 70.000 pertsona edo bizi dira etaeuren barne-antolamendurako administrazio-erregimenberezia dute.

- Luxenburgoko Printzerriak, 1830. urtetik aurreraBelgikako Erresumapean egon zenak, 1867.ean indepen-dentzia lortu zuen. Urte baten buruan Luxenburgoko DukatuHandiko Konstituzioa aldarrikatu zen. Honek alemanieraeta frantsesa Luxenburgoko hizkuntza ofizialak deklaratuzituen 29. artikuluan. 1948. urtean Konstituzioak eraberrike-ta jasan zuen, honek 29. artikuluaren edukia erabat antzal-datu zuen. Testu berriak honela dio: «La ley regulará elempleo de las lenguas en materia administrativa y judicial».

Erreformarekin hizkuntzen ofizialtasuna Konstituziotikatera eta legedi arruntaren esparruan kokatu zuten,ofizialtasunaren arauketa legegileei egotziz. Edonola ere,29. artikuluan garapenezko legedi hori oraindio sortzekedago eta sortuko den susmo handirik ere ez dago.

- Maltan hiru hizkuntza mintzo dira: maltar hizkuntza,ingelesa eta fratsesa. Erdi Aroan Malta Siziliari lotua egonzenez, italiera uhartean gogotik sartu zen. Administrazio,justizi eta merkatal munduan italiera nagusitu zen. 1800.urtean ingelesak uharteaz jabetu ziren eta harez geroztik

133

ingelesa maltarren hizkuntza bihurtu zen. 1964.ean, Maltakindependentzia lortu eta bere lehen Konstituzioa aldarrikatuzuen. Honek bere 5. artikuluan honela dio:

5. art.: «El idioma nacional de malta es el maltés.Las lenguas maltesa e inglesa y cualquier otra que en su caso dis-

ponga el Parlamento mediante ley aprobada por no menos de dos terciosde Representantes, serán los idiomas oficiales de Malta, y la Adminis-tración podrá utilizar para cualquiera fines oficiales una de dichas len-guas.»

5.2 artikuluak dioenez, ingelesa eta maltera Maltakohizkuntza ofizialak izango dira. Badaezpada ere,Konstituzioak beste hizkuntzaren batek ofizial maila eskuradezan ateak zabalik uzten ditu. Ofizialtasuna erdiestekolegebiltzarraren bi herenen oneritzia beharrezkoa izango da.Konstituziogileek aukera hori zabalik utzi izana ez damenturazkoa, ezbairik gabe italiar hizkuntzaren balizkoofizialtasuna gogoan zuten.

3.2.2. Aurrekari historikoak: 1931.eko Konstituzioaren 5.artikulua

1978ko Konstituzioaren 3. artikuluaren aurrekari historikohurbilena eta bakarra II. Errepublika garaiko 1931ko Konstituzio-aren 4. artikuluan aurki daiteke. Azken hau, hizkuntz arazoez ar-duratu zen aurreneko Konstituzioa izan zen. Denboran atzera egi-nez gero, aurreko Konstituzioetan -Baionako 1808.ekoa barne-,hizkuntzaren gaineko aipamen txikienik ere ez zela egin ikus ge-nezake.

1931ko Konstituzioak, ez zuen 1978koak bezain moduzabalean onartzen hizkuntz aniztasuna, edo beste era batera esanda,ez zen hizkuntz gutxiengoekiko hain eskuzabala izan.

Errepublika garaiko Konstituziogileek nola-hala gaztelerarennagusitasuna testu konstituzionalean argi eta garbi utzi nahi izanzuten, eta baita lortu ere. Horretaz ohartzeko, 4. artikulua irakurribesterik ez dago:

134

4. art.: «El castellano es el idioma oficial de la República.Todo español tiene obligación de saberlo y el derecho de usarlo, sin perjui-

cio de los derechos que las leyes reconozcan a las lenguas de las provincias oregiones. Salvo lo que se disponga en las leyes especiales, a nadie se le podráexigir el uso de ninguna lengua regional.»

Lehen atalak zioen modura, Errepublikako hizkuntza ofiziala«gaztelera» (castellano) zen, eta ez «espainiera» (español). Gazteleraala espainiera berben artean, lehenengoa aukeratu zutenKonstituziogileek. Azaleko irakurketa batek, berba bata zein besteaerabiltzea hizkuntzalariei askatzea zegokien hizkuntz arazo hutsalazela eman zezakeen. Baina ez zen horrela izan, ustez garrantzirikgabeko eztabaida linguistikoa zenak, bere atzetik arazo politikosakonago bat ezkutatzen zuen. García Álvarezen esanetan: «de ha-berse adoptado la expresión «español», ello hubiera equivalido, encierto modo, a cosiderar que las otras lenguas no eran españolas»151.

Aipaturiko artikuluak ez zuen nahikoa gaztelaniarenofizialtasuna aldarrikatzearekin, harago joan zen, eta gaztelerarenezagupena eskubide bat legez ez ezik, betebehar bat legez erekonfiguratu zuen152.

Gainerako hizkuntzen ofizialtasunari buruz Konstituzioak ezzuen deusik ere esan. Dena den, 4. artikuluko 2. atalak gazteleraez beste hizkuntzak ofizial maila lor zezaten ateak zabalik utzizituen. Izan ere, 4.2 artikuluak probintzia eta eskualdeei zegoz-kien hizkuntz eskubideak estatuko legez finkatuko zirela zioen153.Aukera honetaz baliatuz, lehenengo Kataluniako (1932) eta on-doren Euskadiko (1936) Autonomi Estatutuek, nork bere lurraldeeremuetan, katalana eta euskara hizkuntza ofizialak izendatu zi-tuzten.

(151) GARCÍA ÁLVAREZ, M.B. La cuestión lingüística en las Cortes consti-tuyentes de la II. República. RDP, 1978, 71. zenb., 307. or.

(152) Betebehar honi buruz aurrerago arituko gatzaizkizue luze eta zabal.(153) Ohartuko zinetenez, artikulu honetan ikuspegi tekniko-juridikotik akats

bat dago. 4.2 artikuluak, hizkuntzak eskubide subjektiboen titularrak izandaitezkeela esaten baitu, eskubide subjektiboen jabetza, pertsonei -fisikonahiz juridiko- eta bakarrik pertsonei dagokienean.

135

Azkenik, laugarren atalak bere azken zatian, lege bereziekbestelako adierazpenik egin ezean, eskualde mailako hizkuntzenerabilpen eta ezagupenaren esijentzia debekatzen zuen. Orduan,bada, gazteleraren ezagupena betebehar bat zen bitartean,printzipioz, gainerako hizkuntzen ezagutzaren esijentzia galeraztenzen.

Aurrekari historikoen gainbegiratuari amaiera emandiezaiogun, 1931ko Konstituzioaren 4. artikuluarekin estuki loturikdagoen 50. artikulua aipatzea merezi duela uste dugu. Artikuluhonek Estatuko hizkuntza desberdinek hezkuntza arloan izangozuten harrera aditzera ematen zuen. Honen argitan, gaztelera Leheneta Bigarren Hezkuntzarako ikastetxe guzti-guztietan,derrigorrezko ikasgaia ez ezik, derrigorrezko irakasbide ere izangozen154.

3.2.3. Legebiltzar aurrekariak

27. artikuluaren eratze-prozesuaz aritzerakoan esan bezala,1978.eko Konstituzioa akordio politiko baten ondorioa izan zen.Adostasun politikoaren euskarri nagusiak, alderdi zentrista (UCD)eta alderdi sozialista (PSOE) izan ziren. Bat etortze honekKonstituzioaren 3. artikuluaren eratze-prozesuan ere bere isladaizan zuen. Izan ere, alderdi nagusi bi hauek izan ziren gaur egunezagutzen dugun 3. artikuluaren azken erredakzioaren aldehasieratik apostu sendoa egin zutenak.

Konstituzio aurregitasmoak, hizkuntz arloari dagokionez (3.art.)155, apenas ez zuen aldaketarik jasan legebiltzar izapidetzaguztian zehar. Hala ere, honek ez du esan nahi hizkuntz arloari

(154) 50. art.: «Las regiones autónomicas podrán organizar la enseñanza en suslenguas respectivas, de acuerdo con las facultades que se concedan ensus Estatutos. Es obligatorio el estudio de la lengua castellana, y ésta seusará también como instrumento de enseñanza en todos los Centros deinstrucción de primaria y secundaria de las regiones autónomas. El Esta-do podrá mantener o crear en ellas instituciones docentes de todos losgrados en el idioma oficial de la República».

136

buruzko adostasuna erabatekoa izan zenik, ezta gutxiago ere,aurregitasmoak aurkako oposaketa bortitz bati aurre egin beharizan zion, bereziki indar abertzaleen aldetik. Hala, EKren 3.artikulua Gorteetan eztabaidatu eta onetsi zenean, indarnazionalista guztien arbuio eta gaitzespena jaso zuen.

Aurregitasmoaren 3. artikuluaren aurka bi eratako objezioakplanteatu ziren: formaltzat jo ditzakegun objezioak -«castellano-español» sinonimiari buruzkoak- eta mamiari edo edukiari buruzkoobjezioak.

Konstituzio aurregitasmoaren testuaren erredakzioak senatukoosoko bilkurararte ez zuen inolako aldaketarik pairatu. Lehenaldaketa, Cela Trulockek tarteraturiko emendakinak eragin zuen156.Honek Real Academia de la Lenguak eta Real Academia de laHistoriak egin zuten erreguari jarraituz, testu konstituzionalean«castellano o español» sinonimia agertzea eskatu zuen157. Horrela,

(155) 3. art.: «El castellano es la lengua oficial del Estado. Todos los españolestienen el deber de conocerlo y el derecho a usarlo.

Las demás lenguas de España serán también oficiales en las comu-nidades autónomas de acuerdo con sus respectivos Estatutos.»

La riqueza de las distintas modalidades lingüísticas de España esun patrimonio cultural que será objeto de especial respeto y protección»(EEO, 1978ko otsailak 5).

(156) 103. emendakina: «El castellano o español es la lengua oficial del Estadoy común de los españoles, quienes tienen el deber de conocerla y el dere-cho a usarla. Constitución Española. Trabajos Parlamentarios. Madrid:Servicio de publicaciones de las Cortes Generales, 1980, III. alea, 3.061.or.

(157) Ildo beretik OLLERO senadoreak sinonimiaren aldeko adierazpeninteresgarriak egin zituen: «Desde finales del siglo XV se han usado comosinómimos el «castellano» y «español» (o «lengua castellana» y «lenguaespañola»). El segundo nombre ha ido preponderando cada vez más, y esel único que tiene vigencia en el uso internacional. En lingüística es abru-mador el uso del «español» y se reserva «castellano» para la lengua de laEdad Media o la variedad dialectal propia del español hablado en Castilla.Las Academias de los países hispanoamericanos usan la denominación«lengua española» que aparece también en Constituciones, Tratados in-ternacionales y otros documentos oficiales. Podría llegarse a la anormal

137

termino bietatik bat aukeratu beharrean, biak batera Konstituzioanjasotzearen alde agertu zen. Talde zentristak, hasera batean, CelaTrulocken emendakinari bere atxekimendua eman zion Senatukoosoko bilkuran. Dena den, atxekimendu horrek gutxi iraun zuen,zeren Batzorde Mistoak -zentristen laguntzarekin- testuarenerredakzioa berriz ere aldatu baitzuen. Azkenean, behin-betikoerredakzioa honela geratu zen: «El castellano es la lengua espa-ñola oficial del Estado.»

Ikusten denez, eta guztien harridurarako, azken formulaziokorapilotsu eta erredundante honek ez du Senatuan eztabaidatuzenarekin zerikusi handirik. Batetik, ez da «castellano o español»sinonimiaren agerpena onartzen, baina bestetik, ez daaurregitasmoaren erredakzioa errespetatzen. Azken finean, EntrenaCuestak ironiaz dioen moduan, «se llega al feliz descubrimientode que el castellano es una lengua española(!).»158

Edonola ere, gure aburuz, behin-betiko formulazio bitxi horrekitxurazko arazo terminologiko horren atzetik arazo politikosakonago batzuk bazeudela aditzera ematen digu.Konstituziogileak gaztelera ez beste estatuko hizkuntzak ez otezituzten espainoltzat hartuko beldur ziren nonbait. «Se prefirióhablar de lengua castellana, en cuyo favor se argumentó que tanespañolas como la castellana eran las restantes lenguas que sehablaban en la península, que el privarlas de tal condición era unfactor separatista.»159

situación de que el «español» fuese la lengua oficial de muchos paísespero no de España.(...) Finalmente, esta lengua no es creación exclusivade Castilla ni patrimonio privado de ella, sino que ha sido creada y desa-rrollada por todos los españoles, hispanoamericanos y otros pueblos quela tienen como propia.» Constitución Española. Trabajos Parlamenta-rios, III. alea, 3.058 or.

(158) ENTRENA CUESTA, R. Comentario al artículo 3º de la Constitución.In GARRIDO FALLA. Comentarios a la Constitución. Madrid: Civitas,1878, 59. or.

(159) ALZAGA, O. La Constitución española de 1978. Madrid: Foro, 1978,107. or.

138

Aipatutako aldaketa «terminologiko» horiek izan zirenaurregitasmoak pairatu zituen bakarrak. Edukiaren edo mamiarenaldetik ez zen aldaketarik gertatu. Hala ere, legebiltzarkideekaurregitasmoaren testuari zentzu bateko zein besteko objezioakplanteatu zizkioten.

Horrela, Alianza Popularreko (AP) de la Fuente diputatuahizkuntz ofizialkidetasuna testu konstituzionalean agertzearenaurka azaldu zen. Bere iritziz, eskualde hizkuntzen ofizialtasunarenaldarrikapena, tokian tokiko autonomi estatutuen esku soilik utzibeharreko gauza zen, 1931.eko Konstituzioak egin zuen bezalaxe.De la Fuente jaunak, besteak beste, honako hau esan zuenKongresuko Konstituzio Arazoetarako Batzordearen aurrean: «Endefinitiva, quisiéramos una linea parecida a la que siguió la Cons-titución del año 1931 que aquí ha sido citada, sustituyendo, portanto, en este párrafo la afirmación tajante de «las demás lenguasde España serán también oficiales»; es decir, dejando la defini-ción última de este tema a lo que en los propios estatutos territo-riales se establezca (...) Yo creo que si en la Constitución del año1931 no se quiso hacer una declaración tan tajante como la quenosotros intentamos hacer ahora, fue justamente porque se tuvoconciencia por quienes la hicieron de los gravísimos problemasque plantea la declaración de cooficialidad de dos lenguas en unmismo territorio»160.

Ildo beretik Azcárate Flores senadoreak, 1931.ekoKonstituzioaren erredakzioari jarraituz, ondorengo emendakinaproposatu zuen: «Salvo lo que se disponga en leyes especiales, anadie se le podrá exigir el conocimiento y el uso de ninguna len-gua regional»161.

Talde Komunistako Sole Tura diputatu jaunak aurregitas-moaren testua oro har onargarritzat jotzen zuen. Hala eta guztizere, gaztelera eta gainontzeko hizkuntzen arteko erabateko

(160) Constitución Española. Trabajos Parlamentarios, I. alea, 882. or.(161) Constitución Española. Trabajos Parlamentarios, III. alea, 3.057 or.

139

berdintasun juridikoa Konstituzioan argi eta garbi islada zedinlortu nahi zuen, horretarako, 3.1 artikuluaren bukaeran «sin per-juicio de lo dispuesto en el número segundo del presente artícu-lo» esaldia eransteari komenigarria zeritzon. Bere hitzetan, «aquíno se trata de imponer el conocimiento forzoso de una lengua; setrata de crear las condiciones para que las dos lenguas se manejencon igualdad»162.

Aurregitasmoaren kontrako oposaketarik tinko eta sutsuenaalderdi nazionalistek (katalanak eta euskaldunak) planteatu zu-ten. Aurregitasmoaren edukiak ez zituen ezta urrunetik ere alder-di abertzaleen hizkuntz eskaerak asetzen. Zalantza izpirik gabeesanguratsua da oso, hizkuntz arazoak zuzenkiago afektatzen zi-tuzten herrialdeen ordezkarien oposaketa indartsu hura.

Minorí Catalana legebiltzar taldearen izenean Trías Fargasjaunak Konstituzio Arazoetarako Batzordearen aurrean tartejarrizuen emendakinean -105.a-, Kataluniako administrazio autono-moaren hizkuntza ofizial bakarra katalana izatea proposatu zuen163.Hala ere, gauzak nola zeuden ikusita, bere eskakizunak urrunegijoan zirelakoan edo, emendakin hura atzera bota eta ondorengohau tarteratu zuen horren ordez, Kongresuko osoko bilkuran ez-tabaidatua izan zedin: «las demás lenguas de España serán tam-bién oficiales en los territorios autónomos de acuerdo con sus res-pectivos Estatutos. Todos los residentes en dichos territorios tie-nen el deber de conocer y el derecho a usar ambas lenguas».164

(162) Constitución Española. Trabajos Parlamentarios, II. alea, 1.933 or.(163) Zentzu berean, Esquerra Republicana-ko bozeramalea zen PUNCERNAU

jaunak honako hau esan zuen Senatuaren Konstituzio ArazoetarakoBatzordearen aurrean: «Creemos que la oficialidad del castellano ha delimitarse a los órganos del Estado. Si, a excepción de éstos, es tambiénoficial en el territorio de las CCAA, las lenguas propias de dichas comu-nidades se hallan en tal situación de inferioridad que, a la larga, implicasu progresiva pero inevitable desaparición.» Constitución Española. Tra-bajos Parlamentarios, III. alea, 3.055 or.

(164) 106. emendakina. Constitución Española. Trabajos Parlamentarios, I.alea, 868. or.

140

Euskal talde parlamentarioa -ondoren Euskal Ezkerra lege-biltzar taldearen atxekimenduarekin- gaztelera ezagutu beharraKonstituzio testutik ezabatzearen alde jo eta su aritu zen. Ikusibestela Aguirre Querejeta jaunak Kongresuko osoko bilkurarenaurrean esandakoa: «La misma declaración de oficialidad del cas-tellano como lengua oficial del Estado conlleva per se, intrínseca-mente, la necesidad de conocerlo para poder utilizarlo, pero enningún caso la obligatoriedad de conocerlo. Una reiteración comola que presenta el texto que se nos propone no aporta absoluta-mente nada al articulado, no enriquece en absoluto ninguna va-riante. Únicamente, la reiteración de este carácter impositivo puedeinterpretarse también como rechazo y marginación de otras len-guas y, por supuesto, es un claro atentado contra ese espíritu igua-litario con el que tratamos todos de colaborar en aras de lograruna sociedad pluralista, justa, libre, igual, y democrática»165.

3.2.4. Edukiaren azterketa

3.1 art.: «El castellano es la lengua española oficial del Estado. Todoslos españoles tienen el deber de conocerla y el derecho a usarla.»

Artikulu honen inguruan, hiru dira funtsean planteatzen zaiz-kigun kuestioak: «estatu» berbaren adiera edo zentzua, gaztelera-ren ofizialtasunaren alkantzea edo nondik norakoa, eta gazteleraezagutu beharraren balio juridikoa eta bere ondorio praktikoak.

1) Konstituzio Auzitegiak onartu duen moduan166,Konstituzioan zehar «estatu» hitzaren bi adiera desberdinaurki daitezke: bata estua -besteak beste 1, 5, eta 137. ar-tikuluetan-, eta bestea zabala -besteak beste 149, eta 150.artikuluetan-.

Adiera estuaren ildotik, «estatu» hitza estatu zentrala-ren sinonimoa da. Estatu kontzeptu horren barnean aginte

(165) Constitución Española. Trabajos Parlamentarios, II. alea, 1.929. or.(166) KAren uztailaren 28ko 32/1981 Epaia (5. oinarri juridikoa).

141

publiko zentral edo orokorrak eta honen organo periferikoaksartuko lirateke soilik.

Zentzu zabalean, ostera, «estatu» berbak «la totalidadde la organización jurídico política de la nación españo-la»167 adierazten du. Hargatik, adiera edo zentzu zabal ho-nen arabera, «estatu» hitzak Espainiako lurralde eremuosoan eraginkorrak diren aginte publiko guzti-guztiak bar-ne hartuko lituzke, baita aginte publiko lokalak eta autono-mikoak ere.

3.1 artikuluak «estatu» hitza zentzu zabalean darabilenikjadanik ez du inork zalantzan jartzen. Nagusiki hiru diraerabili ohi diren argudioak:

- 1931.eko Konstituzioak ere «estatu» hitza adiera zabalbatean erabili izana.

- 3.1 artikuluaren artikuluaren eratze-prozesuangazteleraren ofizialtasuna estatu zentralera mugatzearenaldeko emendakinak baztertu izana168.

- 3. artikuluaren testu-inguru juridikoa. Zehatzago esan-da, 3. artikuluak bere bigarren atalean zer dioen kontuanizan behar dugu. Honek «Las demás lenguas españolas se-rán también oficiales en sus respectivas ComunidadesAutónomas...» esaten du. Konstituzioak gaztelania auto-nomia erkidegoetan hizkuntza ofiziala izan ez zedin guraizan balu, ez zukeen «también» adberbioa erabiliko. Izanere, «también» hitzak, autonomia erkidegoetan bertakohizkuntzekin batera, gaztelera ere ofizial izango delaadierazten du.

KAk ere, «estatu» hitzaren zentzu zabala defendatuzuen169, besteak beste, Euskararen Legeari buruzkoekainaren 26ko 82/1986 Epaian:

(167) Ibídem.(168) Ikus 48. orri-oina.

142

«Según el artículo 3.1 de la Constitución, el castellanoes la lengua española oficial del Estado, y entendiéndoseobviamente aquí por «Estado» el conjunto de los poderespúblicos españoles, con inclusión de los autónomos y loca-les, resulta que el castellano es lengua oficial de todos lospoderes públicos en todo el territorio español.» (2. oinarrijuridikoa).

2) Nahiz eta 3.1 artikuluaren arabera gaztelera Estatukohizkuntza ofiziala izan, Konstituzioak ez du ofizialtasunarendefiniziorik ematen170. Zer esan nahi du, bada, ofizial izatehorrek? Galdera horren erantzuna bideratzeko, KAkargibide batzuk eman zituen oraintsu aipatutako 82/1986Epaian:

«Aunque la Constitución no define sino que da porsupuesto lo que sea una lengua oficial, la regulación que hacede la materia permite afirmar que es oficial una lengua,independientemente de su realidad social y peso como fenó-meno social, cuando es reconocida por los poderes públicoscomo medio normal de comunicación en y entre ellos y en surelación con los sujetos privados con plena validez y efectosjurídicos (sin perjuicio de que, en ámbitos específicos, comoel procesal, y a efectos, concretos, como evitar la indefen-sión, las leyes y tratados internacionales permitan también lautilización de lenguas no oficiales por los que desconozcanlas oficiales). Ello implica que el castellano es el medio decomunicación normal de los poderes públicos y ante ellos enel conjunto del Estado español.»(2. oinarri juridikoa).

(169) Guztion harridurarako KAk kontrako iritzia defendatu zuen uztailaren28ko 32/1981 Epaian: «por el contrario (así en los artículos 3.1, 149 y150) por Estado se entiende sólo el conjunto de las instituciones genera-les o centrales y sus órganos periféricos, contraponiendo estas institucio-nes a las propias de las Comunidades Autónomas y otros Entes territoria-les autónomos» (5. oinarri juridikoa).

(170) Egia esan, zuzenbide konparatuan ez dago oro har onartua denofizialtasunaren definiziorik.

143

Horrela, bada, gaztelera hizkuntza ofiziala den aldetik,aginte publikoen arteko nahiz hauen eta hiritarren artekoharremanetarako komunikazio tresna egokia izango da.

Hizkuntz ofizialtasunak, hortaz, harreman publikoezdihardu, hiritar eta aginte publikoen artekoez, harremanpribatuen esparruan sartu barik.

Konstituzio Auzitegiak ofizialtasun kontzeptuafinkatzerako orduan irizpide juridiko-formal bat darabileladirudi («independientemente de su realidad social y pesocomo fenómeno social»). Baina bestalde KAk dioenez,hizkuntza bat ofiziala izango da aginte publikoek hura«medio normal de comunicación» gisa aitortzen dutenean.Itxura baten, azken baieztapen hau ez dator bat irizpidejuridiko formalari buruz esan berri dugunarekin. Kontraesanbaten aurrean ote gaude? Nola liteke bestela, batetik, KAkhizkuntza bat ofizialtzat hartzeko bere egoera soziologikoaedo pisu soziala kontuan hartu behar ez dela esatea, etabestetik, hizkuntza ofizial batek aginte publikoen arteko etahauen eta subjektu pribatuen arteko harremanetarakokomunikazio tresna normala izan behar duela esatea.

Gure ustez, Konstituzio Auzitegiak eginiko adierazpe-netan ez dago benetako kontraesanik. Auziaren iltzea «nor-mal» hitzari ematen zaion zentzu edo adieran datza. «Nor-mal» hitza, kasu honetan, ez da bere adiera arruntean uler-tu behar, hau da, «usual», «corriente», «habitual»en sino-nimo gisa, bestela KAk pisu sozialari buruz egindako adie-razpenak ez luke zentzurik izango. «Normal» hitza berezentzu juridikoan ulertu behar da, guk uste, hau da, «nor-ma» edo arau juridikoaren sinonimo bezala. Hartara,hizkuntza bat ofiziala izango da, arau juridikoek ofizialmaila hori aitortzen diotenean, bere egoera soziologikoanolanahikoa izanda ere.

Egia esan, eztabaida honek gazteleraren kasuan ez dakarinolako ondorio praktiko aipagarririk, zeren, azken finean,

144

gazteleraren egoera soziala oso osasuntsua baita. Tamalez,Estatuko gainerako hizkuntzei buruz ez dago beste ho-rrenbeste esaterik. Hargatik, ofizialtasuna zehazteko iriz-pide soziologikoak erabiliko balira, eta aginte publiko etahiritarren arteko komunikazio tresna arrunta edo ohizkoaez diren neurrian, euskara moduko hedapen urriko hizkun-tzek ez lituzkete ofizialtzat hartuak izateko baldintza guz-tiak beteko. Argi baino argiago dago, beraz, hizkuntz ofi-zialtasunaren kontzeptua irizpide soziologikoetan ez bai-zik juridiko-formaletan oinarritu behar dela.

Eskararen Legeari buruzkoaz gain, KAk hizkuntzofizialtasuna jorratzen duten epai gehiago eman ditu, hauenartean, eduki bera duten urriaren 25eko 87 eta 88/1983Epaiek aipamen berezia merezi dute:

«El Gobierno Vasco hace particular hincapié en el he-cho de la cooficialidad del castellano y el euskera; en efec-to, todos los habitantes de Euskadi tienen derecho a cono-cer y usar ambas lenguas (art. 6.1 del Estatuto). Ello supo-ne naturalmente que ambas lenguas han de ser enseñadasen los Centros escolares de la Comunidad con la intensi-dad que permita alcanzar ese objetivo. Y es de observar eneste mismo sentido que tal deber no deriva sólo del Estatu-to, sino de la misma Constitución.(...) De estos preceptos(art. 3) resulta que el Estado en su conjunto (incluidas lasComunidades autónomas) tiene el deber de asegurar el co-nocimiento tanto del castellano como de las lenguas pro-pias de aquellas Comunidades que tengan otra lengua comooficial. Una regulación de horarios mínimos que no permi-ta una enseñanza eficaz de ambas lenguas en esas Comuni-dades incumpliría el artículo 3 de la Constitución.» (5.oinarri juridikoa).

Epai garratzitsu honetatik ondorengo ondorioak ateradaitezke gazteleraren ofizialtasunari dagokionez171:

- Gazteleraren ofizialtasunak, gaztelera ezagutzeko etaerabiltzeko eskubideak barne hartzen ditu. Erabilpen

145

eskubideak bi alderdi ditu: aktiboa eta pasiboa. Lehenen-goaren arabera, hiritarrak gaztelera harreman publiko zeinpribatuetan erabili ahal izango du. Alderdi pasiboari dago-kionean, hiritarrak aginte publikoek gazteleraz erantzun die-zaioten eskubidea izango du.

- Gaztelera aginte publikoen arteko nahiz hauen etahiritarren arteko benetako komunikazio tresna izan dadin,Estatuak -autonomia erkidegoak barne- gaztelerarenezagupena ziurtatu behar du.

- Azken ondorio bi hauek eraginkorrak izan daitezen,aginte publikoen partetik halabeharrezkoa da gaztelerarenirakaskuntza ziurtatzea, eta ez dago gazteleraren irakaskun-tza ziurtatzerik, baldin eta hezkuntza sisteman gaztelera-ren derrigorrezko irakaskuntza ezartzen ez bada. Gainera,Agirreazkuenagak dioenez, «No basta, por consiguiente,con garantizar la enseñanza de las lenguas oficiales, sinoque es preciso organizarla de forma eficaz, de tal modo queuna vez finalizada la enseñanza obligatoria todos los alum-nos que la hayan cursado, cualquiera que fuere el centro omodelo elegido, conozcan la lengua o lenguas oficiales enel ámbito territorial de que se trate»172.

- Aginte publikoei dagozkien eginbehar hauek guztiakKonstituzioaren 3. artikulutik zuzenean eratortzen dira.

Konstituzio Auzitegiak gazteleraren ofizialtasunariburuz orain artean esandakoa laburbilduz, zera esan dezake-gu: Auzitegiarentzat hizkuntza baten ofizialtasunak -kasu

(171) Oraingoan gazteleraren ofizialtasunaz ari gatzaizkizue baina hemenesandakoa gainontzeko hizkuntza ofizial guztiei buruz berdin-berdin esangeniezazueke. Azken finean bata zein besteen ofizialtasuna gauza beradira eta.

(172) AGIRREAZKUENAGA, I. Reflexiones jurídicas sobre la oficialidad yconocimiento de lenguas. In Estudios sobre la Constitución Española.Homenaje al profesor García Enterría. Madrid: Cívitas, 1991, II. alea,683 or.

146

honetan gaztelerarenak- , hizkuntza hori aginte publikoenartean eta hauen eta subjektu pribatuen arteko harremane-tarako komunikazio tresna egokia dela esan nahi du. Etajakina, hizkuntza hori zinez komunikazio tresna egokia izandadin, aginte publikoek hizkuntza horren ezagutza ziurtatubeharko dute, eta hizkuntza baten ezagutza ziurtatzeko erabakarra hizkuntza horrekiko derrigorrezko irakaskuntzaezartzea da. Beste modu batean esanda, KAk eraiki duenhizkuntz ofizialtasun kontzeptutik hiru eskubide subjekti-bo ondorioztatzen dira: hizkuntza ofiziala ezagutzeko es-kubidea, hizkuntza ofiziala harreman publiko nahiz priba-tuetan inolako eragozpenik gabe erabiltzeko eskubidea, etahizkuntza ofizialaren irakaskuntza jasotzeko eskubidea.

Orain artean, KAk gaztelaniaren ofizialtasunari buruzemandako argibideez baino ez gatzaizkizue aritu eta, gureaburuz, Auzitegiak bere epaietan konfiguratu duen ofizial-tasunaren kontzeptuak ez ditu hizkuntz ofizialtasunarenaukera guztiak agortzen. Hizkuntza ofizialtasunak KAk ai-patu ez duen beste ondorio nagusi bat dakar, hizkuntza ofi-zial horren ezagupenaren presuntzioarena hain zuzen ere.Presuntzio hori dela eta, aginte publikoek eta hiritarrek be-ren arteko harremanetan, ofizial maila duen hizkuntzarenezagupenik eza ezin izango dute alegatu173.

Esandakoa gaztelaniari aplikatuz gero, hirritarrek agintepublikoen aurrean -eta alderantziz- ezin izango dute

(173) Doktrinan tesi hau, nahiko errotua dago, eta besteak beste: MILIÁN iMASSANA, A. La regulación constitucional del multilingüismo. REDC,1984, 10. zenb., 132. or.; SEGURA GINARD, L.J. Comentario sobre elrégimen jurídico del Estatuto de Autonomía de las Islas Baleares. RVAP,1984, 8. zenb., 239. or.; COBREROS, E. El régimen jurídico de la ofi-cialidad del euskara. Oñati: HAEE-IVAP, 1989. Azken honek dioenez:«la oficialidad también significa que tal lengua es apta para las relacio-nes del poder público con los particulares y viceversa, de tal manera queni éstos ni aquél pueden alegar su desconocimiento a la hora de cumplircon sus obligaciones» (37. or.).

147

gaztelaniaren ezagutzarik eza alegatu beraien artekoobligazioetatik salbuesteko zeren, esan bezala, gaztelaniarenofizialtasunak bere ezagutzaren presuntzioa baitakar.

Dena den, honek ez du esan nahi gazteleraren ezagupe-nik eza alegatu ezina erabatekoa denik. Baliteke hiritarrenbatek gazteleraren ezjakintasuna alegatzea eta alegaziohorrek eragin juridikorik izatea, baina horretarako hiritarhorrek gaztelerarekiko pairatzen duen ezjakintasun egoerahori frogatu beharko du, izan ere, gazteleraren ezagupena-ren aldeko presuntzioa iuris tantum denez gero, aurkakofroga onartzen du. Edonola ere, gazteleraren egoera sozia-la aintzat hartuz gero, oso zail gertatuko zaio espainiar hi-ritartasuna duen bati gaztelera ezagutzen duen presuntzioabaliogabetzea.

Hortaz, gazteleraren ezjakintasuna alegatzerik badago,baina ezjakintasun hori zuzenbidean onartzen diren froga-bideen bitartez egiaztatu behar izango da.

Esandako guztia laburbilduz, gazteleraren ofizialtasuna-ren kontzeptu bi ikusi ditugu; bata, Konstituzio Auzitegiakerabiltzen duen kontzeptu estua, eta bestea, guk geuk de-fendatzen dugun kontzeptu zabala. Kontzeptu bien artekofuntsezko desberdintasuna hauxe da: kontzeptu estuarenarabera, gazteleraren ofizialtasunak berez ez dakar gazte-leraren ezagupenaren presuntziorik; hori dela eta, ofizial-tasun deklaraziotik ez dago gazteleraren ezagupenik ezaalegatu ezina ondorioztatzerik. Kontzeptu zabalaren ara-bera, aldiz, gazteleraren ofizialtasunak gazteleraren ezagu-penaren presuntzioa dakar, eta horren ondorioz, printzipiozez dago gazteleraren ezjakintasuna alegatzerik174.

(174) Geroago ikusiko dugun bezala, KAk gazteleraren ezagupenarenpresuntzioa ofizialtasun deklaraziotik ondorioztatu beharrean,Konstituzioak ezartzen duen gaztelera jakin beharretik ondorioztatzendu.

148

Esan bezala, guk ofizialtasunaren kontzeptu zabaladefendatzen dugu. Hizkuntz ofizialtasunak hizkuntza horiaginte publikoen arteko eta hauen eta hiritarren artekoharremanetarako komunikazio tresna egokia dela uste due-la onartuz gero, ez du zentzurik gero hizkuntza horrenezjakintasunaren alegazioa onartzerik, zeren orduanhizkuntz ofizialtasunari bere eraginkortasuna kendukobailitzaioke, ondoriorik gabeko aldarrikapen hutsalabihurtuz.

Hizkuntz ofizialtasunaren azken jomuga hiritar etaaginte publikoen arteko harremanei segurtasun juridikoaematea da, hots, beraien arteko harremanetarakokomunikabide jakin bat finkatzea. Horrela, hiritarrak agintepublikoekin -edo alderantziz- harremanetan jarri nahi izanezgero, aurretiaz zein hizkuntza edo hizkuntzak erabili ahalizango dituen jakingo du. Eta ez hori bakarrik, baitahizkuntza ofizial horiek erabiliz gero aginte publikoekhoriekiko ezjakintasunik ezin izango dutela alegatu ere,zeren legea bera izan baita hizkuntza horiek harremanpubliko guztiak bidera daitezen tresna egokitzat hartudituena. Aurrez finkaturiko komunikabide ofizialik ezbalego, hiritar eta aginte publikoen arteko harremanakerabateko kaosa izango lirateke.

3) Konstituzioaren 3. artikuluak bere bigarren zatianzera dio: Espainiar guztiek gaztelera jakin beharra eta era-biltzeko eskubidea dute. Gaztelera erabiltzeko eskubidea-ren konstituzionalizazioak ez dakar inolako arazorik, azkenfinean hura hizkuntz ofizialtasunaren ondorioa baizik ezda eta. Gaztelera jakin beharrari buruz ezin dezakegu gau-za bera esan. Zuzenbide konparatuan parekorik ez duenbetebehar hau, oraindik orain ikusi dugun bezala, Konsti-tuzio eratze-prozesuan oso eztabaidatua izan zen. Indarabertzaleek betebehar hau testu konstituzionalean ager ezzedin gogotik ekin zioten. Zoritxarrez, eurena alferriko lanaizan zen.

149

Betebehar honen aurrean bi jarrera kontrajarri nagusiazaldu dira autoreen artean: bateko, gaztelera jakin beharrakgazteleraren ofizialtasunari ezer ez diola gehitzen pentsatzendutenak, eta horren ondorioz betebehar horretatik ondoriojuridikorik eratortzea zilegi ez dela deritzotenak; etabesteko, gaztelera jakin beharrari eraginkortasun juridikoaaitortzen diotenak175.

Lehenengoen artean Segura Ginard autorea azaltzenzaigu. Honek gazteleraren ezagupenaren betebeharrak, etagainerako betebehar konstituzionalek -adibidez, 30.1 eta31. artikuluetakoak176- izaera juridiko desberdina duteladio177. Beretzat, gaztelera jakin beharra ez da benetako be-tebehar juridikoa, zeren Konstituzioan agertzen diren gai-nerako betebeharrak ez bezala, betebehar horren hausturakez baitu zigorbide edo koakzio mekanismorik martxan jar-tzen178. Hargatik, betebehar hau ez betetzeak ez du hirita-rrarengan inolako erantzukizunik sortzen. Gaztelera jakin

(175) Autoreen artean badira gaztelera jakin beharra ofizialtasun kontzeptutikondorioztatzen dutenak ere, adibidez: ENTRENA CUESTA, R. Comen-tario al artículo 3. In GARRIDO FALLA, F. Comentarios a la Constitu-ción, 52. or.; eta ALZAGA VILLAAMIL, O. La Constitución españolade 1978, 107-108. orr.

(176) 30.1 art.: «Los españoles tienen el derecho y el deber de defender a Espa-ña.»

31. art.: «Todos los españoles contribuirán al sostenimiento de losgastos públicos...»

(177) SEGURA GINARD, L. Comentario sobre el régimen jurídiko del Esta-tuto de Autonomía de las Islas Baleares, 239. or.

(178) VARELA DíAZ ez dator bat SEGURA GINARDek defendatzen duenbetebehar konstituzionalaren kontzeptuarekin. Berorrek KELSENenteoriei jarraituz, betebehar konstituzionalak juridikoki irrelebanteak direladio. Betebehar konstituzionalak eraginkortasun juridikoa duten arau bihurdaitezen, hauek garatuko dituen legedia indarrean jartzea nahitaezkoada, zeren autore honen iritziz, eskubide eta betebehar konstituzionalekez baitute hiritarrekiko eraginkortasunik, hots, ez dute «erga omnes»eraginkortasunik. VARELA DíAZ, S. La idea de deber constitucional.REDC, 1982, 4. zenb., 69. eta hurrengo orr.

150

beharra hiritarrari ezartzen zaion zama edo karga da. Hala,jakin behar hori urratzeak dakarren ondorio bakarra, hiritarezjakituna desabantaila egoeran jartzea da, hau da, zamaedo karga bera betetzeak ekarriko lizkiokeen abantailakgaltzea eragingo luke, baina besterik ez. Eta zertan zertukolitzateke desabantaila hori? Bada, gaztelerarik ezagutzenez duen hiritarrak, aginte publikoekiko harremanetarakokomunikazio tresna normala den gaztelera erabiltzeko auke-ra galduko luke. Edo beste era batera esanda, hiritar ezjaki-tunak ez luke aginte publikoen aurrean gazteleraren ezagu-penik eza alegatzeko aukerarik izango.

Segura Ginarden iritziz, 3.1 artikuluan azaltzen denaez da zentzu tekniko batean betebehar juridikoa, «sino másbien lo que hace es fijar un precepto que posibilite la efica-cia de normas y actos jurídicos en el territorio nacional, ofuera de él cuando los poderes públicos se relacionen conciudadanos de nacionalidad española que se hallen en elextranjero (...) Así, como por esta razón no se defiende laexistencia de un deber de conocimiento de las leyes, tam-poco parece necesario proclamar un deber de conocimien-to de la lengua oficial.»

Esandakoagatik guztiarengatik autorea bi ondoriohauetara iristen da:

- Gaztelera jakin beharra ez da gazteleraren ofizial-tasunetik eratortzen den zerbait.

- Gaztelera jakin beharrak ez dio gaztelerarenofizialtasunari deus ere gehitzen, ez du ezer berririkaportatzen, beraz, betebehar hau esistituko ez balitz,gazteleraren ofizialtasunak ez luke ezer galduko, berdin--berdin mantenduko litzateke.

Cobrerosek gai honetan Segura Ginarden antzeko tesiadefendatzen du. Autore honek betebehar horren agerpenkonstituzionala gogorki kritikatzen du. Beretzat betebehar

151

honek balorazio negatiboa merezi du. Hiru dira balorazionegatibo hau justifikatzen duten arrazoi nagusiak:

- Lehenengoa. Gaztelera jakin beharrak gaztelerarenofizialtasunari ez dio ezer aportatzen, jakin behar honekez baitakar inolako ondorio juridikorik. Baieztapenhonetara iristeko reductio ad absurdum teknikaerabiltzen du. Bere buruari erantzunik gabeko honelakogalderak egiten dizkio: Zein neurritan esiji daitekegaztelera jakin behar hau? Zein da betebehar hauurratzearen ondoriozko zigorra? Zenbateraino ezagutubehar da gaztelera? Noiztik esiji daiteke? Eta abar.

- Bigarrena. Gaztelera jakin beharrak, gaztelerarennagusitasun linguistikoa argi eta garbi utzi nahi zueninposaketa-egintza izan zen. Bere ustez, esanguratsuada oso eleaniztasunaren gaiari buruz sentiberagoak zirenlegebiltzar taldeek -talde abertzaleak batik bat- 3.1artikulua gehien kritikatu zutenak izatea.

- Hirugarrena. Jakin behar honen interpretazio okerbatek, zeharka bada ere, Estatuko gainontzekohizkuntzen ofizialtasuna ahuldu dezake. Zentzu horretan,KAk espainola ezagutu beharrari buruzko emandakoepaiek ez diote Estatuko hedapen urriko hizkuntzeimesede handirik egin179.

Orainarte aipatu ditugun iritzi doktrinal biek gaztelerajakin beharraren eraginkortasun juridikoari uko egiten dio-te. Dena den, bada betebehar honen eraginkortasun juri-dikoa defendatzen duen autorerik ere180. Hauen ustetan,Konstituziogileek betebehar hau gazteleraren ofizialtasunarierantsi bazioten zeozergatik izan zen. Betebehar hau gaz-teleraren ofizialtasunari gehitzen zaion «plus»a da.

(179) Ikus 61. or.(180) Esaterako GUAITA y MARTORELL, A. Las lenguas de España y el ar-

tículo 3º de la Constitución. Madrid: Cívitas, 1989, 42. or.

152

Gaztelera jakin beharra ez da betebehar morala, ondoriojuridikoak dituen benetako betebehar juridikoa baizik. Etaeduki juridiko propioa duen betebeharra den neurrian,gaztelera gainontzeko hizkuntza ofizialekin konparatuzmaila juridiko altuagoan kokatzen du.

KAk ere azken jarrera doktrinalarekin bat dator. KAkgaztelera jakin beharrak ondorio juridikorik baduela onartudu, gazteleraren ezagupenaren presuntzioarena, alegia:

«...en directa conexión con el carácter del castellano como lenguaoficial común del Estado español en su conjunto está la obligación quetienen todos los españoles de conocerlo, que lo distingue de las otraslenguas españolas que con él son cooficiales en las respectivas Comuni-dades Autónomas, pero respecto a las cuales no se prescribe constitucio-nalmente tal obligación. Ello quiere decir que sólo del castellano se es-tablece constitucionalmente un deber individualizado de conocimiento,y con él, la presunción de que todos los españoles lo conocen.»181

Gaztelera jakin beharrari buruz, aipagarria da Konsti-tuzio Auzitegiak 1986ko otsailaren 20an emandako Epaia.Errekurritzaileek, Auzitegi Gorenaren aurrean euskarazdeklaratzea debekatu zietela eta, 14. (berdintasun printzi-pioari buruzkoa), 20. (adierazpen askatasunari buruzkoa),24.1 (babes judizialari buruzkoa) eta EZPNPren 27. (erli-jio-, etnia- eta hizkuntza-gutxiengoei buruzkoa) artikuluenhaustura alegatu zuten. KAk errekurtsoa ezetsi zuen ondo-rengoa argudiatuz:

«Mas de tal alegación no se desprende la lesión de ningún derechoconstitucional, porque, aun admitiendo a efectos dialécticos que tal po-dría ser el caso si la negativa se hubiera producido en las declaracionesefectuadas en dichas provincias, donde la lengua vasca es oficial, locierto es que, efectuadas fuera de las mismas, los demandantes no tienenderecho a exigir que sus manifestaciones ante los órganos del poder sehagan en una lengua que no sea la castellana, que por mandato de lamisma Constitución (art. 3) tienen el deber de conocer. Así pues, proce-de concluir que ni hay infracción de art. 14. porque no cabe comparar aquienes declararon en en el País Vasco con quienes lo hicieron ante el


153

Juzgado Central o ante la Sala Segunda del Tribunal Supremo, ni de lalibertad de expresión, como es obvio, porque la expresión en un procesoestá sometida a los requisitos de esté; ni tampoco del art. 24.1, porquelos demandantes tienen la obligación de conocer el idioma en el que seles exigió que declarasen, lo que significa que, si efectivamente se hu-biera producido una merma en su defensa al desconocer el idioma, sehabrá debido a una ignorancia indebida.» (4. oinarri juridikoa).

Gure ustez, KAk 24.1 artikuluari buruz eginiko adiera-zpenetan nabarmenki sartu zuen hanka, zeren Konstituzio-aren 24.1 artikuluan aldarrikatzen den epaitegietatik bene-tako babesa lortzeko eskubidea, bere kokapen konstituzio-nala -I. tituluaren II. kapituluaren I. saila- dela-eta 53.2 ar-tikuluaren babes bereziaz gozatzen duen heinean, gaztele-ra jakin beharraren gainetik baitago. Beraz, gaztelerarenezjakitasuna zela eta, benetan defentsa-gabezia gerta zite-keela frogatu izan balitz, itzultzaile batez baliatzea guztizzilegi izango zatekeen182.

Ezinbestekoa zenez, KAk iritzi jurisprudentzial huraaldatu zuen 1987ko maiatzaren 25eko Epaian. Epai hone-tan, KAk gaztelera ezagutzen ez duten atxilotuei itzultzailebaten laguntzaz deklaratzeko eskubidea aitortzen die, ber-din delarik atxilotu horiek atzerritar zein espainolak izatea,eskubide hori 24. artikuluan arautzen den defentsa eskubi-dean sartzen da eta.

«...es evidente que del derecho a ser asistido de un intérprete derivadel desconocidmiento del idioma castellano que impide al detenido serinformado de sus derechos, hacerlos valer y formular las manifestacio-nes que cosidere pertinentes ante la administración policial (...). Estederecho debe entenderse comprendido en el art. 24.1 de la Constituciónen cuanto dispone que en ningún caso puede producirse indefensión (...)La atribución de este derecho a los españoles que no conozcan suficien-temente el castellano y no sólo a los extranjeros que se encuentren enese caso no debe ofrecer duda. Lo contrario supondría una discrimina-ción prohibida por el art. 14 de la Constitución. No cabe objetar que el

(182) Zentzu honetan ikus LECr (398., 440., 711., 758.2 artikuluak) eta LOPJ(231.5 artikulua).

154

castellano es la lengua española oficial del Estado y que todos los espa-ñoles tiene el deber de conocerla (art. 3.1 de la Constitución), ya que loque aquí se valora es un hecho (la ignorancia o conocimiento insufi-ciente del castellano) en cuanto afecta al ejercicio de un derecho funda-mental, cual es el de defensa. Ciertamente, el deber de los españoles deconocer el castellano, antes aludido, hace suponer que ese conocimientoexiste en realidad, pero tal presunción puede quedar desvirtuada cuandoel detenido o preso alega verosímilmente su ignorancia o conocimientoinsuficiente o esta circunstancia se pone de manifiesto en el transcursode las actuaciones policiales.» (3. oinarri juridikoa).

Kasu honetan, Auzitegiak gazteleraren ezagupenarenbetebeharra urratzeak inolako garrantzirik ez duela onartzendu, zeren azken finean, gaztelera jakin beharretikgazteleraren ezagupenaren iuris tantum presuntzioa bainoez baita ondorioztatzen. Eta, jakina denez, presuntzio horikontrako froga bidez baliogabetu daiteke. Hala ere, espainiarbati presuntzio hori apurtzea ez zaio erraza gertatuko, etaare zailago ikasketak Espainian burutu baldin baditu, edotaEspainian luzaroan bizi izan baldin bada.

Laburbilduz, gaztelera jakin beharraren aurrean bijarrera nagusi azaltzen zaizkigu: bata, kritikoa,eraginkortasun juridikoa ukatzen diona eta inposaketaaktutzat jotzen duena; eta bestea, -KA buru delarik- begionez ikusteaz gain, eraginkortasun juridikoa aitortzen diona.

Iritziak iritzi, gure ustez gauza bat argi dago, bere buruademokratiko183, giza eskubideen defendatzaile184 etaeleaniztasunaren sustatzailetzat185 daukan estatu batek,halabeharrezkoa du bere mugen barneko hizkuntza guztieitrataera juridiko igualitarioa eskaintzea. Estatuko hizkuntzaguztiek legearen aurrean maila berean agertu beharko lukete.

(183) Konstituzioaren 1.1 artikuluaren arabera, «España se constituye en unEstado social y democrático de derecho, que propugna como valores su-periores de su ordenamiento jurídico la libertad, la justicia, la igualdad yel pluralismo político».

(184) Ikus Konstituzioaren hitzaurrea eta batik bat lehen titulua.(185) Ikus Konstituzioaren hitzaurrea eta 3.3 artikulua.

155

Espainiako Estatuaren kasuan, gainera, esijentzia hauareagotu egiten da, zeren hizkuntza arloari dagokionez,salbuespen txiki batzuk izan ezik, Espainiako Estatuarenhistoria, gaztelera ez beste hizkuntzen zapalketa etapertsekuzioaren historia izan baita186.

Demokraziaren etorrerarekin eta Konstituzio berriare-kin, gutxiengoen hizkuntzek urteetan zehar jasandako oi-naze eta menpekotasun egoera bukatzeko aukera aproposasuertatu zen. Menpekotasun egoera hori aldatzeko emanbeharreko pausorik garratzitsuena, gainegitura juridikoanhizkuntz erregulazio igualitarioa ezartzea zen.

Dena den, ordukoak oso garai latzak izan ziren eta urakuher baino uherrago zetozen. Ez da ahaztu behar Espainiandemokrazia ez zela aurreko jaurbidearen apurketatik etorri,izan ere, demokraziarako bidea, indar kontrajarrien artekokontzesio edo emakiden bitartez burutu zen. Horrela, poliki--poliki jaurbide diktatorialetik, jaurbide demokratikora igarozen187. Hori dela eta, historian zehar gaztelerak gozatu duennagusitasun linguistikoari momentu horretan bat-bateanamaiera ematea ez zen txantxetako gauza, baina saiatubeharra zegoen.

(186) Espainia Estatu-Nazio legez konfiguratu zenetik, gaztelera ez bestehizkuntzek jasandako diskriminazioaren adibideak ugariak dira, adibidez:1768ko ekainaren 23ko Errege Zedula, non Erresuma osoan gaztelerazihardutea eta irakastea inposatzen zen; 1780ko irailaren 22ko ErregeZedula, non Erresumako berezko hizkuntzatzat gaztelera soilik jotzenzen; 1857ko irailaren 9ko Heziketa Publikorako Legea, non Erresumaosoan gaztelaniar gramatikaren irakaskuntza inposatzen zen.Frankismoaren garaian gaztelera ez beste hizkuntzen aurkako lege--neurriak ugariak izan ziren; neurri hauei buruzko xehetasunik gura izanezgero, ikus EUSKALTZAINDIA. Libro blanco del euskera. 1977, 440.eta hurrengo orr.

(187) Frankismoaren bukaera eta demokraziaren sorrerari buruz ikus, besteakbeste, GONZÁLEZ CASANOVA, J.A. La lucha por la democracia enEspaña. Avance, 1975; DE ESTEBAN y LÓPEZ GUERRA. De la dicta-dura a la democracia. Madrid: Universidad Complutense, 1979.

156

Antza denez, Konstituziogileek, gauza guztien gainetik,erdaldun elebakarren eskubideak bermatu nahi zituzten.Gehien kezkatzen omen zituena, erdaldun elebakarrekautonomia erkidegoetako berezko hizkuntzetan agindutakoabetetzeko obligaziorik izan ez zezatela segurtatzea zen.Ulertzen ez zuten ezerk erdaldunengan behartze-indarrikez zuela izango ziurtatzeko edo, Konstituziogileek munduanparekorik ez duen gazteleraren jakin beharra sortu zuten.Konstituziogileak ez ziren konturatu, edo ez zuten konturatugura izan, erdaldun elebakarren eskubideak babesteko ezzela beharrezkoa gaztelera jakin beharra bezalako betebeharbitxirik Konstituzio testuan sartzea, nahikoa baitzenhizkuntza ezberdinen ofizialtasuna beste barik aldarrikatzea.Izan ere, Estatuko hizkuntza guztiak maila juridiko bereankokatzeak erdaldunei ulertzen ez dutena egiteko obligazioadakarkiela beste barik esatea faltsukeria hutsa da.

Gure iritziz, hizkuntz ofizialtasunaren Konstituzio--arauketak beste era batera behar zuen. KonstituzioakEstatuko hizkuntza guztien ofizialtasuna deklaratzeramugatu behar zuen inolako eraskin arrarorik gabe. Gaztelerajakin beharraz ari gara noski. Bestalde, hizkuntzofizialtasuna zentzu zabalean ulertu beharko litzateke etaez zentzu estuan KAk ulertu duen moduan.

Esan bezala, ofizialtasunaren kontzeptu zabalak hizkun-tza ofiziala ezagutzearen presuntzioa dakar188, eta bide ba-tez, baita hizkuntza hori ez jakitea alegatu ezina ere. Ho-rrela, gaztelera ezagutzearen presuntzioa ez ezik, gainon-tzeko Estatuko hizkuntza guztiak ezagutzearen presuntzioaere barne hartuko luke eta horren ondorioz, harreman pu-blikoetan ez legoke hizkuntza ofizial hauen -nork bere au-tonomi lurraldean noski- ezjakintasuna alegatzerik.

(188) Gogoratu KAk presuntzio hau gaztelera jakin beharretik ondorioztatzenduela.

157

Esandakoarengatik, hizkuntza ofizial guztien ezjakintasunaalegatu ezinak erdaldun elebakarren eskubideak kalteditzakeela eman dezake, baina ez da horrela. Aurrerago iku-siko dugun moduan, alegatu ezin horrek eraginkortasunikizan dezan, nahitaezkoa da aurretik tokian tokiko agintepubliko autonomikoek berezko hizkuntza ofizialaren eza-gupen orokorra ziurtatzea. Orduan ba, autonomia erkide-goetako berezko hizkuntza ofizialen ezagupen orokorra ziur-tatua izan artean bertako erdaldun elebakarrek berezkohizkuntza horiek ez dakizkitela alegatu ahal izango dute.Alderantziz, aginte publikoek autonomia erkidegoetakoberezko hizkuntzen ezagutza orokorra ziurta dezaten mo-mentutik ezin izango da hizkuntza horiekiko ezjakintasunikalegatu. Ordurako erdaldun elebakarra zenak elebakarizateari utzi ahal izango dio, aginte publikoek horretarakoaukera guztiak eman dizkiote eta.

Ikusi dugunez, beraz, baliteke hizkuntza ofizial guz-tien Konstituzio arauketa igualitarioa lortzea erdaldun ele-bakarren eskubideak kaltetu gabe. Baina zorigaitzez Kons-tituziogileek -ez dakigu garaiko egoera korapilatsu eta la-bankorrak eraginda ala benetan borondate politikoa faltazelako- ezaguna dugun Konstituzio-arauketaren alde eginzuten apostu, ezagupenaren betebeharra bakar-bakarrikgazteleraren alde ezarriz.

Nahiz eta autore batzuk gaztelera jakin beharrari ondo-rio juridikoak ukatu eta honen ondorioz hizkuntza guztiakKonstituzio maila berean daudela adierazi, gauza bat ukaezi-na da, KAk bere eguneroko praktika jurisprudentzialean ezditu gaztelera eta gainerako hizkuntza ofizialak berdin tra-tatu. Horrela, gazteleraren nagusitasunaren ondorioak ju-risprudentzia konstituzionalean behin baino gehiagotanazaldu zaizkigu. Agirreazkuenagak gazteleraren nagusita-sun edo lehentasun horren adibide batzuk aditzera ematendizkigu:

158

«a) Gaztelaniarekiko bakarrik dago «una presunción deque todos los españoles lo conocen»; zeren «sólo del caste-llano se establece un deber individualizado de conocimien-to» (KAren 82/1986 Epaia, 3. oinarri juridikoa).

b) Espediente administratiboak ezin dira euskaraz soilikgauzatu parte desberdinen artean ez badago akordiorik,zeren bestela egongo bailitzateke «una vulneración de lodispuesto en el art. 3 de la Constitución, cuando se exclu-yera el uso oficial del castellano» (KAren 82/1986 Epaia,9. oinarri juridikoa).

d) Parlamentu Autonomoetan (adibidez Katalunian)hizkuntza koofizial batean eztabaidatu eta onartzen direneanlegeak, ezin da «zalantzazko interpretazioetan» hizkuntzakoofiziala inposatu, zeren orduan urratu baitaitezke «la se-guridad jurídica y los derechos a la tutela judicial efectivade los ciudadanos que, sin tener que conocerla, pueden ale-gar el desconocimiento de una de las lenguas cooficiales,aquella a la que se da prioridad en cuanto a la interpreta-ción de las leyes publicadas en forma bilingüe» (KAren83/1986 Epaia, 3. oinarri juridikoa).

e) (...) Konkretuki Auzitegi KonstituzionalakEuskararen Legearen 8.3 artikulua inkonstituzionaltzat jozuen -gogoratu artikulu horrek salbuespen gisa, biztanleerdaldunen eskubideak urratu gabe, udaletxe batzuetaneuskara soilik erabiltzea posibilitatzen zuela- honako hauargudiatuz, hitzez hitz: «el art. 8.3 viene a ser inconstitu-cional por infracción de lo dispuesto en el art. 3.1 de laConstitución, en relación con la no existencia del deber deconocimiento del euskera en zona alguna del territorio delEstado, que resulta del art. 6 del E.A.P.V.» (KAren 82/1986Epaia, 10. oinarri juridikoa)»189.

(189) AGIRREAZKUENAGA, I. Ikuspegi juridiko batetik euskararenahuleziak. In Euskararen Lege-Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati:HAEE/IVAP, 255-256. orr.

159

3.2 art.: «Las demás lenguas españolas también serán oficialesen sus respectivas Comunidades Autónomas de acuerdo con susEstatutos»

Artikulu honen inguruan hiru kuestio plantzeatzenzaizkigu: lehena, «autonomia erkidego» («comunidad au-tónoma») hitzari ematen zaion esangura; bigarrena,artikuluaren nahitazko ala agintezko izaera; eta hirugarrena,autonomia erkidegoetako berezko hizkuntzenofizialtasunaren alkantzea edo nondik norakoa.

1) Autore batzuek190, 3.2 artikuluaren interpretaziomurriztaile bati eutsi zioten, zeinaren arabera berezkohizkuntzen ofizialtasuna autonomi erakundetara soilikhedatzen zen. Haatik, Konstituzio Auzitegiak argi utzi zuenautonomia erkidego hitza zentzu zabalean ulertu behar zela,hau da, berezko hizkuntzen ofizialtasuna autonomi lurraldeesparruan dauden aginte publiko orotara hedatzen zela,erakunde zentral edo orokorrak eta lokalak barne:

«...al añadir el artículo 3.2 que las demás lenguas españolas serántambién oficiales en las respectivas Comunidades autónomas, se sigueasimismo que la consecuente cooficialidad lo es con respecto a todoslos poderes públicos radicados en el territorio autonómico, sin exclu-sión de los órganos dependientes de la Administración central y de otrasinstituciones estatales en sentido estricto, siendo, por tanto, el criteriodelimitador de la oficialidad del castellano y de la cooficialidad de otraslenguas españolas el territorio, independientemente del carácter estatal(en sentido estricto) autonómico o local de los distintos poderes públi-cos»191.

2) Gure aburuz, 3.2 artikuluaren izaera agintezkoa edomanuzkoa da eta ez nahitazkoa. Nahitazkoa izango balitz3.2 artikuluak ez luke Espainiako gainontzeko hizkuntzakeuren autonomia erkidegoetako estatutuen arabera ofizial

(190) Besteak beste, ENTRENA CUESTA, R. Comentario al artículo 3, 62.or.; MARTÍN MATEO, R. Manual de derecho autonómico. Madrid:Trivium, 1984, 122. or.


160

izango direnik esango («serán»), ofizial izan daitezkeelabaizik («podrán ser»). Halaxe egin zuen, egin ere, II.Errepublikako 6. artikuluak. Espainiako gainontzekohizkuntzen ofizialtasunaren deklarazioa, beraz, ez zenautonomia erkidegoen autonomi estatutuen esku utzi zenerabakia, izan ere, estatutuek Konstituzioaren aginduzbehartuta zeuden, gaztelerarekin batera noski, gainerakohizkuntzak ofizial deklaratzera.

Berezko hizkuntzen ofizialtasunaren erregulazioa, aldiz,3.2 artikuluak kasuan kasuko estatutuen esku uzten du. Etaeskertzekoa da, zeren horrela autonomia erkidego bakoitzaribere egoera soziolinguistikoaren ñabarduren araberaofizialtasun horren nondik norakoa modulatzeko, zehaztekoeta egokitzeko aukera eman baitzaio. Hala ere, egia esan,autonomia erkidegoetako estatutuek eta ondorengo hizkuntznormalkuntzarako legeek hizkuntz arazoei eman dietentrataera berdin samarra izan da autonomia erkidego denetan.

3.2 artikuluaren aginduari jarraituz, Euskal HerrikoEstatutuak (6.1 art.), Kataluniako Estatutuak (3.2 art.),Galiziako Estatutuak (5.2 art.), Valentziako Estatutuak (7.1art.), Nafarroako Jaurbide Foralerako Berrintegratze etaHobekuntzarako Lege Organikoak (9.2 art.), eta BalearUharteetako Estatutuak (3. art.), gaztelererarekin batera,euskara, katalana, galiziera, eta valentzieraren192

ofizialtasuna deklaratu zuten.

Esan bezala, 3.2 artikuluak gainontzeko Espainiakohizkuntzak ofizialak izatea agintzen du. Hortaz, printzipiozgaztelera ez diren hizkuntza guztiak ofizial behar dutedeklaratuak izan. Baina praktikan ez da horrela gertatu.

(192) Hizkuntzalari gehienak, eta hauen artean Real Academia de la LenguaEspañola eta «Institut d´Estudis Catalans» bat datoz valentzierakatalaneraren dialekto bat dela esaterako orduan. Eta gauza bera esandaiteke Balear Uharteetan mintzatzen den mintzairaz ere.

161

Hartara, nahiz eta Asturiasen bablea193 hitz egin, bertakoAutonomi Estatutuak ez dio ofizial mailarik aitortzen194.Eta gauza bera esan daiteke Aragoi eta Katalunian hitz egitendiren katalana eta aranerari buruz. Araneraren kasuazertxobait berezia da, zeren bere garaian KataluniakoEstatutuak egin ez zuena195, Kataluniako Legebiltzarrarenuztailaren 13ko 16/1990 Legeak bere 2.1 artikuluan eginbaitzuen, hots, aranera hizkuntza ofiziala deklaratzea. Egiada, aranerari ofizialtasun maila egozteko oso ihardunbidezalantzazkoa erabili izan dela, baina ez dugu ahaztu behararaneraren ofizialtasuna bere garaian KataluniakoEstatutuan ez agertu izana, hau lege arrunten bidezdeklaratzea bezain zalantzazkoa dela.

Egia esan, batetik 3.2 artikuluaren izaera aginduzkoaedo manuzkoa dela mantentzeak, eta bestetik, praktikanzenbait kasutan agindu hori bete ez dela ikusteak, kontraesa-na dirudi. Kontraesan hau aska dezakeen bakarra Konsti-tuzioak «hizkuntza» berbari ulerkera berezia eman izanada. Konstituzioak hizkuntza hitzari ez-ohiko erabilpenaeman bide dio. Izan ere, 3. artikuluaren ondorioetarako,«hizkuntza», autonomia erkidego bakoitzean bere pisua,

(193) Autoreen artean, bablea gazteleraren dialekto edo modalitate bat den alahizkuntza desberdindu bat den eztabaidatzen da. Lehenengo jarrerarenalde esaterako, NEIRA MARTÍNEZ, J. La situación lingüística deAsturias. In Revista de Occidente 10-11 zenb., 1982, 120. or.; eta bigarrenjarreraren alde, GARCÍA ARIAS, X.Ll. Informe sobre la lengua asturia-na. In Las lenguas nacionales en la administración. Valencia: Diputa-ción Provincial de Valencia, 1981, 177. or.

(194) Asturiaseko Autonomi Estatutuak bere 4. artikuluan honela dio hitzezhitz: «El bable gozará de protección. Se promoverá su uso, su difusión enlos medios de comunicación y su enseñanza, respetando en todo caso, lasvariantes locales y voluntariedad de su aprendizaje.»

Ikus, halaber, bablearen babeserako bulego baten sorrerari buruzko1985eko irailaren 23ko Dekretua.

(195) Kataluniako Autonomi Estatutuak bere 3.4 artikuluan honela dio hitzezhitz: «El habla aranesa será objeto de enseñanza y de especial respeto yprotección.»

162

garrantzia eta hedadura dela eta, bertako berezko hizkun-tzatzat jo daitekeen hori izango omen da. Berezko hizkun-tzatzat hartzeko pisu, garrantzi edo hedadura nahikoa ezduten hizkuntzek Konstituzioaren 3. artikuluaren ondorio-etarako ez dira hizkuntzak izango, bablea, Aragoin mintza-tzen den katalana, eta Arán haraneko hizkuntza kasu.

Konstituzioak 3. artikuluan erabiltzen omen duen kon-tzeptu murriztaile hori ikuspegi linguistiko batetik ez da ba-tere zuzena, zeren hizkuntza kontzeptua irizpide kuantitati-boetara soilik mugatzen baitu. Hala eta guztiz ere, Konstitu-zioak interpretazio murriztaile hau erabili izanaren zantzuakbadaude. Konstituzioaren azken xedapenak zera esaten du:«Esta Constitución entrará en vigor el mismo día de la publi-cación de su texto oficial en el Boletín Oficial del Estado. Sepublicará también en las demás lenguas de España.»

Beno ba, xedatua betez, 1987.eko abenduaren 29anKonstituzioa, gazteleraz, euskaraz, galizieraz, katalanez,valentzieraz, eta mailorkeraz argitaratu zen EEOn196.Orduan, ba, Konstituzioa Espainako hizkuntzez ari zenean,bable, aranera eta Aragoiko katalana bezalako hizkuntzak,ez zituen antza kontuan hartu.

3) 3.2 artikulu honen azterketarekin bukatzeko,gainerako Espainiako hizkuntzen ofizialtasunaz aritukogatzaizkizue. Gai honen inguruan askatu beharreko lehenzalantza hauxe da: Konstituzioan gaztelera zein gainontzekohizkuntzentzako baliagarria den ofizialtasun kontzeptubakarra agertzen da ala gazteleraren ofizialtasuna gauza batda, eta eta gainontzeko hizkuntzena beste bat?

Gure aburuz, 3.2 artikuluan azaltzen den ofizialtasunaeta 3.1 artikuluan azaltzen dena gauza bera dira, eta horren

(196) 77. orri-oinean aditzera eman dugun eran, valentziera eta mailorkerakatalaneraren dialektoak dira, beraz, hauek hizkuntza desberdintzat jotzea-kasu honetan egin den bezala- gure iritziz ez da zuzena.

163

ondorioz, ondorio juridiko berak izan beharko lituzkete197.Izan ere, 3.2 artikuluak «serán también oficiales» dioenean,aurreko paragrafoan azaltzen den ofizialtasunari erreferen-tzia egiten diola ematen du.

Beraz, Konstituzioak ofizialtasunak desberdintzen ezbaditu, ez dagokigu guri horrelakorik egitea. KonstituzioAuzitegia ere iritzi berekoa omen da, izan ere hark epaietansarri askotan koofizialtasun hitza erabiltzen du eta, jakinadenez, «ko-» aurrizkiak bi terminoen arteko parekotasunaadierazten du.

Orduan, arestian gazteleraren ofizialtasunari buruzesandako guztia, Estatuko gainerako edozein hizkuntzaofiziali zuzen-zuzenean aplika dakioke. Hizkuntzofizialtasun hauen desberdintasun bakarra ezarpeneremuarena da; horrela, gazteleraren ofizialtasuna Estatukolurralde eremu osora zabaltzen den bitartean, gainerakohizkuntzena, euren autonomi lurraldeetara mugatzen da.

Lehenago gazteleraren ofizialtasunaz aritu garenean,ofizialtasun kontzeptua zentzu bikoitzean uler daitekeelaesan dugu: zentzu estuan eta zentzu zabalean. KAk berakdefendatzen duen ofizialtasun kontzeptu estutik hiru eskubi-de eratortzen dira: hizkuntza ofiziala ezagutzeko eskubi-dea, hizkuntza ofiziala harreman publiko zein pribatuetanerabiltzeko eskubidea eta hizkuntza ofizialaren irakaskun-tza hartzeko eskubidea. Ofizialtasunaren kontzeptu zabalaez da horretan geratzen, dezente haruntzago doa eta,aipaturiko hiru eskubideez gain, hizkuntza ofizialaren

(197) BARRERE UNZUETAk kontrako tesia defendatzen du. Bere ustez, 3.artikuluaren interpretaziotik ofizialtasun desberdin bi ondoriozta daitezke,bata gaztelerari dagokiona, eta bestea, gainerako hizkuntzei dagokiena.BARRERE UNZUETA, M. Sobre la oficialidad lingüística (Observa-ciones iusfilosóficas a una reciente contribución doctrinal). In EuskararenLege-Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990, 279-280 orr.

164

ezagutzaren presuntzioa dakar. Hori dela eta, aginte publi-koen arteko, eta hauen eta hiritarren arteko harremanetanezin izango da, printzipioz, hizkuntza ofizial horrenezagupenik eza alegatu. Edo beste era batera esanda,ezjakintasunaren alegazioak ondorio juridikorik izandezan, hiritar -edo kasurako aginte publiko- ezjakitunakhizkuntza ofizialaren ezagupenaren presuntzioa hautsi be-har izango du, eta horretarako ezinbestekoa gertatuko zaionozitzen duen ezjakintasun egoera hori, zuzenbideanonarturiko edozein frogaren bidez, egiaztatzea.

Konstituzio Auzitegiak mantentzen duen ofizialtasunkontzeptu estuaren barnean, ez dago aipatutako presuntziohorretarako lekurik. Jadanik ikusi dugun bezala, Auzitegia-ren iritziz, gazteleraren presuntzioa ez da ofizialtasun kon-tzeptutik eratortzen, gaztelera jakin beharretik baizik.

Ofizialtasunaren kontzeptu estua gaztelania ez direnbeste hizkuntza ofizialei aplikatzerakoan ez da arazoriksortzen, baina tamalez, ofizialtasun kontzeptu zabalari buruzezin dezakegu beste horrenbeste esan. Izan ere, Estatukozenbait berezko hizkuntzen egoera soziala ikusirik198,ofizialtasunaren kontzeptu zabal hori, dakartzan ondorioguztiekin -ezjakintasuna alegatu ezina barne-, momentukonkretu honetan baldintza eta neurririk gabe praktikanaplikatzeari ezinezkoa deritzogu. Pentsa, adibidez, EuskalAutonomia Erkidegoan aginte publikoek erdaldun elebakarbati euskara hutsez jakinarazpen bat egiten diotela.Ofizialtasunaren kontzeptu zabalaren arabera, hiritar horrekezin izango luke bere ezjakintasuna alegatu, edo hobetoesanda, ezjakintasuna alegatzeko aukera izango luke bainaberari egokituko litzaioke ezjakintasunaren frogaren zama,horrek lekarzkiokeen kalte guztiekin.

(198) Adibidez EAEn biztanlegoaren %25ek eta Nafarroan %12k bakarrikdakite ondo euskaraz.

165

Horrelako erabaki bat -ezjakintasuna alegatu ezina-hartu aurretik baldintza sine qua non bat bete beharra dago,ezpere, berezko hizkuntza ofizial hori ezagutzen ez dutenhiritarren eskubideak kaltetuak izan daitezen arrisku handialegoke. Baldintza hori hauxe da: aginte publikoen partetikhizkuntza ofizialaren ezagupena ziurtatzea. Milián iMassanaren hitzetan: «...la principal consecuencia que sederiva de la oficialidad, consistente en que los ciudadanosno pueden alegar incomprensión ante las comunicaciones,notificaciones y publicaciones llevadas a cabo en cualquie-ra de las lenguas oficiales, no sería eficaz en el supuesto delas lenguas propias mientras los poderes públicos no hu-bieran puesto los medios necesarios que permitieran faci-litar y asegurar su conocimiento. Por ello, las normas (le-yes y reglamentos) habrán de publicarse, si no se quierenvulnerar los principios de la seguridad jurídica y de la igual-dad ante la ley (ambos garantizados por la Constitución), ala vez en las lenguas oficiales de la Comunidad hasta quelos poderes públicos hayan hecho posible asegurar su co-nocimiento»199.

Orduan, aginte publikoek berezko hizkuntza ofizialenezagupen orokorra ziurtatzen ez duten bitartean ezin izan-go da erabili hizkuntza ofizial horien ezagupenaren pre-suntzioa, eta ezta hizkuntza horien ezjakintasuna alegatuezina ere.

Berezko hizkuntzen ezagutza ziurtatzearen zereginabere gain hartu dutenak aginte publiko autonomikoak izandira200. Eta egia esan, autonomia erkidegoetako aginte

(199) MILIÁN i MASSANA, A. La ordenación estatutaria de las lenguas espa-ñolas distintas del castellano. RVAP, 1983, 6. zenb., 242. or.

(200) Horrela EAEko Autonomi Estatutuaren 6.2 artikuluaren arauera:«Komunitate Autonomoko Erakunde amankomunek Euskal Herrikoegoera soziolinguistikoaren ñabardurak kontutan izanik, bi hizkuntzenerabilpena bermatuko dute, beroien ofizialtasuna erregulatuz, eta beroien

166

publikoek lan zaila eta nekeza izango dute berezkohizkuntza guztien ezagupena ziurtatu artean.

Autonomia erkidego bakoitzaren egoera soziolinguis-tikoa arras desberdina denez gero201, autonomia erkidegobakoitzak bere egoera soziolinguistikoari ondoen egokitzenzaion hizkuntz politika aurrera eraman beharko du. Zalan-tzarik gabe, egoerarik larrienean dagoen berezko hizkun-tza ofiziala euskara da, eta Euskal Autonomia Erkidegoanegoera larria baldin bada, are larriagoa Nafarroan. Horre-gatik Euskal Autonomia Erkidegoko eta Nafarroako agintepublikoek bere gain egundoko erronka dute, eta -EAErenkasuan bederen- aurrerapauso garrantzitsuak eman badiraere, oraindik eragozpenez jositako ibilbide luzea dagourratzeko.

Art. 3.3: «La riqueza de las distintas modalidades lingüísticasde España es un patrimonio cultural que será objeto de especialrespeto y protección»

Autore batzuek artikulu honi ez diote aurreko atal bienhainbateko garrantzi juridikorik aitortzen eta bigarren

ezagutza segurtatzeko behar diren neurriak eta medioak erabaki etabaliaraziko dituzte.»

Zentzu berean ikus: Kataluniako Autonomi Estatutua (3.3 art.),Galiziako Autonomi Estatutua (5.3 art.) eta Valentziar Elkarteko AutonomiEstatutua (7.2 art.).

(201)hitz egin ulertu ez ulertu

Katalunia %64,00 %90,28 %9,40Valentzia %49 %74,36 %25,64Balear Irlak %70,82 %89,47 %10,53EAE %24,58 %42,00 %58,00Nafarroa %12,00 %15,00 %85,00Galizia %90,00 %94,00 %6,00

Aipatutako datuak, 1986ko erroldan oinarritutako autonomiaerkidego desberdinetako berezko hizkuntzen ezagupena eta erabilerariburuzkoak dira. Datu hauen iturria: SIGUÁN, M. Las minorías lingüísticasen la CEE: España, Portugal y Grecia: resumen del informe. Luxembur-go: Oficina de publicaciones de las Comunidades Europeas, 1990, 10. or.

167

mailan kokatzen dute. Gure ustez, ordea, 3.3 artiluluakhizkuntz erregulazio konstituzionalean berebizikogarrantzia du. Artikulu honek ofizialtasunaren gaia jorratzenduten aurreko pasarte biak osatzen ditu, zentzu edo esanguraberezia ematen dielarik.

Artikulu honek planteatzen duen lehen kuestioa, bereobjektu edo ezarpen eremuarena da. Gai honen inguruanhiru interpretazio desberdin aurki ditzakegu:

a) Interpretazio murriztailea: hizkuntz modalitate («mo-dalidad linguística») hitza zentzu estuan ulertzen da. Horrelakontzeptu horren barnean bakarrik ofizial mailarik ez dutenhizkuntzak sartuko lirateke. Interpretazio honen defenda-tzaileentzat202, 3. artikuluak egitura hierarkikoa du, hau da,Estatu mailako hizkuntzatik hasi, eskualde mailakohizkuntza ofizialetik segi eta ofizial mailarik ez dutenhizkuntzekin bukatzen du. Beraz, hauentzat, lehen atalarenobjektua gaztelera, bigarrenaren objektua gainerakohizkuntza ofizialak, eta hirugarrenaren objektua ofizialmailarik ez duten hizkuntzak izango lirateke.

b) Erdibideko interpretazioa: Interpretazio honenildotik, 3.3 artikuluaren objektua gaztelera ez bestehizkuntza guztiak (ofizialak zein ez-ofizialak) izangolirateke.

d) Interpretazio hedakorra: hizkuntz modalitate hitzarizentzu edo adiera zabalagoa ematen zaio. Hizkuntzmodalitatetzat Estatuko hizkuntza oro jotzen da, gaztelerabarne. Beraz, berdin dio hizkuntza ofizial ala ez-ofizializatea.

(202) Besteak beste: FRAGA IRIBARNE, M. Diario de Sesiones del Congre-so de Diputados (D.S.C.D.), 1978, 67. zenb., 2.335-2.336. orr.; etaAGUIRRE QUEREJETA, I. D.S.C.D., 1978, 104. zenb., 3.841 or.

168

Doktrinan oihartzun ozenena izan duen interpretazioaazken hau izan da203, eta Auzitegi Gorena ere ildo beretikabiatu bide da204.

Beste alde batetik, 3.3 artikuluan bi dimentsio ezberdinnabari direla esan beharra dago. Bata estatikoa, «begirune»(«respeto») hitzetik eratortzen dena, eta bestea dinamikoa,«babes» («protección») hitzari dagokiona.

- Cobrerosek dioenez, talde linguistikoekiko begiruneaedozein Estatu demokratikori esiji dakiokeen gutxienezkoada205. 3.3 artikuluan agertzen den begiruneari buruzkoa, ezda balio juridikorik gabeko baieztapen hutsa206, aitzitik,ondorio juridikorik eduki badauka eta garrantzitsuagainera207. Izan ere, Konstituzioak modalitate linguis-tikoekiko begirunea agintzen duenean, aginte publikoekhizkuntz manifestazio bakarkako zein kolektiboetan

(203) Besteak beste: ENTRENA CUESTA, R. Comentarios al artículo 3º de laConstitución, 68. or.; MILIÁN i MASSANA, A. La regulación constitu-cional del multilingüismo, 144. or.; COBREROS, E. El régimen jurídicode la oficialidad del euskara, 46. or.

(204) Geroago ikusiko dugun 1988ko urtarrilaren 19ko Epaian (Ar. 284),adibidez.

(205) COBREROS, E. El régimen jurídico de la oficialidad del euskara, 47.or.

(206) ALZAGA VILLAAMILen iritziz, «el término ‘respeto’ tiene práctica-mente un nulo valor jurídico y se mueve más en el terreno de lo reverencialy cuasi-religioso.» ALZAGA VILLAAMIL, O., La Constitución espa-ñola de 1978. Madrid: Foro, 1978, 111. or.

(207) ENTRENA CUESTAren aburuz, 3.3 artikuluan azaltzen den begiruneariburuzko aipamen konstituzionalak, «comporta un sinnúmero de conse-cuencias jurídicas, imposibles de relacionar de forma exhaustiva (...)Piénsese, por ejemplo, en los derechos al uso de las distintas lenguas porlos medios de difusión y en los actos y reuniones de carácter cultural; a lainscripción en el Registro civil consignándose el nombre en la lenguaoficial en la lengua española que se considere conveniente; la rotulaciónde las calles y la designación de los Municipios y Provincias con el nom-bre de la lengua regional en actos sociales y públicos, etc.» ENTRENACUESTA, R. Comentarios al artículo 3º de la Constitución, 69. or.

169

interferituko ez dutela bermatu nahi du, nolabait askatasunprintzipioa hizkuntz arloan aplikatuz.

- 3.3 artikuluaren delako dimentsio estatikoaz iharduneta gero, gatozen «babes» hitzetik eratortzen den dimentsiodinamikoaren gaia jorratzera. Dakigunez, Konstituzioanberdintasun sustantzialaren printzipioa 9.2 artikuluanazaltzen da208. Beno ba, 3.3 artikulua, hizkuntza arloarilotutako 9.2 artikuluaren konkrezio edo zehaztapena da,berdintasun sustantzialaren printzipioa hizkuntza arloradakarrena.

Jakina denez, berdintasun printzipioak bi alderdi ditu,alderdi formala edo legezkoa (EKren 14. art.), eta alderdisustantziala edo egitatezkoa (EKren 9.2 art.). Berdintasunprintzipioa zinez eraginkorra izan dadin, ez da nahikoaegoera edo egitate guztiak modu berean arautzea-berdintasun formala edo legezkoa-, maiz egitatezkodesberdintasunak zuzentzeko ezinbestekoa baita egoerabakoitzari trataera desberdina ematea. Izan ere, berdintasunprintzipioak egoera berdinak modu berean eta egoeradesberdinak modu desberdinean tratatzea eskatzen du.

Nazioarte mailan egitatezko berdintasunaren gaiaaurrenengo aldiz Nazio Elkartearen babespean zegoenNazioarteko Justizi Auzitegi Iraunkorrak jorratu zuenAlbaniako gutxiengoen eskolei buruzko 1935eko apirilaren6ko Irizpenean. Hantxe esandakoak egun ere erabatekoaplikagarritasuna du:

«Tal vez no sea fácil precisar la noción de igualdad de hecho enrelación con la igualdad de derecho; se puede sin embargo afirmar quese opone a la puramente formal...

(208) 9.2 art.: «Corresponde a los poderes públicos promover las condicionespara que la libertad y la igualdad del individuo y de los grupos en que seintegra sean reales y efectivas, remover los obstáculos que impidan odificulten su plenitud y facilitar la participación de todos los ciudadanosen la vida política, económica, cultural y social.»

170

La igualdad de derecho excluye toda discriminación; la igualdad dehecho, por el contrario hace necesario en trato diferente a fin de llegar aun resultado que establezca el equilibrio entre situaciones diferentes.

Se pueden imaginar fácilmente casos en que un trato igual de lamayoría y de la minoría, cuya condición y necesidades son diferentes,produciría una desigualdad de hecho (...) La igualdad entre mayoritariosy minoritarios debe ser una igualdad efectiva, real»209.

Esandakoa hizkuntz arloari aplikatuz, baldintza eta pre-mia desberdinak dituzten hizkuntzen trataera juridikohomogeneoak, ez du hizkuntzen egitatezko parekotasunikbermatzen, aldiz, gehienetan gehiengoaren hizkuntzarenegoera gero eta sendoagoa izango da eta gutxiengoarenhizkuntzarena gero eta kezkagarriagoa210. Horrelakorik gertaez dadin, eta hizkuntzen egitatezko egoera parekatzeko,nahitaezkoa deritzogu errealitatean gertatzen diren desorekalinguistikoak gaindi ditzaketen gutxiengoen hizkuntzenaldeko babes neurriak hartzeari.

Zentzu horretan, 3.3 artikuluak egoera kaskarreandauden gutxiengoen hizkuntzak suspertzeko ekintza etaneurri bereziak har ditzaten ateak zabalik uzten dizkie agintepublikoei. Hartara, 3.3 artikuluaren argitan, adibidez, ez lukeinolako gutxiespenik sortuko hizkuntz gutxiengoensustapena ahalbidetzeko salbuespenezko legedia indarreanjartzeak. Salbuespen legedi hori dela medio, gutxiengoenhizkuntzek gehiengoaren hizkuntzaren ondoan trataerafaboragarriagoaz gozatuko lukete, baina trataera

(209) Iturria: OBIETA CHALBAUD. J.A. Las lenguas minoritarias y el dere-cho. Bilbao: Mensajero, 1976, 32. or.

(210) DE WITTEk dioenez: «...the absence of distinctions, the application ofone-and-the-same rule to everyone is precisely the favourite instrumentof linguistic domination and assimilation...». WITTE, B. de. Linguisticequality. A study in comparative constitutional law. Llengua I Dret, 1985,6. zenb., 64. or.

Zentzu honetan ere, aipagarriak dira NINYOLESek elebitasunkontzeptuari buruz egin dituen gogoetak. NINYOLES, R. Ll. Cuatro idio-mas para un Estado. Madrid: Cambio 16, 1977.

171

desberdindu hori -babes positiboa211- zilegia litzateke, eurakpairatzen ari diren egitatezko egoera desorekatuarengatikjustifikatua legokeelako. Eta are gehiago, kasu gehienetanbabes edo gutxiespen positibo hori ematea hil ala bizikoasuertatuko da hizkuntzen egitatezko egoera desorekatu horioreka dadin.

Hori bai, trataera juridiko desberdin horrek gutxiespeniksor ez dezan, bi baldintza bete behar ditu dagoeneko errotuadagoen GEEAren jurisprudentziaren arauera: arrazoizkojustifikazio objektibo bat izatea, eta lortu nahi diren helburueta hartuko diren neurrien arteko proportzionaltasuna212.KAk GEEAk ezarri dituen baldintza biei beste bat gehitudie: trataera desberdinaren bidez lortu nahi diren helburuakEspainiako Konstituzioarekin bat etor daitezela213.

Affirmative equalityari buruz, bada orain arte aipatutakoaspektu desberdinak ikutzen dituen Auzitegi Gorenaren Epaiospetsu bat, 1988ko urtarrilaren 19koa (Ar. 284) hain zuzenere. Kataluniako Generalitateak, agindu bidez, KataluniakoAutonomia Erkidegoko Zinemagintza sariak eskuratzekobaldintza batzuk ezarri zituen. Ezarritako baldintzen artean,filmeak derrigorrez katalanez agertzearena zegoen. Agindu

(211) «Babes positibo»arena italiar doktrinan errotutako kontzeptua da.PIZZORUSSO, A. In BRANCA, G. Comentario della Costituzione. I.alea. Bolonia: Zachinelli, 1975, 307. or.

Praktikan babes edo diskriminazio positiboaren ideia egia bihurdadin, halabeharrezkoa da hizkuntza gutxituaren aldeko sustatze-ekintzakedo ekintza positiboak aurrera eramatea. Ekintza positiboa honela definidaiteke: aldez aurretik esistitu den gutxiespen egoeraren zeharkako zeinzuzeneko ondorioak gainditzera bideratuta dauden aldibaterako ekintzaespezifikoak dira, euren azken helburua hizkuntzen arteko egitatezkoberdintasuna lortzea delarik».

(212) Iritzi doktrinal hau GEEAren hainbat eta hainbat epaitan agertzen zaigu,besteak beste 1968ko uztailaren 23koa, 1975eko urriaren 27koa, 1979koekainaren 13koa, 1984ko azaroaren 28koa, 1986ko uztailaren 8koa, etaabar.

(213) Besteak beste, KAren uztailaren 2ko 22/1981 Epaia, 3. oinarri juridikoa.

172

hau, berdintasun printzipioa urratu eta gutxiespena sortzenzuelakoan inpugnatua izan zen, baina AGk ez zituenerrekurritzaileen argudioak ontzat hartu, eta instantziakoepaia berretsi zuen:

«...una Orden que tiende con normativa de contenidopositivo, a fomentar el conocimiento de la lengua catalanay si bien la convocatoria es desigual en tanto en cuantoexcluye a las producciones cinematográficas estrenadas enlengua castellana, tal desigualdad es razonable dentro delos objetivos perseguidos que por otra parte tienden a dotarde contenido efectivo al mandato constitucional recogidoen el art. 3.3 de la Primera Ley del Estado, por lo que nocabe hablar de discriminación entendida ésta como trata-miento desigual ante situaciones parangonables para re-cibir un idéntico tratamiento normativo, ya que si lo que sepretende es fomentar el desarrollo de la lengua catalana,como riqueza y patrimonio cultural, tal fomento ha de con-llevar, necesariamente, medidas favorecedoras respecto dela otra lengua cooficial -el castellano- lo que siempre hade suponer un tratamiento desigual o desequilibrado queno tiene por qué traducirse en el quebranto del derecho ala igualdad en tanto en cuanto están condicionados sus fun-damentos por motivaciones razonables e incluso, en el pre-sente caso, por dotar de contenido material a un preceptoconstitucional, puesto que la operatividad del principio igua-litario impone que sean tratados de forma idéntica hechoso situaciones iguales pero no implican en todos los casosun tratamiento legal con abstracción de cualquier elementodiferenciador de relevancia jurídica por lo que según el Tri-bunal Constitucional -Sentencias 10 de julio y 10 de no-viembre de 1981 (R.T. Const. 19 y 68)- sólo existirá des-igualdad si la discriminación está desprovista de una justi-ficación objetiva y razonable, puesto que el principio deigualdad ha de entenderse en función de las circunstanciasque concurren en cada supuesto concreto en relación con el

173

cual se invoca, y en relación, también, con la finalidad y lamedida considerada debiendo de darse una proporcionali-dad entre los medios empleados y la finalidad persegui-da...».

Konstituzio Auzitegiak ere babes positibo eta ekintzapositiboen zilegitasuna aitortu du. Auzitegiaren aburuz,hiritarren hizkuntz eskubideen eragingarritasunaahalbidetzeko, erakunde autonomoek ekintza politikoakaurrera eraman ditzakete, eta haren hitzetan, «dentro de estasacciones políticas se incluyen, (...) las disposiciones de lasCCAA encaminadas a promover la normalización lingüís-tica en su territorio. Disposiciones cuyo objetivo generalno es otro que la de asegurar el respeto y fomentar el uso dela lengua propia de la CA y cooficial en ésta y, a este fin,corregir positivamente una situación histórica de desigual-dad respecto al castellano, permitiendo alcanzar, de formaprogresiva y dentro de las exigencias que la Constituciónimpone, el más amplio conocimiento y utilización de dichalengua en su territorio»214.

3.3. ESPAINIAKO KONSTITUZIOAKELEANIZTASUNAREN ANTOLAKETARAKOJARRAITUTAKO EREDUA

Hizkuntz elkarkidetasunaren fenomenoak historian zeharjatorri desberdinak izan ditu.

Sarritan, hizkuntzen bizikidetasuna herrialde ezberdinenhedakuntza politiko prozesuen ondorioa da. Horrela, herrialdeindartsuenek bere buruzagien handi-nahiaren handi-nahiez,indarraren poderioz kultur eta hizkuntza desberdinak dituztenherrialdeak menpe hartu dituzte. Egoera horietan, herrialdemenperatzailearen hizkuntza botere politikoarekin identifikatu ohida eta bertako hizkuntzak izango ez duen ospe eta entzutea lortuko

(214) KAren abenduaren 23ko 337/1994 Epaia, 7. oinarri juridikoa.

174

du. Honen ondorioz, herrrialde menperatzailearen hizkuntzamenperatuaren hizkuntzaren gainetik kokatuko da, eta lehenengoaeremu publiko zein pribatuetarako komunikazio tresna bilakatukoden bitartean, bigarrenaren erabilpena eremu pribatuetaramugatuko da. Hizkuntza bien arteko desoreka egoera horri«diglossía»215 deritzo. Egoera diglosikoak, ondorio gisa, pisu sozialgutxiago duen hizkuntza pisu sozial gehiago duen hizkuntzakasimilatzea dakar.

Beste batzuetan, hizkuntzen bizikidetasuna emigrazioprozesuek eragiten dute. Kasu hauetan herrialde batera bertakohizkuntza ez den beste hizkuntza batean mintzo den gizataldenabarmen bat ailegatzen da, eta ailegatu ez ezik, luzaro geratzekoasmoz bertan instalatu ere egiten da.

Normalean etorkinen hizkuntzak ez du bertako hizkuntzakadinako ospe eta entzute sozialik izango. Hala ere, balitekeemigrazioa, herrialde menperatzaileak herrialde menperatuarenbatasun kulturala lortzeko aurretiaz pentsaturiko estrategia batizatea. Halakoetan, etorkinen hizkuntza menperatzailearenhizkuntza ere izango da eta, jakina, hau bertako hizkuntzarengainetik kokatuko da diglosia fenomenoa sortaraziz.

(215) «Diglosia» berba FERGUSONek sortu zuen, Grezian herri-hizkuntzakhizkuntza purifikatuarekiko jasatzen zuen menpekotasuna salatzeko, hainzuzen. Ildo beretik eta MILIÁN i MASSANAren iritziz, diglosia berba«se aplica, consiguientemente, para denotar aquellas situaciones de con-tacto de lenguas en las que el uso de unas lenguas (lenguas A) se limita aun ámbito reducido, generalmente el de las comunicaciones que pode-mos clasificar convencionalmente como no formales (situaciones fami-liares o amicales, coloquiales en la mayoría de los casos, y temas pocotranscendentes) mientras que las otras lenguas (lenguas B), además devehicular las comunicaciones no formales, extienden su ámbito de uso,en la mayoría de los casos sin dar cabida a las primeras (A), a aquellascomunicaciones que, en contraposición a las anteriores, llamamos for-males (amplia y divulgada literatura, enseñanza, mass media, Adminis-tración pública, difusión mundial)». MILIÁN i MASSANA. A. La regu-lación constitucional del multilingüismo. REDC, 1984, 10. zenb. 126-127. orr.

175

Azkenik, zenbait herrialdetan, arrazoi desberdinengatik-adibidez, merkatal gunea delako- hizkuntza desberdinak hitzegiten dituzten pertsonak bizi dira elkarrekin. Herrialde haueieskuarki kosmopolita izena ematen diegu, eta normalean bertakotalde linguistiko ezberdinen artean ez da ageri-ageriko lehentasunikantzematen.

Hizkuntz bizikidetasunaren iturburuak aipatu eta gero, gatozenestatuek fenomeno horri nola aurre egin dioten ikustera. Oro harestatuek eleaniztasunaren fenomenoaren aurrean hiru jokabide harditzakete:

a) Asimilazio aktiboaren jarrera. Jarrera honeniturburua, XVIII. mendeko Frantzian aurki daiteke, estatuaEstatu-Nazio gisa konfiguratu zenetik hain zuzen. Estatu--Nazio doktrinaren ildotik, estatu bakoitzak bere atzetiknazio bakar bat izan behar du, eta bide batez, baita hizkuntzabakar bat ere. Estatuak, nazioaniztasuna eta eleaniztasuna,bere barne-osasunerako kaltegarria den zerbait gisaantzematen ditu, ahalik eta azkarren zuzendu beharrekogaitza legez. Horretarako estatuak bere burua pisu politikohandien duen hizkuntzarekin identifidatuko du. Hizkuntzahorri «nazional» kalifikatiboa erantsiko dio, eta «estatu batnazio bat» edo berdina den «estatu bat hizkuntza bat»lelopean hizkuntz gutxiengoak sistematikoki zanpatuko dituharik eta hizkuntza horien asimilazioa erdietsi arte.

b) Tolerantzia linguistikoaren jarrera. Estatuak ez duhizkuntza arloan esku hartuko, hizkuntzak beren konturautziko ditu, bakoitza hizkuntz norgehiagoka horretan nolaedo hala molda dadin. Bestelakorik pentsa badaiteke ere,eleaniztasunaren defentsaren aldeko ikuspegitik, laissezfaire, laissez passerarena ez da batere jarrera onargarria.Kontuan izan behar dugu, estatu eleanizdunetan, maizenik,hizkuntzen egoera soziala guztiz desberdina izaten dela etahizkuntza bakoitzak norbere beharrizanak dituela; batzuksasoi onean eta osasuntsu izango dira, beste batzuk

176

kili-kolo ibiliko dira, beste zenbait galdu aginean egongodira, eta abar. Hizkuntza bakoitzak bere baldintzak eta pre-miak izango ditu, eta hauei eraginkotasunez aurre egitekoera bakarra, bakoitzari norbere premien araberako berari-azko erantzun bat ematean datza. Bestela, bere erabilpenesparrua batik bat komunikazio ez-formaletara -senidear-tekoak, lagunartekoak...- mugatua duen hizkuntza, eta era-bilpen esparrua komunikazio ez formaletara ez ezik komu-nikazio formaletara ere -literaturan, komunikabideetan,administrazioan, irakaskuntzan, epaitegietan...- hedatuaduen hizkuntza norgehiagoka librean utziz gero, bigarre-nak bere pisu sozialaren poderioz, gero eta hiztun gehiagoerakarriko ditu eta ahuleziak jota dagoen hizkuntza poliki--poliki asimilatuko du. Hortaz, gehien-gehienetan toleran-tzia politika horren atzean asimilazio pasiboaren politikaezkutatuko da216.

d) Hizkuntz aniztasuna lege bidez aitortzearen jarrera.Hizkuntz aniztasunaren errealitateak, antolamendujuridikoan bere islada izango du. Formalki behinik behin,gutxiengoen hizkuntzak aitortuak izango dira, eta normaleanaitorpen formal hori hizkuntza horien ofizialtasun deklaraziobatean gauzatuko da.

Gure aburuz, azken hau da benetako estatu demokratikobatekin bateragarria den hizkuntz politika bakarra.

Hizkuntzen aitorpen formala era desberdinetan gauza daiteke,edo beste era batera esanda, hizkuntz ofizialtasunak praktikan

(216) «La tolerancia, el ‘laissez faire, laissez passer’ en materia de lengua, hasido siempre y es todavía hoy probablemente la política más practicada.Esta política, como el liberalismo económico, es una manera tan eficazcomo cualquier otra -más eficaz en realidad, puesto que supone omisión,no una acción cuya resposabilidad alguien tiene que cargar- de favorecerunas lenguas y postergar otras: es, por lo tanto, una política, no una falta depolítica.» CASTELLS ARTECHE, J.M. La normativa sobre el euskera. InReflexiones sobre la autonomía vasca. Oñati: HAEE/IVAP, 1986, 229. or.

177

antolabide ezberdinak eskaintzen ditu. Funtsean bi dira estatueleanitz demokratikoek hizkuntza antolaketarako jarraitzendituzten sistema nagusiak:

- Pertsonatasun printzipioan oinarritutakohizkuntz politika. Hiritarrari hiritar izateagatik bakarrik,estatuko luze-zabalera osoan hizkuntz eskubide batzukaitortzen zaizkio. Hau da, hiritarrari estatuan zehar zenbaitzerbitzu publiko -administrazio zerbitzuak, hezkuntza,justizia...- bere hizkuntzan izateko eskubidea bermatzenzaio, berdin delarik hiritar hori estatuko zein lurraldetandagoen. Printzipio honen arabera, estatuko hizkuntzadesberdinak ofizialkideak izango dira, eta hauenofizialtasuna estatu-lurralde guztira barreiatuko da.

Pertsonatasun printzipioan oinarrituriko hizkuntzpolitikaren jomuga, estatuko hiritar gehienek bertakohizkuntza guztiak uler eta erabil ditzaten lortzea da, hots,hiritar eleaniztunak sortzea. Hizkuntz politika honek espe-ro den arrakasta izan dezan ezinbestekoa da, bederen, hirubaldintza nagusi hauek betetzea: estatuan barrena elkarrekinbizi diren hizkuntzak ugariegiak ez izatea, talde linguistikoezberdinak estatu-lurraldean zehar sakabanatuak egotea, etatalde linguistiko horien pisu sozial eta politikoa nahikoaorekatua egotea.

Esan bezala, pertsonatasun printzipioak hiritarrari es-tatu-lurralde osoan bere hizkuntzan zenbait zerbitzu pu-blikoez gozatzeko aukera ematen dio. Estatu bateko hizkun-tzak ugariegiak balira, estatu horri teknikoki oso zail izan-go litzaioke hango hizkuntza guztietan zerbitzu publikohoriek estatu-lurralde guztian zehar eskaintzea. Izan ere,azken hau ahalbidetzeko beharrezkoak diren baliabide ma-terial eta pertsonalak eskuratzea estatu batek nekez jasanlezakeen zama ekonomiko astuna izango litzateke. Hori delaeta, hiru hizkuntza baino gehiago elkarrekin bizi diren es-tatu bat pertsonatasun printzipioaren ildotik antolatzea ez

178

da oso komenigarria izaten. Horrez gain, eta arazo teknikoakaparte, pertsonatasun printzipioaren helburua hiritar eleaniz-tunak sortzea dela kontuan izanik, hizkuntza anitz dagoenestatu batean ez da batere erraza izango hiritar guztiek ho-rrenbeste hizkuntza ezagutu eta erabil ditzaten lortzea.

Bestalde, estatu batean pertsonatasun printzipioa era-ginkortasunez aplikatua izan dadin, bertako talde linguis-tikoak estatuan barna sakabanatuak egon daitezen halabe-harrezkoa da. Bestela, talde linguistikoak lurralde eremujakin batzuetan kontzentratuak edo pilatuak egongo balira,eremu horietan -nahiz eta formalki hizkuntzak estatu osoanparekatuak egon- hizkuntzen arteko zinezko ekiparazioaezinezkoa bihurtuko litzateke, talde maioritarioak taldeminoritarioa asimilatuko luke eta. Pertsonatasun printzipioaeragingarritasunez aplikagarri izan dadin, beraz, hizkun-tzen lurralde-banakera orekatua ezinbestekoa suertatzen da.

Azkenik, hirugarren baldintza gisa, estatuko taldelinguistikoek pisu eta garrantzi sozial eta politikoberdintsua217 izan ditzaten eskatzen du pertsonatasunprintzipioak. Dagoeneko jakina denez, pertsonatasunprintzipioak hizkuntzen ofizialkidetasuna suposatzen du,hau da, estatuko hizkuntza guztiak estatu-lurralde osoanofizialak izango direla. Formalki edo juridikoki hizkuntzaguztiak parekatuak egongo dira eta guztiak hizkuntz funtzioberdinak garatzeko gai izango dira. Egoera bakoitzean zeinhizkuntzatan mintzatu hiritarraren esku geldituko denhautaketa da. Hori dela eta, pertsonatasun printzipioagarrantzi sozial arras desberdina duten hizkuntzei aplikatuzgero, garrantzi sozial handiagoa duen hizkuntzak - esaterakobotere egituretan indar handiagoa duelako, egoerateknologiko berrietara hobeto moldatu delako...- garrantzi

(217) Ikusten den bezala, hizkuntzen arteko pisu sozial eta politikoak berdintsuaizan behar duela esaten dugu, eta ez berdina, errealitate ekilingue bataurkitzea ia ezinezkoa da eta.

179

sozial gutxiago duen hizkuntza desplazatuko du, hizkuntzenegitatezko berdintasuna ilusio bihurtuz. Ninyolesen hitzetan,«la coigualdad legal, fundada en una desigualdad efectiva,impediría la efectiva igualación»218.

- Lurraldetasun printzipioan oinarritutakohizkuntz politika. Estatu-lurraldea, bertoko hizkuntzen era-bilpenaren arabera geografikoki zatituko da. Hizkuntzabakoitzak norbere lurralde-eremua izango du eta lurraldelinguistiko bakoitzean hizkuntza batek -bertakoak- bestee-kiko lehentasuna izango du. Hala ere, lurralde eremu ho-rren mugaz gaindi hizkuntza horrek bere lehentasuna gal-duko du beste hizkuntza baten edo batzuen alde. Hartara,hizkuntzen ofizialtasuna hizkuntza bakoitzak lehentasunaduen estatu-lurraldera mugatuko da. Hiritarrari bere hizkun-tzan zenbait zerbitzu publikoez gozatzea bermatuko zaio,baina bakarrik bere hizkuntzak lehentasuna duen lurrralde--eremuan mantentzen den neurrian.

Lurraldetasun printzipioan oinarritutako hizkuntz poli-tikaren bidez lurralde linguistiko bakoitzean elebakartasunalortu nahi da, hizkuntza bakoitzak norbere lehentasunezkolurralde erabilpen eremua ziurtaturik izan dezan. Horrela,bada, pertsonatasun printzipioarekin hizkuntzen arteko ber-dintasuna estatu mailako hizkuntzen trataera juridiko pare-katuaren bidez lortzen den bitartean -ofizialkidetasunarenbidez, hain zuzen-, lurraldetasun printzipioarekin, ostera,paradoxa ematen badu ere, hizkuntz berdintasun hori lu-rraldearen araberako hizkuntzen trataera desberdinaren bi-tartez lortzen da -lurralde elebakartasunaren bidez, hainzuzen-. Izan ere, estatu eleaniztunaren azken xedea ez dahiritarren elebitasuna edo eleaniztasuna lortzea, bertakohizkuntzen erabilera bermatzea baizik, eta sarritan xede horilortzeko estatuko lurralde desberdinetan elebakartasunabultzatu beharra dago.

(218) NINYOLES, R. Ll. Cuatro idiomas para un Estado, 256. or.

180

Lurraldetasun printzipioan oinarritutako politikakarrakasta izan dezan baldintza nagusi bat bete behar du,talde linguistikoen kontzentrazioarena alegia. Talde linguis-tikoak lurralde-eremu jakin batzuetan bildurik egotearenpremia logikoa da, zeren bestela ez baikenuke estatua lu-rralde linguistikoetan banatzeko irizpide baliozkorik.

Bestalde, Charles-Albert Morandek dioenez, lurral-detasun printzipioak helburu bikoitza du: «Por una parte setrata de un principio relevante del orden público que per-mite, al asegurar una homogeneidad territorial, prevenirconflictos lingüísticos y culturales, asegurar la pazlinguística entre las diferentes comunidades que forman elpaís. Por otra parte se trata de un principio que asegura laprotección de las minorías linguísticas y destinado a con-servar su identidad. Estas dos finalidades permiten circuns-cribir el alcance del principio.»219

Zentzu horretan, lurraldetasun printzipioan oinarritutakohizkuntz politika egoera diglosikoak zuzentzeko osohizkuntz politika egokia da. Askotan hizkuntzen artekodesorekak hain denbora luzean gertatzen dira ezen oso zailgertatzen den pertsonatasun printzipioan oinarritutakopolitika baten bidez hizkuntza hauen arteko egoeraorekatzea, zeren kasu horietan hizkuntzen lege-ekiparazioaez baita nahikoa izaten sozialki hain errotua dagoen egoeradesorekatu hori zuzentzeko. Lurraldetasun printzipioaerabiliz, berriz, gainbehera doan hizkuntzaren aldekoelebakartasuna ezarriko da, eta honek egoera kaskarreandagoen hizkuntza susperraraziko du.

Lurraldetasun printzipioa ez da ia inoiz bere egoerapuruan gertatzen, normalean, printzipio horren aplikazioak

(219) MORAND, C.A. Aspectos del derecho de las lenguas de Suiza. In La or-denación legal del plurilingüismo en los estados comtenporáneos. Barce-lona: Consejo Consultivo de la Generalidad de Cataluña, 1983, 105 or.

181

salbuespenak izaten ditu, praktikan hizkuntzen lurraldebanaketa homogeneoa burutzea oso zaila gertatzen delako.Horrela, estatu batzuetan lurraldetasun eta pertsonatasunprintzipioak batera aplikatzen dira. Adibidez Belgikan, ikusidugun bezala, frantses, nederlandar eta alemaniar eskualdeelebakarrekin batera Bruselako eskualde elebiduna dago,non pertsonatasun printzipioa aplikatzen den.

Horrez gain, eskualde linguistiko elebakar baten mu-gen barneko zenbait gunetan, eskualde hizkuntza ez denbeste hizkuntza baten erabilera oso hedatua egotea gertadaiteke. Halakoetan, lurraldetasun printzipioa bereosotasunean aplikatuz gero, gune berezi horietako hiztuneneskubideak kaltetzeko arriskua legoke. Horrelakorik gertaez dadin, gune berezi horietan lurraldetasun printzipioarensalbuespen gisa pertsonatasun printzipioa aplikatzen damaiz220.

Eleaniztasunaren arauketarako erabili ohi diren sistemakikusi ostean, orain Espainiako 1978.eko Konstituzioak zeinbidetatik abiatu zen ikusiko dugu. Esaera zaharrak dioenez,Spain is different, eta hizkuntzen antolaketa juridikoaridagokionez ere esaera honek bete-betean asmatzen du.Espainiako Konstituzioak hizkuntzen legezko antolake-tarako ez du strictu sensu oraindik orain aipatu dugunlurraldetasun printzipioan oinarritutako sistema ezartzen,

(220) Adibidez, Belgikan frantziar hizkuntzaren eta nederlandar hizkuntzareneskualde linguistikoen barrena lurraldetasun printzipioaren aplikatzetiksalbuetsita dauden zenbait udalerri dago. Bertako gutxiengo linguistikoakbabestearren udalerri hauek jaurbide linguistiko bereziak dituzte,pertsonatasun printzipioan oinarritzen direnak.

Horrela, frantziar hizkuntzaren eskualde linguistikoan jaurbideberezi hau honako udalerri hauek dute: Comines, Mouscron, Flobecq,Enghien, Malmédy eta Waimes. Eta nederlandar hizkuntzaren eskualdeanbeste hauek: Drogenbos, Kraainem, Linkebeek, Rhode-Saint-Genèse,Wemmel, Wezembeek-Oppem, Fouron, Biévène, Renaix, Espierres-Hechin, Messines eta Herstape.

182

baina ezta pertsonatasun printzipioan oinarritutako bat ere.1978.ko Konstituzioak bi sistemen erdibidean dagoen etahauen hibridoa den sistema mistoa ezartzen du.

Nahiz eta hizkuntzen erabilera lurrralde eremu konkretubatzuetara mugatu -gazteleraren kasuan izan ezik, zeinaestatu lurralde osoan ofiziala den-, Konstituzioak ezarritakohizkuntz antolaketarako eredua ezin daiteke territorialadenik esan, zeren lurralde eremu horietan ez baitzaiolurralde-hizkuntzari lehentasuna ematen. Beste modu bateraesanda, ez da autonomia erkidegoetako berezko hizkuntzenofizialtasun esklusiboa ezartzen, gaztelerarekin erkideturikoofizialtasuna baizik.

Era berean, berezko hizkuntza duten autonomiaerkidegoetako hiritarrei zein hizkuntza erabiliko dutenhautatzeko eskubide indibiduala aitortzen dien arren,Konstituzioak eredu pertsonal bat jarraitzen duenik ezindaiteke esan, zeren hautatze eskubide indibidual hori ezinbaitaiteke nonahi egikaritu. Izan ere, eskubide hori berezkohizkuntza duten autonomia erkidegoetan soil-soilik egikaridaiteke.

Autore batzuek221 Konstituzioak indarrean jarri zueneredu misto hau kritikatu dute. Euren iritziz, EspainiakoEstatuak Konstituzio garaian pairatzen zuen egoeralinguistikoa ikusirik, -batetik, talde linguistikoen lurraldepilaketa edo kontzentrazioa, eta bestetik, diglosiafenomenoaren hedakuntza- egoera linguistiko horri ondoenegokituko zitzaiokeen hizkuntz politika lurraldetasunprintzipioan oinarriturikoa izango zatekeen. Are gehiago,autore hauentzat gaztelera izan ezik gainerako hizkuntzekurteetan zehar jasan duten egoera diglosikoa gainditzeko

(221) Besteak beste: NINYOLES, R. Ll. Cuatro idiomas para un Estado, 235.eta hurrengo orr.; eta MILIÁN i MASSANA, A. La regulación constitu-cional del multilingüismo, 149. eta hurrengo orr.

183

era bakarra lurralde printzipioan oinarritutako hizkuntzpolitika ezartzea zatekeen, zeren, eredu mistoak hizkuntzakformalki parekatzen baditu ere222, ez baita gauza egoeradiglosikoan dauden hizkuntzak egitatez edo de factoparekatzeko.

Lurraldetasun printzipioa talde linguistikoen egoeradesorekatuak edo diglosikoak gainditzeko neurri aproposadela ezin dezakegu uka, baina gure iritziz, Konstituziogaraiko zenbait eskualde hizkuntzen egoera ikusita,lurraldetasun printzipioa gordintasun osoz estatu-lurraldeosoan aplikatzeari zuhurtziagabekeria politikoa izanzitekeela deritzogu. Garai hartan Estatuko zenbaiteskualdetan lurraldetasun printzipioa eraginkortasunezaplikagarria izan zedin ez ziren premiazko baldintza guztiakbetetzen, guk uste. Egia da gaztelera izan ezik Estatuko taldelinguistiko guztiak lurralde eremu konkretuetan pilatuakzeudela -eta daudela noski-, eta egia da, halaber, diglosiafenomenoa eskualde elebidunetan arras hedatua zegoela,baina bi baldintza hauek maiz ez dira nahikoak lurraldetasunprintzipioa eraginkortasunez aplikagarria izan dadin.Kontuan izan beharreko beste faktore batzuk daude, halanola lurraldetasun hizkuntz politika egokia burutzekoezinbestekoak diren baliabide teknikoak, hizkuntz politikahori aplikatzeak ekar ditzakeen ondorio politikoak, e.a.

Gogoratu, adibidez, Euskal Herriak Konstituzio garaianbizi zuen egoera. Gaur egun oraindik euskararen presen-tzia euskal lurraldeetan minoritarioa bada, pentsa 70. ha-markadan nolakoa izango zen. Euskararen erabilera komu-nikazio ez formaletara -eremu pribatuetan gertatzen dire-nak, lagunartekoak, senidearteakoak...- mugatzen zen, etabatik bat nekazal mundura. Dakigunez, Euskal lurraldean

(222) Lehenago ikusi dugun bezala, antza denez, gure Konstituzioak ez dituhizkuntzak juridikoki erabat parekatzen, zeren jakin beharra gaztelerarenofizialtasunari bakarrik atxekitzen baitio.

184

euskararen aldeko lurraldetasun printzipioaren aplikazioakeuskararen aldeko lehentasuna ekarriko luke, edo beste erabatera esanda, euskararen bakarkako ofizialtasuna ekarrikoluke, baina garai hartan euskararen bakarkako ofizialtasunabermatzeko nahikoa baliabide pertsonal eta material ez ze-goenez gero, ez zen posible izango hiritarrari oinarrizkozerbitzu publikoak euskara hutsez eskaintzea.

Bestalde, gazteleraren presentzia garrantzitsua zen lu-rraldeetan, lurraldetasun printzipioaren salbuespen gisa,pertsonatasun printzipioa aplikatzeak ez zuen arazoakonponduko, zeren hain zegoen hedatua gaztelera gure lu-rraldean ezen salbuespen bat izan behar zuena erregelaorokorra bihurtuko zen. Horrez gain, orduko mapa sozio-linguistikoa gogoan izanik eta orduko egoera politikoa pil-pilean zegoela ikusirik, esan beharrik ez dago zer nolakogatazka politikoa sor zezakeen gure gizartean horrelakohizkuntz politika batek.

Kontuak kontu, Konstituzioak ezarritako irizpide mis-toa Estatuko hizkuntzen antolaketarako konponbide onar-garria izan zelakoan gaude, batez ere garaiko egoera ain-tzat harturik. Honek ez du esan nahi, gaur egun berezkohizkuntzen erabilera dezente hedatua dagoen eta beha-rrezkoak diren baliabide pertsonal eta materialak dituztenautonomia erkidegoetan -kasurako Katalunian- lurraldeta-sun printzipioa ezarri ezin daitekeenik, baina horretarakoKonstituzioa eraberritu beharko litzateke.

Bestetik, ez da ahaztu behar hizkuntz politika mistoakez dituela per se egoera desorekatuak edo diglosikoakzuzentzen, aldiz, askotan areagotu eta betirakotzen ditu.Horregatik, hizkuntzen benetako parekatzea lortuko bada,hil ala bizikoa da egoera diglosikoa jasaten duten hizkuntzenaldeko suspertze eta sustapen neurri egokiak hartzea, hots,hauen aldeko ekintza positiboak. Hartara, hizkuntz politikamistoak hizkuntzen arteko desoreken zuzenketan espero

185

diren fruituak eman ditzan, gutxiengoen hizkuntzen aldekosustapen neurriez hornitu beharko da, ezpere, hedapenurriko hizkuntzek jai izango dute eta.

IVHEZKUNTZA-ESKUBIDEAREN ETA

ELEANIZTASUNAREN ARTEKOLOTURA ESPAINIAKO

KONSTITUZIOAN

4.1. NORBERAREN HIZKUNTZA ERABILTZEKOESKUBIDEA

Ikusi dugun moduan, zentzu zabalean ulertuta, hezkuntzarakoeskubidea Konstituzioaren 27. artikuluan arautzen da. Berau ezda eskubide arrunta, bere lekutze konstituzionalak berresten duenez-I. tituluaren II. kapituluaren I. saila-, hezkuntzarako eskubideafuntsezko eskubidea da, eta hargatik, eraginkortasun eta babesjuridiko bereziaz gozatzen du (KAren 53. art.).

Aldiz, Konstituzioak espresuki ez du inon esaten eleaniztasunaeskubidea denik. Hizkuntzen gaineko erreferentziakonstituzionalek -hitzaurreak, 20. artikuluak, 148. artikuluak,azken erabakia, eta batik bat 3. artikuluak- gizarte errealitateeleanitza aitortu besterik ez dute egiten. Konstituzioak ez dueleaniztasuna eskubide gisara tajutzen, egitate bezala baizik.

Izan ere, Konstituzioak ez die hiritarrei espresuki beren hizkun-tza propioa erabiltzeko eskubiderik aitortzen. Edo hobeto esanda,Konstituzioak hiritarrei norbere hizkuntza erabiltzeko eskubideaaitortu aitortzen die, baina ez hiritar guztiei, baizik eta soilik gazte-lania hizkuntza propiotzat dutenei, zeren, Konstituzioaren 3.1 ar-tikuluak dioenez, espainiar guztiek gaztelania erabiltzeko eskubi-dea baitute. Gainontzeko Espainiako hizkuntzez diharduen 3.2 ar-tikuluak, ostera, ez du bestelako hizkuntzekiko horrelako eskubideaitorpenik egiten; hizkuntza hauek beraien Autonomi Estatutuenarabera ofizialak izango direla esatera mugatzen da.

Edozein kasutan, Konstituzioak gaztelania ez beste Estatukohizkuntzen hiztunei norbere hizkuntza erabiltzeko eskubiderik

189

190

zuzenki edo esplizitoki ez aitortzeak, gure aburuz, ez du esan nahieskubide hori zeharka edo inplizitoki ezin erator daitekeenik.Ondorengo lerrotan, iharduera deduktiboaren bitartez, gaztelaniaez diren gainontzeko Estatuko hizkuntzen hiztunek ere, norberehizkuntza erabiltzeko eskubide konstituzionala badutela frogatzensaiatuko gara.

Esan bezala, EKren 3.2 artikuluak Espainiako gainerakohizkuntzak ofizialak izango direla xedatzen du. Zentzu horretan,Konstituzioa bera da hizkuntza horien ofizialtasuna ezartzenduena; geroztik tokian tokiko estatutuek agindu horri men besterikez diote egin. Beno ba, dagoeneko ezaguna dugunez, edozeinhizkuntzaren ofizialtasunaren ondoriorik garrantzitsuena etalehenbizikoa, hizkuntza hori erabiltzeko eskubidea da. Horregatik,Konstituzioak bere 3.2 artikuluan Estatuko gainontzeko hizkuntzenofizialtasuna ezartzen duen heinean, zeharka edo inplizitokihizkuntza horien erabilpen eskubidea ere aitortzen ari da.Konstituzio Auzitegiak adierazia duenez:

«La instauración por el artículo 3.2 de la Constitución de la cooficialidadde las respectivas lenguas españolas en determinadas Comunidades Autónomastiene consecuencias para todos los poderes públicos en dichas Comunidades, yen primer término el derecho de los ciudadanos a usar cualquiera de las doslenguas ante cualquier administración en la Comunidad respectiva con plenaeficacia jurídica.» (KAren 82/1986 Epaia, 5. oinarri juridikoa).

Hortaz, ofizial maila duten hizkuntzek norbere hizkuntzaerabiltzeko eskubidea ofizialtasunaren aitorpen horren barneandaramate. Baina zer gertatzen da ofizial mailarik eskuratu ez dutenhizkuntzekin? Hizkuntza ez-ofizial bat norbere hizkuntzatzat dutenhiritarrei Konstituzioak hizkuntza propio hori erabiltzekoeskubiderik aitortzen ote die? Oraingo honetan ere, gure ustez,erantzunak baiezkoa behar du.

Konstituzioaren 96.1 artikuluaren eraginez, Espainiakberretsiriko nazioarteko hitzarmen guztiak Estatuko barneantolamendu juridikoaren parte izango dira, erabatekoeraginkortasun juridikoaz. Horrez gain, Konstituzioak, bere 10.2artikuluan, funtsezko eskubideei buruzko arauak Espainiak giza

191

eskubideen arloan berretsiriko nazioarteko hitzarmenen araberainterpretatuko direla esaten du. Beno ba, Espainiak berretsirikohitzarmenen artean 1966ko Eskubide Zibil eta PolitikoenNazioarteko Paktua dago223. Honek bere 27. artikuluan hizkuntzgutxiengoen kideei norbere hizkuntza erabiltzeko eskubideaespresuki aitortzen die:

«En los Estados en que existan minorías (...) lingüísticas, no se negará a laspersonas que pertenezcan a dichas minorías el derecho que les corresponde, encomún con los demás miembros de su grupo (...), a emplear su propio idioma.»

Orduan, bada, 96.1 eta 10.2 artikuluen indarrez, norberehizkuntza erabiltzeko eskubidea Estatuko antolamenduaren parteizango da eta ez hori bakarrik, González Villanuevak dioenez, «elderecho al uso de la propia lengua -que no sea el castellano- porparte de un ciudadano español ha de considerarse como un dere-cho fundamental, similar en su reconocimiento y garantías a losrestantes, contenidos en el Título Primero de la Constitución, y,entre ellos, el derecho a la educación del artículo 27».224

Beraz, norbere hizkuntza erabiltzeko eskubidea gizaba-nakoaren funtsezko eskubideetariko bat da, honek dakartzanondorio guztiekin. Baina hori ez da dena, norbere hizkuntzaerabiltzeko eskubidea Konstituzioak aitortzen dituen bestefuntsezko eskubide batzuk egikaritzeko aurretiazko baldintza

(223) EEO, 1977ko apirilaren 30ekoa, 103. zenb.(224) GONZÁLEZ VILLANUEVA, J.A. Derecho a la educación y

plurilingüismo. Revista de Occidente, 1982, 10-11 zenb., 171. or. MILIÁNi MASSANA ez dator bat autore honekin, bere iritziz, «la calificación dederecho y libertad fundamental que se hace al derecho al uso de la propialengua nos parece inexacta si aquélla es en sentido técnico, puesto quetécnicamente los derechos y libertades fundamentales serían sólo aque-llos susceptibles de protección vía de amparo (art. 53.2 CE)». MILIÁN iMASSANA, A. Los derechos lingüísticos en la enseñanza, de acuerdocon la Constitución. REDC, 1983, 7. zenb., 363. or. Ildo beretik, BAÑOLEÓNek zera dio: «El derecho al uso de la lengua propia no es un dere-cho fundamental pero deriva de una decisión fundamental del constitu-yente...» BAÑO LEÓN, J.M. El ejercicio del pluralismo lingüístico en laAdministración Pública. REDA, 1987, 54. zenb., 233. or.

192

premiazkoa ere bada. Edo bestela esanda, funtsezko zenbaiteskubidek, beti ere, errespetatua izan behar duen eduki linguistikoadu225. Pentsa, adibidez, idazle euskaldun bati, adierazpenaskatasunaren eta honen zehaztapena den sorkuntza literarioeskubidearen aitorpen konstituzionalek zertarako balioko lioketen,gerora berari sormen iharduera hori bere hizkuntza propioanadierazteko aukera ukatuko balitzaio, edota atxilotu bati beredefentsarako eskubidearen aitorpenak zertarako balioko liokeen,hau bere hizkuntzan egikaritu ezin izango balu.

Gizabanakoari legeak aitorturiko funtsezko eskubideaknorbere hizkuntzan aurrera eramatea galeraztea, hein handi batean,funtsezko eskubide horiek ukatzea bezala izango litzateke. BañoLeónen hitzetan, «cuando en un Estado existe un pluralismolingüístco es difícilmente sostenible reconocer a la persona comotitular de derechos fundamentales e imponerle al mismo tiempo,directa o indirectamente, el uso de una lengua distinta a la mater-na. Si ello ocurriera habría que convenir (...) que aquella libertadsería ilusoria.»226

Hortaz, norbere hizkuntza erabiltzeko eskubidea funtsezkoeskubide bat ez ezik, beste funtsezko eskubide batzuen egikaritzeerreal eta eragingarrirako aurretiazko baldintza ere bada.

Izaera juridikoari dagokionez, norbere hizkuntza erabiltzekofuntsezko eskubidea, askatasun eskubidea da. Bere garaian ikusidugun moduan227, askatasun eskubideek gizabanakoari agintepublikoek esku hartuko ez duten eremu bat bermatzen diote.Hargatik, gizabanakoek norbere hizkuntza harreman pribatu nahizpublikoetan erabiltzeko askatasun osoa izango dute, agintepublikoek askatasun hori egikaritzea kaltetu dezakeen edozein

(225) Hizkuntz eskubideen eduki linguistikoari buruz ikus MILIIÁN iMASSANA, A. Derechos lingüísticos y derechos fundamentales en Es-paña. RVAP, 1991, 30. zenb., 74. or. eta hurrengoak.

(226) BAÑO LEÓN, J.M. El ejercicio del pluralismo lingüístico en la Admi-nistración Pública, 230. or.

(227) 65. eta hurrengo orr.

193

iharduera omititu beharko dutelarik. Eta ez hori bakarrik, askatasuneskubide askorekin gertatzen den bezala228, aginte publikoenzeregina ez da ez-egite edo omisio iharduera horrekin bukatzen-status negatiboa-, askatasun eskubide hauek mamirik gabekodeklarazio teoriko hutsalak bihur ez daitezen, aginte publikoekeskubide horiek egikaritzea posible egin dezaketen neurrilegislatibo eta administratibo aproposak hartu beharko dituzte-status positiboa-. Azken honi askatasun eskubideen dimentsioobjektiboa edo organizatzailea deritzo.

Hala bada, nork bere hizkuntza erabiltzeko eskubidea edukirikgabeko flatus voci izan ez dadin, administrazio-aparatuak bereegiturak eleaniztasunaren eskakizun berrietara egokitu beharko ditu.

Oraindaino esandako guztia kontuan izanik, atera daitekeenondorio nagusiena zera da: hezkuntzarako eskubidearekin batera,norbere hizkuntza erabiltzeko eskubideak ere gure erregulaziokonstituzionalean leku propioa duela, nahiz eta azken honenpresentzia zeharka eta iharduera deduktiboaren bitartezondorioztatu.

4.2. NORBERAREN HIZKUNTZAREN IRAKASKUNTZAJASOTZEKO ESKUBIDEA ETA NORBERARENHIZKUNTZAN IRAKASKUNTZA JASOTZEKOESKUBIDEA

Hezkuntzarako eskubidearen eta norbere hizkuntza erabiltze-ko eskubidearen Konstituzio maila onartu eta gero, bi eskubidehauei buruzko zenbait galdera datozkigu gogora. Zer nolako ha-rremana dago bi funtsezko eskubide hauen artean? Eleaniztasunaknola baldintzatzen du 27. artikuluan arautzen den hezkuntzarakoeskubidea? Konstituzioak bermatzen ote du irakaskuntza gazte-laniaz beste hizkuntzetan jasotzeko eskubidea?

(228) Abibidez, prentsa askatasuna ez da zentsurarik ezarekin agortzen, haragodoa, eta aginte publikoetatik benetako aniztasun informatiboa lortzekobide eman dezaketen neurriak hartzea eskatzen du.

194

EKren 27. artikuluaren erredakzioa luze askoa izanagatik ere,bertan ez da hizkuntza arloari buruzko aipamen txikienik ereegiten. Edozertara, lehen hurbilpen modura, Konstituzioakinplizitoki hezkuntzaren zati bat norbere hizkuntzan jasotzekoaukera bermatzen duela esan dezakegu.

Mamiari heldu baino lehen ohar bat. Hezkuntza etahizkuntzaren gaia jorratzerakoan argi eduki beharreko bereizketabat dago, norbere hizkuntzaren irakaskuntza jasotzeko eskubideaeta norbere hizkuntzan irakaskuntza jasotzeko eskubidearenartekoa hain zuzen ere. Izenez antzekoak izanik ere, izanez ezdira gauza bera. Lehenengoak, gizabanakoari norbere hizkuntzaikasgaitzat izateko aukera ematen dio, bigarrena, ordea, haragodoa eta gizabanakoari ikastetxeetan erabiliko den irakas--hizkuntzetako bat norbere hizkuntza izango dela bermatzen dio.

Esan bezala, Konstituzioaren 27. artikuluak eleaniztasunakgure hezkuntza sisteman zein eragin izango duen ez digu esaten.Hau da, ez ditu norbere hizkuntzaren eta norbere hizkuntzanirakaskuntza jasotzeko eskubideak aipatzen. On genuke, beraz,gainerako prezeptu, printzipio eta balio konstituzionaletatikeskubide bi horien esistentzia ondorioztatzerik dagoenentzaztertzea.

Ulergarriagoa izango zaizuelakoan, aurrena norbere hizkun-tzaren irakaskuntza jasotzeko eskubideaz arituko gatzaizkizue etaondoren norbere hizkuntzan irakaskuntza jasotzeko eskubideaz.

a) Norbere hizkuntzaren irakaskuntza jasotzeko eskubidea

Hizkuntza ofizialen kasuan, norbere hizkuntzarenirakaskuntza jasotzeko eskubidea EKren 3.2 artikulutikondoriozta daiteke. Ezaguna denez, artikulu honek gazte-laniaz beste hizkuntzen ofizialtasuna ezartzen du eta KAkiragarria duenez, hizkuntz ofizialtasunaren aitorpenak be-rarekin nahitaez hizkuntza ofizialaren derrigorrezko irakas-kuntza dakar eta, jakina, bide batez baita hizkuntza horrenirakaskuntza jasotzeko eskubidea ere. Konstituzio Auzite-giaren esanetan:

195

«Todos los habitantes de Euskadi tienen el derecho aconocer y usar ambas lenguas (art. 6.1 del Estatuto). Ellosupone naturalmente que ambas lenguas han de ser ense-ñadas en los Centros escolares de la Comunidad con laintensidad que permita alcanzar ese objetivo. Y es de ob-servar en este mismo sentido que tal deber no deriva sólodel Estatuto, sino de la misma Constitución.(...) De estospreceptos resulta (art. 3 de la CE) que el Estado en su con-junto (incluidas las Comunidades Autónomas), tiene el de-ber constitucional de asegurar el conocimiento tanto delcastellano como de las lenguas propias de aquellas Comu-nidades que tengan otra lengua como oficial. Una regula-ción de los horarios mínimos que no permita una enseñan-za eficaz de ambas lenguas en esas comunidades incumpliríael artículo 3 de la Constitución»229.

Ofizial mailarik ez duten hizkuntzei dagokienez, EKren3.2 artikuluari buruz eginiko erreferentziak ez digu balio.Hizkuntza horiek ama-hizkuntzatzat dituzten hiritarrek nor-bere hizkuntzaren irakaskuntza jasotzeko eskubidea dutelafrogatzeko beste printzipio eta balio konstituzionaletara jobeharko dugu, bada. Eta hori da, izan ere, segidan egingoduguna.

Esana dugunez, Konstituzioak bere 27. artikuluan ezdu hezkuntza mailako hizkuntz eskubideei buruzkoerreferentzia espresurik egiten. Alabaina, 27. artikuluarenarrazoizko interpretazio batek Konstituzioak hizkuntza ez--ofizialen irakaskuntzarako eskubidea inplizitoki bermatzenduela pentsarazten digu. Izan ere, 27. artikuluak berebigarren atalean hezkuntzaren azken helburua aipatzen du:

27.2. art.: «La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de lapersonalidad humana en el respeto a los principios democráticos de con-vivencia y a los derechos y libertades fundamentales.»

(229) KAren urriaren 27ko 87/1983 Epaia, 5. oinarri juridikoa.

196

Orduan, 27.2 artikuluak dioen gisara, hezkuntzarenhelburua giza nortasunaren erabateko garapena baldin bada,hezkuntzak ezin izango du gizabanakoaren nortasunarenadierazpidea den hizkuntza baztertu. Gure aburuz,hezkuntzak nekez lortuko du gizabanakoaren nortasunarenerabateko garapena, baldin eta nortasun horren berezkoagerbide den hizkuntzari irakas-ihardunbidean lekurik uztenez bazaio. Era berean, EKren 27.2 artikuluak dioenez, gizanortasunaren erabateko garapena printzipio demokratiko etafuntsezko eskubide eta askatasunen errespetuan eginbeharreko gauza da. Eta ez da ahaztu behar, gizabanakoarenfuntsezko eskubide horietako bat norbere hizkuntzaerabiltzeko eskubidea dela.

Hortaz, antza denez, hezkuntzaren azken helburua beharduen giza nortasunaren erabateko garapenak, ondoriolinguistiko garrantzitsu bat dakar berekin, alegia, historikokitalde linguistiko bat bizi izan den eta bizi den lurraldeankokaturiko eskoletan talde linguistiko horren kideenhaurrak, hizkuntza horretan irakaskuntza jasotzekoeskubidea izatea230.

Honetaz gain, norbere hizkuntzaren -ikasgai soil gisa-iraskaskuntzarako eskubidea badela erakusten duen bestefroga bat Estatuko Funtsezko Legearen 148. artikuluan au-rki genezake. Artikulu honek bere lehen atalean Estatukoautonomia erkidegoek eskura ditzaketen eskuduntzak ze-rrendatzen ditu eta hauen artean, autonomia erkidegoetakoberezko hizkuntzen irakaskuntzaren sustapena espresukiaipatzen da231. Lekutua dagoen testuingurua kontuan

(230) Zentzu horretan ikus MILIÁN i MASSANA, A. Derechos lingüísticos yderecho fundamental a la educación. Un estudio comparado: Italia, Bélgi-ca, Suiza, Canadá y España. Madrid: Civitas, 1994, 73. eta hurrengo orr.

(231) 148.1 art.: «Las Comunidades Autónomas podrán asumir competenciasen las siguientes materias: (...)

17.º El fomento de la cultura, de la investigación y, en su caso, de laenseñanza de la lengua de la Comunidad Autónoma.»

197

izanik artikulu honek eragin materialik ez duela ematen baduere, konstituziogileek norbere hizkuntzaren irakaskuntzajasotzeko eskubidea Konstituzioaren edukien artean sartunahi izanaren froga baliogarritzat jo daiteke.

b) Norbere hizkuntzan irakaskuntza jasotzeko eskubidea

Ikusi bezala232, hezkuntza jasotzeko eskubidearenfuntsezko edukiak ez du norbere hizkuntzan irakaskuntzaosoa jasotzeko eskubidea barne hartzen. Giza EskubideenEuropako Auzitegiak aitortua duenez, «los derechos a lainstrucción y a la educación garantizados en el artículo 2del primer Protocolo adicional no tiene por efecto el garan-tizar a los niños o a sus padres el derecho a una instrucciónimpartida en la lengua de su elección»233. Orobat, artikuluhonek gurasoei aitortzen die beren siniskera erlijiosoenarabera hezkuntza jasotzeko eskubidea, eta honek «no im-pone a los Estados el respeto en el campo de la educación ode la enseñanza, de las preferencias lingüísticas de los pa-dres, sino únicamente el de sus convicciones religiosas yfilosóficas»234.

Hezkuntzarako eskubidearen funtsezko edukiak zinezbarne hartzen duena irakaskuntza ikasleari ulergarria zaionhizkuntzan jasotzeko eskubidea da235. Hezkuntzarako

(232) 94. eta hurrengo orr.(233) Doktrina honi jarraiki, Konstituzio Auzitegiak zera adierazi zuen 195/

1989 Epaian:«...ninguno de los múltiples apartados del art. 27 CE (...) incluye,

como parte o elememto del derecho constitucionalmente garantizado, elderecho de los padres a que sus hijos reciban educación en la lengua depreferencia de sus progenitores en el Centro docente público de su elec-ción».

(234) Belgikako erregimen linguistikoen aspektu jakinei buruzko GizaEskubideen Europako Auzitegiaren 1968ko Epaia. Hari berari jarraiki,ikus KAren azaroaren 27ko 195/1989 Epaia (3. oinarri juridikoa) etaKAren otsailaren 12ko 19/1990 Epaia (4. oinarri juridikoa).

198

eskubideak bermatu behar duena, ikasleek hezkuntza--edukiak behar bezala jasotzeko aukera izatea da, etaikasleak hezkuntza-edukiak bereak nekez egingo dituirakaskuntza ulertzen ez duen hizkuntza batean ematenbazaio.

Printzipioz ikaslearen ama-hizkuntzaz beste hizkuntzabatean burutzen den irakaskuntzak ez du ikaslearenhezkuntzarako eskubidea zertan kaltetu. Hori bai,halakoetan ikasleak berea ez den hizkuntza batean emangozaizkion hezkuntza-edukiak aparteko arazorik gabeeskuratuko dituela bermatzeko neurriak jarri beharko dira.Horrela, irakas-hizkuntza behar bezala jakin artean,haurraren ama-hizkuntzaren erabilera instrumentala edoauxiliarra ezinbestekoa izango da, hark hezkuntza-edukiakbehar adinbateko trebeziaz eskura ditzan eta bereerrendimendu eskolarra larriki kaltetua izan ez dadin.

Bestalde, hizkuntz ofizialtasun kontzeptutik ere ez dagoirakaskuntza osoa norbere hizkuntzan jasotzeko eskubideaondorioztatzerik. Ofizialtasun aitorpenaren aginduz, agintepublikoek oinarrizko hezkuntza bukatzerakoan ikasleekhizkuntza ofizialaren ezagutza praktiko nahikoa eskuratukodutela segurtatu beharko dute, horretarako neurri egokiakjarriz. KAk esan bezala, neurri horietako bat hizkuntzaofizialaren derrigorrezko irakaskuntza ezartzea da. Edozelanere, hizkuntza ofiziala irakaskuntza planetan derrigorrezkoikasgaitzat hartzea ez da beti ere aski hizkuntza egokieskuratzeko. Ofizial maila izanagatik ere gizarte mailanerabilera eskasa duten hizkuntza gutxituetan, hauek irakas--hizkuntza gisara erabili ezean, ikasleei oso zaila izangozaie hizkuntza horiek maila jasoan eskuratzea. Hori dela

(235) Funtsezko edukia aztertzerakoan esan genuen bezala, gogoratuhezkuntzarako eskubideak, irakaskuntza hizkuntza ulergarrian ez ezik,ikaslearen bizitza-ingurunearekin lotuta dagoen hizkuntza batean burutudadila ere eskatzen duela.

199

eta, halakoetan hizkuntza ofiziala irakasbide bihurtzeanahitaezkoa izaten da.

Testuinguru horretan uler daitezke KonstituzioAuzitegiak hizkuntza ofizialean irakaskuntza jasotzekoeskubideari buruz egindako adierazpenak. Izan ereAuzitegiaren iritziz, Konstituzioak hizkuntza ofizialean-irakasbide gisa beraz- irakaskuntza jasotzeko eskubideabermatzen du oinarrizko hezkuntza osatzen dutenikasmailetan236.

EKren 27.2 artikuluari dagokionez, hezkuntzaren azkenhelburuak, hots, ikaslearen giza nortasunaren erabatekogarapenak, ez du esan nahi irakaskuntza osoa norberehizkuntzan jaso behar duenik, ezta gutxiagorik ere.Ikaslearen garapen intelektual, kogitibo etakomunikatiborako halabeharrezko baldintza deneanbakarrik egongo da justifikaturik irakas-hizkuntzaikaslearen ama-hizkuntza izatea. Azken hau, bereziki,haurrak irakas-hizkuntza ezagutzen ez duenean gertatukoda. Halakoetan, harik eta irakas-hizkuntzaren gutxienezkoezagutza -hezkuntza-edukiak aparteko arazorik gabeeskuratzeko hainbatekoa- lortu arte, haurrek irakaskuntzanorbere hizkuntzan jasotzeko eskubidea izango dute.

Laburbilduz, prezeptu, printzipio eta balio konstituzio-naletatik ez dago norbere hizkuntzan irakaskuntza

(236) «...corresponde a los poderes públicos competentes, en atención a losobjetivos de la normalización lingüística en Cataluña y a los propiosobjetibos de la educación, organizar la enseñanza que ha de recibirse enuna y otra lengua en relación con las distintas áreas de conocimientoobligatorio en los diferentes niveles educativos para alcanzar un resulta-do proporcionado con estas finalidades; y ello al objeto de garantizar elderecho de los ciudadanos a recibir, durante los estudios básicos en losCentros docentes de Cataluña, enseñanza en catalán y en castellano.Derecho que se deriva no sólo de los arts. 3 y 27 CE sino del art. 3 delEstatuto de Autonomía de Cataluña.» (KAren 337/1994 Epaia, 10. oinarrijuridikoa).

200

guzti-guztia jasotzeko eskubidea eratortzerik. Gehien jota,Konstituziotik ondoriozta daitekeena, kasu jakin batzuetanirakaskuntzaren zati bat norbere hizkuntzan jasotzekoeskubidea da, hain zuzen ere, hezkuntza-edukiak eskuratze-ko, hizkuntza ofizialen ezagutza nahikoa bermatzeko etaikaslearen nortasunaren erabateko garapena lortzekonahitaezkoa denean.

Norbere hizkuntzan irakaskuntza jasotzeko eskubidea-ren hedapenak garrantzi praktikorik gabeko ezbadaida ju-ridiko hutsa eman badezake ere, ez da inondik inora horre-la. Eztabaida honek ondorio praktikoak eduki badauzka,eta nolakoak gainera! Azken bolada honetan gai honeninguruan Katalunian sortu diren istiluei erreparatu besterikez dago.

Kataluniako Hizkuntz Normalkuntzarako Legeak, EuskalHerriko Autonomia Erkidegokoak ez bezala, ez die hiritarreinorbere hizkuntzan ikasketak burutzeko eskubideairakasmaila guztietan bermatzen, «lehen irakaskuntzan»237

bakarrik baizik. Ondorioz, lehen irakaskuntza ostekoirakasmailetan iraskaskuntza zein hizkuntzatan izango denaginte publiko autonomikoen esku uzten du. Hala,Kataluniako Generalitateak abuztuaren 30eko 362/1983Dekretuaren bidez, eta urte bereko irailaren 8ko IrakaskuntzaSailaren Aginduaren bidez, OHOko 2. eta 3. zikloetanderrigorrez zein ikasgai burutu behar ziren katalanez finkatuzuen. Gauzak horrela, Kataluniako hiritarrek lehenirakaskuntzatik aurrera irakaskuntza zein hizkuntzaofizialetan hartuko duten hautatzeko aukerarik ez dute izango,aginte publikoek agindutakoaren pentzutan geratuz.

(237) Kataluniako Generalitatearen abuztuaren 30ko 362/1983 Dekretuakzioenez, «lehen irakaskuntzak» Eskolaurreko azken ikasturtea eta OHOkolehen bi ikasturteak barne hartzen zituen. Alabaina, LOGSEk ezarririkohezkuntza egitura berriaren arabera, «lehen irakaskuntza» haurhezkuntzaren azken ikasturtea eta lehen hezkuntzaren lehen ikasturte biakbarne hartzen ditu.

201

Orduan, bada, Konstituzioaren printzipio eta balioeta-tik irakaskuntza norbere hizkuntzan jasotzeko eskubideairakasmaila guztietarako ondorioztatzerik balego, Katalu-niako hezkuntza sistema Konstituzio kontrakoa izango li-tzateke. Zentzu horretan, 1994ko otsailaren 15eko Auto ba-ten bidez, Auzitegi Gorenak Konstituzio Auzitegiaren au-rrean Katalanaren Normalkuntzarako Legearen aurkakokonstituzionaltasun arazoa planteatu zuen legearen zenbaitprezeptu Konstituzio kontrakoa zelakoan238.

AGren ustez, Konstituzioak ikasleei norbere hizkun-tzan irakaskuntza jasotzeko eskubidea aitortzen die eta ezbakarrik Lehen Hezkuntzan, baita gainontzeko irakasmai-letan ere. Bere hitzetan, «la protección de las distintas mo-dalidades lingüísticas de España, la garantía de su conoci-miento y la consecución de una igualdad entre las lenguasoficiales no pueden alcanzarse privando a los niños, másallá de su primera enseñanza, del derecho a recibir las ulte-riores en su lengua materna».

Eta hori ez da dena, Auzitegi Gorenaren iritziz, Konsti-tuzioak printzipioetatik norbere hizkuntzan irakaskuntzajasotzeko eskubidea ez eze, irakaskuntza zein hizkuntzaofizialetan jaso erabakitzeko eskubidea ere ondoriozta dai-teke irakasmaila guzti-guztietarako239.

Abenduaren 23ko 337/1994 Epaiaren bitartez, KAkarazo korapilatsu honi askabide bat eman dio behingoz.Konstituzio Auzitegiak Katalanaren NormalkuntzarakoLegea konstituzionaltzat jo du, Auzitegi Gorenaren eska-kizunak erabat ezetsiz. KAk argi utzi du: batetik,

(238) Zehazki, aurkaturiko prezeptuak 15.1, 14.2, 14.4 eta 20.a izan ziren etadenek konstituzionaltasunaren froga gainditu zuten.

(239) «Este y otros puntos recogidos en la Carta Magna configuran un auténti-co derecho de los padres y de los hijos a escoger la lengua en que éstoshan de ser enseñados en cualquier etapa educativa.» (1994ko otsailaren15eko Autoa).

202

Konstituzioak berez ez duela irakas-hezkuntza aukeratze-ko biderik ematen, eta bestetik, norbere hizkuntzan irakas-kuntza osoa jasotzeko eskubiderik ez dagoela, hizkuntzahori gaztelania izanda ere.

«...ni del contenido del derecho constitucional a la educación de susapartados 2, 5 y 7 se desprende el derecho a recibir la enseñanza en sólouna de las dos lenguas cooficiales en la Comunidad Autónoma, a elecciónde los interesados. (...) el derecho a la educación que la Constitución ga-rantiza no conlleva que la actividad prestacional de los poderes públicosen esta materia pueda estar concicionada por la libre opción de los intere-sados de la lengua docente. Y por ello los poderes públicos -el Estado y laComunidad Autónoma- están facultados para determinar el empleo de lasdos lenguas oficiales que son cooficiales en una Comunidad Autónomacomo medio de comunicación en la enseñanza, de conformidad con elreparto competencial en materia de educación. (9. oinarri juridikoa).

Bestalde, guk arestian esandakoari jarraiki, KonstituzioAuzitegiak hezkuntza ikasleari ulegarria zaion hizkuntzabatean eman behar dela esaten du; hala, irakas-hizkuntza etaikaslearen ama-hizkuntza bat ez datozenean, ikasleari aurre-tiaz irakasbide duen hizkuntzaren gutxienezko ezagutza mailabermatu beharko zaio, hezkuntza-edukiak behar bezala ja-sotzeko adinakoak, hain zuzen. Horrela, ikaslearen irakas--hizkuntza bere ama-hizkuntza ez izateagatik eskola-erren-dimendua nabarmenki kaltetua gerta dadin saihestu nahi da240.

(240) «Aunque no exista un derecho a la libre opción de la lengua vehicular deenseñanza (...) es evidente que quienes se incorporan al sistema educativoen una Comunidad Autónoma donde existe un régimen de cooficialidadlingüística han de recibir la educación en una lengua que puedan compren-der y asumir los contenidos de las enseñanzas que se imparten; ya que enotro caso podrían quedar desvirtuados los objetivos propios del sistemaeducativo y afectada la plenitud del derecho a la educación que la Consti-tución reconoce. En particular y desde la perspectiva del art. 27 CE, perotambién desde la relativa al art. 14 CE, resulta esencial que la incorpora-ción a la enseñanza en una lengua que no sea la habitual se produzca bajoel presupuesto de que los ciudadanos hayan llegado a dominarla, cuandomenos en la medida suficente para que su rendimiento educativo no resulteapreciablemente inferior al que hubieran alcanzado de haber recibido laenseñanza en su lengua habitual.» (11. oinarri juridikoa).

VHIZKUNTZA ETA HEZKUNTZAREN

ARAUKETA EUSKAL AUTONOMIESTATUTUAN

205

5.1. IKUSPEGI OROKORRA

Estatutu hitza adiera ezberdinekin erabilia izan da gure lege--araubidean, kasu, Kontsumitzaileen Estatutua, LangileenEstatutua, Autonomi Estatutua, eta abar luze bat.

Estatutu hitza, autonomi lurraldearen antolaketarako oinarrizkoaraua adierazteko, mendearen hasieran erabili zen aurrenengo aldizgure artean, lehenbiziko mugimendu autonomistak gertatuzirenean hain zuzen ere241.

Estatutuak Espainia moduko estatu erregionalek barneantolaketarako erabiltzen dituzten tresna tekniko juridikoak dira.1931.ekoak egiten zuen antzera242, 1978ko KonstituzioakAutonomi Estatutuaz zer ulertu behar dugun azaltzen digu bere147.1 artikuluan:

147.1 art: «Dentro de los términos de la presente Constitución, los Estatu-tos serán la norma institucional básica de cada Comunidad Autónoma y el Esta-do los reconocerá y amparará como parte integrante de su ordenamiento jurídi-co.»

Konstituzioak berak emaniko definizio honetan, bi zati bereizdaitezke:

(241) Konkretuki, Euskal Estatutuaren ideia 1905ean sortu zen Liga ForalAutonomistak plazaratu zuen lehenengo aldiz. Zentzu honetan ikusARTOLA, M. Partidos y programas políticos 1808-1936. Madril, 1974,451. or.

(242) II. Errepublikako 1931ko Konstituzioak Estatutuak honela definitzenzituen: «auténticas leyes básicas ordenadoras de la organización políti-co-administrativa de las regiones que se rigen autonómicamente».

206

a) Estatutua Autonomia Erkidegoko oinarrizko araujuridikoa da

Esan denez, Estatutua arau juridikoa da, baina ez nolanahikoa.Estatutua, izan ere, Autonomia Erkidegoaren oinarrizko arau insti-tuzionala da. Baina zer esan nahi du oinarrizko arau instituzionalaizate horrek? Zein ondorio dakar horrelako baieztapen batek?

Konstituzioak Estatutua Autonomia Erkidegoko oinarrizkoarau instituzionala dela dionean, Estatutua etorkizunean agintepubliko autonomikoek aterako dituzten lege eta arau guztiaktinkatuko diren lege-zimentarria izango dela adierazi nahi du.Estatu mailan Konstituzioa den antzera, Autonomia Erkidegomailan Estatutua bertako arau juridikorik garrantzitsuena da,Autonomia Erkidegoko arauzko hierarkian goreneko mailandagoena. Hargatik, etorkizunean aginte publiko autonomikoekindarrean jarriko dituzten lege eta arau autonomiko guztiekEstatutuan xedatutakoa errespetatu beharko dute, osterantzean arauhoriek baliogabeak izango baitira. Horrela, Estatutuaren aurkakoaraua legebiltzar autonomoak ateratako lege bat balitz, lege horrenaurka KAren aurrean Konstituzio-kontrakotasun helegitea jartzekoaukera legoke, honek Estatutu-kontrako legea baliorik gabe utzzezan. Ordea, Estatutu-kontrako arauak lege mailarik izango ezbalu, arau hori jurisdikzio kontentzioso-administratiboaren aurreaninpugnagarria litzateke.

Aurrera jarraitu baino lehen ohar txiki bat. Oraindik orainesandakoarengatik, Estatutua eta estatu federaletako Konstituzioakgauza bera direla pentsa daiteke. Egia da, bai Estatutua bereautonomia erkidegoan, eta bai Konstituzio federala bere estatufederalean, funtsezko arau juridikoak direla, baina hala eta guztizere, bata eta bestearen izaera juridikoak ezberdinak dira.

Estatu federaletako Konstituzioa estatu bakoitzak norbereburuari ematen dion oinarrizko legea da. Estatua librea da Konsti-tuzioa eratzeko eta onartzeko orduan, Federazioak ez du zereginhorretan parterik hartzen. Estatu bakoitzak norbere Konstituzioasortzen du eta Konstituziogileei jartzen zaien muga bakarra

207

Batasun Federalarekin buruturiko hitzarmen edo paktu federalaerrespetatzea da. Estatutuen kasuan, berriz, Estatutua ez da auto-nomia erkidegoen esku uzten den gauza, Estatu zentralak Estatu-tuaren eratze eta onartze prozesuan parte aktiboa hartzen baitu.Estatutua Madrilgo Gorte Nagusiek onetsi behar duten legea daeta, onespen hori ezean, ez da Estatuturik izango.

b) Estatuak bere lege-antolamenduaren zati bat bezalaonartu eta zainduko du Estatutua

Estatutua Estatuko lege bat da, Gorte Orokorrek onetsirikolegea alegia. Estatuko lege-antolamenduaren zati bat den aldetik,Estatutua, gainerako Estatuko lege guztiak bezala, Konstituzioarenmenpe dago, bertan xedatzen dena errespetatu beharko duelarik.Estatutua Konstituzioaren menpe dago, baina Konstituzioarenmenpe bakarrik, ez du beste inork mugatzen. Horregatik, Estatukolegediak ezin izango du inolaz ere Estatutuaren edukia erasotu.

Bestalde, esan dugun legez, Estatutuak aginte publikoautonomikoak behartzen eta lotesten ditu, baina ez hori bakarrik,Estatuko legea ere badenez gero, Estatutuak Estatua eta bere agintepublikoak ere binkulatzen ditu; hori dela eta, hauek bere esanetaraegon beharko dute.

Nolanahi ere, Estatutua ez da Estatuko lege arrunta, berezitasunpropioak ditu. Hala, 81. artikuluaren eraginez, estatutuak legeorganikoen bidez onartzen dira. Horrezaz gain, estatutuenizapidetza ez da Madrilgo Gorteei bakarrik dagokien kontua.Autonomia erkidegoek ere Estatutuaren eraketan eta onespeneanpartehartze zuzena dute. Eskuhartze hau bi momentu edo unetangauzatzen da bereziki: batetik, autonomia erkidegoetako Legebil-tzarkideen Asanbladak Estatutu-ekimena hartzen duenean, etabestetik, Gorte Orokorrek onartutako estatutuek indarrean sardaitezen lurralde autonomoetako hautesleek erreferendum bidezsendesten dituztenean.

Orduan, bada, Estatutuaren sorkuntzan bi borondate ezberdinelkartzen dira: Autonomia Erkidegoarena eta Madrilgo Gorteena.

208

Eta borondate horiek osagarriak direnez gero, ezin izango dutebata bestea kontuan izan gabe bere kasa Estatuturik sortu.

Bestetik, eta Konstituzioak Estatutuari buruz ematen duendefinizioa albo batera utzita, orain hizkuntza eta hezkuntza arloakEstatutuaren zein artikulutan jorratzen diren aipatzera goazkizue.

Gure Estatutuan hizkuntza arloaren arauketa orokorra 6.artikuluan agertzen da. Edozein kasutan, hizkuntzen gainekoaipamenik egiten duen beste artikulu bat ere bada, 35. artikuluahain zuzen ere:

35.1 artikulua: «Magistratu, Epaikari eta Idazkarien izendapena BotereJudizialaren Kontseilu Nagusiko Lege Organikoetan aurrikusten den bezalaxeegingo da, Euskal Zuzenbide Forala eta euskara ezagutzen dutenei lehentasunaemanez, izatasuna eta auzotasuna dela eta, salbuespenik egin gabe.»

35.3 artikulua: «Bere eremuan Komunitate Autonomoari dagokio JustiziAdministrazio zerbitzuko pertsonala eta bere funtzionamendurako behar direnmedio materialak eta ekonomikoak hornitzea, Botere Judizialaren LegeOrganikoak eskubide hori Gobernuaren eskutan uzten duen hitz beretan,pertsonala hornitzeko sistemetan Euskal Zuzenbide Forala eta euskara ezagutzendutenei lehentasuna emango zaielarik.»

Beraz, Euskal Herriko Justizi Administrazioari buruzko kapitu-luan kokaturik dagoen 35. artikuluak dioenez, euskara ezagutzendutenek funtzio judizialera (35.1 art.) zein Justizi Administraziora(35.3 art.) iristeko lehentasuna izango dute.

Edozein modutan, sei urte pasatu behar izan ziren 1985.ekoAginte Judizialaren Lege Organikoa (LOPJ) indarrean jarri artean.Gainera lege honek euskararen ezagutzaren balorazioan Estatu-tuarekiko atzerapauso nabarmena ekarri zuen243. Alde batetik,

(243) 341.1 art.: «Para la provisión de las plazas de Presidente de los Tribuna-les de Justicia y de las Audiencias, en aquellas Comunidades Autónomasque gocen de derecho Civil Especial o Foral, así como de idioma oficialpropio, el Consejo General del Poder Judicial valorará como mérito laespecialización de estos Derechos Civil Especial o Foral y el conoci-miento del idioma propio de la Comunidad».

341. 2 art.: «Reglamentariamente se determinarán los criterios devaloración sobre el conocimiento del idioma y del Derecho Civil

209

Estatutuak euskararen ezagutza lehentasunezko meritutzat («mé-rito preferente») hartzen duen bitartean, LOPJk meritu soiltzatbakarrik jotzen du. Beste alde batetik, Estatutuak euskararenezagutzaren balorazioa magistratu, epaile, idazkari eta JustiziAdministrazioaren zerbitzura dauden langileen aukeraketarahedatuko dela esaten duen bitartean, LOPJk euskararen ezagutzabakarrik Juztizi Auzitegi eta Entzutegien lehendakarien aukera-ketan aintzat hartuko dela dio. Gainontzeko magistratu eta epaileeidagokienez, LOPJk hizkuntzen ezagueraren baloraziorakoirizpideak erregelamendu bidez arautuko direla xedatzen du (341.2art.)244.

LOPJ 1985ean onartu arren, 1991ko urriaren 23rarte AginteJudizialaren Kontseilu Nagusiak (CGPJ) ez zuen aipatutakoerregelamendua onetsi. Horrezaz gain, onartu eta berehala, epaileeta magistratu elkarte bik erregelamenduaren aurka helegiteaaurkeztu zuten, haren aplikazioa eten zedila eskatuz. CGPJkhelegileen eskaria betez erregelamenduaren aplikazioa eten zuenbaina, harritzekoa bada ere, oraindik ez ditu helegiteak ebatzi.

Horiek horrela, badira 16 urte Euskal Estatutua indarrean sartuzenetik eta, momentuz, bertan epaile edo magistratu izatekoaukeratze-prozesuan euskararen balorazioari buruz agindutakoakbete barik jarraitzen du, Aginte Judizialaren Kontseilu Orokorrarenzabarkeria edo utzikeria dela eta245. CJPJren jokabideak Estatu-tuaren eta, bide batez, LOPJren lege-hauste larria suposatzen du,

Especial o Foral de las referidas Comunidades Autónomas, como méritopreferente de los concursos para Órganos jurisdiccionales de su territorio.»

(244) FAIRÉN GUILLÉNek erregelamenduzko bidalketa horrenkonstituzionaltasuna zalantzan jartzen du. FAIRÉN GUILLÉN, V. Co-mentarios a la Ley Orgánica del Poder Judicial de 1 de julio de 1985.Madril: Edersa, 1986, 353. or.

(245) Gai honi buruz ikus LORCA NAVARRETE, A.M. La Administración deJusticia y la utilización del idioma cooficial en la Ley Orgánica del PoderJudicial. RVAP, 1986, 13. zenb., 287-294. orr.; eta Bizkaiko AbokatuenBazkun Ohoretsuko Euskara Batzordearen Justizia Administrazioan.Euskararen normalkuntzari buruzko txostena. Bilbo, 1994.

210

lege organikoen aplikazioa ezin baitaiteke interes korporatiboenpentzutan geratu. Egoera hau salatu guran, 1995ean euskal taldeparlamentarioak bi hizkuntza ofizial dituzten autonomia erkide-goetan estatu zentraleko administrazio periferikoetako zerbitzuetangaztelera ez beste hizkuntza ofizialaren erabilera normaltzekoasmoz, gobernu zentralaren konpromezua esijitzen zuen legez-kanpoko proposamen bat aurkeztu zuen, Diputatuen Kongresuanaho batez onartu zelarik.

Ildo beretsutik, 1988ko abenduaren 28ko Planta eta Demarka-ziorako Legeak, autonomia erkidegoetako berezko hizkuntzarenezagutza Justizi Auzitegi Nagusiaren lehendakariaren kasuanbakarrik jotzen du meritutzat (32.5 art.). Eta are okerrago egitendute judizial karguak arautzen dituzten erregelamendu organikoek,hauetan ez baita autonomia erkidegoetako berezko hizkuntzeiburuz tutik ere esaten246.

Gaia aldatuz eta hezkuntza arloari dagokionez, Estatutuanxedapen konpetentzial bat baino ez da ageri, 16. artikulua alegia.

16. artikulua: «Konstituzioaren lehen Erabaki Gehigarrian erabakitzen denaaplikatzeko, irakaskuntza, zabalera, maila, gradu, era eta espezialitate guztietan,Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren konpetentziapean dago,Konstituzioaren 27. artikuluaren eta berori zehaztuko duten Lege Organikoei,haren 140.1.30. artikuluak Estatuari ematen dizkion ahalmenei eta guztioribetetzeko eta bermatzeko behar den goi inspekzioari kalterik egiteke.»

16. artikulu honen kausa Konstituzioaren 149.1.30247 artiku-luan bilatu behar dugu. Artikulu honen arabera, ikasketa eta

(246) Zentzu horretan, Ofizial-, Laguntzaile- eta Agente- Kidegoei buruzkoirailaren 19ko 2.003/1986 Erret Dekretua eta Idazkari Judizial Kidegoariburuzko apirilaren 24ko 429/1988 Erret Dekretua.

(247) 149.1: «El Estado tiene competencia exclusiva sobre las siguientes mate-rias (...):

30.º Regulación de las condiciones de obtención, expedición y ho-mologación de títulos académicos y profesionales y normas básicas parael desarrollo del artículo 27 de la Constitución, a fin de garantizar elcumplimiento de las obligaciones de los poderes públicos en esta mate-ria».

211

profesional tituluen lorpen, jaulkipen eta homologaziorakobaldintzen erregulazioa, eta EKren 27. artikuluaren garapenerakooinarrizko arauen ekoizpena, Estatuaren esku uzten den eskuduntzada. Hauetatik aparte, hezkuntza arloko gainerako gai guztiak, hortaz,Euskal Autonomia Erkidegoaren eskuduntzapean egongo dira,Autonomia Erkidegoko erakunde amankomunen esku248, alegia.

Edozelan ere, eguneroko praktikan gauzak ez dira teorianematen duten bezain soilak eta, zoritxarrez, hezkuntza arloan ereEstatu eta Euskal Autonomia Erkidegoko eskuduntza banaketa ezda gai batere baketsua izan. 149.1.30 artikuluak 27. artikuluarengarapenerako oinarrizko arautzat zer ulertu behar dugun esatenez digunez gero, interpretazio desberdinetarako ateak zabalik uztenditu. Eta jakina, honetan ere, normala denez, nork bere opilarihurbildu nahi izaten dio ikatza. Honen ondorioz, espero ziren bainougariagoak izan dira Konstituzio Auzitegiak askatu behar izandituen Estatu eta Autonomia Erkidegoaren arteko eskunduntza--gatazkak249.

Bestalde, konturatuko zineten moduan, EHAEren 16. artiku-luak Konstituzioaren lehen erabaki gehigarria aipatzen du. Erabakigehigarri honek Konstituzioak foru-lurraldeen eskubideak onartu

(248) Ikus azaroaren 25eko 27/1983 Legea, «Autonomia-Elkarte OsorakoErakundeen eta bertako Kondaira-Lurraldeetako Foruzko Ihardutze--Erakundeen Arteko Harreman»ei buruzkoa. Lege honen 6. artikuluanazaltzen den hondakin atalaren eraginez, hezkuntza arloari buruzkoeskuduntza Autonomia Erkidegoko erakunde amankomunei egozten zaie.

(249) Hezkuntza arloko eskuduntza banaketari buruz eta gai honetan KAkjarraitutako lerro jurisprudentzialari buruz ikus, besteak beste:AURTENETXE GOIRIENA, J.L. El sistema de distribución de compe-tencias en materia de enseñanza: estudio de su situación actual. In Estu-dios sobre el Estatuto de Autonomia del País Vasco. Oñati: HAEE/IVAP,1991, 559-633. orr.; DIEGO CASALS, J.L. Las competencias de la Co-munidad Autónoma en materia de educación. Oñati: HAEE/IVAP, 1989.;LÁZARO, E. Atribución y ejercicio de competencias educativas. Ma-drid: Ministerio de Educación y Ciencia, 2. edizioa, 1985; eta LÓPEZGUERRA, L. Competencias del Estado y de las Comunidades Autómomasen educación. REDC, 1983, 7. zenb., 293-333. orr.

212

eta babesten dituela dio250. Honenbestez, planteatzen zaigunkuestioa zera da: EHAEren 16. artikuluak foru lurraldeen esku-bideei buruz egiten duen errefentziak, EAEren esku dagoenhezkuntza arloari buruzko eskuduntzaren edukia nola edo halabaldintzatzen ote du? Hau da, gainerako autonomi estatutuekhonelako aipamenik egiten ez dutela kontuan izanik, kondaira-eskubideen gaineko erreferentzia estatutario honek ematen al dioEAEri beste autonomia erkidegoekin alderatuz ez-ohiko konpe-tentzi eremu zabalagorik?

Bestelako iritzirik badago ere251, KAk 1982ko otsailaren 28anesandakoarengatik, Euskal Estatutuak Konstituzioaren erabakigehigarriaren gainean egiten duen erreferentziak ez duela EAErenaldeko plus konpetentzialik suposatzen ondoriozta daiteke. Auzite-giaren ustetan, EHAEren 16. artikuluak «reserva a la ComunidadAutónoma del País Vasco, sustancialmente, iguales competenciasy con la misma salvedad que las existentes en el artículo 15 delEstatuto catalán.» (7. oinarri juridikoa)252.

5.2. AUTONOMI ESTATUTUAREN 6. ARTIKULUA

5.2.1. Aurrekari historikoak: II. Errepublikako AutonomiEstatuturako egitasmoak eta 1936ko Estatutua

1979ko Gernikako Estatutua ez da ezerezetik tupustean atera-tako zerbait, aitzitik, egun indarrean dagoen gure funtsezko arau

(250) D.A.1.º «La Constitución ampara y respeta los derechos históricos de losterritorios forales.

La actualización general de dicho régimen foral se llevará a cabo,en su caso, en el marco de la Constitución y de los Estatutos de Autono-mía».

(251) Zentzu horretan ikus FIGUEROA, A. El marco Constitucional y el Esta-tuto. In Instituciones de la Comunidad Autónoma de Euskadi. Oñati, 1982,150. or.

(252) Ildo beretik, 1984ko abenduaren 18ko KAEk zera dio: «la idea de dere-chos históricos de las comunidades y territorios forales a que alude ladisposición adicional primera de la Constitución no puede considerarse

213

autonomikoa, Euskal Herrian mendearen lehen herenean -batikbat Errepublika garaian- itxuratzen eta tajutzen joan ziren auto-nomiarako mugimenduen jarraipen logikoa dugu. Izan ere,1979.eko Estatutua mendeetan zehar bilakaera ez jarraitua izanduen prozesu estatutario baten gailurra edo kulminazioa da. Etaesandakoa baieztatzeko egungo eta orduko estatutuen zenbaitartikuluk elkarren artean duten antza ikusi besterik ez dago.

Nahiz eta 1931ko II. Errepublikaren etorrera arte hertsikihartuta Euskal Autonomi Estatutu egitasmorik plazaratu ez,Oruetak Euskal Herriko lehen mugimendu estatutarioak 1905.urtean kokatzen ditu, Liga Foral Autonomista253 sortu zenean hainzuzen ere. Errepublika aurreko 1905etik 1931rako aldarte horretanburutu ziren autonomiarako saiakeretan, jadanik, euskara arloariburuzko aipamen garrantzitsuak aurki ditzakegu254. Hauetatik,garai hartarako ez-ohikoa zen euskararen aldeko eskuzabaltasu-narengatik aipamen berezia merezi duena, Romanones Kontearengobernuaren garaian, Euskal Estatutua sortzekotan eraturikoParlamentuaz kanpoko Batzordearen azpiponentziak atera zuentxostenaren 5. artikulua da. Honek lehenbizikoz euskara etagaztelaniaren ofizialkidetasuna tratatzen du:

como un título autónomo del que puedan deducirse específicas compe-tencias, pues la propia disposición adicional manifiesta con toda claridadque la actualización general de dicho régimen foral se ha de llevar a caboen el marco de la Constitución y de los Estatutos de Autonomía.» (4.oinarri juridikoa).

(253) Liga Foral Autonomistari buruz eta oro har mende hastepenekomugimendu autonomistei buruz ikus ORUETA, J. Fueros y Autonomía.Proceso del Estatuto Vasco (1905-1933). San Sebastián: Nueva Edito-rial, 1934.

(254) Besteak beste, Diputatuen Kongresuaren Batzordeak 1919an ateratakotxostenean, Gipuzkoako Aldundiak 1923an eta Bizkaiko Aldundiak1924an, Direktorio Militarraren aurrean aurkezturiko proiektuetan...Hauen eta beste batzuen berri izateko ikus ORUETA, J. Fueros y Auto-nomía. Proceso del Estatuto Vasco (1905-1933); eta CASTELLSARTECHE, J.M. El idioma en la politica estatutaria. In Reflexiones so-bre la autonomía vasca, 203. eta hurrengo orr.

214

«En los territorios de las mismas provincias (de Álava, Guipúz-coa y Vizcaya) podrán usarse con igual carácter oficial los idio-mas castellano y vasco. Todos los funcionarios del Estado quedesempeñan cargo en la carrera judicial o fiscal o de notariado,secretarios judiciales y de sala y registradores de la propiedad,deberán conocer la lengua vascongada.»

Edozein kasutan, CASTELLS ARTECHEk dioenez255,euskararen arauketa arloan benetako aldaketa kualitatiboa EuskoIkaskuntzaren Estatutu Aurregitasmoarekin gertatu zen.

A) Eusko Ikaskuntzaren Estatutu Aurregitasmoa etaLizarrako Estatutua

1931ko apirilaren 14an II. Errepublika aldarrikatu zen.Errepublika berriaren etorrerak Kataluniako eta Euskal Herrikoautonomizaleen esperantzak berpiztu zituen. Errepublika aldarri-katu eta atoan, orduan Getxoko alkate zen Jose Antonio Aguirrejeltzalea buru zelarik, autonomiaren aldeko udal mugimendu batabian jarri zen. Eusko Alderdi Jeltzaleak (EAJ) bultzatu, etagainerako eskuin-indarren onespena izan zuen autonomiarako udalmugimendu honek Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako udal gehienenatxekimendua lortu zuen. Hala ere, ezker-indarren esku zeudenudalak mugimendu honetatik kanpo geratu ziren, besteak beste,Hego Euskal Herriko lau hiriburuak eta gune industrialetako nahiznafar erriberako udalak. Hauek nahiago zuten autonomi-ekimenaezkertiarren menpe zeuden Aldundietako Gestio Bartzordeen eskuuztea, eskuin indarrek gidaturiko udal mugimendu hartan baino.

Maiatzaren 8an autonomiarako udal mugimenduak EuskoIkaskuntzari256 Autonomi Estatutu egitasmo bat egin zezala eskatu

(255) CASTELLS ARTECHE, J.M. El idioma en la política estatutaria. In Re-flexiones sobre la Autonomía Vasca, 206. or.

(256) Eusko Ikaskuntza mendearen lehen hamarkadan sorturiko konposaketaaniztun mugimendu euskaltzalea da. Bere araudiaren lehen artikuluakzioenez, «Euskaleria maite duten ta ikasbidez argitu nai luketen guziakbiltzea da Baltzu onen tsedea». Araudi honen berri izateko ikus Primer

215

zion. Eusko Ikaskuntzak erronka gustora onartu zuen, eta astirikgaldu barik bere gain hartutako lanari ekin zion. Hala, maiatzaren31rako Eusko Ikaskuntzaren Autonomi Batzordeak «Euskal Esta-tuko Estatutu Orokorra» delakoa atera zuen.

Estatutu egitasmo honetan hizkuntzaren erregulazioa V. titu-luan agertzen zen, 16. eta 17. artikuluetan hain zuzen:

16. art.: «La lengua nacional de los vascos es el euskera. Ella será reconoci-da como oficial en iguales condiciones que el castellano.»

17. art.: «En las escuelas de los territorios euskaldunes del País Vasco seutilizarán para la enseñanza los dos idiomas observándose al efecto las reglasque fije la Diputación en que se halle enclavado el territorio de que se trate.

Todos los funcionarios, así administrativos como judiciales, que prestenservicio en las mismas deberán ser conocedores del euskera.

Las expresadas Diputaciones demarcarán los territorios que deben merecera estos efectos la calificación de euskeldunes.»257

Ikusten den legez, Eusko Ikaskuntzaren Estatutu aurregitas-moan euskara euskaldunen hizkuntza nazionala deklaratzen zen,bera eta gazteleraren arteko ofizialkidetasuna ezarriz. Euskararenofizialtasunaren aplikazioa, euskararen erabileraren arabera eginbeharreko lurralde banaketak baldintzatu zuen. Euskaldun etaerdaldun eremuen arteko lurralde banaketa Aldundiei zegokien.Ondorengo lerroetan ikusiko dugunez, euskararen erabilpenarenaraberako lurralde banaketa gure estatutugintzaren nahiko ezau-garri ohikoa da.

Gure iritzian, hizkuntz erregulazio honen akatsik nagusienabere anbiguotasuna eta konkrezio falta da. Alde batetik, euskalduneremuan irakaskuntzarako gaztelera zein euskara erabiliko direladio, baina elebitasun hori nola hezurmamituko den ez du esaten.Bestalde, euskarak eremu erdaldunean izango zuen trataeraz ez

Congreso de Estudios Vascos. Bilbao: Bilbaína de Artes gráficas, 1919,962-968. orr.

(257) Estatutu Aurregitasmo honen testua eta oro har Euskal Herriko Estatutuegitasmo guztien testuen berri nahi izanez gero, ikus TAMAYO, T. eta V.Fuentes documentales y normativas del Estatuto de Gernika. Gasteiz:Arabako Foru Aldundia, 1981.

216

du deus ere esaten, airean uzten du. Horrez gain, elebitasunabakarrik eskoletara hedatzen du, Bigarren Hezkuntzan eta goimailako hezkuntzan euskarak izango duen trataera omitituz.

Eusko Ikaskuntzaren Estatutu Egitasmoa plazaratu zenean, bialderdik bakarrik -Alderdi Errepublikano Autonomoak eta AcciónNacionalista Vascak- onartu zuten testua bere osotasunean. Gaine-rako alderdiek, bai eskuindarrek, bai ezkertiarrek, Egitasmoariemendakin ugari bezain kontrajarriak egin zizkioten. Zentzu guz-tietako emendakinak izan ziren arren, Gizpuzkoako alkate batzuekEliza-Estatu harremanei buruz planteaturiko emendakin famatuaizan zen benetan eskuin eta ezker indarren arteko ordurartekoadostasuna hautsi zuena.

Eusko Ikaskuntzaren Autonomi Estatutu Egitasmoan Eliza--Estatu harremanak Estatuaren eskuduntzapean uzten ziren, etaalkate hauek egindako emendakinarekin eliz arazoak EuskalHerriak Erromarekin zuzenean eta inolako bitartekaririk gabekonpon zitzan lortu nahi zuten. Coalición Tradicionalistak (CT)eta Eusko Alderdi Jeltzaleak emendakinarekin bat zetozenez gero,hura bere egin zuten. Ezkerreko indarrek, ordea, izatez antikleri-kalak, ez zuten emendakina begi onez ikusi, batez ere, beraientzatEliza-Estatu harremanak Estatuaren esku uztea aldez aurretikhartutako erabakia zelako eta emendakin horrek aurreko konpro-mezuei muzin egitea suposatzen zuelako258.

(258) ORUETAren iritziz, «No es que punto tan importante como el de la vidareligiosa hubiese pasado desapercibido en Estudios Vascos. Conocedo-res todos sus vocales de lo intenso de ese sentimiento en el País Vasco sehabía allí ya apuntado esa solución y sólo después de una amplia e intere-sante discusión, en la que intervinieron sacerdotes y dignatarios de laIglesia y personas calificadísimas de opiniones particulares de extremaderecha, se tomó por unanimidad el acuerdo de dejar esa facultad al Esta-do (...). Fue grande pues, nuestro asombro al enterarnos de que tres díasdespués algunas de las mismas personas que intervinieron en nuestrasdiscusiones en favor de esa solución amparaban en Azpeitia por afanespolíticos lo contrario y luego se afirmaban en Estella en lo mismo.»ORUETA, J. Fueros y Autonomía. Proceso del Estatuto Vasco (1905-1933), 191-192. orr.

217

Hain izan ziren kontrajarriak alderdien arteko jarrerak gaihonetan, ezen akordio batera ailegatzea ezinezko bihurtu zen.Eskuin eta ezkerreko indarren jarrerak elkartu ezin honen ondorioz,ezkerreko indarrek Iruñean burutu behar zen Estatutu Egitasmohonen eratze-prozesutik kanpo lotu ziren. Horrela, Iruñean izanzedin iragarrita zegoen eta, arazo batzuk medio, Lizarran burutuzen Euskal Udalen Biltzarrean Lizarrako Estatutua deritzan testuaonetsi zen.

Esan ohi denez, 1931ko Lizarrako Estatutua, Eusko Ikaskun-tzaren Estatutuaren seme abertzale eta konfesionala da. Izan ere,lehenengoa, bigarrenari eskuin kutsuko 20 bat emendakin sartzea-ren emaitza izan zen. Haatik, bien artean desberdintasun frankozegoen.

Hizkuntza arloan ere aldaketa batzuk sartu ziren, eta egia esan,hizkuntz erregulazioak jasandako aldaketak onerako izan ziren,guk uste. Izan ere, Lizarrako Estatutuaren 16. artikuluak EuskoIkaskuntzaren Aurregitasmoak aurrikusten zuen hizkuntz arauketaosotu eta zehaztu zuen.

Artikulu honen erredakzioaren arabera, euskaldun eremuaneuskara irakas-hizkuntza eta gaztelania derrigorrezko ikasgaiaizango ziren ikasmaila guztietan. Erdaldun eremuan, aldiz, aldrebesizango zen, gaztelania irakas-hizkuntza eta euskara derrigorrezkoikasgaia. Ikus daitekeenez, erredakzio berriaren bitartez259, batetik,euskarak euskaldun eremuko irakaskuntzan izango zuen trataerazehaztu, eta bestetik, euskarak erdaldun eremuan izango zuentrataerari buruzko hutsunea zuzendu zen. Hala ere, Bigarren Hez-kuntzaren eta unibertsitate mailako hezkuntzaren elebitasunaz,honakoan ere, ez zen tutik ere esaten.

(259) 17.2 art.: «En las escuelas de los territorios de lengua vasca se utilizará eleuskera como idioma vehículo de la enseñanza, cursándose como asig-natura en todos los grados el castellano, mientras que en las escuelas dezonas de lengua castellana se dará la enseñanza en este idioma, cursándoseel euskera como asignatura en todos los grados.»

218

Lizarrako Estatutuak ez zuen inolako lege-indarrik izan. Euskaludalen asanbladak Lizarrako bilkuran Estatutua onetsi eta gero,Madrilgo Gorteetara bidali zen hauek onar zezaten. Baina, esperozitekeenez, ez zen horrelakorik gertatu. Gorte Orokorrek LizarrakoEstatutu Egitasmoari ezetz borobila eman zioten. Gaitzespen honenatzetik arrazoi juridikoez gain arrazoi politiko sendoak ere izanziren.

Batetik, Estatutuari buruzko erreferendumik eza prozedurazkoakats larria zen. Bestetik, Estatutu Egitasmoa Madrilera iritsi etahiru egunen buruan, hango Gorteek Konstituzioaren I. titulua onetsizuten. Momentu horretan, bi testuen arteko elkarrezintasuna, edonahi bada, Lizarrako Estatutuaren Konstituzio-kontrakotasunaageri-agerian geratu zen.

Edozein kasutan, eta aipaturiko pisuko arrazoi juridikoez apar-te, Estatutuaren onespena zinez eragotzi zutenak arrazoi politikoakizan ziren. Garai hartan, Madrilgo Gobernuan -Alcala Zamora buruzelarik- eta Gorteetan ezkerreko indarrak ziren nagusi, izatezaurrerakoi eta laikoak. Gauzak horrela, argi zegoen izatez atzerakoieta klerikalak ziren eskuin alderdien (besteak beste, EAJ eta CT)arteko aliantza batetik sorturiko Estatutu batek ez zuela, inondikinora, zereginik ezkertiarren menpe zeuden Gorte batzuetan.

B) 1932 eta 1933ko Gestio Batzordeen Estatutuak

Apirilaren 14ko 1931ko Konstituzioaren onespenaren ondo-rioz Lizarrako Estatutuaren bidea betirako hertsirik lotu zenez gero,estatutu-prozesuak berriro ere hutsetik hasi behar izan zuen. Baina,hori bai, oraingoan ezinbestekoa zen estatutugintza Konstituzioberriak autonomia lortzeko 12. artikuluan ezartzen zuen legezkoprozedurara egokitzea. Artikulu honen garapenerako Azañarengobernuak dekretu bat indarrean jarri zuen260, non Estatutuareneraketarako jarraitu beharreko prozedurazko arauak ezarri ziren261.Dekretuak Estatutu Egitasmoaren prestaketa Aldundietako Gestio

(260) 1931ko abenduaren 8ko Dekretua.

219

Batzordeen esku utzi zuen. Hortaz, orduan estatutu-ekimena udale-tatik ezkertiarren kontrolpean zeuden Gestio Batzordeetara pasatuzen.

Dena den, eta nahiz eta ekimena berea izan, ezkertiarrek ezinzuten Estatutua bere kabuz bakarrik aurrera atera, zeren Estatu-tuaren onespenerako euskal udalen eta euskal hauteslegoarenbaietza halabeharrezkoa zen neurrian, «quorum»a lortzekobestelako alderdien lankidetza beharrezkoa baitzuten. Lankidetzahori EAJren aldetik heldu zitzaien. Jeltzaleek aurreko esperien-tziagatik eskarmentaturik, hasiera batean Estatutua erdiesteko bideokerra hartu zutela kargutu ziren. Hartara, Errepublikako erre-gimenaren arerioak ziren eskuin muturreko tradizionalistekinaliantza baztertu, eta posibilismoari eutsiz, erregimeneko ezkerrekoindarrekin loturak sendotzen hasi zen. Izan ere, Estatutu egitasmohonen onarpenaren pisua ezkertiarrek eta jeltzaleek hartu zutenbere gain. 1932ko hastapenetan, 4 errepublikazale, 3 sozialista,jeltzale bat, katoliko foruzale bat eta independiente batek osaturikoBatzordeak, 1932ko Gestio Batzordeen Estatutua izeneko Estatutuegitasmoa prestatu zuten. Estatutu hau Araba, Bizkaia eta Gipuz-koako udalek Iruñean onetsi zuten, ez ordea Nafarrokoek262.Nafarroako udalen ezetzak Nafarroa Estatutu prozeduratik kanpoutzi zuen. Horiek horrela, Estatutu Egitasmoaren testua, hiruprobintzietako egoera berri hartara egokitzeko aldatu behar izanzen. 1933ko Gestio Batzordeen Estatutua deritzon testu berria,

(261) Dekretu horrek, Estatutu Egitasmoaren testuaren prestakuntza Aldun-dietako Gestio Batzordeei egozten zien eta onespenerako prozeduraberezia zehazten zuen. Honen ildotik, lehenengo eta behin, probintzietakoudalek, probintzia bakoitzekoak euren aldetik, lau probintzietarakoEstatutu bakarra ala probintzia bakoitzerako Estatutu bana nahi zutenerabaki behar zuten; ondoren, eta erabakia Estatutu bakarraren alde izangozen kasurako, testua onartzeko lau probintzietako udalen batzarra eginbeharko litzateke; udalen batzarraren oniritzia lortu eta gero, euskalhauteslegoak erreferendumaren bidez Estatutu egitasmoa onetsi beharkozuen, azken erabakia Madrilgo Gorteen esku lotzen zelarik.

(262) 1932ko ekainaren 19an Iruñean burututako Euskal Estatutuari buruzkoudal asanbladaren emaitzak:

220

lehenbizi hiru probintzietako udal asanbladak263 Gasteizen, eta on-doren euskal hauteslegoak erreferendum bidez (1933/11/05) onetsizuten264.

Gestio Batzordeen Estatutuan, hizkuntza arloko arauketa 11.artikuluan azaldu zen eta Lizarrako Estatutuaren ondoan, arauketaberri honek atzerapauso bat suposatu zuen.

11. artikuluaren lehen atalaren arabera, euskara gaztelaniarekinbatera Euskal Herriko hizkuntza ofiziala izango zen, baina orduaneuskaldunen «hizkuntza nazionala» deklaratu beharrean, euskal-dunen «jatorrizko hizkuntza» deklaratu zen.

Udalak Alde Aurka Abstentzioak Guztira

Bizkaia 109 1 6 116Gipuzkoa 84 2 3 89Araba 52 11 14 77Nafarroa 109 123 35 267E.H. 354 137 58 549

Datuen iturria: LA GRANJA SAINZ, J.L. El Estatuto Vasco de1936. Oñati: HAEE/IVAP, 1988, 30. or.

(263) 1933ko abuztuaren 8an Gasteizen burututako Euskal Estatutuari buruzkoudal asanbladaren emaitzak:

Udalak Alde Aurka Abstentzioak Guztira

Bizkaia 115 0 1 116Gipuzkoa 83 2 4 89Araba 41 26 10 77E.H. 239 28 15 282

Datuen iturria: op. cit.(264) Euskal Estatutuari buruzko erreferendumaren emaitzak:

Bizkaia Gipuzkoa Araba Euskal Herria

Hautesleak 267.456 (100) 166.635 (100) 56.056 (100) 490.147 (100)Botuemaileak 241.629 (90,3) 151.861 (91,1) 32.819 (58,5) 426.309 (87,0)Baiezkoak 236.564 (88,4) 149.177 (89,5) 26.015 (46,4) 411.756 (84,0)Ezezkoak 5.064 (1,9) 2.436 (1,5) 6.695 (11,9) 14.196 (2,9)Baliogabeaketa zuriak — 248 (0,1) 109 (0,2) 357 (0.1)Abstentzioak 25.827 (9,7) 14.774 (8,9) 23.237 (41,5) 68.838 (13,0)

Datuen iturria: op. cit., 31. or.

221

Bigarren atalean, Euskal Herria eta Errepublikaren artekoharreman ofizialetarako hizkuntza ofizial bakarra gaztelania izangozela xedatu zen.

11. artikuluaren gainerako atalek euskarak euskaldun eremuanizango zuen trataeraz ziharduten265.

Eusko Ikaskuntzaren Aurregitasmoan gertatzen zen bezalaxe,honetan ere, euskarak erdaldun eremuan izango zuen trataeraz ezzen fitsik ere esaten. Goraipatzekoa da, hala ere, Gestoreen Estatutuhonetan lehenbizikoz elebitasuna Bigarren Hezkuntzara etaunibertsitate mailako hezkuntzara hedatu izana.

«Biurteko beltza» izeneko agintaldian, zehazki 1933ko aben-duan, plebiszitatu berria zen Estatutu Egitasmoa Madrilgo Gorteen

(265) 11. art. «El idioma originario de los vascos es el euskera, que tendrá,como el castellano, carácter de lengua oficial en el País Vasco.

En las relaciones oficiales entre el País Vasco y el resto de España,así como en las de las Autoridades de la República con las de aquél, lalengua oficial será el castellano.

Los habitantes de los territorios euskeldunes tendrán el derecho deemplear el euskera en los Tribunales de Justicia y ante los órganos de laAdministración, dentro del País Vasco.

Las disposiciones o resoluciones oficiales dictadas por los organis-mos administrativos y judiciales del país serán publicadas o notificadasen castellano y en euskera cuando hayan de causar efecto en territorioeuskeldun.

En las escuelas de los territorios euskeldunes del País Vasco se uti-lizarán para la enseñanza los dos idiomas, observándose al efecto lasreglas que fije la Diputación en que se halle enclavado el territorio deque se trate.

La segunda enseñanza y la superior podrán darse en ambos idiomasen las condiciones prescritas por la Constitución de la República.

Los funcionarios, así administrativos como judiciales, que prestenservicio en dichos territorios, deberán ser conocedores del euskera, ex-ceptuándose los que estuvieren prestándolo al tiempo de implantarse esteEstatuto, a quienes les serán respetados la situación y los derechos quehubieran adquirido, recomendándoles aprendan aquel idioma en el tér-mino de cinco años.

Las expresadas Diputaciones demarcarán los territorios que debenmerecer a estos efectos la calificación de euskeldunes».

222

aurrean aurkeztu zen. Eratu berri ziren Gorte horietan, gehiengoazentro eta eskuineko indarrek zuten, Lerrouxen Alderdi Radikalaketa Gil Roblesen CEDAk, alegia. Garaiko Gorteak, beraz, ez ziren1931ko Gorte Konstituziogileak bezain autonomizaleak eta, horrenondorioz, Euskal Estatutu Egitasmoaren izapidetza MadrilgoGorteetan aurreraezinean paralizaturik geratu zen.

D) 1936ko Estatutua

1936ko hauteskundeetan Frente Popular izeneko ezkerrekokoalizioak Madrilgo Gorteetan erabateko gehiengoa lortu zuen.Frente Popularra lehenengo momentutik euskal autonomiaren aldeagertu zen. Ondorioz, berau eta EAJren arteko harremanak estutuziren. Biek helburu amankomun baten inguruan indarrak batuzituzten; helburu amankomun hori Euskal Autonomi Estatutuaeratzea zen. Izan ere, 1936ko Estatutua, funtsean, Frente Populareta EAJren elkarlanaren ondorioa izan zen.

Apirilaren 16an Gorteetan Estatutu Batzordea eratu zen. Ba-tzordearen lehendakari eta idazkari, hurrenez hurren, IndalecioPrieto sozialista eta Jose Antonio Aguirre jeltzalea izendatu zituz-ten. Batzorde honek, Gorteetan aurreraezinean lotu zen 1933koGestoreen Estatutuari bultzada berri bat eman zion. Batetik,1933ko azaroaren 5eko erreferenduma baliozkotzat jo zuen, etabestetik, Gorteen oniritzia lortzekotan, Gestio Batzordeen Estatu-tua eraberritu zuen. Testuari aldaketa ugari sartu zizkion; baiegituraren aldetik, bai edukiaren aldetik eta baita hedapenarenaldetik ere. Hainbeste izan ziren Gestoreen Estatutuari sarturikoaldaketak eta hain garrantzi handikoak, ezen lorturiko testu berriariizen berri bat jarri baitzioten: 1936ko Estatutua.

1936ko Estatutuan hizkuntza arloaren gaineko erregulazioa1.2 eta 7. artikuluetan azaltzen zen. Lehenengo artikuluaren biga-rren atalean, euskara Euskal Herriko hizkuntza ofiziala deklaratuarren, ez da euskaldunen «hizkuntza nazional»tzat (LizarrakoEstatutua) ezta euskaldunen «jatorrizko hizkuntza»tzat (GestoreenEstatutua) ere jotzen. Aipaturiko artikuluak euskal aginte

223

autonomikoen xedapenak hizkuntza bietan idaztea etaEstatuarekiko harremanak gazteleraz izatea agintzen zuen266.

Elebitasunari buruzko gainerako erregulazioa 7. artikuluan267

azaltzen zen. Honetan ere, euskarak erdaldun eremuan izango zuentratamenduari buruzko araurik ez zen agertzen. Euskarak euskal-dun eremuan izango zuen trataera, berriz, luze eta zabal arautzenzen.

1936ko Autonomi Estatutua Gorteetako osoko bilkurara aile-gatu orduko, gerrate zibila eztandarazi zuen uztailaren 18koaltxamendu militarra jazo zen. Altxamendu hau dela eta, legebiltzar

(266) 1º.3: «El vascuence será, como el castellano, lengua oficial en el PaísVasco y, en consecuencia, las disposiciones oficiales de carácter generalque emanen de los poderes autónomos serán redactadas en ambos idio-mas. En las relaciones con el Estado español o sus autoridades el idiomaoficial será el castellano».

(267) 7º.1 art.: «El País Vasco regulará la cooficialidad del castellano y el vas-cuence con arreglo a las siguientes normas:

a) Publicará y notificará en ambos idiomas las resoluciones oficia-les de todos sus órganos que hayan de surtir efecto en los países de hablavasca.

b) Reconocerá a los habitantes de los territorios de habla vasca elderecho a elegir el idioma que prefieran en sus relaciones con los Tribu-nales, autoridades y funcionarios de todas clases del País Vasco.

c) Admitirá que se redacten indistintamente en uno u otro idiomalos documentos que hayan de presentarse ante las autoridades judicialesvascas o hayan de ser autorizados por los fedatarios del país.

d) Establecerá la obligación de traducir al castellano los mismosdocumentos redactados en vascuence cuando lo solicite parte interesadao deban surtir efecto fuera del territorio vasco.

e) Regulará el uso de las lenguas castellana y vasca en la enseñan-za, con arreglo a lo dispuesto en el artículo 50 de la Constitución.

f) Podrá exigir el conocimiento del vascuence a todos los funciona-rios que presten servicio en territorio de habla vasca, exceptuados aque-llos que estuvieren actuando al tiempo de implantarse este Estatuto, loscuales serán respetados en su situación y en los derechos adquiridos.

2. Las Diputaciones u órganos representativos que las sustituyan deÁlava, Guipúzcoa, y Vizcaya, demarcarán en sus respectivas provinciaslos territorios que, a los efectos de este artículo, deban considerarse comode habla vasca».

224

izapidetza eten egin zen. Gerrate zibila gora-behera, azkenik,1936ko urriaren 1ean Madrilgo Gorteek euskal lurraldeen laguntzamilitarraren truke, lehenbiziko Euskal Autonomi Estatutua in-darrean jarri zuten. Ondoren, urriaren 7an, Jose Antonio AguirreJeltzalearen lehendakaritzapean kondairako lehen Eusko Jaur-laritza sortu zen. Hala ere, gerrate zibila zela medio, EstatutuaBizkaian bakarrik egon zen indarrean, eta gainera oso denboraldilaburrean. Hain zuzen ere, Frankoren aldeko tropak Bilbo menpe-ratu zuten 1937ko ekaina arte.

5.2.2. Legebiltzar aurrekariak

1979ko Estatutuaren 6. artikuluaren eratze-prozesua ez zenliskartsuegia izan. Indar politikoen artean lortu ziren adostasunmailak altu askoak izan ziren. Adostasun hura ez zen bakarrikAutonomia Erkidegoan burutu zen izapidetzan isladatu, Gorte Na-gusietan burututakoetan ere adostasuna nagusi izan zen. Hori delaeta, gutxi izan ziren oinarrizko testuak izapidetza guztian zeharjasan zituen aldaketak. Honek ez du esan nahi hizkuntzaren kontuazirtzilkeriatzat jo zenik, aitzitik, Euskal Legebiltzarkideen Asanbla-darentzat euskararena garrantzi handiko gaia izan zen268.

Estatutu eratze-prozesuan bi momentu edo aldi nagusi bereizditzakegu: Euskal Autonomia Erkidegoan burutu zen izapidetzaeta Madrilgo Gorte Nagusietan burututakoa.

A) Autonomia Erkidegoan burututako izapideak

Euskal Herriko Kontseilu Orokorrak, 1978ko azaroaren 14koErabaki baten bidez, Euskal Legebiltzarkideen Asanbladari EuskalAutonomi Estatutuaren egistamoa egin zezala agindu zion.Xedatua betez, Legebiltzarkideen Asanbladak Estatutuaren

(268) «La representación vasca fue a la negociación después de efectuar unavaloración de qué temas eran fundamentales o prioritarios: Navarra,Euskara, Concierto Económico, Policía Autónoma y Educación entre losmás esenciales». GUEVARA SALETA, E. La génesis del Estatuto. InInstituciones de la Comunidad Autonoma de Euskadi. Oñati: HAEE/IVAP,

225

oinarrizko testua egiteko zeregina ponentzia baten esku utzi zuen.Horrela, 1978.eko azaroaren 28an euskal legebiltzarkideenponentziak Estatutuaren oinarrizko testua edo lehen aurregitasmoaatera zuen.

- Oinarrizko Testua edo Lehen Aurregitasmoa

Oinarrizko testua sei artikuluk osatzen zuten. Lehen artikuluak,euskara Euskal Herriko «hizkuntza nazionala»269 zela esaten zuen.Gainerako artikuluak, aldaketa txiki batzuekin, behin-betikotestuan mantendu zituzten.

- Bigarren aurregitasmoa

Ponentziak egin zuen oinarrizko testuari 30 emendakin tarte-ratu zitzaizkion270, baina testuak bi aldaketa baino ez zituen jasan.Batetik, euskara Euskal Herriko «jatorrizko hizkuntza»271 («idio-ma originario») deklaratu zen, eta bestetik, oinarrizko testuari atalberri bat erantsi zitzaion. Atal berri honek honela zioen hitzezhitz: «Nadie podrá ser discriminado por razón de la lengua».

Aldaketak aldaketa, ponentziak abenduaren 22an atera zuenbigarren aurregitasmoa.

- Estatutu egitasmoa

Ponentziak bigarren aurregitasmoa Euskal LegebiltzarkideenAsanbladaren aurrean aurkeztu zuen, honek eztabaidatu eta onarzezan. Legebiltzarkideek, oro har, ponentziaren lana begi onezikusi zuten, horrexegatik, testuari aldaketa bat baizik ez zioten

1982, 131. or. Era berean, COBREROS, E. El régimen jurídico de laoficialidad del euskera. Oñati: HAEE/IVAP, 1989, 61. or.

(269) Ikusi dugun moduan, euskara Euskal Herriko hizkuntza nazionaltzat jotzeaez da gauza berria, 1931ko Lizarrako Estatutuan ere euskara euskaldunenhizkuntza nazional deklaratu baitzen (1. art.).

(270) Emendakin hauen berri eta, oro har, eratze prozesu osoaren berri izatekoikus TAMAYO, T. eta V. Fuentes documentales y normativas del Estatu-to de Gernika.

(271) Kalifikapen honen aurrekari historikoa Gestio Batzordeen Estatutuarenlehenengo artikuluan azaltzen zaigu.

226

egin. Hain zuzen ere, euskara Euskal Herriko «jatorrizko hiz-kuntza» izatetik, Euskal Herriko «berezko hizkuntza» («lenguapropia») izatera pasatu zen. 1978.eko abenduaren 29an erabatekogehiengoz Euskal Legebiltzarkideen Asanbladak Estatutu egitas-moa onartu zuen.

B) Gorte Nagusietan burututako izapideak

- Ponentziaren txostena

Estatutu egitasmoa Diputatuen Kongresuan aurkeztu zen.Hantxe, Kongresuko Konstituzio Batzordearen eta Euskal Lege-biltzarkideen Asanbladaren ordezkarien artean ponentzia bateratuaeratu zuten. Egitasmoa aztertu eta gero, ponentzia bateratu honektxosten bat atera zuen.

Txostenak egitasmoan hiru aldaketa sartu zituen. Batetik,Egitasmoaren 3. eta 4. atalak atal bakarrean uztartu zituen, 3.atalean azaltzen zen «egoera diglosikoa gainditzeko beharrezkobaliabide»ei buruzko aipamena omitituz. Bestalde, 5. ataleanagertzen zen eta Euskaltzaindiari erakunde aholku-emaile gisaesklusibotasuna ematen zion atzizki mugatzailea ezabatu zen. Eta,azkenik, egitasmoaren azken pasartea, beste herrialde euskal-dunekiko harremanei buruzkoa, Konstituzioak nazioarteko hitzar-menei buruz xedatutakora egokitu zen.

- Estatutu egitasmoaren behin-betiko testua

1979ko uztailaren 21ean Kongresuko Konstituzio Batzordeaketa Euskal Legebiltzarkideen Asanbladaren ordezkariek ez-ohikobilera batean ponentziak eginiko txostena ia aho batez -hiru absten-tzio baino ez ziren izan- berretsi zuten. Honenbestez, abuztuaren1ean behin-betiko testua izango zen ponentziaren txostena GorteNagusien Egunkari Ofizialean argitaratu zen.

Euskal Herriak behin-betiko Estatutu egitasmo hau azaroaren8ko erreferendumean onetsi zuen272. Ondoren, berriro ere, Estatutu

227

egitasmoa Madrilgo Gorte Nagusietara bidali zen, hauek lege orga-niko bidez testua berretsi zezaten. Azkenik, erregearen sendespe-narekin, abenduaren 18ko 3/1979 Lege Organikoa, Euskal HerrikoAutonomi Estatutuari buruzkoa, Estatuko Egunkari Ofizialeanpublikatu zen273.

Argigarri izango zaizuelakoan, hona hemen Estatutuaren 6.artikuluak izapidetza osoan zehar pairatu zituen antzaldaketaguztiak baterabildurik azaltzen dituen koadro sinoptikoa.

(272) BOZKETAREN ONDORIOA

Hautesleak Bozemaileak Alde Aurka Zuri Baliogabe

Araba 174.930 110.609 92.535 10.023 6.363 1.688Gipuzkoa 507.002 302.847 278.399 12.290 9.018 3.140Bizkaia 883.609 507.980 460.905 25.216 16.038 5.821Guztira 1.565.541 921.436 831.839 47.529 31.419 10.649

Datuen iturria: TAMAYO, T. eta V. Fuentes documentales y nor-mativas del Estatuto de Gernika, 763. or.

(273) EEO, 1979ko abenduak 22.

228

PONE

NCIA

REDA

CTOR

APO

NENC

IARE

DACT

ORA

ASAM

BLEA

DE

PARL

AMEN

TARI

OS V

ASCO

SEU

SKAL

PAR

LAM

ENTA

RIEN

BAT

ZARR

EACO

RTES

GENE

RALE

SCO

RTES

GEN

ERAL

ESCO

RTE

NAGU

SIAK

TEXT

O BA

SE

ARTÍ

CULO

6.º

ARTÍ

CULO

6.º

1. La

leng

ua na

ciona

l del

País

Vasc

oes

el E

uske

ra.2.

Los i

dioma

s vas

co y

caste

llano

son

ofici

ales e

n el P

aís V

asco

y tod

os su

sha

bitan

tes ti

enen

el de

recho

a co

no-

cerlo

s y a

usarl

os.

3. La

s ins

tituc

iones

del P

aís Va

sco g

a-ran

tizará

n el u

so of

icial

del E

uske

ray d

el Ca

stella

no, a

dopta

ndo l

as m

e-did

as y

arbit

rando

los m

edios

nec

e-sa

rios p

ara e

l con

ocim

iento

de a

m-ba

s len

guas

.4.

El P

arlam

ento

Vasc

o reg

ulará

elus

o de

amb

as le

ngua

s ten

iendo

en

cuen

ta la

divers

idad s

ociol

ingüís

tica

de la

pobla

ción d

el Pa

ís Va

sco y

po-

niend

o los

med

ios ne

cesa

rios p

ara la

supe

ració

n de

la a

ctual

situa

ción

diglós

ica.

5. La

Rea

l Aca

demi

a de

la L

engu

aVa

sca E

uska

ltzain

dia es

la in

stituc

iónco

nsult

iva o

ficial

en

lo ref

erente

al

Eusk

era.

6. Po

r ser

el Eu

skera

patri

monio

com-

parti

do co

n otra

s Com

unida

des y

con

Terri

torios

limí

trofes

vas

cos,

la Co

-mu

nidad

Autó

noma

podr

á esta

blece

rco

n ello

s vínc

ulos c

ultur

ales d

estin

a-do

s a sa

lva g

uard

a r y

pro

moc io

nar

dicho

Patr

imon

io.

ANTE

PROY

ECTO

PROY

ECTO

DE

ESTA

TUTO

DE

AUTO

NOM

ÍA D

EL P

AÍS

VASC

OEU

SKAD

IKO

AUTO

NOM

IES

TATU

TUAR

EN P

ROIE

KTUA

INFO

RME

PONE

NCIA

TEXT

O DE

FINI

TIVO

BEHI

N-BE

TIKO

TES

TUA

ARTÍ

CULO

6.º

1. El

idio

ma o

rigin

ario

del p

uebl

ova

sco e

s el e

uske

ra, qu

e ten

drá c

omo

el ca

stella

no, c

arácte

r de l

engu

a ofi-

cial e

n Eus

kadi

y tod

os su

s hab

itan-

tes tie

nen e

l dere

cho a

cono

cer y

usar

amba

s len

guas

.2.

Las i

nstit

ucion

es de

l País

Vasc

o ga-

rantiz

arán e

l uso

ofici

al de

l Eus

kera

y del

Caste

llano

, ado

ptand

o las

me-

didas

y ar

bitran

do lo

s med

ios n

ece-

sario

s para

el c

onoc

imien

to de

am-

bas l

engu

as.

3. El

Parl

amen

to Va

sco

regula

rá el

uso

de a

mbas

leng

uas t

enien

do e

ncu

enta

la div

ersida

d soc

ioling

üístic

ade

la po

blació

n del

País

Vasc

o y po

-nie

ndo l

os m

edios

nece

sario

s para

lasu

pera

ción

de la

actu

al sit

uació

ndig

lósica

.4.

Nadie

podr

á ser

discri

mina

do po

rraz

ón de

la le

ngua

.5.

La R

eal A

cade

mia

de la

Len

gua

Vasc

a Eus

kaltz

aindia

es la

insti

tución

cons

ultiva

ofic

ial e

n lo

refere

nte a

lEu

skera

.6.

Por s

er el

Eusk

era pa

trimo

nio co

m-pa

rtido

con o

tras C

omun

idade

s y co

nTe

rritor

ios li

mítro

fes v

asco

s, la

Co-

munid

ad A

utóno

ma po

drá e

stable

cer

con e

llos v

ínculo

s cult

urale

s des

tina-

dos a

salva

guard

ar y f

omen

tar di

cho

Patri

monio

.

ARTÍ

CULO

6.º

1. La

leng

ua pr

opia

del p

ueblo

vasc

oes

el eu

skera

, que

tend

rá co

mo el

cas-

tellan

o, ca

rácter

de le

ngua

ofici

al en

Eusk

adi y

todo

s sus

habit

antes

tiene

nel

derec

ho a

con

ocer

y us

ar am

bas

lengu

as.

2. La

s ins

tituc

iones

del P

aís Va

sco g

a-ran

tizará

n el u

so of

icial

del E

uske

ray d

el Ca

stella

no, a

dopta

ndo l

as m

e-did

as y

arbit

rando

los m

edios

nec

e-sa

rios p

ara e

l con

ocim

iento

de a

m-ba

s len

guas

.3.

El P

arlam

ento

Vasc

o reg

ulará

elus

o de

amb

as le

ngua

s ten

iendo

en

cuen

ta la

divers

idad s

ociol

ingüís

tica

de la

pobla

ción d

el Pa

ís Va

sco y

po-

niend

o los

med

ios ne

cesa

rios p

ara la

supe

ració

n de

la a

ctual

situa

ción

diglós

ica.

4. Na

die po

drá s

er dis

crimi

nado

por

razón

de la

leng

ua.

5. La

Rea

l Aca

demi

a de

la L

engu

aVa

sca E

uska

ltzain

dia es

la in

stituc

iónco

nsult

iva o

ficial

en

lo ref

erente

al

Eusk

era.

6. Po

r ser

el Eu

skera

patri

monio

com-

parti

do co

n otra

s Com

unida

des y

con

Terri

torios

limí

trofes

vas

cos,

la Co

-mu

nidad

Autó

noma

podr

á esta

blece

rco

n ello

s vínc

ulos c

ultur

ales d

estin

a-do

s a sa

lvagu

ardar

y fom

entar

dich

oPa

trimo

nio.

6. AR

TIKU

LUA

1. Eu

skad

ik be

re be

re du

en hi

zkun

tzaeu

skara

da. B

erau,

gazte

lania

beza

la,of

izia

la iz

ango

da

Eusk

adin

eta

bizt

anle

guz

tiek

bi h

izku

ntzo

kez

agut

u eta

era

biltz

eko

esku

bide

adu

te.2.

Eusk

adire

n erak

unde

ek eu

skara

reneta

gaz

telan

iaren

era

biltz

e of

iziala

berm

atuk

o du

te, o

rain

go d

iglo

sieg

oera

gaind

itzek

o ne

urria

k ha

rtuz

eta bi

deak

eratu

z.3.

Eusk

o Bi

ltzarr

eak

bi hiz

kuntz

oner

abilt

zea

arau

tuko

du,

Eusk

adik

oje

ndet

za

desb

erdi

ntas

unso

ziolin

guist

ikoa k

ontua

n hart

urik

etaor

aingo

digl

osi e

goera

gain

ditze

kobe

harre

ko bi

deak

eratu

z.4.

Ezin

go d

a in

or h

izkun

tzaga

tikbe

reztat

u.5.

Eus

kaltz

aind

ia d

a eu

skar

ari

dago

zkio

neta

n iri

zpen

-era

kund

eof

iziala

.6.

Eusk

ara ez

da so

ilik a

utono

midu

nhe

rriald

e hon

en on

dasu

na ba

ita be

stee u

sko

je nde

-mul

tz o e

ta he

rria ld

emu

gakid

e batz

uena

ere.

Horre

ngati

k,au

tonom

idun h

errial

de ho

nek k

ultur

loka

rria k

e z

a rri

a ha l

ko

ditu

bero

riekin

, ond

asun

hor

i zain

du et

apiz

teko.

ARTÍ

CULO

6.º

1. El

Eus

kera,

leng

ua pr

opia

del P

ue-

blo V

asco

, ten

drá,

como

el ca

stella

-no

, cará

cter d

e len

gua o

ficial

en E

us-

kadi,

y tod

os su

s hab

itante

s tien

en de

lde

recho

a co

noce

r y us

ar am

bas l

en-

guas

.2.

Las I

nstit

ucion

es c

omun

es d

e la

Comu

nidad

Autó

noma

, ten

iendo

encu

enta

la div

ersida

d soc

ioling

üístic

ade

l País

Vasc

o, ga

rantiz

arán e

l uso

deam

bas l

engu

as, r

egula

ndo

su ca

rác-

ter of

icial,

y arb

itrará

n y re

gular

án la

sme

dida

s y m

edio

s nec

esar

ios p

ara

aseg

urar

su co

nocim

iento.

3. Na

die po

drá s

er dis

crimi

nado

por

razón

de la

leng

ua.

4. La

Rea

l Aca

demi

a de

la L

engu

aVa

sca

Eusk

altza

india

es in

stituc

iónco

nsult

iva o

ficial

en

lo ref

erente

al

eusk

era.

5. Po

r ser

el eu

skera

patr

imon

io de

otros

terri

torios

vasc

os y

comu

nida-

des,

adem

ás de

los v

ínculo

s y co

rres-

pond

encia

que

man

tenga

n las

insti

-tuc

iones

acad

émica

s y cu

ltural

es, l

aCo

munid

ad A

utóno

ma de

l País

Vas

-co

podr

á soli

citar

del G

obier

no es

pa-

ñol q

ue ce

lebre

y pres

ente,

en su

caso

,a l

as C

ortes

Gen

eales

para

su au

tori-

zació

n los

trata

dos o

Con

venio

s que

perm

itan e

l esta

blecim

iento

de re

la-cio

nes c

ultur

ales c

on lo

s Esta

dos d

on-

de se

integ

ren o

resida

n aqu

ellos

te-

rritor

ios y

comu

nidad

es, a

fin d

e sal-

vagu

ardar

y fom

entar

el eu

skera

.

ARTÍ

CULO

6.º

1. El

Eus

kera,

leng

ua pr

opia

del P

ue-

blo V

asco

, ten

drá,

como

el ca

stella

-no

, cará

cter d

e len

gua o

ficial

en E

us-

kadi,

y tod

os su

s hab

itante

s tien

en el

derec

ho a

cono

cer y

usar

amba

s len

-gu

as.

2. La

s Ins

tituc

iones

com

unes

de

laCo

munid

ad A

utóno

ma, t

enien

do en

cuen

ta la

divers

idad s

ociol

ingüís

tica

del P

aís Va

sco,

garan

tizará

n el u

so de

amba

s len

guas

, reg

uland

o su

carác

-ter

ofici

al, y

arbitr

arán y

regu

larán

las

medi

das y

med

ios n

eces

ario

s par

aas

egur

ar su

cono

cimien

to.3.

Nadie

podr

á ser

discri

mina

do po

rraz

ón de

la le

ngua

.4.

La R

eal A

cade

mia

de la

Len

gua

Vasc

a-Eus

kaltz

aindia

es i

nstit

ución

cons

ultiva

ofic

ial e

n lo

refere

nte a

leu

skera

.5.

Por s

er el

eusk

era p

atrim

onio

deotr

os te

rritor

ios va

scos

y co

munid

a-de

s, ad

emás

de lo

s vínc

ulos y

corre

s-po

nden

cia q

ue m

anten

gan

las in

sti-

tucion

es ac

adém

icas y

cultu

rales

, la

Comu

nidad

Autó

noma

del P

aís V

as-

co po

drá s

olicit

ar de

l Gob

ierno

espa

-ño

l que

celeb

re y p

resen

te, en

su ca

so,

a las

Cor

tes G

enera

les, p

ara su

auto-

rizac

ión, lo

s trat

ados

o Co

nven

ios qu

epe

rmita

n el e

stable

cimien

to de

rela-

cione

s cult

urale

s con

los E

stado

s don

-de

se in

tegren

o res

idan a

quell

os te

-rri

torios

y co

munid

ades

, a fi

n de s

al-va

guard

ar y f

omen

tar el

eusk

era.

6. AR

TIKU

LUA

1. E

uska

rak,

Eus

kal

Herri

aren

berez

ko h

izkun

tza d

enez

, hizk

untza

ofizi

alen

mail

a iza

ngo

du E

uska

lHe

rrian

gaz

telan

iarek

in b

atera

eta

guzt

iek

dute

bi

hi

zkun

tzok

ezag

utzek

o eta

erabil

tzeko

esku

bidea

.2.

Ko

mun

itate

Au

tono

mok

oEr

akun

de a

man

kom

unek

Eus

kal

Herri

ko eg

oera

sozio

lingu

istiko

aren

ñaba

rdur

ak k

ontu

tan

izan

ik b

ihi

zkun

tzen

erab

ilpen

a be

rmatu

kodu

te, b

eroien

ezag

utza s

egur

tatze

kobe

har d

iren

neur

riak

eta m

edio

akera

baki

eta ba

liaraz

iko di

tuzte.

3. H

izkun

tza d

ela-e

ta, e

z da

inor

gutxi

etsiko

.4.

Eu

skar

ari

dago

zkio

neta

n,Eu

skalt

zaind

ia iza

ngo

da e

rakun

deah

olku-

emale

.5.

Eusk

ara b

este

eusk

al lur

ralde

eta

komu

nitate

batzu

tako o

ndare

a iza

nik,

erak

unde

ak

adem

iko

eta

kultu

razk

oek

bero

ieki

n iz

andi

tzak

eten

har

rem

an e

ta lo

ture

z,ka

npo,

Eusk

al He

rriko

Kom

unita

teAu

tono

moa

k e s

katu

aha

lko

dio

e spa

inol

Gob

e rnu

a ri l

urra

lde

e ta

kom

unita

te

horie

k ko

katu

rikda

uden

eko-

Esta

tue k

in it

unak

eta

kome

nioak

egin

ditza

la -ed

o eta

hala

beha

r iz a

nez

gero

Gor

te Je

nera

le iho

rreta r

a ko

e ska

bide

a a g

e r d

e za n

,be

rauek

hur

a on

artze

ko-,

horre

tara

eusk

ara za

indu e

ta bu

ltza d

adin.

Itur

ria:

Tam

ayo,

T. e

ta V

. Fue

ntes

doc

umen

tale

s y

norm

ativ

as d

e E

stat

uto

de G

erni

ka, 8

70-8

71. o

rr.

2. K

OA

DR

OA

229

(274) Gauza bera egin dute, bakoitzak norbere hizkuntzari dagokionez,Kataluniako Estatutuak (3. art.), Balear Irletako Estatutuak (3. art.),Galiziako Estatutuak (5. art.), Valentziako Estatutuak (7. art.) etaNafarroako Hobekuntzarako Legeak (9. art.) egin dute.

(275) Nafarroako Hobekuntzarako Legeak, berezko hizkuntza dutengainontzeko autonomia erkidegoen estatutuek ez bezala, ez du Nafarroakojatorrizko hizkuntza, hots, euskara, bertako berezko hizkuntzatzat jotzen.

(276) SAVATER, F. Darle gusto a la lengua. In Contra las patrias. Barcelona:Tusquets, 1984, 181. or. COBREROS, E. El régimen jurídico de la ofi-cialidad del euskara-n zitatua, 75. or.

5.2.3. Edukiaren azterketa

A) 6.1 art.: «Euskarak, Euskal Herriaren berezko hizkuntza denez,hizkuntza ofizialen maila izango du Euskal Herrian gaztelaniarekin bateraeta guztiek dute bi hizkuntzok ezagutzeko eta erabiltzeko eskubidea».

Euskal Autonomi Estatutuaren 6. artikulua EKren 3.2 artiku-luan aurrikusitakoaren ondorio logikoa da. Hala, Euskal Esta-tutuak, euskarari dagokionean, Konstituzioak aipatutako artikuluanxedatzen duena garatu eta eguneratu baino ez du egin274.

EHAEren 6.1 artikuluak dioenez, Euskal Autonomia Erkide-goan bi hizkuntza ofizial, euskara eta gaztelera, eta berezko hizkun-tza bakarra, euskara, izango da. Estatutuak euskara Euskal Herrikoberezko hizkuntza deklaratzen duenean275, Euskara EuskalHerriaren izatearen funtsezko osagaia eta bere nortasunaren seina-lerik adierazgarriena dela adierazi nahi du. Savaterrek dioenez,«el euskera es la lengua de los vascos: y lo es, no porque sea laúnica que tienen, sino por que son los únicos que la tienen»276.

Beraz, euskarak EAEn ofizial maila izatea, ez da momentukoburuzagien burutazio edo gutizia, baizik eta eskubide propioz etamerezimendu osoz lortutako zerbait. Gehiago esango genuke geuk,inork ofizial maila merezi izatekotan, hori, euskal kulturaren ezau-garririk funtsezkoena eta adierazgarriena den euskarak merezikoluke.

230

Zalantza izpirik gabe, Estatutuak Euskal Herriko berezko hiz-kuntza deklaratzeak, euskarari nolabaiteko garrantzi edo balioberezia ematen dio; baina balio hori testimoniala da, extrajuridikoa,printzipioz euskarari inolako berariazko ondorio juridikorik ez da-karkiona.

Euskara eta gazteleraren ofizialtasun bikoitzari dagokionez,Konstituzioaren 3. artikuluaren azterketa egiterakoan adierazitakoaez errepikatzearren, hantxe esandakoari lotzen gatzaizkio. Denaden, orduan adierazi genizkizuen baieztapen bi gogoraziko dizki-zuegu labur-labur: Bata, gaztelera eta euskararen ofizialtasunamaila berean daudela, hots, ez dago hizkuntza bat bestea bainoofizialagorik; eta bestea, euskararen ofizialtasunaren deklarazioakAutonomomia Erkidegoan kokaturiko aginte publiko guzti-guztiaklotesten dituela, Estatuarenak barne.

6.1 artikuluaren azken aldera, hiritarrei euskara zein gazteleraezagutzeko eta erabiltzeko eskubidea aitortzen zaie. Jadanik ikusidugun moduan, hizkuntza bat erabiltzeko eskubidea bere ofizial-tasunaren deklarazioaren ondorio garrantzitsuena eta lehenbizikoada. Gogoratuko duzuenez, Konstituzioak espainiar guztiei gazte-lera erabiltzeko eskubidea espresuki aitortzen die (3.1 art.). Aldiz,Konstituzioak gainerako hizkuntzei buruz ez du honelako adieraz-penik egiten277. Estatutuak omisio hori zuzendu du, euskara era-biltzeko eskubidea espresuki aitortuz.

B) 6.2 art.: «Komunitate Autonomoko Erakunde amankomunek EuskalHerriko egoera sozio linguistikoaren ñabardurak kontuan izanik, bihizkuntzen erabilpena bermatuko dute, beroien ofizialtasuna erregulatuz,eta beroien ezagutza segurtatzeko behar diren neurriak eta medioak erabakieta baliaraziko dituzte.»

Ulertzekoa denez, Konstituzioak eta autonomi estatutuekhizkuntz ofizialtasunaren lerro nagusiak baino ez dituzte ezartzen.

(277) Dena den, gorago esan dugun moduan, Konstituzioak, inplizitoki badaere, gaztelania ez beste hizkuntzak erabiltzeko eskubidea ere aitortzendu. Gai honi buruz ikus IV. kapituluan adierazitakoa.

231

Ofizialtasunaren arauketa zehatza estatutuen betekizunetatik kanpogeratzen da. Estatutuei dagokiena, arauketa zehatz hori norkburutuko duen erabakitzea da. Euskal Estatutuak adierazpen hori6.2 artikuluan egin du. Honek dioenaren arabera, ofizialtasunbikoitzaren erregulazioa Autonomia Erkidegoko erakunde aman-komunei esklusiboki dagokie, Eusko Jaurlaritza eta Legebiltzarrarialegia. Orduan, bada, Euskal Kondaira Lurraldeek eta Estatuakez dute zeregin legislatibo honetan esku sartzerik; hauei dagokiena,bere menpe dauden organo eta zerbitzuak erakunde amankomunekateratzen duten erregulazio orokor horretara egokiaraztea da.

Ofizialtasun bikoitzaren erregimen juridikoaren erregulazioaAutonomia Erkidegoko erakunde amankomunen esku uzteakukaezinezko logika du278. Ofizialtasunaren erregulazioa, norbe-raren eskuduntza materialen esparruan, aginte publiko bakoitzarenesku utziko balitz, honek egoera zeharo korapilatsua eta disfun-tzionala sorraraziko luke. Ez litzateke ofizialtasunaren erregimenbakarra egongo, baizik eta, aginte publiko adina erregulazio des-berdin: Estatuarena, Autonomia Erkidegoarena, kondaira lurral-deena, eta udalena. Esan beharrik ez dago tesi hau logika guztitikkanpo dagoela. Pentsa, adibidez, hiritar xeheari honelako erabakibatek zer nolako kalteak ez lizkiokeen sortuko. Hiritarrak momentuoro aginte publiko ihardutzailearen izaeri -estatala, autonomikoa,lokala...- begiratu beharko lioke bere hizkuntz iharduera aginte

(278) DÍAZ PICAZO magistratuak, bestelakorik pentsatzen zuela argiro aditzeraeman zuen KAren 82/1986 Epaiaren bigarren botu partikularrean:

«No creo que exista un título competencial específico y concretosobre la «materia lingüística». El artículo 6.º del Estatuto de Autonomíadel País Vasco contiene algunas reglas sobre el uso del euskera, pero noatribuye competencias específicas a la Comunidad Autónoma.(...) En De-recho la lengua es instrumento de comunicación, que se inserta o se in-troduce en actos, relaciones y situaciones jurídicas de signo muy diferen-te. Por ello, la competencia para dictar una regulación sobre la lenguautilizada en la comunicación corresponde a quien la posea para regularlos actos, relaciones y situaciones jurídicas a que la comunicación serefiere.»

232

publiko horren ofizialtasunaren berariazko erregulaziora egoki-tzeko, horrek dakarren segurtasun juridiko gabeziarekin. Edonorzoratzeko modukoa izango litzateke.

Hortaz, euskararen ofizialtasuna automoni lurralde osoanbakarra baldin bada, arrazoizkoa eta zentzuzkoa da ofizialtasunhorren erregulazioa ere bakarra izatea; eta berdin-berdin gaztela-niaren kasuan.

Esandako guztiarengatik, 6.1 artikuluak izaera konpetentzialaduela aski argi dagoela esan daiteke. Dena den, Estatu zentralakez zuen izaera konpetentzial hori hain argi ikusten nonbait, etabere goreneko ordezkariaren bitartez, Gobernuko Presidentearenbidez alegia, 1982ko Euskararen Legearen kontrako konstitu-zionaltasun helegitea tartejarri zuen, EHAEren 6.2 artikuluarenizaera konpetentziala ukatuz.

Alde batetik, EKren 148. artikuluak autonomia erkidegoekeskura ditzaketen konpetentzia edo eskuduntzen artean hizkuntzofizialtasunari buruzkoa ez zela aipatzen argudiatuz279, eta bestetik,Estatutuaren 6.2 artikulua Euskal Herriari dagozkion eskuduntzeiburuzko titulutik kanpo -10.a eta hurrengo artikuluak- zegoeladefendatuz, Estatuko Abokatuak EHAEren 6.2 artikulua titulukonpetentziala zela ukatzen zuen. Bere ustetan, EKren 149.1.1artikuluaren indarrez280, hizkuntza ofizialen erabilpenari buruzkooinarrizko aspektuen erregulazioa Estatuari zegokion, eta ez

(279) Konstituzioaren 148. artikuluan hizkuntzen gaineko erreferentzia bakarra,lehen ataleko 17. zenbakian azaltzen da:

148.1: «Las Comunidades Autónomas podrán asumir competen-cias en las siguientes materias:

17.ª El fomento de la cultura, de la investigación y, en su caso, de laenseñanza de la lengua de la Comunidad Autónoma.»

(280) 149.1 art.: «El Estado tiene competencia exclusiva sobre las siguientesmaterias:

1.ª La regulación de las condiciones básicas que garanticen la igual-dad de todos los españoles en el ejercicio de los derechos y en el cumpli-miento de los deberes constitucionales.»

233

autonomia erkidegoei, zegokion. Edo beste era batean esanik, Esta-tuaren Abokatuaren aburuz, hizkuntz ofizialtasunaren oinarrizkoerregulazioa burutzeko eskuduna Estatuak behar zuen.

KAk, gai honetan, Estatuko Abokatuaren pretentsioakezetsi zituen. Auzitegiaren ustez, Estatuak 149.1.1 artikuluarenindarrez:

«...puede regular, si lo considera oportuno, las garantías básicas de la igual-dad en el uso del castellano como lengua oficial ante todos los poderes públicos,así como las garantías del cumplimiento del deber de conocimiento del castella-no (...). Y la norma vasca no excluye ni podría excluir una Ley estatal correctoraen el supuesto de que se vulnere por la legislación autonómica la igualdad de losespañoles en el ejercicio de derechos o el cumplimiento de deberes constitucio-nales, Ley a cuyas previsiones debería atenerse la Comunidad autómoma. Perono cabe entender que este título competencial habilite al Estado para regular,con carácter regular, siquiera en sus aspectos básicos, la cooficialidad de laslenguas españolas distintas del castellano y su consiguiente utilización por lospoderes públicos o el derecho al uso de las otras lenguas españolas oficiales porlos particulares. Interpretar el artículo 149.1.1, con el alcance que le otorga elAbogado del Estado, equivaldría a vaciar de contenido las competenciaslingüísticas asumidas por las Comunidades Autónomas según sus Estatutos deacuerdo con lo dispuesto en el artículo 3.2 de la Constitución.» (KAren ekainaren26ko 82/1986 Epaia, 4. oinarri juridikoa).

Ondoren KAk, egungo eta 1931ko Konstituzioak ofizialta-sunaren trataeran duten desberdintasuna nabarmendu eta gero,honako baieztapen hauek egin zituen:

«...el artículo 3.2 de la de 1978 remite la regulación de la oficialidad de laslenguas españolas distintas del castellano a los Estatutos de Autonomía de lasrespectivas Comunidades Autónomas, y sobre la base de éstos, a sus correspon-dientes órganos competentes (...). Los Estatutos contienen, de esta suerte, man-datos a las correspondientes instituciones automómicas para regular lacooficialidad de las lenguas propias de las respectivas ComunidadesAutómomas.» (KAren 82/1986 Epaia, 4. oinarri juridikoa).

Azkenik, eta esandako guztiaren laburpen gisa, KAk zera esanzuen:

«De cuanto llevamos dicho en este fundamento se desprende que la compe-tencia que al Estado otorga el artículo 149.1.1 de la Constitución no se opone ala que para las Comunidades Autónomas se deriva del artículo 3.2 de la Consti-tución y de sus respectivos Estatutos de Autonomía, y en concreto, para el País

234

Vasco, del juego entre el artículo 3.2 de la Constitución y los múneros 1 y 2 delartículo 6º de su Estatuto.» (KAren 82/1986 Epaia, 4. oinarri juridikoa).

Beraz, KAk epai honetan ofizialtasunaren arauketarako organoeskudunak autonomia erkidegoetakoak zirela argi eta garbi utzizuen, eta baita eskuduntza hori, ez bakarrik EKren 3.2 artikulutik,baizik eta baita EHAEren 6. artikulutik ere eratortzen zela. Azkenartikulu honek dioenez, EAEn organo eskudun horiek erakundeamankomunak izango dira. Autonomia Erkidegoko erakundeamankomunek eskuduntza hau egikaritzean aterako duten legediakEAEn kokaturik dauden aginte publiko guztiak binkulatuko ditu.Eta zentzuzkoa da, zeren ofizialtasun bikoitza EAEn kokaturikdauden aginte publiko guztietara hedatzen baita, Estatu zentralaridagozkionak barne.

Bestelakorik pentsa badaiteke ere, honek ez du zertan agintepublikoen arteko konpetentzi zapalketarik suposatu. EAEkoerakunde amankomunek eskuduntza hau egikaritzean ezin izangodute beste aginte publikoei dagozkien eskuduntzetan muturriksartu. Bakoitzak bere eremu konpetentzial berezitua du, eta eremuhori ez dago elkarri zapaltzerik.

Zentzu horretan, erakunde amankomunek ofizialtasun bi-koitzaren erregimen juridikoa arautzeko eskuduntza izango dute,baina gero, aginte publiko bakoitzari egokituko zaio legedi edoaraudi horren aplikazioa, norbere zerbitzuak ofizialtasun bikoitzakeskatzen dituen eskakizunetara moldatuz. Konstituzio Auzitegiak,Epai berean, gai honi buruz ere bere iritzia emateko parada izanzuen:

«Es evidente que ninguna Comunidad Autónoma puede encontrar en la re-gulación de la materia lingüística una competencia que la habilite para dictarnormas relativas a la organización y funcionamiento de la Administración esta-tal, como puede hacerlo respecto a la propia Administración autonómica, e in-cluso a la local, en virtud de lo que establezcan los respectivos estatutos. Pero sípuede la Comunidad Autónoma determinar el alcance de la cooficialidad, quese deriva inmediatamente de la Constitución y de su Estatuto de Autonomía y esinherente al concepto de aquélla, correspondiendo a la Administración estatalla ordenación concreta de la puesta en práctica de aquella regulación legal encuanto afecte a órganos propios. La instauración por el artículo 3.2 de la

235

Constitución de la cooficialidad de las respectivas lenguas españolas en deter-minadas Comunidades Autónomas tiene consecuencias para todos los poderespúblicos en dichas Comunidades, y en primer término el derecho de los ciuda-danos a usar cualquiera de las dos lenguas ante cualquier Administración de laComunidad respectiva con plena eficacia jurídica. Puede ésta, pues, enunciareste derecho y, junto a él, el consiguiente deber de todos los poderes públicos(estatales, autonómicos o locales) radicados en la Comunidad de adaptarse a lasituación de bilingüismo constitucionalmente prevista y estatutariamente esta-blecida.» (KAren 82/1986 Epaia, 5. oinarri juridikoa).

Epai garrantzitsu hau alde batera utzita, eta EHAEren 6.2artikuluaren edukiaren azterketarekin bukatzeko, bertan egoerasoziolinguistikoaren ñabardurei buruz egiten den erreferentziazxehetasun bat edo beste ematera goazkizue.

Cobrerosek281 adierazi duenez, aniztasun soziolinguistikoarengainean egiten den aipamenak bi interpretazio desberdin onartzenditu: hedakorra bata, eta murriztailea bestea.

Interpretazio murriztailearen arabera, Euskal Herriko egoerasoziolinguistikoa, momentuko hizkuntz statusari eusteko bakarrikizango da kontuan. Helburu nagusia, hizkuntzen egoera dagoenmoduan mantentzea izango litzateke, euskarak urteetan zeharpairatu duen etengabeko atzera-egite prozesuari batere jaramonikegin gabe. Interpretazio murriztaile honetan oinarritutako hizkuntzpolitika batek, gehienez jota, euskararen atzera-egite prozesua etenegingo luke, baina besterik ez.

Interpretazio hedakorrak, ordea, aniztasun soziolinguistikoariburuzko erreferentzia modu aurrerakoi eta positiboan ulertukoluke. Horrela, etorkizuneko hizkuntz erregulazioak EAEko bihizkuntza ofizialen ezarpen desorekatuaren datutik abiatuz, euska-raren atzera egite-prozesua eten ezeze iraulki ere egingo luke, hariketa euskarak bai kondairaz, bai eskubidez, merezi duen lekuaberreskuratu arte. Bada, interpretazio hedakorrean oinarriturikohizkuntz politika baten abiapuntua euskarak gaztelerarekiko duen

(281) COBREROS, E. El euskara en el Estatuto vasco. Oñati: HAEE/IVAP,1989, 41. eta hurrengo orr.

236

gutxiagotasun egoera izango litzateke, eta azken jomuga bihizkuntza ofizialen parekaketa edo ekiparazioa, hots, elebitasuneraginkor eta benetakoa.

Gure ustez, interpretazio hedakorra murriztailea baino zuzena-goa da zalantzarik gabe. Horra zergatik: 6.2 artikuluak garbi dioerakunde amankomunek bi hizkuntzen erabilpena bermatu beharkodutela. Beno ba, euskararen erabilpena nekez bermatuko da baldineta euskara dagoen putzu sakon eta ilunetik ateratzen ez badugu;eta jakina, hau euskararen normalizazioa eta berreskurapena xede-tzat duen hizkuntz politika batek baino ez du lortuko.

D) 6.3 art.: «Hizkuntza dela eta, ez da inor gutxietsiko»

Espainiako Konstituzioan gutxiespenaren debekua oro har 14.artikuluan aurrikusten da282. Konstituzio testuan sar zedin egina-halak egin ziren arren, akaberan, hizkuntza 14. artikuluan espresukijasotzen diren gutxiespen zioetatik kanpo lotu zen. Ezbairik gabeomisio hau esanguratsua da oso.

Espresuki aipatu ez izangatik ere, gure ustez, hizkuntza 14.artikuluan azaltzen diren gutxiespen zioen artean inplizitoki azal-tzen zaigu. Bi dira ondorio horretara garamatzaten arrazoiak.

Alde batetik, KAk onartu legez283, 14. artikuluan azaltzen dengutxiespenik sor ezin dezaketen zioen zerrenda, ez da zerrendahertsia, irekia baizik. Izan ere, artikuluaren azken aipamenak gu-txiespen zioen zerrenda «bestelako baldintza edo egoera pertsonaledo sozialetara» irekirik uzten du, eta hizkuntza gutxiespenik sorezin dezakeen baldintza pertsonal edo sozial horietako bat dela ezdago zalantzan jartzerik.

Horrez gain, ezaguna denez, Konstituzioaren 10.2 artikuluareneraginez, bertan azaltzen diren funtsezko eskubideei buruzko

(282) 14. art.: «Los españoles son iguales ante la ley, sin que pueda prevalecerdiscriminación alguna por razón de nacimiento, raza, sexo, religión, opi-nión o cualquier otra condición o circunstancia personal o social.»

(283) Adibidez, KAren abuztuaren 3ko 75/1983 Epaia (3. oinarri juridikoa).

237

arauak Espainiak berretsiriko nazioarteko hitzarmenen araberainterpretatu beharko dira. Beno ba, Espainiak berretsiriko Nazioar-teko Hitzarmen ugarik espresuki hizkuntzarengatiko gutxiespenadebekatzen dute: GEAU (2.1 art.), IMGAH (1. art.), EZPNP (26.art.), EGKENP (2.1 art.) eta GEFABEH (14. art.)284.

Honenbestez, Konstituzioak -inplizitoki bada ere- hizkuntza-rengatiko gutxiespena debekatzen duela ukaezina da. Haatik, ba-daezpada ere, Euskal Estatutuak Konstituzioaren omisioa 6.3artikuluan zuzendu zuen, «hizkuntza dela eta ez da inor gutxie-tsiko» xedatuz.

Konstituzioak eta Estatutuak hizkuntzarengatiko gutxiespenadebekatzeak ez du esan nahi, ezta gutxiago ere, hizkuntzagatikoedozein bereizketa zilegi ez denik. Berdintasun printzipioak ezdu egoera guztiak berdin-berdin tratatuak izan daitezen eskatzen,berdina dena berdin eta ezberdina dena ezberdin tratatzea baizik.Berdintasun printzipioa zinez eraginkorra izan dadin, hau da,berdintasun sustantziala lortzeko, sarri-askotan trataera desber-dinduak ezinbestekoak dira. Izan ere, Konstituzioak bere 9.2artikuluan aginte publikoei gizabanako eta taldeen berdintasunaerreala eta eraginkorra izan dadin baldintzak sustatzea eta berdin-tasuna eragozten duten oztopoak gainditzea agintzen dienean,berdintasun sustantzialaren printzipioa aitortu baino ez du egiten.

Oraindik ere, Konstituzioan bada hizkuntzagatiko tratamenduezberdina legitimatzen duen beste artikulu bat, 3.3 artikulua alegia.Arestian esan bezala, azken hau EKren 9.2 artikuluaren zehazta-pena da, berdintasun sustantzialaren printzipioa hizkuntz arloradakarrena285.

Orduan, bada, alde batetik Konstituzioaren 14, 9.2, eta 3.3artikuluen indarrez, hizkuntza arloan trataera desberdinak ezarrikolituzketen arauak indarrean jarri ahal izango dira, baina beste aldebatetik Konstituzioaren beraren 14. artikuluak eta Estatutuaren

(284) Ikus 35. or.(285) Berdintasun sustantzialari buruz ikus EKren 3.3 artikuluaz esandakoa.

238

6.5 artikuluak hizkuntzagatiko gutxiespena debekatzen dute.Gauzak horrela, noiz gauden bidezko trataera desberdindu batenaurrean, eta noiz trataera diskriminatzaile baten aurrean jakiteaez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Konstituzio Auzitegiak Euro-pako Giza Eskubideen Auzitegiaren doktrinari jarraituz, dagoene-ko finkatu ditu trataera ezberdin bat diskriminatzailea -EKren 14.artikuluaren aurkakoa beraz- noiz den jakiteko irizpideak. Zehazki,hiru dira trataera ezberdin batek Konstituzio kontrakoa izan ezdadin bete behar dituen baldintzak:

a)Justifikazio objektibo eta arrazoizkoa izatea.b)Lortu nahi diren helburu eta harturiko neurrien arteko

proportzionaltasuna.d)Lortu nahi diren helburuak babes konstituzionala izan de-

zatela.

Estatutuaren 6.5 artikulura bueltatuz, hauxe da bertan azaltzenden hizkuntzagatiko bereizkeria debekuaren printzipioaren ingu-ruan bereziki istilutsua suertatu den arazoa: funtzio publikora sar-tzeko euskararen balorazioa. Edozertara, gai hori azterlan honenobjektutik at dagoenez gero, ez dugu horretan lanik hartuko286.

E) 4.4 art.: «Euskarari dagozkionetan, Euskaltzaindia izango daerakunde aholku emaile.»

Euskaltzaindia 1918. urtean sortu zen Oñatiko Unibertsitateanegin zen Eusko Ikaskuntzaren Lehen Kongresuan. Bere lehenengo

(286) Gai honi buruz ikus besteak beste AGIRREAZKUENAGA, I. El euskeradiscrimina al castellano a juicio del Tribunal Supremo. La igualdad lin-güística efectiva a debate. RVAP, 1984, 9. zenb., 241. eta hurrengo orr.;COBREROS, E. Cooficialidad lingüística y discriminación por razón dela lengua. REDA, 1984, 42. zenb., 461. eta hurrengo orr.; autore berarenLa jurisprudencia del Tribunal Supremo relativa al conocimiento deleuskara en el acceso a la función pública. RVAP, 1988, 22. zenb., 171. etahurrengo orr.; PRIETO DE PEDRO, J. El concimiento de las lenguaspropias de las Comunidades Autónomas y extranjeras como requisito decapacidad de los funcionarios de la Administración del Estado. Llengua iDret, 1989, 12. zenb.

239

lehendakaria Resurrección María de Azkue bizkaitarra izan zen(1919-1951). Ordutik hona Euskaltzaindiaren lehendakaritzatikbeste bost pertsona pasatu dira: Ignacio María Echaide (1952-1962), Jose María Lojendio (1962-1966), Manuel Lekuona (1966-1970), Luis Villasante (1970-1988) eta egungo lehendakaria denJean Haritschelhar.

Euskaltzaindiak bere euskararen aldeko lana -gerrate zibilakeragin zuen etena salbu- gaurdaino etengabeki burutu du. Haatik,«Caudilloa» hil eta gutxirarte ez zuen Estatuko aginteen onespenformalik jaso. Onespen hau otsailaren 20ko 573/1976 Dekretuarenbidez heldu zen287. Euskaltzaindiaren onartze dekretuaren erans-kinak Euskaltzaindiaren Estatutuak jasotzen ditu. Estatutu edobarne arautegiaren lehenengo artikuluan erakundearen helburuakaipatzen dira288. Helburu hauei eraginkortasunez aurre egitekoerakundea bi sail nagusitan banatua dago: euskararen munduarenikerketa helburutzat duen Iker Saila eta euskararen babesa helbu-rutzat duen Jagon Saila (2. art.). Barne araudian, besteak beste,erakundearen izaera, egitura, osaketa, ordezkaritzak... aipatzendira289.

Beste alde batetik, Gernikako Estatutuaren eratze prozesuaziharduterakoan ikusi dugun bezala, EHAEren 6.4 artikuluak

(287) EEO, 1976.eko martxoak 25.(288) a) Euskararen gramatika legeak ikertu eta mamitzea.

b) Hizkuntza honen idazlangintzarako argibideak eta arauak ematea.c) Hiztegia biltzea.d) Bai hiztegian eta bai gramatika eta grafian ere, literatur hizkera baturaheltzeko lan egitea.e) Euskararen enplegua aitzinatzea.f) Hizkuntzaren eskubideak zaintzea.g) Hizkuntza, gizarte maila guztietan gai bihurtzeko, lan egitea.h) Literatur eta ikas-lehiaketak eragitea.i) Filologia eta linguistikako estudioak sustatzea, euskara eta euskalliteraturaren iraskas-aulkiak sortuaz.j) Hartako titulu eta ageriak ematea.

(289) Euskaltzaindiaren aspektu hauen berri izateko, ikus Euskaltzaindiarenarautegi eta barne-erregelak. Bilbo, 1982.

240

Diputatuen Kongresuan burutu zen legebiltzar izapidetzan aldaketagarrantzitsu bat pairatu zuen. Konkretuki, egitasmoaren erredak-ziotik Euskaltzaindiari erakunde aholku emaile bezala esklusibo-tasuna ematen zion atzizki mugatzailea ezabatu zen. EAJk etaUCDk bultzatu zuten aldaketa honek, euskararen munduan antzekozeregina burutzen duten bestelako erakundeei, euskarari dagoz-kionetan, erakunde aholku emaile izateko ateak zabalik uztendizkie290.

Bukatzeko, Euskaltzaindiak 75 urte hauetan zehar euskararenalde eginiko lanaren garrantzia nabarmendu nahi dugu eta, batezere, euskararen batasunaren alde eginiko lana. Izan ere, euskarabatuaren sorkuntza Euskaltzaindiak bere gain hartu duen zeregingarratzitsu eta aldi berean eztabaidatuena izan da. Ezin uka daitekeeuskara batuaren inguruan hika-mika ugari sortu dela, baina halaere, eta batasun hori nola egin den eta nola egin behar zeneztabaidatzen hasi barik, gauza bat argi dago, euskararen batasunaeta normatibizazioa euskararen normalkuntzarako ezinbestekoazela. Euskara nekazal mundutik atera, eta gaur egungo gizarteareneskakizunetara egokitu beharra zegoen, zeren euskara gizartefuntzio guztiak betetzeko gai ez den bitartean, ez baititu hizkuntzofizialtasunaren eskakizunak aseko, gaztelerarekiko parekatzeailusio hutsa bihurtuz. Gizarte alor eta egoera guztietan erabilgaiizan dadin, ezer baino lehen euskara normatibizatu beharradago, eta horretan Euskaltzaindiak eginiko lana txalotzekomodukoa da.

F) Art. 6.5: «Euskara beste euskal lurralde eta komunitate batzutakoondarea ere izanik, erakunde akademiko eta kulturalezkoak beroiekin izanditzaketen harreman eta loturez kanpo, Euskal Herriko KomunitateAutonomoak eskatu ahalko dio Gobernuari lurralde eta komunitate horiekkokaturik daudeneko Estatuekin itunak eta komenioak egin ditzala

(290) Nafarroako Euskararen Legean, ordea, Euskaltzaindiak esklusibotasunhorri eusten dio (3. art.).

241

-edo eta hala behar izanez gero Gorte Jeneralei horretarako eskabidea ager dezan, berauek hura onartzeko-, horretara euskara zaindu eta bultzadadin.»

Euskal Estatutu egitasmoan, euskararen zaintza eta sustape-nerako beste euskal lurralde eta komunitateekin zuzenean loturakezartzeko ahalmena aitortzen zitzaion EAEri (6.6 art.). Hala ere,xedapen honek Diputatuen Kongresuan mozketa erabakiorra jasanzuen. Mozketa honen eraginez, beste lurraldeekin loturak ezar-tzeko, Konstituzioak nazioarteko hitzarmenei buruz xedatutakoa-ren ildoari jarraitu behar izango dio EAEk. Hala, bada, EAErihitzarmen horiek Estatuko gobernuak burutu ditzan eskatzekoeskubidea besterik ez zaio aitortzen. Eta jakina eskatzea libreada; gero eskari horri emango zaion erantzuna beste kontu bat da,Estatuko gobernuak eskari horiek asetzeko inolako obligazio juri-dikorik ez dauka eta. Ikus daitekeenez, honetan ere azken hitzaMadrilgo gobernuak du.

Euskararen Normalkuntzarako Oinarrizko Legeak, lehen xeda-pen gehigarrian gai hau berreskuratu du. Edozelan ere, artikuluhonen erredakzioa ez da Estatutuarena bezain handizalea. Xedapenbien azken xedea euskararen babespena eta sustapena izanik ere,honakoan ez da Espainia eta euskara ondaretzat duten gainerakoestatuen arteko hitzarmen eta komenioez hitz egiten, EuskoJaurlaritza eta euskararen aldeko lana burutzen duten erakundeeta aginteen arteko lotura kulturalez baizik. Konkretuki honeladio:

E.G. 1º: «Jaurlaritza, bere agintepideen hesparruan, Autono-mia-Elkartearen mugartetik kanpo ihardun eta euskerarekikoikerlan, babes eta sustapen-ekintzapidetan ihardun dezaten iraskun-deen edo agintaritzen lankide izango da, horretarako kultura--atxikipenak antolatuz».

Euskararen Normalkuntzarako Legearen Lehen Erabaki Gehi-garriaren arauzko garapena, abenduaren 15eko 370/1987 De-kretuaren bidez gauzatu zen. Dekretu honek, EAEtik kanpo euskal-dun lurraldeetako erakundeekin kultur-atxikipenak antolatzeko

eginbeharra Hizkuntz Politikarako Idazkaritza Nagusiari egoztendio291.

(291) 15. art.: «Euskal Herriaren soziokulturazko batasunari sendo eusteko etabere etnolinguistikazko bizitasuna indartzeko, Euskararen AholkuBatzorde osoa entzun ondoren honako ekintza hauek bideratzekoahalmena du Hizkuntz Politikarako Idazkaritza Nagusiak:

a) Ikerlanez edo jagoletzaz euskalgintzan diharduten NafarroakoHerri-Aginteekin Eusko Jaurlaritzak bere aginpide-alorrean eratuko dituenkulturazko lokarri-harremanak bideratzen saiatu eta indartzea.

b) Gainerako Euskal Lurraldeetako erakunde eta Herri-AginteekinJaurlaritzak, Legeak ezarritako ildotik, ezar ditzakeen lokarri-harremanakeratzeko beroni proposamen jakinak aurkeztea.

c) Jaurlaritzari beste nonnahiko bizigune elebidunekiko harreman-bideak sendotzeko proposamenak aurkeztea, hizkuntz aniztasuna aintzathartuko duten herriarteko politika-neurriak indartu asmoz.»

242

VIEUSKARAREN ERABILPENA

ARAUZKOTZEKO OINARRIZKOLEGEA

6.1. LEGEBILTZAR AURREKARIAK ETAKONSTITUZIO-KONTRAKOTASUNEZKO HELEGITEA

Euskararen Legea izenarekin eskuarki ezaguna den azaroaren24ko 10/1982 Oinarrizko Legeak, ohikoa baino legebiltzar izapide-tza luzeagoa izan zuen. Izan ere, Eusko Jaurlaritzak lege egitasmoaLegebiltzarrean aurkeztu zuenetik -1981eko ekainak 9-, harik etaosoko bilkurak legea onartu arte -1982ko azaroak 24- kasik urteeta erdi igaro zen. Lege egitasmoari 99 emendakin tarteratu ziz-kioten. Hauetatik, hamairuk besterik ez zuten aurrera egin292: seiklegebiltzar batzordean -denak Euskadiko Ezkerrak proposatu-rikoak-, eta beste zazpik osoko bilkuran -denak Alderdi Sozialistakproposaturikoak-.

Eusko Jaurlaritzak lehenengo momentutik argi eta garbi ikusizuen ofizialtasun bikoitzaren arauketa bezalako zeregin zaila beregain hartu beharko lukeen legeak Euskal Herriko gehiengo sozialeta politikoaren laguntza eta oniritzia izan behar zuela. Horretarakoeuskarak sektore baten tresna politiko eta ideologikoa izateari utzibehar zion euskotar guztien ondare kulturala bihurtzeko. Euskaraborroka politikotik atera, eta euskotarren batasunerako tresna edolokarri bihurtu beharra zegoen.

Euskararen berpizkundeak guztion konpromezua eta elkarlanaeskatzen zuen, bai abertzaleena, eta baita ez-abertzaleena ere; eta

245

(292) Emendakin hauen eta, oro har, legebiltzar izapideen berri izateko ikusFIGUEROA LARAUDOGOITIA, A. Leyes y documentos de la 1.ª Le-gislatura del Parlamento Vasco (1980-1984), 2. alea. Oñati: HAEE/IVAP,1984.

246

egia esateko, hein handi batean helburu hori lortu zen. Izan ere,Euskararen Legearen inguruan Eusko Legebiltzarrak lortu zuenadostasuna ia erabatekoa izan zen, «Alianza Popular»ek salbu,gainerako legebiltzar talde guztiek legea onetsi baitzuten. Horrenkontuzkoa eta labainkorra zen gai hartan, ideologikoki hain ez-berdin ziren alderdiek erdietsi zuten adostasuna sekulako lorpenaizan zen, euskarak beti eskertuko duen lorpena gainera.

Hala ere, guztion harridurarako, onartu bezain agudo Euska-raren Legeak Madrileko Gobernutik kolpe latza jaso zuen. Gober-nuko Presidenteak -Felipe González sozialistak- Legearen aurkaKonstituzio-kontrakotasun helegitea tarteratu zuen. Helegite hone-taz baliatuz Madrilgo Gorbernuak, euskal sozialistek Eusko Lege-biltzarrean eginiko lana zelanbait kolokan jarri zuten, zeren Gober-nuak aurkaturiko zazpi prezeptuetatik lauk euskal sozialistenoniritzia jasoa baitzuten ordurako293.

Edozertara, hainbestetan aipatu dugun 82/1986 Epaian, KAia puntu guztietan Euskal Autonomia Erkidegoak hartutako jarre-ren alde atera zen. Legearen hiru xedapen baino ez ziren Konsti-tuzio aurkakoak deklaratu, 6.2, 8.3 eta 12.1 artikuluak294 hain zuzenere. Gainera hauek ez zuten Legearen funtsezko aspekturik ukitzen,hargatik «puede afirmarse claramente que la Ley de Normaliza-ción del Euskara salió ‘bien parada’ del recurso presentado anteel intérprete supremo de la Constitución»295.

(293) Madrilgo Gobernuak aurkaturiko prezeptuak honako hauek izan ziren:5, 6, 8.3, 9, 12, eta 14.a. Hauetatik Eusko Legebiltzarrean burutu zenizapidetzan, 8.3 eta 14.ak bakarrik jaso zuten euskal sozialisten kontrakobotua, gainerakoek hauen oniritzia izan zuten eta.

(294) 6.2 art.: «Elkar hartzerik ez bada, zehaztapidetza edo arazopideketahasitakoak nahi dezan hizkuntza erabiliko da, bi aldetakoak argipideakbere aukerako hizkuntzan jasotzeko duten eskubidearen kaltetan gabe.»

8.3 art.: «Gorago agindutakoa hala dela ere, udalarengizartehizkuntzazko egoera dela eta, herritarren eskubideen kalteangogerta ez dedinean, herri-agintariek, Toki-Arduralaritzaren alorrean,euskera bakarrik erabili ahal izango dute.»

12.1 art.: «Jaurlaritzak araupetuko ditu bi hizkuntzen arteko zinpekoitzultzaile-tituloa lortzeko eta emateko baldintzak.»

247

Madrilgo gobernuak tartejarritako Konstituzio-kontrakotasunhelegitea gora-behera, esan bezala, Euskararen Legeak EuskalHerriko indar politiko eta gizarte sail gehienen atxekimendua lortuzuen. Lege hori garatu eta aplikatzeko orduan sortu izan dira bene-tako istilu eta liskarrak. Batzuen ustez mantsoegia delako, bestebatzuen ustez, ordea, azkarregia delako, inor gutxi dator bat Euska-raren Legeak izan duen aplikazio erritmoarekin. Eta hori ez datxarrena, azken bolada honetan gero eta gehiago dira duela 12urte ia aho batez harturiko erabakien aurka azaltzen direnak etalegea berraztertzea eskatzen dutenak296.

6.2. EZAUGARRI OROKORRAK

KAk adierazi moduan297, Konstituzioaren 3.1 eta 3.2 artikulueketa berezko hizkuntza duten autonomia erkidegoetako estatutuek,hizkuntz ofizialtasun bikoitzaren lerro nagusiak ezartzen dituzte.Baina jakina, lerro nagusi horiek hiritarrari zuzenean aplika dakiz-kiokeen xedapen bihur daitezen, lege-garapen egokia behar dute.

Euskal Autonomia Erkidegoaren kasuan, lege-garapen hori1982ko Euskararen Legean gauzatu da. Honek EHAEren 6.2 arti-kuluan xedatutakoari jarraituz, Euskal Autonomia Erkidegoanbarrena hizkuntz ofizialtasun bikoitza arautzen du; edo beste erabatera esanda, Euskararen Legeak ofizialtasun bikoitzak dakartzanondorio juridikoak ezartzen ditu.

Euskal Herrikoa ez da hizkuntza gaiak arautu dituen autonomiaerkidego bakarra, berezko hizkuntza duten gainerako erkidegoek

(295) COBREROS, E. El régimen jurídico de la oficialidad del euskara, 105.or.

(296 ) Alderdi politikoen artean, nabarmentzekoa da Partido Popularrek etaUnidad Alavesak Euskararen Legea eta honen aplikazioaren aurka azalduduten jokabidea.

(297) «...el artículo 3.1 y 2 de la Constitución y los artículos correspondientesde los respectivos Estatutos de Autonomía son la base de la regulacióndel pluralismo lingüístico en cuanto a su incidencia en el plano de laoficialidad en el ordenamiento constitucional español» (KAren 82/1982Epaia, 1. oinarri juridikoa).

248

ere -Kataluniak, Galiziak, Valentziak, Balear Irlek eta Nafarroak-hizkuntz ofizialtasuna legez arautu dute298. Autonomia erkidegohauen egoera soziolinguistikoa arras desberdina izan arren, Nafa-rroako Legea salbu, gainerako legeen antzekotasuna ondo nabar-mena da299.

Legearen izenburutik igerriko zenutenez, Euskararen Legeaez da hizkuntz ofizialtasun bikoitza arautzera mugatzen, bere hel-burua harago doa, handinahikoagoa da, euskararen normalkuntzaedo normalizazioa300 lortzea, alegia301. Aurrera jarraitu aurretik,normalkuntza kontzeptuaren alkantzeari buruz zenbait argibideemateari komenigarria deritzogu.

Hasiera batean hizkuntz normalkuntza, hizkuntzaren barnearauak -gramatikalak, lexikoak, ortografikoak...- ezartzen dituenerabaki multzoa adierazteko erabili ohi zen. Urteak joan urteaketorri, «normalkuntza» berbaren esangura aldatuz joan da. Hala,gaur egun hizkuntz normalkuntza beste hizkuntza indartsuagobaten presentziaren eraginez gutxiengotasun egoeran dagoen hiz-kuntzaren berrezartze eta suspertze prozesua adierazteko erabiltzenda. Dagoeneko hizkuntzaren barne araudia adierazteko ez da

(298) Katalunia: «Ley 7/1983, de 18 de abril, de normalización lingüística deCataluña».

Galizia: «Ley 3/1983, de 15 de junio, de normalización lingüísticade Galicia».

Valentzia. «Ley 4/1983, de 23 de noviembre, sobre uso y enseñan-za del valenciano».

Balear Irlak: «Ley 3/1986, de 29 de abril, de normalización lingüís-tica de las Islas Baleares».

Nafarroa: «Ley foral 18/1986, de 15 de diciembre, del vascuence».(299) Estatuko hizkuntz normalkuntzarako legeen ikuspegi orokorra izateko

ikus SIGUÁN, M. España plurilingüe. Madrid: Alianza, 1992.(300) Gure artean, erdarazko normalización hitzetik sorturiko normalkuntza

edo normalizazio mailegua hedatu da, eta ez Legearen izenburuan azaltzenden euskal ordaina, arauzkotu eta eratorriak.

(301) «La Ley 10/1982 del Parlamento Vasco no es sólo de cooficialidad, sinoque tiene (como su nombre indica) un objeto más amplio, a saber, lanormalización del euskera.» (KAren 82/1986 Epaia, 7. oinarri juridikoa).

249

normalkuntza hitza erabiltzen, normatibizazio hitza baizik. Hortaz,hizkuntz normatibizazioak hizkuntzan bertan eragiten duen bitar-tean, hizkuntz normalkuntzak hizkuntzaren erabileran eraginaduela esan daiteke. Anglosaxoniar terminologia erabiliz, hizkuntznormalkuntzak status planningari, eta hizkuntz normatibizazioakcode planningari egiten diote erreferentzia.

Hizkuntz normalkuntza hizkuntzaren erabileraz, eta ez hizkun-tzaren barne arauez, kezkatzen dela argitu eta gero, jarrai dezagunEstatu mailan aurrenengo aldiz normalkuntza kontzeptua legeztatuduen 1982ko Euskararen Legearen azterketa egiten.

Esan bezala, Euskararen Erabilpena Arauzkotzeko Legearenasmoak ofizialtasun bikoitza arautzeaz haraindi doaz. Izenburuakberak adierazten duenez, ofizialtasun bikoitza arautzeaz gain,Euskararen Legearen asmoa euskararen normalkuntza edo berre-zartze prozesua arautzea da. Azaltzen zaigun galdera zera da: zeinda normalkuntza prozesu honen azken xedea? Noraino heldu behardu euskararen berrezarketak?

Normalkuntza prozesuaren helburua ez da gizarte euskaldunala erdaldun elebakar bat lortzea, izan ere, Euskararen AholkuBatzordeak adierazia duenez, «egungo egoeratik abiatuta, gizarteelebiduna eraikitzea, hau da, elebidunez osatutako gizartea gara-tzea, hizkuntza bat zein bestea erabiltzeko gai izango den herriaegitea da Euskal Autonomia Erkidegoak Euskal Herriari opa dionhelburua»302.

Bada, Euskararen Legeak arautzen duen normalkuntza proze-suaren azken xedea, eta orobat, euskal aginte sailak burutzen aridiren hizkuntz politikaren azken xedea hiztun guztiek eskubideberak izango dituzten benetako gizarte elebiduna eraikitzea da.Eta jakina, erabateko elebitasun hori erdiesteko, aginte publikoekezer baino lehen egun euskara eta gaztelaniaren artean dagoen

(302) Euskararen politikarako oinarrizko irizpideak. Gasteiz: Eusko Jaurla-ritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 1933, 10. or.

250

desoreka zuzenduko beharko dute, euskararen aldeko ekintzaksustatuz303.

Edozein kasutan, gizarte bat elebiduntzea ez da nolanahi egindaitekeen gauza. Elebiduntze prozesua inoren eskubide demokra-tikoak kaltetu gabe burutu beharreko lana da. Horrexegatik, ezerbaino lehen, elebidun bilakatu beharreko herrialdearen momentukoegoera soziolinguistikoari erreparatu behar zaio. Euskal AutonomiaErkidegoari dagokionez, errealitate soziolinguistikoak ez digu datupozgarriegirik ematen gaur egun.

Zentzu horretan, euskal legebiltzarkideek Euskararen Legeaonartu zutenerako, euskal errealitate soziolinguistikoa ikusirik,Legearen eduki guztiak berehala praktikan jartzea ezinezkoa zelakonturatu ziren. Hori dela eta, Legean behin baino gehiagotanesaten da bere ezarpena ezarian-ezarian izango dela304. Pixka-nakako edo pausoz pausoko ezarpen honen adibide gisa honahemen Legearen aldi baterako bigarren erabakiak zer dioen:

«Jaurlaritzak, tokiko herri-agintariek eskatuta, eta tokikogizarte-hizkuntzarekiko egoerari bereziki begiratuz, Lege honetanKonstituzioaren edo Estatutuaren aginduz noraezeko izan ezdaitezen atalen batzuk egiteratzea aldi baterako barkatu ahal izangodu, bere agintepide-eremuaren barruan.»

Nolanahi ere, ez da zilegi Legearen ezarpenean errealismoaeta progresibitatea beharrezkoak direnaren aitzakiaz baliatzea legeaedukirik gabe uzteko. 2. aldi baterako erabakian azaltzen den

(303) Zentzu honetan, Konstituzio Auzitegiak Kataluniako NormalkuntzarakoLegeari buruz zera esan berri du: «Nos encontramos, pues, ante una Leycuya finalidad es la de corregir y llegar a superar los desequilibrios exis-tentes entre las dos lenguas cooficiales en la Comunidad Autónoma.»(KAren abenduaren 23ko 337/1994 Epaia, 8. oinarri juridikoa). Bistanda KAk Kataluniko Legeari buruz esandakoa Euskararen Legeari erezuzen-zuzen aplika dakiokeela.

(304) Zehazki, progresibitatearen ideia, nola edo hala ondorengo xedapenetanazaltzen zaigu: 6.1, 14.1, 15, 20.1, 22, 25. artikuluetan eta bigarren aldibaterako erabakian.

251

«progresibitate klausula» ez da administrazioei nahi dutena egindezaten ematen zaien «txeke zuria». Euskal Herriko AutonomiaErkidegoan kokaturik dauden administrazio guztiek bere egiturakofizialtasun bikoitzaren eskakizunetara egokitu beharko dituzte,eta «si la utilización del euskera, en su caso, por los administra-dos, puede ocasionar dificultades en el seno de la Administra-ción, tanto estatal como autonómica, tales dificultades son resul-tado de una decisión constitucional y no pueden ser motivo paraconvertir a ésta en irrelevante»305.

Euskararen Legearen barna azaltzen diren «arian-ariko ezarpenklausulen» helburua, hortaz, ez da administrazioa ofizialtasunbikoitzaren eskakizunetatik salbuestea, baizik eta denbora luzeanelebakartasunean murgilduta egon den administrazio aparatuaelebitasunaren eskakizun berrietara moldatzeko prozesua erraztea.

Euskararen Legearen ezaugarri orokorren azterketa bukatzeko,Legearen egiturari arreta egingo diogu.

Ohikoa den legez, Legeari hitzaurreak ematen dio hasera. Hi-tzaurre honetan, Legearen edukiei eta helburuei buruzko argibideakematen dira. Ondoren Legearen alde xedagarria dator. Aldexedagarri hau hiru titulutan banaturiko 30 artikuluk, hiru erabakigehigarrik, aldibaterako bi erabakik, baliogabetze erabaki bateketa azken erabakiak osatzen dute.

Aitzin-tituluan Estatutuaren 6. artikuluan xedatutakoa erre-pikatu baino ez da egiten (1-4. artikuluak). Lehenengo tituluan,herritarren funtsezko hizkuntza eskubideak sailkatzen dira (5. art.),hauen eraginkortasunaren erantzule aginte publikoak egiten dire-larik. Bigarren tituluak, azkenik, aginte publikoek gizarte sailezberdinetan burutu beharreko ihardunak arautzen ditu. Bigarrentitulu hau bost kapitulutan banatua dago:

Lehenengoa. «Euskera Euskal Herriko Autonomia-Elkarteko lur-eremu barruko herri-arduralaritzan erabiltzeaz» (6-14. artikuluak).


252

Bigarrena. «Euskeraren irakaskuntzango erabilpena» (15-21.artikuluak).

Hirugarrena. «Euskeraren gizarte-adierazpideetango erabil-kera» (22-25. artikuluak).

Laugarrena. «Euskeraren gizarte-erabilpena eta erakunde-alo-rreko beste alderdi batzuk» (26-29. artikuluak).

Bostgarrena. «Euskeraren idatzitako hizkuntza ofiziala de-nezko erabilera» (30. art.)

Azterlan honen ondorioetarako batez ere interesatzen zaigunkapitulua bigarrena denez gero, goazen beste barik EuskerarenLegeak hezkuntza arloan xedatzen duena aztertzera.

6.3. EUSKARAREN ERABILPENA IRAKASKUNTZAN

Dituen mugak eta guzti, eskola hizkuntza prozesuaren eragilegarrantzitsuenetakoa da, akaso garrantzitsuena. Horraitio hizkuntznormalkuntza gizarteratzea ezinezko langintza izango da, baldineta aurretiaz edo aldi berean hau eskolara eramaten ez bada.Euskararen erabilpena arauzkotzeko Legeak hau aintzat hartu du,eta horregatik irakaskuntzaren arloari garrantzi berezia eman dio.Euskararen Legeak irakaskuntzaren gaineko gaiak II. kapituluangaratzen ditu, 15etik 22ra bitarteko artikuluetan hain zuzen ere.

Euskararen Legeak ikasle guztiei, irakaskuntza maila guztietanirakaskuntza euskaraz zein gazteleraz hartzeko eskubidea aitortzendie (15. art.). Beraz, legeak ikasleari irakaskuntza zein hizkuntzaofizialean jasoko duen hautatzeko eskubidea ematen dio. Ikas-learen hautatze eskubide hori bermatzeko, ikasleek hautaturikohizkuntzen arabera Jaurlaritzak hezkuntza-sistema irakasteredukabanatuko du (16.2 art.). Horrela, bada, euskara irakas-hizkuntzahautatu dutenei irakasteredu bat egokituko zaie (D eredua), etagaztelania irakasbidetzat hautatu dutenei beste bat (A eredua). Etahori ez da dena, aurrerago ikusiko dugun legez, hizkuntza biak-euskara eta gaztelania- irakas-hizkuntzatzat hartuko dituen ikaste-redurik ere bada, B eredua hain zuzen.

253

Nahiz eta hezkuntza-sistema hizkuntz-eredu desberdinetanbanatu, Unibertsitateko ikasketak bitarteko irakaskuntzan, ikas-ketak burutzeko aukeratu ez duten hizkuntza ofiziala ere irakatsibeharko zaie ikasleei (16.1 art.). Hau da, ereduak eredu, bi hizkun-tza ofizialen irakaskuntza derrigorrezkoa izango da, eta ez horibakarrik, Jaurlaritzak, ikaslegoak Bigarren Hezkuntza amaitze-rakoan bi hizkuntza ofizialak eguneroko bizitzan erabiltzeko bestedakizkiela bermatzeko neurriak hartuko ditu306. Ikasketak EAEtikkanpo hasi dituzten ikasleei edota bere ohiko egoitza AutonomiaErkidegoan ez dutela egiazta dezaten ikasleak bakarrik geratukodira euskera ikastetik libre (21. art.).

Bada, Euskararen Legeak irakaskuntza mailan lortu nahi duenazken xedea ikasle elebidunak ateratzea da, derrigorrezko ikas-ketak amaitzerakoan hizkuntza ofizial biak erabiltzeko gai izangodirenak.

Estatuan zehar indarrean dauden normalkuntza legeak, oro har,bai egituraz eta bai edukiz nahiko antzekoak dira. Hala ere, irakas-kuntzaren arauketari dagokionez, denek ez dute hezkuntza siste-ma bera ezartzen. Orain arte ikusi dugunarengatik, EuskararenLegeak gure hezkuntza-sisteman «hizkuntz bereizketaren» ereduaezartzen du, hots, ikasleak hizkuntzaren arabera eskola unitatedesberdinetan bananduak izango dira. Katalunian, berriz, ez dahorrelakorik gertatzen. Ikasleak ez dira hizkuntzen arabera be-reizten, guztiak eskola-unitate berean elkarrekin mantentzen dira,nahiz eta ikasleek lehen irakaskuntza hartzeko hautaturiko

(306) Oinarrizko ikasketak amaitutakoan ikasleek bi hizkuntza ofizialak ezagutubehar izanak ez da euskal legegileei otu zaien bapateko burutazioa,Konstituziotik eta Autonomi Estatutuetatik eratortzen den betebeharrabaizik. KAk onartu duen legez: «...el deber que se deriva de la Constitu-ción y de los Estatutos de Autonomía en este ámbito es que los poderespúblicos aseguren, al término de los estudios básicos, que los estudiantesconozcan suficientemente y puedan usar correctamente una y otra len-gua cooficial en la Comunidad.» (KAren 337/1994 Epaia, 12. oinarrijuridikoa).

254

hizkuntza desberdina izan. Azken honi, «hizkuntz konjuntzioaren»edo «elebitasun intregralaren» eredua deritzo.

Katalanaren Normalkuntzarako Legeak307 umeei lehen irakas-kuntza beren ohiko hizkuntzan hartzeko eskubidea aitortzen die,hau katalana nahiz gaztelania izan (14.2 art.). EAEn gertatzen denaez bezala, Kataluniako legeriak ez du, hertsiki hartuta, irakaskuntzaburutuko den hizkuntza ofiziala aukeratzeko eskubiderik aitortzen,aitortzen duena lehen irakaskuntza norbere ohiko hizkuntzan jaso-tzeko eskubidea da, besterik ez308. Dena den, praktikan egungoKataluniako hezkuntza sistemak ikasleei lehen irakaskuntzaosotzen duten irakasmailetan irakasbide izango duten hizkuntzaofiziala hautatzeko aukera ematen die, baina, hori bai, LehenHezkuntzan bakarrik.

Honetaz gain, ikasleak hizkuntzaren arabera ikastetxe desber-dinetan bananduak izan ez daitezen administrazioak neurriak hartubeharko dituela dio Kataluniako normalkuntzarako Legeak 14.5

(307) Kataluniako hezkuntza sistemaren konstituzionaltasunari buruz ikus VI.kapituluan esan duguna.

(308) SIGUÁNen iritziz, eskubide biak ondorio berak dakartzate «dado que elderecho a recibir la enseñanza en una lengua sólo se hace efectivo si elpadre o el propio alumno lo reclama y evidentemente puede renuciar areclamarlo, lo que queda en definitiva es la libertad de elección».SIGUÁN, M. La España plurilingüe, 93. or.

Haatik, SIGUÁNen baieztapenak matizazio bat behar du. Izan ere,irakas-hizkuntza hautatzeko eskubideak eta nork bere ohizko hizkuntzanirakaskuntza jasotzeko eskubideak, ez dituzte aginte publikoak hein bereanlotesten, zeren arrazoi osoz MILIÁN i MASSANAk esaten duenez, «LaLey catalana compromete jurídicamente a los poderes públicos (en espe-cial a la Administración regional) y los obliga a proveer de los mediosnecesarios (escuelas, aulas, personal docente) que permitan ejercerefectivamente el derecho de recibir la enseñanza en la lengua habitualdurante la primera enseñanza, pero no garantiza, en cambio, la disponi-bilidad de medios materiales y personales suficientes que permitan ejer-cer la libre elección». MILIÁN i MASSANA, A. Derechos lingüísticos yderecho fundamental a la educación. Un estudio comparado: Italia, Bél-gica, Suiza, Canadá y España. Madrid: Civitas, 1994, 395. or.

255

artikuluan. Eta ez hori bakarrik, ikasleek ondo dakiten neurriankatalana irakaskuntzan gero eta gehiago erabiliko dela ere badio.

Orduan, bada, Kataluniako agintariek, elebitasun integralarenereduarekin lehen irakaskuntza burutzeko gaztelania hautatu dutenikasleak katalanarekin erlazionatuz joan daitezen lortu nahi dute,gerora katalana ongi dakiten neurrian, katalana irakaskuntzarenirakas-hizkuntza nagusia bihurtzeko309.

Ikasleak hizkuntzaren arabera ez bereizteak, hots, elebitasunintegralaren ereduak, KAk onartu duen bezala, bai pedagogikoki-tolerantzia eta elkarbizitzaren sustapena- eta bai sozialki -kata-luniar eta gaztelaniar komunitateen integrazioa-, onura garran-tzitsuak ekar ditzake. Hala ere, zuhurtziaz eta tentu handiz aplikatuezik, onurak galbide -hizkuntz inposaketa eta marginazioa- bihurdaitezen arriskua dago.

Hizkuntz konjuntzioaren eredua aplikatzeko, aurrez baldintzabatzuk bete behar dira, hala nola irakaslego elebidun nahikoa,hizkuntzen hurbiltasun linguistikoa, bitarteko materialak etaberezko hizkuntzaren hiztun kopuru garrantzitsua. ZoritxarrezEuskal Autonomia Erkidegoan aipatutako baldintzak betetzen ezzirenez gero, Euskararen Legeak bestea lortu ezinean hizkuntzbereizketaren ereduaren alde egin zuen apostu. Edozelan ere,Jaurlaritzak ezarririko ikastereduen artean elebitasun integralarenereduari jarraitzen dion bat bada, B eredua alegia, non ikasgaibatzuk euskaraz eta beste batzuk erdaraz hartzen dituzten ikasleek.

Bestetik, Euskararen Legeak II. kapituluan irakaslegoaren gaiajorratzen du. Argi dago Legearen 15. artikuluak aitortzen duenirakaskuntza euskaraz hartzeko eskubidea bermatzeko irakaslego

(309) Asmo honen adierazgarri Kataluniako Generalitateak martxoaren 9ko 75/1992 Dekretuaren 3.1 artikulua da non zera xedatzen den:

3.1.º «El catalán como lengua propia de Catalunya también lo es dela enseñanza. Se utilizará normalmente como lengua vehicular y de apren-dizaje de la educación infantil, de la educación primaria y de la educa-ción secundaria obligatoria».

256

euskalduna behar dela. Ezaguna denez, irakaslegoaren euskal-duntzea bi eratara egin daiteke: batetik irakaskuntza lanetan dihar-duten irakasleei euskara irakatsiz, eta bestetik, irakasle berrieieuskaraz jakitea esijituz. Euskararen Legeak aukera biak aurrikusiditu 19. eta 20. artikuluetan310.

Azkenik, bakarrik gogoratu irakaskuntzari buruzko kapituluhonetan ere aurki daitezkeela Legearen hainbat zatitan azaltzenzaizkigun progresibotasunari buruzko erreferentziak. Horrela, 15.artikuluak bigarren pasartean «Legebiltzarrak edo, hala badagokio,Jaurlaritzak, elebitasuna arian-arian Euskal Herriko Autonomia--Elkarteko hezkuntza-erapidetza osora hedatu dedineko xedezkoneurri egokiak hartuko ditu»ela dio. Halaber, 19. artikuluak,irakaslegoaren euskalduntzea ere arian-arian burutu beharrekoeginbeharra dela gaineratzen du.

6.4. EUSKARAREN LEGEAREN ARAUZKO GARAPENA

Euskararen Legeak irakaskuntza arloan garapen luze-zabalaizan du. Horren adibide hor daude Hezkuntza, Unibertsitate etaIkerketa Sailak burutu dituen programa eta ekintzak: IRALE(Irakaslegoaren Alfabetatze-Euskalduntze Programa), NOLEGA(Normalizazio Legearen Garapena), EIMA (Euskal Ikasmate-rialgintza), EIFE (Elebiko Irakastereduen Ebaluazioa), HINE(Hizkuntza Idatziaren Neurketa Eskolan) eta beste batzuk.

Hezkuntza Sailak bultzaturiko programa eta ekintza horiekguztiak sakon aztertzeak berariazko azterketa bat beharko lukeenez

(310) 19. art: «Irakasleen gaikuntzarako unibertsitate-eskolek irakasleak bereberarizkotasunak eskatzen duenaren arauera euskeraz eta gazteleraz erabatgai izan daitezela lortzeko egokituko dituzte bere ikasketa-egitarauak.»

20. art: «Jaurlaritzak, irakaskuntza euskeraz hartzeko eskubideaegiteratzeko, irakasleak arian-arian gehiago euskalduntzeko bideak jarrikoditu.

Halaber, eta Lege honen 15. eta 16. ataletan ohartemandakoabetetzeko, euskeraz jakitea nahitaezko izango duten lantoki edoirakaskuntza-gelak zehaztuko ditu.»

257

gero, lan honetatik kanpo utzi ditugu. Atal honetan ukituko ditugunalderdiak honako hauek izango dira:

1. Ezarritako irakastereduak.2. Irakaslegoaren euskalduntze prozesua.3. Hezkuntza administrazioaren euskalduntzea.

6.4.1. Ezarritako irakastereduak

6.4.1.1 Irakastereduen izaera

Euskararen Legearen aurrikuspenak hezurmamitzeko asmoz,Elebitasun Dekretua deritzon 1983ko Dekretuak311 hizkuntzarenaraberako hiru irakasteredu desberdin ezarri zituen euskal hez-kuntza sisteman312:

A EREDUA: Irakasgai guztiak -euskara izan ezik- gaztelaniazlanduko dira funtsean. Euskara ikasgai modura beste edozein gaibezala irakatsiko da. Ikasleak beren euskara mailaz nahiko tre-baturik badaude, beste irakasgaietako zenbait gai ere euskarazlandu ahal izango dituzte OHOko goi-mailetan. Bestalde, irakas-teredu honen hizkuntza helburuak honako hauek izango dira:euskara ongi ulertu, eguneroko egoera arruntetan oinarrizko azal-penak euskaraz eman ahal izateko gaitu, euskararenganako jarrerabaikorra indartu, eta ikaslea ingurugiro euskaldunetan txertatu ahalizateko gaitu.

B EREDUA: Bai gaztelania eta bai euskara, biak beste ira-kasgaiak lantzeko erabiliko diren irakas-hizkuntzak izango dira.

(311) Uztailaren 11ko 138/1983 Hezkuntza eta Kultura Sailaren Dekretua,Euskal herriko irakaskuntza ez unibertsitarioan hizkuntza ofizialenerabilera arautzeari buruzkoa (EHAA 1983/07/19, 108. alea). Elebitasundekretu hau 1983ko abuztuaren 1eko Aginduak garatzen du (EHAA 1983/06/19).

(312) Egia esan, lege eta dekretu hauek baino lehenagokoa da irakastereduelebidunen benetako sorrera. Irakasteredu elebidun horien iturbururikurrunena 1978 inguruan jarri beharko litzateke. Hiru eredu ez, lau baizik,tajutu ziren garai hartan, A, B, C eta D ereduak alegia.

258

Gaztelania, berez, irakurketa-idazketa eta matematika bezalakoirakasgaietarako erabiliko da. Euskara beste arloetako gaiak lan-tzeko, esperientziak, plastika eta dinamika bereziki. Euskara etagaztelania irakasgai eran ere landuko dira. Hizkuntza helburuak,euskararen ulermen-maila ona lortzea, euskaraz iharduteko trebe-tasun egokia eskuratzea, eta ondorengo ikasketak euskaraz egitekogaitzea izango dira.

D EREDUA: A ereduaren alderantzizkoa da. Irakasgai guztiak-gaztelania izan ezik- euskaraz landuko dira funtsean. Euskarabera ere irakasgai moduan landuko da. Hizkuntza helburuei dago-kionez, aurreko ereduetan baino handinahikoagoak dira: euskalgaitasuna sendotu, hizkuntza aberastuz eta elkarrizketarako nahizirakaskuntzarako mintzaira bihurtuz; ikasle euskaldunen multzoaindartu, erdal ingurugiroaren erasan-indarrari aurre emanez etaAutonomia Erkidegoko bizilagunen euskalduntze-eragile bihurtuz;eta gaztelaniaren ezaguera egokia eskuratzea.

Edonola ere, Irakaskuntza Ertainetan (BBB, UBI, LH, IEEeta Moduluak) legez B eredurik ez dagoela esan beharra dago.Badaude, ostera, A ereduko ikasle-talde batzuek zenbait ikasgaibenetan euskaraz hartzen dutenak, eredu hau -A eredu irmotuaedo indartua deitzen dena- eredu elebidunera, -B eredura- hur-bilduz.

Bestalde, 1983ko Elebitasun Dekretu eta Aginduak, Euska-raren Legeak 21. artikuluan xedatua betez, OHOko ikasketakEuskal Herriko Autonomia Erkidegotik kanpo hasita eduki edobere ohiko egoitza Autonomia Erkidegoan ez dutela egiaztadezaten ikasleei, euskara ikastea barka dakiekeela esaten dute.Euskararik ikasten ez duen ikaslegoa, X izeneko ereduan sartuohi da estatistikoki.

6.4.1.2 Irakastereduen bilakaera

Ondoko lerroetan oraindik orain aitaturiko irakastereduek Eus-kararen Legea onartu zenetik (1982) gaurdaino egin duten ibilbi-deaz arituko gatzaizkizue. Horretarako, euskal irakas-sistemak

259

azken hamairu urteotan aurrera daraman hizkuntz antzaldaketarenzenbakizko azalpena eskainiko dizuegu. Aurrena, Eskolaurre (EA)eta Oinarrizko Hezkuntza Orokorrari (OHO) buruzko datuak zuen-ganatu eta komentuko ditugu, eta ondoren Irakasmaila Ertainekin(IE) ere gauza bera egingo dugu. Bereizketa hau ez da kapri-txozkoa, bere zergatia badu. EA+OHOn eta IEetan jokatzen dutenbaldintza akademiko eta pedagogikoak ezberdinak dira; adibidez,IEetan ikaslegoa helduagoa da, ikasketak espezializazio mailahandiagoa dute, legez B eredurik ez dago eta abar. Baldintza horiekguztiak irakasmaila bakoitzaren euskalduntze erritmoan nahitaezeragiten dutenez gero, OHO+EA eta IEetan euskalduntze pro-zesuak izan duen bilakaera bereizturik ikustea merezi du, guk uste.Beste barik, ikus dezagun EA+OHOn azken hamairu urteotakomatrikulazio datuek ematen duten taula.

260

Ikas

leak

Guz

tira

X

ER

ED

UA

A

ER

ED

UA

B

ER

ED

UA

D

ER

ED

UA

A +

X

ER

ED

UA

B +

D

ER

ED

UA

Ikas

leak

%

Ikas

leak

%

Ikas

leak

%

Ikas

leak

%

Ikas

leak

%

Ikas

leak

%

396.

169

73.4

04

18,5

3

222.

744

56,2

2

41.2

70

10,4

2

58.7

51

18,5

3

296.

148

74,7

5

100.

021

25,2

5

392.

882

41.9

88

10,6

9

244.

744

62,1

1

39.5

48

10,0

7

67.3

08

17,1

3

286.

026

72,8

0

106.

856

27,2

0

1982

-83

3. T

AU

LA

ITU

RR

IA: E

UST

AT.

199

3-94

eta

199

4-95

ikas

turt

ekoa

k. H

EZ

KU

NT

ZA

, UN

IBE

RT

SITA

TE

ETA

IK

ER

KE

TA S

AIL

A

1983

-84

1984

-85

1985

-86

1986

-87

1987

-88

1988

-89

1989

-90

1990

-91

1992

-93

1991

-92

1993

-94

1994

-95

IK

AS

TU

RT

EA

K

386.

098

17.1

84

4,45

253.

664

65,7

0

43.8

72

11,3

6

71.3

78

18,4

9

270.

848

70,1

5

115.

250

29,8

5

376.

224

3.74

6

1,00

249.

384

66,2

8

50.8

34

13,5

1

72.2

60

19,2

1

253.

130

67,2

8

123.

094

32,7

2

364.

292

3.01

5

0,83

229.

208

62,9

2

57.1

74

15,6

9

74.8

95

20,5

6

232.

223

63,7

5

132.

069

36,2

5

350.

525

2.61

0

0,74

209.

620

59,8

0

63.3

78

18,0

8

74.9

17

21,3

7

212.

230

60,5

5

138.

295

39,4

5

332.

297

2.41

1

0,73

187.

434

56,4

1

67.9

28

20,4

4

74.5

24

22,9

3

189.

845

57,1

3

142.

452

42,8

7

312.

772

2.36

9

0,76

165.

275

52,8

4

71.3

73

22,8

2

73.7

55

23,5

8

167.

644

53,6

0

145.

128

46,4

0

293.

749

2.38

0

0,84

145.

424

49,5

0

72.3

43

24,6

3

73.6

02

25,0

6

147.

804

50,3

2

146

49,6

8

275.

948

1.88

3

0,68

126.

761

45,9

4

73.7

05

26,7

1

73.5

99

26,6

7

128.

644

46,6

2

147.

304

53,3

8

259.

479

2.28

6

0,88

111.

124

42,8

3

7.25

4

27,9

5

73.5

55

28,3

5

113.

410

43,7

1

146.

069

56,2

9

224.

267

2.38

7

0,98

98.0

86

40,1

6

67.9

39

27,8

1

75.8

55

31,0

5

100.

473

41,1

3

143.

794

58,8

7

233.

976

2.27

6

0,97

85.8

16

36,6

8

66.3

58

28,3

6

79.5

26

33,9

9

88.0

92

37,6

5

145.

884

62,3

5

261

Zenbakizko azalpen horiek irudi bidez emanik, hona hemeneskura daitezkeen adierazpide grafikoak:

3

3

3

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

J

J

J J

J

J

J

J

J

J

JJ

J

B BB

BB

BB

BB

BB B B

FF

F FF F

F FF

FF

F

F

1982-83 1983-84 1984-851985-86 1986-87 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95

0

10

20

30

40

50

60

70

J A eredua

F D eredua

B B eredua

3 X eredua

4. IRUDIA

262

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1982-83 1983-84 1984-851985-86 1986-87 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95

A-X eredua

B-D eredua

5. IRUDIA

Adierazitako datuetatik ondorio garrantzitsuak atera daitezke:

- 1982-83 iraskasturtetik hoinainokoan EA eta OHOko ikaslemultzoa etengabe murriztuz joan da, 369.169 ikasletatik 233.976ikasletara jaitsiz. Honen ondorioz, irakas-sistemak orain arteanezezaguna zuen fenomeno berri bati aurre egin beharko dio. Ikaslegabeziaz ari gara. Ikasgeletan haur gutxiago izateak ikasgelagutxiagoren beharra eragingo du. Eskola-merkatu atzerakoi ba-ten testuinguruan, ikastetxeek haurrengatik izango duten lehiabiziak hurrengo urteetan gure hezkuntza sisteman presio bortitzasorraraz dezake. Presio bortitz horri behar bezala eusteko irakas-

263

-sistema berregokitzea ezinbestekoa da. Hezkuntza-eskaintzaberrantolatu beharko da eta sare bakoitzak -sare pribatuak eta sarepublikoak- dagokion proportzioan ikasle eskasiaren zama bere gainhartu beharko du, eskari gabeziak jota ikastetxerik desagertzerikez badugu gura behintzat.

- Pasa den hamarrurtearen hasieran euskal irakaskuntzan jauneta jabe zen X eredua313, euskal irakas-sistematik ziztu biziko abia-duran desagertuz joan da. 1986-87 ikasturterako X eredua ia guztizsuntsiturik zegoen, eta harrezkeroztik legeak aitortzen zion sal-buespen izaera inoiz baino argiago azaldu zaigu.

- X ereduaren jaitsieraren eraginez, A ereduak hasieran haz-kunde nabarmena izan zuen. Hazkunde horrek 1986-87 ikasturteanjo zuen bere goi erpina, %62,92 portzentaiarekin. Ordutik honabeheranzko joeradun ibilbidea egin badu ere, egun A ereduakikasle-kopuruz nahiz ikasgelaz nagusi izaten darrai oraindik.

- D eredua azken urteotan etengabe hazi da. Hamairu urterenburuan, %18,53tik %33,99ra igo da eta hazkunde sendo honenondorioz, D eredua A ereduaren ia pare-parean dago.

- B ereduaren bilakaera D ereduarenaren antzekoa izan da,honek ere urterik urte etengabeko hazkundea izan du. Hala ere,azken bi urte hauetan etengabeko goraldi hori nolabait eten egindela antzeman daiteke.

Ikus daitekeenez, euskal irakas-sistema elebakartasunetikelebitasunerako igarobidean dago, eta EA eta OHOri dagokienezbederen, ibilera dezente azkarrean gainera. Esandakoaren erakus-lerik leialena, B eta D ereduak batetik, eta A eta X ereduak bestetik,aurrez aurre jarriz gero ateratzen zaizkigun emaitzak dira: azkenhamairu urteotan A+X ereduak abiadura azkarrean murriztuz joan

(313) Nahiz eta goiko taulan agertu ez, 1979-80 ikasturtean EA eta OHOkoherri-ikastetxeetako ikaslegoaren %70,3k X eredua aukeratu zutenikaspide gisa. Herri-ikastetxeek EA eta OHOn izandako bilakaerari buruzikus Euskal irakaskuntza: hamar urte. Gasteiz: Eusko JaurlaritzakoArgitalpen Zerbitzu Nagusia, 1990, 14-16. orr.

264

diren bitartean, B+D ereduak 37 puntutako igoera izan du termi-no portzentualetan, %25,25etik %62,35era pasatuz.

EA eta OHOri buruzko datu esperantzagarriak albo batera utzieta gatozen irakasteredu elebidunek 1983tik honainokoanIrakaskuntza Ertainetan izandako zenbakizko bilakaera ezagutzeraondoko taula eta irudien laguntzaz.

265

6. T

AU

LA

ITU

RR

IA: E

UST

AT.

93/

94 e

ta 9

4/95

HU

IS

82/8

383

/84

84/8

585

/86

86/8

787

/88

88/8

989

/90

90/9

191

/92

92/9

393

/94

94/9

5

95.0

17

75,5

5

3.18

8

2,5

4.94

8

3,88

24.3

00

19,0

7

127.

453

119.

317

93,6

2

8.13

6

6,38

A

ered

ua

B

ered

ua

D

ered

ua

X

ered

ua

GU

ZT

IRA

A +

X

ered

ua

B +

D

ered

ua

91.5

65

69,6

2.85

3

2,17

7.03

4

5,35

30.1

14

22,8

9

131.

566

121.

679

92,4

9

9.88

7

7,51

113.

662

84,1

8

2.54

2

1,88

9.94

1

7,36

8.88

2

6,57

135.

027

122.

544

90,7

6

12.4

83

9,24

117.

683

85,9

5

2.09

1

1,53

10.7

35

7,84

6.41

3

4,68

136.

922

124.

096

90,6

3

12.8

26

9,37

125.

621

86,9

9

1.86

2

1,29

14.1

28

9,87

2.79

7

1,94

144.

408

128.

418

88,9

3

15.9

90

11,0

7

129.

785

87,0

3

1.44

3

0,97

16.2

11

10,8

7

1.69

0

1,13

149.

129

131.

475

88,1

6

17.6

54

11,8

4

129.

808

85,0

2

1.77

3

1,16

19.3

83

12,7

0

1.71

6

1,12

152.

680

131.

524

86,1

4

21.1

56

13,8

6

131.

216

84,0

2

1.68

2

1,08

21.5

21

13,7

8

1.75

3

1,12

156.

172

132.

969

85,1

4

23.2

03

14,8

6

129.

963

82,0

4

2.13

9

1,35

23.9

92

15,1

5

2.31

9

1,46

158.

413

132.

282

83,5

0

26.1

31

16,5

0

128.

762

80,5

9

2.31

9

1,45

26.5

43

16,6

1

2.14

9

1,35

159.

773

130.

911

81,9

4

28.8

62

18,0

6

126.

678

78,9

2

2.85

9

1,78

28.6

95

17,8

8

2.27

3

1,42

160.

505

128.

911

80,3

4

31.5

54

19,6

6

124.

945

78,1

6

1.97

5

1,86

29.8

77

18,6

9

2.05

5

1,29

159.

852

127.

000

79,4

5

32.8

52

20,5

5

119.

886

76,7

0

3.51

0

2,25

31.1

31

19,9

2

1.76

8

1,13

156.

295

121.

654

77,8

4

34.6

41

22,1

6

266

7. IRUDIA

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1982-83 1983-84 1984-851985-86 1986-87 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95

J A eredua

F D eredua

B B eredua

3 X eredua

J

J

J J J JJ J

J J J J J

B B B B B B B B B B B B BFF F

F FF F F F F F F

33

333 3 3 3 3 3 3 3 3

267

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1982-83 1983-84 1984-851985-86 1986-87 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95

A-X eredua

B-D eredua

8. IRUDIA

Matrikulazio taulan ageri denez, 1984-85 ikasturtetik ia gaur-daino Irakaskuntza Ertainetako ikasle multzoa ugalduz joan da.Matrikulazio kopuruaren igoerak 1993-94 ikasturtean goia jo zuen.Izan ere, EA+OHOn gertaturiko ikasle murrizketaren ondorionabarmenenak 1994-95 ikasturterarte ez direla IEetara iritsi esandaiteke.

Irakastereduei dagokienez, A eta D ereduak dira funtsean esis-titzen direnak, zeren B eredua, zenbaitetan «A eredu indartua»deitzen dena, eta X eredua oso hedadura laburrekoak baitira. Urtezurte termino portzentualetan pixkanaka-pixkanaka beherantzabadoa ere -%81,40tik %76,70ra-, oraindio A eredua da zalantzarik

268

gabe jaun eta jabe IEetan. D ereduaren presentzia oso mugatua daoraindik irakasmaila honetan, %19,92koa hain zuzen. Egia da, Dereduak 1983.etik gaurdaino goranzko ibilbidea daramala, bainaespero baino ibilera askozaz ere motelagoarekin. Zorigaiztoz,OHOtik IEetara igarotzean, B eta D irakastereduetako euskarazkoirakaskuntza eten egiten da sarritan, eta ordurarteko ahaleginak,jarraipenik ezean, bide erdian lotzen dira. Gure aburuz, bi diranagusiki OHOtik IEetarako jauzi handi hori esplika dezaketenfenomenoak:

a) D eta, batik bat, B ereduak OHOn izandako hazkunde eztan-da oraindik ez da IEetara bete-betean iritsi. Nolanahi ere, hazkundehorren lehen uhinak dagoeneko azalduak behar zuten irakasmailahonetan ere, eta ez da horrela izan.

b) Arestian ikusi dugun modura, OHOn hiru ikasteredu -A, Beta D- dauden bitartean, IEetan bi -A eta D- baino ez dira eskain-tzen. Ikasleek ikasketa ertainetara iristean, beraz, ikasketa guztiakgaztelaniaz ala euskaraz soilik burutzeko aukera egin beharreanaurkitzen dira. Beno ba, OHOn A ereduan ikasi duten guztiekIEetara iristerakoan A ereduan ere jarraitzen dituzte ikasketak.Alabaina, OHOn D, eta batik bat, B ereduetan ikasiak diren hainbateta hainbat ikaslek IEetara igarotzerakoan ez daukate ikasketak Dereduan jarraitzerik. OHOtik IEetarako iraganbidean D, eta bere-ziki B ereduak ikasle kopuruan duten galbidea esplika dezakeenarrazoirik egon badago:

- Ikaslearen bizigune-inguruan euskarazko ikaslerroa duenikastxetxerik ez izatea. Gurasoek ikastetxearekiko hurbiltasunaoso kontuan izaten dute beren seme-alabak eskolaratzeko orduan,eta maiz ikaslerro bat ala bestea hautatzerakoan hurbiltasunarenafaktore erabakiorra suertatzen da. Euskarazko ikaslerroen eskasiaridagokionez, Lanbide Heziketak pairatzen duen egoera berezikilarria da.

- IEak OHOk baino prestakuntza maila altuagoa eskatzen dutenikasketak izanik, familia erdaldunetan hezituriko ikasleekbatik bat hizkuntza aldetik eragozpenak izan ditzaketelakoan,

269

euskarazko ikasketak baztertzen dituzte. Arazo hau, batez ere,OHOko ikasketak B ereduan burutu dituztenen artean gertatzenda. Izan ere, B ereduari jartzen zaion hizkuntz helburua 8. mailabukatzerakoan ikasketa ertainetan dauden bi ereduetako edozeine-tan jarraitzeko zailtasunik ez izatearena da. Agidanez, B ereduguztiek ez dute helburu hau betetzen eta akaso horregatik OHOnB ereduan ikasitako ikasle askok IEetarako iraganbidean A ereduahautatzen du. LOGSEren aplikazioarekin arazo hau nolabait sa-murtuko da, zeren lege honek diseinatu duen irakas-sistema berrianderrigorrezko hezkuntza bi urtez, 16 urte arte, luzatuko baita, etajakina, bide batez baita B ereduaren iraunaldia ere. Hezkuntzaadministrazioak B ereduak izango duen bi urteko luzapen horimamitzeko beharrezkoak diren emendiozko baliabide material eta,batez ere, pertsonalak nondik aterako dituen beste upeleko sagardoa da.

- Ikasle askok irakaskuntza ertainetako ikasketak Unibertsi-taterako prestakuntza-bidetzat jotzen du, eta gehienetan hauekhalabeharrez erdaraz egin beharko dituenez gero, nahiago duertainekoak ere erdaraz egin.

6.4.1.3. Hezkuntza-eredua hautatzeko eskubidea etahezkuntza mailako hizkuntz plangintza

a) Hezkuntza-eredua hautatzeko eskubidea

6. kapituluan ikusi ahal izan dugun moduan, irakas-hizkuntzaaukeratzeko eskubidea ez da hezkuntzarako eskubidearen fun-tsezko edukian sartzen; era berean, hezkuntzarako eskubidea etahizkuntzen ofizialtasuna arautzen duten EKren 27. eta 3. artikuluakparekatzetik ere ez da aukeratze-eskubide hori ondorioztatzen. Izanere, nork bere gogoko hizkuntzan irakaskuntza jasotzeko eskubi-dearen sorkuntza legegile arruntaren gauza izan zen314. Geureanirakas-hizkuntza aukeratzeko eskubidea Euskararen Legearen

(314) «El derecho a elegir Centros de educación obligatoria en que ésta se im-parta en una determinada lengua es un derecho de configuración legal.»(KAren otsailaren 12ko 19/1990 Epaia, 4. oinarri juridikoa).

270

bitartez hezurmamitu zen. Hain zuzen ere Legearen 15. artikuluakikasle guztiei irakaskuntza euskaraz zein gaztelaniaz hartzekoeskubidea aitortzen die hezkuntza-maila guztietan.

Irakas-hizkuntza aukeratzeko eskubide hori asetzeko irakas-teredu elebidunak sortu ziren. Dagoeneko badakigunez, euskalhizkuntza sistema nagusiki hiru irakastereduren -A, B eta D- jira--biran dabil; A ereduan gaztelania, D ereduan euskara, eta Bereduan bai euskara eta bai gaztelania dira irakasbide.

Beno ba, Euskararen Legeak 15. artikuluan arautzen duenirakas-hizkuntza aukeratzeko eskubidea aipaturiko hezkuntzaeredu bat edo beste hautatzeko eskubidean zehaztuta geratu da.Horrela, hiritarrak irakasteredu jakin bat hautatzen duenean, 15.artikuluan aitortzen den eskubidea egikaritu baino ez du egiten.

Irakas-hizkuntza aukeratzeko eskubidea eta bere zehaztapenaden irakasteredua hautatzeko eskubidea ez dira eskubide mugae-zinak, izan ere, prestazio eskubide izaera duten guztiak bezala,une bakoitzean administrazioak eskueran dituen baliabide ekono-miko, pertsonal eta materialek baldintzatzen dituzte. Adminis-trazioak erabilgai dituen bitartekoak urriak eta mugatuak direnezgero, legeak hiritarrari gogoko duen irakasteredua aukeratzekoaitortzen dion eskubide hori, muga jakin batzuen barnean ulertubeharko da. Aukeratze-eskubide horren aitzakian, hiritarrak ezinizango dio administrazioari neurriz kanpoko eskakizunik egin.

Zentzu honetan, gogora datozkigu nork bere etxe albo-alboanaukeraturiko irakasteredua eskatzen dutenen kexak. Baliabideakurriak diren gurea bezalako gizarte batean, hiritar guztiei aukera-tutako irakasteredua duen ikastetxea etxe albo-alboan jartzeapentsaezina da315. Arrazoi ekonomikoek eta pedagokikoek ez ezik,

(315) «Ninguno de los múltiples apartados del artículo 27 de la Constitución(...) incluye, como parte o elemento del derecho constitucionalmente ga-rantizado, el derecho de los padres a que sus hijos reciban educación enla lengua de preferencia de sus progenitores en el Centro público de suelección.» (KAren 195/1989 Epaia, 3. oinarri juridikoa).

271

zentzuak ere horrelako neurri bat ez hartzea aholkatuko luke. Garbidago herri-administrazioa horrelako neurri batek ekarriko lukeenzama ekonomiko astunari eusteko gauza ez zela izango, eta izangobalitz ere, hezkuntzaren kalitatearen kalterako izango litzateke,zeren baliabide eta bitartekoak batera biltzeak hezkuntzaren kali-tatea hobetzen omen baitu.

Gainera, Euskararen Legeak ez du inon esaten irakastereduahautatzeko eskubideak, hautaturiko hezkuntza eredua etxe ondo--ondoan izateko eskubidea dakarrenik. Legeak, ikasle eta ikaste-txeen hurbiltasun kontuez ez du deus ere esaten. Dena den, legearenisiltasunak ez du esan nahi hurbiltasunaren kontua huskeria denik,aitzitik, ikaslearen bizilekuaren eta ikastetxearen arteko distantziairakasteredua aukeratzeko eskubidea egikaritzeko elementu osoerabakiorra da. Hautatze-eskubide hori bermatzeko ez da askiikasplaza bat nonahi eskaintzea, ikasleari ikasplaza horretarazailtasunik gabe iristeko aukera ere bermatu behar zaio. Horrexe-gatik ikasle bat, bere herriko eskolan ikasplazarik ez duelako edohizkuntz ereduen arabera egindako bateratzeagatik, bere herritikurrun dagoen eskola batera joan beharrean aurkitzen denean, gureiritzi apalean, hezkuntza administrazioak ikasle horri herritikkanpora joan beharrak dakarzkion emendiozko gastuei eutsibeharko lieke. Osterantzean, urruntasuna irakasteredua aukera-tzeko eskubidearen egikaripenerako eragozpen gaindiezina bihur-tzeko arriskua legoke eta, esan beharrik ez dago, eskubide batenegikaritzea zapuzteak haren ukazioa ekarri dakarrela berekin.

Ikasle eta ikastetxeen arteko hurbiltasunaren kontuarekinjarraituz, 1990.eko Hezkuntza Sistemari buruzko Lege OrganikoOrokorrak (LOGSE), 65. artikuluko316 lehen atalean, ikasle orori

(316) 65.1.º «En el nivel de educación primaria, los Poderes públicos garanti-zarán a todos los alumnos un puesto escolar gratuito en su propio muni-cipio. (...)

2.º Excepcionalmente, en la educación primaria y en la educaciónsecundaria obligatoria en aquellas zonas rurales en que se considere acon-sejable, se podrá escolarizar a los niños en un municipio próximo al de su

272

Lehen Hezkuntza mailako heziketa burutu dezan bere herriandoaneko irakaspostu bat bermatzen dio. Hala ere, bigarren atalakerregela orokor horri salbuespen bat jartzen dio. Hala, irakaskun-tzaren kalitatea bermatu asmoz, nekazal guneetan aginte publikoekberen bizilekuaren ondoko beste herri batean eskolara ditzaketehaurrak; halakoetan, garraio, jantoki eta, hala balegokio, barnetegigastuak hezkuntza administrazioaren pentzutan izango lirateke.

LOGSEren 65. artikuluan agertzen dena, ez da EuskararenLegean iragartzen den hezkuntza eredua aukeratzeko eskubidea-rekin nahastu behar. LOGSEk ez dio Lehen Hezkuntzako ikaslearibere herrian bertan gogoko duen hezkuntza ereduan ikaspostu batagintzen, aldiz, herriko eskolan ikaspostu agintzen dio, besterikez. Hortaz, hiritarrek ezin izango dute 65. artikulu horren izenean,beste barik, bere seme-alabentzako herrian bertan gogoko dutenhezkuntza ereduan ikaspostu bat esijitu. Halaz guztiz, eta nahizlegeak agindu ez, gurari mailan, ondo desiratzekoa litzateke EAEnLehen Hezkuntza mailako heziketa hartzen duten ikasle orok bereherrian bertan gogoko duten hezkuntza ereduan ikasplaza berma-turik izatea.

Lehen Hezkuntzan ez bezala, Bigarren Hezkuntza mailakoheziketari dagokionez, LOGSEk ez dio ikasleari herrian bertandohaineko ikasposturik bermatzen. Eta ez da batere harritzekoazeren, iraskasmailak altuagoak diren neurrian, bizileku-ikastetxehurbiltasuna garrantzia galduz doa. Batetik, ikasleak hazten direnheinean, eskolarako ibilbidea euren kabuz eta inolako laguntzarikgabe egiteko gaitasun handiagoa dute, eta bestetik, urteak aurrerajoan ahala, ikaslearen heziketak espezializazio maila handiagoaeskatzen du eta, bide batez, baliabideen pilaketa handiagoa. Etajakina, ikasketa espezializatu horiek kalitatezkoak nahi badirasikiera, etxetik hurbil izatea gero eta zailagoa gertatuko da.

residencia para garantizar la calidad de la enseñanza. En este supuestolas Administraciones educativas prestarán de forma gratuita los serviciosescolares de transporte, comedor y, en su caso, internado.»

273

Kontuak kontu, ukaezina da ikaslearen bizilekuaren eta ikaste-txearen arteko hurbiltasunak hezkuntza eredua aukeratzeko eskubi-dearekin duen lotura estua. Argi lotu da eskubide honek ikaslearietxe pare-parean gogoko duen irakasteredua eskatzeko eskubideaez diola bermatzen, eta baita ikasle eta ikastetxearen artekodistantzia luzeegiak hautatze-eskubide hori zapuz dezakeela ere.Kasu bakoitzean bizilekuaren eta ikastetxearen arteko distantzialegearen arabera onargarria denentz erabakitzea epaileen eskugeratzen da, hauek kasuan kasu joka dezaketen aldagai anitzekkontuan izan beharko dituztelarik.

Arestian esan dugunez, irakas-hizkuntza aukeratzeko eskubi-dea prestazio eskubidea da eta hori betetzeko bitarteko batzukipini behar dira. Hezkuntza administrazioak momentu bakoitzeanbitarteko material eta pertsonal jakin batzuk ditu eta hiritarrenhezkuntza eskabideak asetzeko dauden horiekin moldatu behardu. Hala, bada, hiritarren eskakizunak ahalik eta ondoen asetzeko,administrazioak lehentasun batzuk jarri eta, eraginkortasun prin-tzipioak gidatuta, eskueran dituen baliabideak modurik probe-txugarrienean antolatu beharko ditu.

Eskueran dauden baliabideak eskakizunei behar bezala doitzeaez da zeregin erraza, ezta antzik ere. Hezkuntza administrazioakateratzen duen irakasteredu ezberdinen eskaintzaren inguruanurtero-urtero jasotzen den kexa mordoa duzue lekuko. Kexa horiekbi mailatan gertatzen dira: batzuek, administrazioak eskaintzendituen baino euskalduntze-maila altuagoak eskatzen dituzte,besteek, ordea, A ereduaren eskaintza txarragoa ematen delakoan,beren burua diskriminatuta ikusten dute.

Interes kontrajarri horien arteko oreka bilatzea ez da eginbeharmakala; edozertara ere, hezkuntza administrazioak berak duhezkuntza eredu bakoitzeko zenbat gela, non eta zein baldintzatanzabaltzeari buruzko azken hitza. Erabaki hauek hartzeko adminis-trazioak duen aukera-ahalmena handia izanik ere, ezin genezakeesan erabatekoa denik, izan ere, badira hezkuntza ereduen edozeinonarpenek jarraitu behar dituen legezkotasun-irizpide batzuk.

274

1983ko Elebitasun Dekretuak 3. artikuluan Hezkuntza SailakB eta D irakastereduen ezarpenerako jarraitu beharreko bideaarautu zuen317. Bost ziren B eta D hezkuntza ereduak ezartzekodekretuak finkatu zituen baldintzak:

- Guraso edo tutore-talde batek aldez aurretik eskatzea.

- Hezkuntza Sailak irakasmaila bakoitzerako zehazten dituenratioak osatzeko behar adinbat ikasle izatea.

- Ikastetxeko Klaustroaren eta Zuzendaritza-Kontseiluareniritzia jasotzea.

- Kasuan kasuko irakasmailako Ikuskaritza Teknikoarentxosten arrazoitua.

- Hezkuntza Sailaren onarpena, beti ere, irakaslegoaren ahal-bideak eta Sail honek ezarritako hizkuntza plangintza kontuanizanik.

Ildo beretik, 10 urte beranduago Euskal Eskola Publikoari bu-ruzko Legeak ere 21. artikuluan herri-ikastetxeetako hizkuntzereduen onarpenari buruz xedapen garrantzitsuak jasotzen ditu:

21. art.: «Jaurlaritzak, hizkuntza-ereduen eskaintzaren plangintza zehaztekooinarrizko irizpideak arautuko ditu. Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak,gurasoen edo tutoreen nahia eta zonaldearen gizarte eta hizkuntza egoera kontuanizanik, ikastetxe bakoitzean eman beharreko hizkuntza-ereduak izendatuko ditu.

Hezkuntza administrazioak hezkuntza-maila batetik bestera igarotzeanhizkuntza-ereduen aldaketa egiteko baimena eman ahal izango du, gurasoen edotutoreen eskaera nahikoa izan eta plangintzak horretarako bide ematen badu».

(317) 3.3 art.: «Hezkuntza eta Kultura Sailak (...) irakaskuntza elebiduneko Beta D ereduen ezarpena aurrera eramango du, irakaslegoaren ahalbideaketa Sail honek ezarritako euskalduntze-plangintza kontuan izanik, etaguraso edo tutore-talde batek aldez aurretik hala eskatu edo onartuondoren, beti ere aipatutako talde hau Sailak irakasmaila bakoitzerakozehazten dituen ratioen araberako talde bat gutxienez osatzeko ikasle--kopurua iristen bada».

3.4 art.: «Aurreko pasartean aipatutako ezarpena ikastetxekoklaustroaren eta Zuzendaritza-Kontseiluaren eritzia eta kasuan kasukoirakasmailako Ikuskaritza Teknikoaren txosten arrazoitua kontuan hartuondoren egingo da».

275

Hortaz, Euskal Eskola Publikoari buruzko Legeak (EEPL)herri-ikastetxe bakoitzean eman beharreko hizkuntz ereduen fin-kapena hezkuntza administrazioaren esku uzten du. Hori bai, honekguraso edo tutoreen nahia eta zonaldearen egoera soziolinguistikoakontuan izan beharko ditu. Horrez gain, behar beste gurasok edotutorek eskatuta, eta hizkuntza plangintzak horretarako bide ema-nez gero, Hezkuntza Sailak hezkuntza ereduak aldatzeko baimenaeman dezake.

Ohartuko zinetenez, bai Elebitasun Dekretuan bai EEPLn,lege-araugileek hezkuntza ereduen onarpenaren arauketa oso aza-letik eta modu orokor eta laxoan egin dute, kontzeptu zehazgabeasko erabiliz: irakaslegoaren ahalbideak, behar adinbat guraso edotutoreren nahia, egoera soziolinguistikoa, hizkuntza plangintza,eta abar. Zehaztasun falta honi Klaustroaren, Zuzendaritza Kontsei-luaren eta Ikuskaritza Teknikoaren iritzi eta txostenen izaera ez--loteslea gehitzen badiogu, hezkuntza administrazioa hezkuntzaereduak onartzerako orduan aukera-ahalmen tekniko zabal batenjabe izango dela pentsa daiteke.

Edozelan ere, honek ez du esan nahi erabaki libreko esparrubaten aurrean gaudenik, administrazioak diskrezionalitate teknikohori bere ahalmenen mugen barruan erabili beharko du eta. Admi-nistrazioak aukera-ahalmen horretaz baliatzerakoan bere erabakiakarrazoitu318 beharko ditu, lege-arauek jasotzen dituzten neurbideeijarraiki. Hezkuntza administrazioak hezkuntza ereduen edozeinaldaketa, suntsiketa edo zabalkunderi ekiteko, beraz, bere iharduerazuritzen duten oinarri juridikoak iragarri beharko ditu eta hauek,halabeharrez, 1983ko Elebitasun Dekretuan eta 1993ko EEPLnazaltzen diren legezkotasun-irizpideetan oinarritu beharko dute.

(318) Administrazio Publikoen Lege Jaurbideari eta AdministrazioarenIhardunbide Arruntari buruzko azaroaren 26ko 30/1992 Legeak hauxedio 54.1 f) artikuluan:

«Serán motivados, con sucinta referencia de hechos y fundamentosde derecho (...) los actos que se dicten en el ejercicio de potestades dis-crecionales».

276

Arestian aipaturiko behar lain gurasok eskatzeaz, hizkuntza plan-gintzaz, eskueran dauden bitartekoez, ikuskatzaileen txostenez etaabarrez ari gatzaizkizue.

Horregatik guztiagatik, bestelako pisuko arrazoirik ezean,gurasoen gehiengoaren borondatearen aurka ordurarte indarreanegondako hezkuntza-ereduaren aldaketa onetsiko lukeen adminis-trazio ebazpena legezkontrakoa izango litzateke, guk uste. Orobat,inoiz gertatu den bezala, hezkuntza eredu berriak zabaltzekobaimena lor dezaten administrazioak guraso guzti-guztien oniritziaesijitzea319, gure iritziz, legearen izpiritua deuseztea litzateke, ezbaitugu ahantzi behar legeak 21. artikuluan den-denek ez, baizikbehar adinbat gurasok eskatzea baino ez duela aurrikusten.

Hezkuntza eredua aukeratzeko eskubidearen ikusketari bu-kaera eman diezaiogun, eskubide hau gure autonomia erkidegoanzein neurritan asetua izan den aztertuko dugu. Edo bestela esanda,hezkuntza administrazioak guraso-ikasleen eskariei nola eran-tzuten dien arreta egingo diogu.

Ezer baino lehen, eskueran ditugun datuekin aukeratze esku-bideari buruzko ondorio erabat zehatz eta fidagarririk ateratzekobiderik ez dagoela esan behar dugu. Izan ere, aginte publikoekkaleratzen duten hezkuntza-eskaintzaren eta hiritarren eskarienartean dagoen aldea ezagutzeko bide bakarra ikastegi bakoitzarenazterketa egitea da. Hala ere, matrikula aurreko datuak ez dirabeti ere guraso eta ikasleen eskarien ezagupide fidagarriak, zerenmatrikula aurrekoetan azaltzen diren eskakizunak administrazioakaldez aurretik eskainitako ikasplazen kopuruak baldintzatzenbaititu gehienetan.

Edozelan ere, eta eragozpenak eragozpen, hezkuntza-eskariaeta hezkuntza-eskaintzaren banakerari buruz ondorio orokor ba-tzuk atera daitezke:

(319) Zentzu honetan ikus Euskal Herriko Ararteko erakundearen lehen bosturteak (1989-1994). Gasteiz: Arartekoa, 1994, 131. or.

277

- Hezkuntza-eskaintza eta guraso eta ikasleen eskariaren artekodesorekarik nabarmenenak euskararen aldetik eredurik indartue-netan -B eta D ereduetan- gertatzen bide dira. Ikasteredu bi hauetanasetu gabe geratzen diren guraso-ikasleen eskariak A ereduan asetugabe gertatzen direnak baino gehiago dira nonbait.

- Euskal ereduen eskasia batik bat hiriburuetan gertatzen da.Bertan guraso eta ikasleek eskaturikoak baino A ereduko ikasplazagehiago eskaintzen da, B eta D ereduen kaltetan. Alderantziz, zen-bait herritan ez da eskaintzen A ereduko ikasplaza nahikoa.

- Batzuetan ikaslearen bizilekutik behar baino urrunago badaere, oro har, hezkuntza administrazioak guraso eta ikasleen hiz-kuntz ereduezko eskariei aurre egiteko adina ikasplaza eskaintzendituela esan daiteke. Haatik, zorigaiztoz, bada salbuespen kez-kagarria, lanbide heziketarena hain zuzen. Teorian enpresa mundu-rako langile espezializatuen iturrri behar zuenak, praktikan ohikoikasketak burutzeko gai ez direnak baztertzeko tokitzat jo izan dasarritan. Eta jakina, hezkuntza sistemaren elebiduntze prozesuanere lanbide heziketari errauskinaren papera antzeztea egokitu zaio.Matrikulazio datuei begiradatxo bat eman baino ez dago, momentuhonetan lanbide heziketako ikasketak euskaraz burutzeko aukerabermaturik ez dagoela jabetzeko. %5ek bakarrik burutzen dituzteikasketak euskaldun ereduetan, eta bistakoa da kopuru murritzhori eskari gabeziagatik soilik ez dela.

On genuke, beraz, lanbide heziketa sortu zeneko helburuaklehenbailehen bete ditzan egokitzea eta baita egokitze horrenbarruan euskarari sarbidea ematea ere, hori baita enpresa munduaeuskalduntzeko biderik egokiena.

b) Hezkuntza mailako hizkuntza plangintza

Aurreko atalean aditzera eman dugun bezala, hezkuntza ere-duen onarpena, besteak beste, unean-uneko hizkuntza plangin-tzaren menpe dago. Baina zer da irakastereduen erapidetzanhainbesteko inportantzia duen hizkuntza plangintza delako hori,noren esku dago, zein da bere izatearen arrazoia?

278

Gatozen, bada, gerora gabe, hizkuntza plangintza kontzeptuhorren atzean zer izkutatzen den miatzera.

Dakigunez, lehenbizikoz Euskararen Legeak eta ondorenEEPLk jaso izan duten hezkuntza eredua hautatzeko eskubidearenegikaritzea aurrekontu-mugek baldintzatzen dute. Hori dela eta,irakaskuntzaren zerbitzura jarritako baliabide eta bitartekoakhiritarren eskariak ahalik eta ongien betetzera bideratu beharkoditu hezkuntza administrazioak. Horrek hezkuntza administra-zioaren aldetik hizkuntza plangintza bat eskatzen du, hots,hizkuntza-xede jakin batzuk erdiesteko baliabideak erarik probe-txugarrienean erabiliak izan daitezen segurtatzera bideratuko duenestrategia bat. Hizkuntza plangintzaren ardura ez da hezkuntzaeredu bakoitza non, noiz eta nola zabaldu behar den erabakitzeabakarrik, bere iharduera-esparrua askoz zabalagoa eta handinahi-koagoa da, alegia, hizkuntza normalkuntza lortzeko beharrezkoakdiren neurri eta erabaki guztiak hartuko ditu barne. Edozeinplangintzaren antzera, hizkuntza plangintza ondoko bost elementunagusiok osatuko dute:

- Azken helburua: euskararen erabileraren normalkuntzarenbidez, elebitasuna EAEko hezkuntza-erapidetza osora hedatzea(EEPLren 15. art.), edo bestela esanda, euskal ikaslegoakderrigorrezko hezkuntza bukatutakoan bi hizkuntzen ahozko zeinidatzizko ulermena eta adierazmena benetakoa izan dezala etagutxien-gutxienez ohizko harremanetarako eta erabilerako hiz-kuntza gisa erabiltzeko gai izan dadila, oinarrizko ikasketa edukiakkaltetu gabe.

- Berehalako helburuak: azken jomuga hori erdiesteko betebeharreko aurre-helburuak. Besteak beste honako hauek:

* Hezkuntza eredua aukeratzeko eskubidea bermatzea, herrizherri hezkuntza ereduak nola banatu erabakiz. Banakera horretatikateratzen den hezkuntza-eskaintza, guraso eta ikasleen hezkuntza--eskariari egokitu beharko zaio.

* Hezkuntza ereduak sortu zireneko hizkuntz eta hezkuntzahelburuak betetzen dituztela bermatzea.

279

* Hezkuntza sistema behar adina irakasle euskaldunez hor-nitzea.

* Ikasketak euskaraz inolako eragozpenik gabe burutzekoirakasmaterial euskaldun nahikoa ekoizten laguntzea.

* Ikastetxeetan euskaldun giroa sustatzea, ikasgelaz kanpokoekintzetan euskararen presentzia bermatuz.

* Beste batzuk.

- Finantzabideak: plangintza aurrera eramateko erabilgai dau-den baliabide ekonomikoak edo diru-iturriak izango dira.

- «Estrategia»: helburu hurbilak zein azkenak lortzeko jarraitubeharreko bideak zehazten ditu. Estrategia hori finkatzeko, uneanuneko bitarteko material zein pertsonalak, tokian tokiko egoerasoziolinguistikoa eta hezkuntza sistemak alorrez alor dituenbeharrizanak aintzat hartuko dira, erabilgai dauden bitarteko etabaliabideak eraginkortasunez eta modurik probetxugarrieneanaplikatuak izan daitezen.

- Burutu beharreko programa eta ekintzak: aurrikusitako estrate-gia sailez sail aplikatua izan dadin hartu beharreko neurri zehatzak.

Euskal Eskola Publikoari buruzko Legeak hizkuntz ereduenplangintza burutzea Euskal Autonomia Erkidegoko aginte publi-koei dagokiela esaten du, «gurasoek eta ikasleek eredua aukera-tzeko duten eskubidea gauzatu ahal izan dezaten320». Eta eginbeharhori garatzeko, «herri-aginteek guraso eta ikasleen elkarteen,langile-sindikatuen eta enpresa-elkarteen, udalen eta gizarte-arloguztien parte hartzea bultzatuko dute, lege honetan [EEPL],urriaren 27ko 13/1988 Legean, Euskadiko Eskola Kontseilueiburuzkoan, eta ezarpen orokorreko gainerako arauetan oharteman-dakoaren arabera»321.

Ohartuko zinetenez, EEPLk ez du hizkuntza plangintzaz orohar hitz egiten, hezkuntza ereduen plangintzaz baino. Hizkuntza

(320) 1993ko EEPLren 5.f) artikulua.(321) EEPLren 6. artikulua.

280

plangintzaren osagai nagusiak aztertu ditugunean ikusi dugunmoduan, hizkuntz ereduen plangintza hizkuntz plangintza osoarenzati bat da; hori bai, oso zati garrantzitsua, akaso garrantzitsuena.Hori dela eta, hezkuntza ereduen plangintzari buruz esandakoahizkuntz plangintza osoari aplika dakioke.

Orduan, bada, hizkuntza plangintza burutzearen ardura nagusiaEAEko aginte publikoen gainean dagoen arren, hezkuntza ihardun-bidean zeresan zuzena duten gizarte-sailek ere plangintza horrenhezurmamitzean esku hartuko dute. Gizarte-sail ezberdinen partai-detza bideratzeko asmoz, Eusko Legebiltzarrak 1988.eko urriaren27an Euskadiko Eskola Kontseiluei buruzko 13/1988 Legea onetsizuen. Lege honek irakaskuntzaren programazio edo egitarau-gintzan gizartearen partaidetza bideratzeko, eskola elkarteko sailezberdinen ordezkotza izango duten organo kolegiatuak sortu ditu:Eskola Kontseiluak322.

Lurralde irizpideari jarraiki, lau eskola kontseilu desberdinbereizten ditu legeak: Euskadiko Eskola Kontseilua (AutonomiaErkidegoa), Lurraldeetako Eskola-Kontseiluak (Kondaira Lurral-deak), Bilguneetako Eskola Kontseiluak (eskola bilguneak) etaUdal mailako Eskola Kontseiluak (Udalerriak).

Esan bezala, kontseilu hauek hezkuntza ihardunbideanzeresanik duten gizarte-sailen ordezkariez (irakasleak, gurasoak,ikasleak, ikastetxeen jabeak, administrazio orokor zein lokalak,e.a.) osatuak daude eta euren eginbidea irakaskuntzaren egitarau-gintza orokorrarekin zerikusirik duten gai eta arloei buruz norbereiritzi ez-loteslea ematea da. Eta esan beharrik ez dago, atal honetanaztertzen ari garen hizkuntz ereduen plangintza, delako irakas-kuntzaren egitarau orokorraren oso zati garrantzitsua dela.

Hortaz, eskola kontseiluak erakunde erabakitzaileak ez baizikaholku-emaileak edo urgazleak direnez gero, hizkuntza plangintzari

(322) Euskal Eskola Publikoari buruzko Legearen 6. erabaki gehigarriak EskolaKontseiluei buruzko Legearen zenbait artikulu aldatzen du, 4,6,14 eta18. artikuluak alegia.

281

buruz ematen dituzten gomendio, txosten eta iradokizunak ez dituzteeuskal aginte publikoak lotetsiko. Legeriak hizkuntza plangintzariburuz iragarritakoaren arabera, plangintza hagitz zentralizatu batenaurrean gaudela pentsa daiteke, izan ere, indarreko lege-arauekhizkuntza plangintzari buruzko erabakiak hezkuntza admi-nistrazioaren esku uzten dituzte, gainerako gizarte-sailak bigarrenmaila batean, hots, aholku-emailearen mailan, geratzen direlarik.

Edozein kasutan, eta legeriak horretarako bide ematen badioere, Euskal Autonomia Erkidegoan burutzen den hizkuntza plan-gintza ez da batere zentralizatua edo erdirakoia, alderantziz, eskolaelkartea osotzen duten gizarte-sailek plangintza horretan zeresanzuzena dute. Beraien eskuhartzea ez da eskola kontseiluek eskain-tzen duten talde-mailako partaidetza orokor eta aholku-emailehorrekin ahitzen, banaka-banaka ere parte hartu eta iritziak ematendituzte, sarri-askotan hezkuntza administrazioa gogor estutuz.

Gure autonomia erkidegoko hizkuntza plangintzan esku har-tzen duten sailak bi multzo nagusitan bana daitezke:

a) Administrazioa

Euskal administrazioak batez ere bi mailatan eragiten du hiz-kuntza plangintzan:

- Administrazio orokor mailan. Bi sailek hartzen dute parte.Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak batetik, eta KulturaSailak, Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusiaren bidez,bestetik. HUIS hizkuntza plangintza osoaren erantzule nagusienada, berari dagokio azken erabakiak hartzea. HPINri, bere aldetik,irakaskuntzaren hizkuntza plangintza, HPINk berak ezarritakohizkuntza plangintza orokorrarekin lotzea dagokio323.

- Udal administrazio mailan, udaletako ordezkarien bidez.Beren partaidetza udal mailako arazoetara lotzen da.

(323) EEPLren 19.3 art.: «Irakaskuntzaren hizkuntza-plangintza HizkuntzaPolitikarako Idazkaritza Nagusiak ezar dezan hizkuntza-plangintzaorokorrarekin elkarlotuta egongo da».

282

b) Ikastetxea

Honako gizarte-sail hauek sar daitezke batez ere:

- Guraso eta tutoreak

- Irakaslegoa

- Ikaslegoa (IEetako ikastetxeetan)

- Ikastetxeen jabeak (ikastetxe pribatuetan)

Ikastetxe kontzeptu barruan sartu ditugun gizarte-sailek ez dutetalde homogeneo bat egiten, nork bere berariazko beharrizanaketa interesak ditu eta askotan interes partikular horiek beste sailekdituztenekin elkartu ezinak eta kontrajarriak dira.

Esan bezala, Hezkuntza Sailak ez du hizkuntza plangintzaerabat zentralizatua sortu nahi izan, neurri handi batean plangintzahorren tajuketa ikastetxea osotzen duten gizarte-sailen esku utzidu, plangintza misto eta konpartitua antolatuz.

Hezkuntza administrazioak hizkuntza plangintzaren anto-lamenduari buruzko oinarrizko erabakiak eta makro mailakoneurriak hartzen ditu, hala nola, hezkuntza ereduak definitu,irakaspostuak eta beren hizkuntz eskakizunak finkatu, irakasleenhizkuntz helburuen neurbideak sortu, ikasmaterial euskaldunabultzatu eta abar luze bat. Oinarrizkoak ez diren beste arloetanHezkuntza Sailak, hein handi batean, gizarte-sailek proposatutakoneurriak onartzen ditu, mikro mailako neurrietan autoerregulazio--ahalmen handia utziz. Mikro mailan koka daitezkeenen artean,hezkuntza ereduen banakerari buruzko erabakiak daude.

Hala, bada, gure autonomia erkidegoan burutzen dena ez daplangintza finko eta lineala, beti ere irizpide jakin batzuk jarraitzendituena, gizarte-sail ezberdinen talken ondorioa baizik. Izan ere,eskola elkartea osotzen duten gizarte-sailen arteko harremanakez dira batere baketsuak, nork bere interesak defendatzen ditu etahauek elkartu ezinak direnean nor baino nor aritzen dira eurenarenalde. Ez dugu ahaztu behar hizkuntza plangintzaz diharduguneanez garela hizkuntza arazoez bakarrik ari, plangintza horretan

283

hizkuntzaz beste interesek ere jokatzen dute, ekonomikoak, po-litikoak, laboralak, sozialak...

Hizkuntza plangintza burutzerakoan Hezkuntza Sailak gizarte--sail ezberdinei askatasun handia ematen die, beren artean nola--hala molda daitezen eta egoera jasanezina denean bakarrik eskuhartzen du bere irizpidea inposatuz. Ez da harritzekoa, bada,zenbaitetan plangintza horren garapenean koordinazio falta handianabaritzea eta behin edo behin erabaki kontradiktorioak ere hartuizana.

Paperetan konpaktoa iruditu arren, gurean burutzen dena osohizkuntza plangintza zehazgabe eta moldagarria da, gizarte-sailezberdinen tirabiren emaitza. Hizkuntza plangintza hain malguaeta zehazgabea izateak, on-gaitzak dakartza.

Alderdirik baikorrena Konstituzioak berak aldarrikaturikodemokraziaren printzipioa hezkuntza sisteman tinko gauzatu izanada, hezkuntza ihardunbidean esatekorik duten gizarte-sail ezber-dinen partaidetza ahalbidetu duelarik.

Alderdi ezkorrei dagokienez, bi dira nabarmentzekoak:

- Plangintza hain moldagarria eta malgua izateak arrisku batdakar, hain zuzen ere, gizarte-sailen interes partikularrek hizkuntzaplangintzaren azken helburuak erdiestea oztopa dezakete. Hiz-kuntza plangintzaren azken xedeak, hots, hizkuntza normalkuntzaeta oinarrizko ikasketa-edukien eskurapena, ezin dira gizarte-saileninteres partikularren pentzutan geratu, ezin baitugu ahaztuhizkuntza plangintza xede horiek lortzeko lan-tresna baino ez dela.

- Bestalde, hizkuntza plangintza norabide bakarreko zera ezizateak eta aurrez finkaturiko irizpide jakin batzuetara ez molda-tzeak, hiritarrak bere hizkuntz eta hezkuntza eskubideak egika-ritzeko orduan behar duen segurtasun juridikoa kaltetzen du. Maizhezkuntza administrazioa plangintzaren izaera difuso eta zehaz-gabeaz baliatzen da hiritarren eskariak baztertzeko, ukapenarenarrazoi zehatzik eman gabe. Erraz uler daitekeenez, honekhiritarrengan segurtasun juridikorik eza itzela sor dezake. Legeak

284

administrazioari alor honetan aukera-ahalmen zabala ematenbadio ere, honek ez du zertan hiritar-administrazio harremanekeskatzen duten segurtasun eta konfidantza hautsi; eta are gutxiagosegurtasun juridikoaren printzipioa (9.3 art.), oinarrizkoprintzipioetako bat legez tajutzen duen Konstituzioa beretzat duenestatu batean.

Hiritarrak bere hizkuntz eskubideak ukitzen dituen adminis-trazio-erabaki bat zergatik hartzen den ala zergatik ez den hartzenjakiteko eskubidea du, bestela esateko, hizkuntza plangintzarenatzetik zer dagoen jakiteko eskubide osoa du.

Hizkuntza plangintzaren inguruan hizkuntza interesez gaininteres politiko, ekonomiko, sozial eta laboralak ere badaudelajakin badakigu eta plangintza zeharo zehatz eta ulergarria egitekozailtasunak ere ulertzen ditugu. Guk ez dugu horrenbeste eskatzen,baina bai plangintza gardenagoa, gutxienezko koordinazio etakoherentzia izango duena. Hau da, aurrez finkaturiko irizpide jakinbatzuei jarraituz, hiritarrak plangintza nondik nora doan jakiteaahalbidetuko duen plangintza. Gainera, eskatzen dugun hori ezda guri otu zaigun bat- bateko burutazioa, legeak berak agintzenduen betebeharra baino. Izan ere, Euskal Eskola Publikoari bu-ruzko Legeak bere 21. artikuluan «Jaurlaritzak, hizkuntza-eredueneskaintzaren plangintza zehazteko oinarrizko irizpideak arautukoditu»ela dio.

Ildo beretsutik aipatutako legeak 5. e) artikuluan euskal agintepublikoei hizkuntza plangintzaren zeregina egozteaz gain, gurasoeta ikasleei hezkuntza eredua aukeratzeko askatasuna bermatukoduten administrazio-bideak garatzeko agintzen die.

Beraz, eta hiritarrari zor zaion segurtasun juridikoagatik bes-terik ez bada ere, Jaurlaritzak lehenbailehen eta geroko gerotangabe, hizkuntza plangintzak jarraitu beharko dituen irizpideak etaadministrazio-bideak finkatu beharko lituzke. Zentzu horretanesperantzagarria da oso Hezkuntza Sailak hemendik lasterrerairizpide hauek finkatuko bide dituen Eskola Mapa bat eratzekoerakutsi duen asmoa324.

285

6.4.2. Irakaslegoaren euskalduntze prozesua

Eskola euskalduntzeko zutaberik trinkoena irakasleak dira. Etazalantzarik gabe euskal irakas-sistemaren euskalduntze prozesuakduen eragozpenik larrienetakoa, larriena ez esatearren, behar hain-beste irakasle euskaldun eskueran ez izatea da. Nola euskaldun-duko da ba hezkuntza-sistema irakasle euskaldun nahikorik ezbada?

Elebiko irakastereduen bilakaera aztertu dugunean, B eta Dereduek azken 15 urteotan izan duten etengabeko hazkundea ikusiahal izan dugu. Urtetik urtera bizi dugun hazkunde hori ez zatekeenposible izango baldin eta irakasle euskaldunen parez parekohazkundea ere gertatu izan ez balitz, zeren, jakina denez, Bereduaren eta batik bat D ereduaren ezarpenak irakasle euskaldunmordoa aukeran izatea eskatzen baitu. Horregatik, etorkizunerabegira, euskara aldetik eredurik indartsuenen -B eta D ereduen-goranzko joera horrek jarraipenik izan dezan gura izanez gero,irakaslegoaren euskalduntze erritmoak ere halakotsua izan beharkodu.

Jarraian euskal irakaslegoaren euskalduntze prozesuak azkenhamasei-hamazazpi urteotan jarraitu duen ibilbideaz aritukogatzaizkizue.

Agintaldi demokratikoaren hastapeneko egoera oso kez-kagarria zen irakaslegoaren hizkuntz gaitasunari dagokionean.SIADECOk plazaraturiko datuen arabera325, hego Euskal Herrikoherri-ikastetxeetan irakas-lanetan ziharduten irakasleetatik ez ziren%5era iristen bere burua euskalduntzat jotzen zutenak. Honahemen herri-ikastetxeetako EA eta OHOko irakasle euskalduneiburuz 1976-77 ikasturtean jasotako datuek ematen duten taula.

(324) Euskal Herriko eskola bilguneak behin-behingoz ezartzen dituenabenduaren 27ko 479/1994 Dekretuaren bidez Eskola Mapa delakoasortzeko lehen urratsa eman du Hezkuntza Sailak.

(325) Estudio sociolingüístico del euskera. Donostia: SIADECO, 1976, X-XI.alea.

286

9. TAULA

1976-77

884

3.809

1.927

6.620

20

2,26

140

3,67

154

7,71

314

4,74

EuskaldunakIrakasleak

Araba

%

Bizkaia

%

Gipuzkoa

%

EHAE

%

Araba

ITURRIA: SIADECOEA + OHOko HERRI-IKASTETXEETAKO IRAKASLE EUSKALDUNEI BURUZKO DATUAK(1976/1977 IKASTURTEA)

Datu guztiz fidagarririk ez badago ere, zeharkako datuetatikdakikegunaren arabera, ikastetxe pribatuetako egoera ere ez zenbestelakoa; irakasle euskaldunen eskasia sare pribatu osoanhedaturik zegoen. Abiaburuko egoera lazgarri hartan salbuespenbakarra ikastolak ziren, izan ere, bertako maisu-maistra gehienakeuskaldunak -gehiago ala gutxiago alfabetatuak- baitziren. Halaeta guztiz ere, ikastetxe pribatu eta publikoetako irakaslegoarekinkonparatuz gero, ikastoletako irakasleek oso talde murritza osatzenzuten; irakasle-multzo osoaren %10era ere ez ziren iristen.

Egoera kezkagarri horren aurrean, hil ala bizikoa suertatzenzen irakaslegoaren euskalduntzeari lehenbailehen aurre egitea.Hala, 1978tik hasita, eta bereziki 1980tik aurrera euskal agintepublikoek irakaslegoaren euskalduntzeari buru-belarri ekin zioten.Hasiera batean, euskalduntze ihardunbideak bi ildo desberdinjarraitu zituen: batetik, eta batik bat, irakasle euskaldun berriakkontratatu ziren, eta bestetik, neurri apalago batean, jadanik irakas-

287

sistemaren baitan zeuden irakasleen euskalduntze eta alfabetatzeariekin zitzaion.

Hartutako neurriek bat-bateko emaitzak eman zituzten etalauzpabost urtetan irakaslegoaren hizkuntz egoerak antzaldaketaohargarri bat izan zuen. Hezkuntza Sailak 1983an EA eta OHOkoherri-ikastetxeetan eginiko inkestetatik jasotako datuek erakustendutenez, 1976-77an %5era iristen ez ziren irakasle euskaldunak%22ra iritsiak ziren 1983an, 314 izatetik 1.666 izatera pasatuz.Irakasle horietaz gainera, 1.226 ziren -multzo osoaren %16-euskalduntze edota alfabetatze bidean zebiltzan irakasleak.

Orduan, eta beti ere neurketa autoestimatibo hauek eskatzenduten zuhurtzia ahaztu gabe, 1978tik 1984ra bitarteko epeanirakaslegoaren euskara prestakuntzan aurrerapauso nabarmenaeman zela esan daiteke, batez ere, irakas-sistema euskalduntzekolege-oinarri nagusiak oraindik finkatu barik zeudela kontuanizanik.

1982.ko Euskararen Legeak euskararen ofizialtasuna alorezberdinetan arautu zuen. Legeak irakaskuntza alorrean xedatzenzuena garatzeko, Hezkuntza Sailak 1983.eko Elebitasun Dekretuaeta Agindua indarrean jarri zituen. Bi arau horiek euskal irakasle-goaren erregimena arautu zuten, ordurarteko hutsune legala betez.Elebitasun Dekretuaren arabera, euskara bera edo euskaraz irakas-teko, irakasleek ondoko hiru baldintza hauek bete behar izangozituzten:

a) Kasuan kasuko titulazio akademikoaren jabe izatea.

b) Bi eskakizun hauetariko bat bederen betetzea:

- Euskararen Gaitasun Agiria (EGA) edo baliokide baten jabeizatea326.

- Titulazio akademikoak euskara espezialitatean lortu izana.

(326) Euskararen Gaitasun Agiria Hezkuntza Sailaren 1982.eko apirilaren 22koAginduaren bidez (EHAA, maiatzak 5) sortu zen, eta bere helburuaeuskararen ezagupen-maila huts-hutsik neurtzea da.

288

d) Hezkuntza Sailak indarrean dagoen legeriaren arabera ezardezakeen beste edozein betebehar.

Azken puntu hau 1984ko maiatzaren 3ko Aginduak327 garatuzuen. Agindu honek Irakaskuntza Ertainetan euskara bera edoeuskaraz irakasgairen bat irakatsi behar zuten irakasleei bestebetebehar berri bat ezarri zien. Izan ere, EGA tituluak euskararenezagupen-maila huts-hutsik eta orokorrean neurtzen zuen, inolakoberariazkotasunik gabe. Hori dela eta, EGA ez zen neurbidenahikoa irakasleak bere ikasgaiari loturiko euskararen ezagutzaberariazkoa zuela bermatzeko. Horretarako emendiozko neurbidebat behar zen, irakasleak bere irakasgaiari buruzko euskalterminologia eta hizkerabide normalizatua zuzen ezagutzen zuelaziurtatuko zuena. Neurbide berri hori Euskaraz Irakasteko Trebe-tasun-aitormenean (EIT) gauzatu zen. Hala, 1984tik aurrera IEetaneuskara edo euskaraz irakasteko, kasuan kasuko titulazio akade-mikoa, EGA edo baliokidea eta EIT beharrezkoak izan dira.

Irakas-lanetan aritzeko beharrezkoak ziren hizkuntza gaita-sunak finkatzeaz gain, 1983.eko elebitasun arauek irakaslegoaeuskaldundu eta alfabetatzeko berariazko programa bat era zezalaagindu zioten Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailari328. Xedatua

(327) EHAA, 1983ko uztailak 19.(328) 138/1983 Dekretuak honela dio:

10. art.: «Irakaslegoa euskalduntzeko prestakuntza eta hobekuntzaprogramak ondoko eredu hauen araberakoak izango dira:

1. Euskal irakaskuntzan arituko diren irakasleen hizkuntz gaitasunalortzeko ikastaroak, Euskararen Gaitasun Agiria edo ordezkoa eskuratzekoeratuak.

2. Hainbat irakasgai euskaraz eman ahal izateko irakasleaktrebatzeko ikastaroak».

Ildo beretsutik, urte bereko Elebitasun Aginduak zera dio:3.1 art.: «Euskal Autonomi Elkarteko ikastetxeetan lanean diharduen

irakasle-jendea alfabetatu edo euskalduntzeko programa eratuko duHezkuntza Saila eta Kultura Sailak, eta urtero-urtero beteko.

Programa horren harian urtero antolatu eta diruz lagunduko direnikastaroek bi helburu izango dituzte: batetik irakasleak EuskararenGaitasun Agiriaren jabe izan ahal izateko gaitzea eta, bestetik, jadanik

289

betez, 1983ko abenduaren 26ko Aginduaren329 bitartez HezkuntzaSailak Irakaslegoa Euskalduntzeko edota Alfabetatzeko Progra-ma (IRALE) ofizialki sortu zuen330.

IRALE programaren xede nagusia Euskal Autonomia Erkide-goan irakas-lanetan diharduten irakasleak euskalduntze edota alfa-betatzea da, euskarazko irakaskuntza behar adinbateko trebeziazemateko gai izan daitezen. Horretarako, IRALEk bere ikastarodesberdinen bidez hezkuntza mailan indarrean dauden hizkuntzamaila bat edo beste prestatzeko aukera ematen die euskal irakasleei.Hain zuzen ere, Hezkuntza Sailak 47/1993 Dekretua atera zuenarte331, euskal irakas-sisteman ondoko hizkuntza mailak genituen:

- EGA: euskara edo euskaraz irakasten zuten OinarrizkoHezkuntza Orokorreko irakasleentzat.

- EGA+EIT: euskara edo euskaraz irakasten zuten IrakaskuntzaErtainetako irakasleentzat.

- GUMA: euskara edo euskaraz irakatsi beharrik izan gabeeskola-giroaren euskalduntze-prozesuan partehartzaile izan nahizuten irakasleentzat.

Agiri hori eskuratua dutenei beren irakasgaiak euskaraz eman ahal izatekotrebetasuna eskuratzen laguntzea.

3.2 art.: Bi hilabete baino gehiagoz beren irakaslanetik libraturikHezkuntza eta Kultura Sailak antolatutako ikastaro trinkoen bidezalfabetatzera edo euskalduntzera joandako irakasleek, ikastaro-amaieranSail honen ustez gutxienezko maila gainditua baldin badute, euskara edoeuskaraz irakatsi beharko dute berriro irakaslanera itzultzean, non etaHezkuntza eta Kultura Sailak, hartarako arrazoia zuzenetsirik, exentzioaematen ez dion.

Edozein kasutan ere, Hezkuntza eta Kultura Sailak beharrezkobaliabideak eskainiko dizkie irakasle hauei bots urteko epearen barruanEuskararen Gaitasun Agiria lortu ahal izan dezaten».

(329) EHAA, 1983ko urtarrilak 27.(330) Ofizialki diogu zeren aldez aurretik ere Hezkuntza Sailak irakastordu

barneko eta egun osoko hizkuntz prestakuntza eskaintzen zuen zerbitzuaantolatua baitzuen.

(331) EHAA, 1993ko apirilak 2.

290

EGA eta EIT hizkuntz helburuak betetzea derrigorrezkoa zen,GUMA, aldiz, irakasleen aukerakoa. Bestalde, EGA eta EIT hiz-kuntz eskakizunak eskuratuak zituzten behar hainbeste irakasleeuskaldun kausituko ez zen beldurrez, Hezkuntza Sailak IGAizeneko aldi baterako aitorpen-maila atera zuen. Agiri honek epejakin baterako ez EGA ez EIT hizkuntz eskakizunak ez zituztenirakasleei euskara edo euskaraz irakasteko abagunea eman zien.

Oraintsu esan bezala, 47/1993 Dekretuak herri-ikastetxeetakoirakaspostuetarako hizkuntz eskakizunak finkatu zituen, ordurar-teko hizkuntz helburuak suntsituz. Hizkuntz eskakizunen sistemairakasleen mundura ekarrri zuen dekretu honen sorburua bilatzekoezinbestekoa zaigu denboran atzera egitea.

Hala, bada, 1989ko Euskal Funtzio Publikoari buruzko Legeakeuskal administrazio publikoaren normalkuntzarako oinarriak jarrizituen. Lege hau garatzeko eta 250/1986 Dekretuan oharteman-dakoak osotuz, urriaren 17ko 224/1989 Dekretuak EuskalAutonomia Erkidegoko administrazio publiko guztientzako nor-malkuntza eskema bateratua garatu zuen. Normalkuntza bideaahalik eta modu objektiboenean burutzeko, dekretu honek funtziopublikoa osatzen zuten lanpostu guztiei hizkuntz eskakizun jakinbatzuk ezarri zizkien. Nolanahi ere, bere izaera eta egitura bereziazirela eta, irakaskuntza, osasun-zerbitzua eta ertzaintza alorraknormalkuntza prozesu orokor honen aplikaziotik salbuetsita geratuziren. Irakasle Kidegoei buruzko 2/1993 Legea, eta hau garatzekosortu zen martxoaren 9ko 47/1993 Dekretua, irakaskuntza alorreanordurarte zegoen hutsune legala betetzera etorri dira, hezkuntzaadministrazioaren zerbitzupeko irakasleen hizkuntza normalkun-tzaren prozesua araupetuz.

Euskal Funtzio Publikoaren Legeak eta honen garapenerakoaraudiak jarraitu duten haritik, 47/1993 Dekretuak hizkuntz eska-kizunen bidez irakaspostuak lortzeko eta bertako lana betetzekobeharrezkoak diren euskararen ezagutza mailak finkatzen ditu.Zehazki bi dira irakaspostuei ezartzen zaizkien hizkuntz eska-kizunak:

291

- 1 Hizkuntz Eskakizuna: euskarazko edo euskaraz irakasgaiakematen ez dituzten irakasleek betetako irakaspostuei zuzendua.Euskara zerbitzu hizkuntza legez erabiltzeko beharrezkoa den hiz-kuntza gaitasuna bermatuko du, gutxi gora-behera, GUMA esku-ratzeko beharrezkoa den euskara maila332.

- 2 Hizkuntz Eskakizuna: euskarazko zein euskaraz irakasgaiakematen dituzten irakasleek betetako lanpostuei zuzendua. Euskarazerbitzu hizkuntza nahiz irakaskuntza hizkuntza legez erabiltzekobeharrezko den hizkuntza gaitasuna bermatuko du, gutxi gora-behera EGA eskuratzeko beharrezkoa den euskara maila333.

Irakaspostuetarako hizkuntz eskakizunak ezartzen dituen de-kretuaren arabera, hortaz, bi irakasle mota izango ditugu: erdi--euskaldunak edo HE1 dutenak, eta euskaldun osoak edo HE2dutenak. Horrela, orainarte hezkuntza-sare guztietan indarreanzeuden hizkuntza mailak -EGA, EIT, GUMA eta IGA-, bakarrikirakaskuntza pribaturako mantenduak izango dira, sare publikoanHE1 eta HE2 eskakizun berriek haiek ordezkatuko dituzte eta.

Hizkuntz eskakizun hauek bakar-bakarrik araubide orokorrekoirakaskuntza ematen duten herri-ikastetxeetako irakaspostueiaplikatuko zaizkie, alegia, Haur Hezkuntza, Lehen Hezkuntza/OHOko eta irakaskuntza ertainetako irakaspostuei.

Ikasteredu bakoitzerako hizkuntz eskakizunen banaketa etaderrigortasun egunak finkatzeko epea hamar urtekoa izango da,bosna urteko aldi bitan banatua. Eta ereduz ereduko hizkuntz eska-kizunen banaketarako ondorengo irizpideak jarraituko dira:

a) Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntza/OHOko ikastetxeak:

(332) «Hizkuntza Administrazioak onartuta, IGA (Irakasgaitasun-Aitormena)aldibaterako gaitasuna edo GUMA (Gutxienezko Maila) duten irakasleei,1 hizkuntza eskakizuna egiaztatuko zaie» (47/1933 Dekretuaren 3. ErabakiGehigarria).

(333) 47/1993 Dekretua indarrean sartu aurretik EGA edo EIT egiaztagiriakdituztenei eta euskararen espezialitatetik titulazio akademikoa lortudutenei 2HE baliokidetuko zaie (3. erabaki gehigarria).

292

EREDUA 1HE 2HE

A 11 13

B 14 10

D 11 13

A ereduari dagozkion HE1eko hamaika eskakizunak hamarurteko epean ez dute derrigortasun egunik, edo beste era bateraesanda, hamar urteko aldarte horretan irakasleek HP1i dagokioneuskararen ezagutza maila egiaztatu gabe irakaspostu horiek beteahal izango dituzte334. B ereduari dagozkion HE1eko lau eskaki-zunak, ordea, hamar urteko epea amaitu aurretik derrigorrezkoakizango dira. Azkenik, D ereduan HE1 ezarria duen lanpostuakberehalako derrigortasuna izango du.

HE2 ezarria duten lanpostuek ere berehalako derrigortasunaizango dute, B ereduko bik izan ezik; horietan irakas-iharduneanaritu nahi dutenek bost urteko lehenengo aldia amaitu aurretikeskaturiko euskara gaitasuna egiaztatu beharko dute.

b) Irakaskuntza Ertainetako ikastetxeak:

EREDUA 1HE 2HE

Irakasle guztiak Euskal Hizkuntza A Euskal hizkuntza eta eta Literaturako

Literaturako irakasleak irakasleakizan ezik

D irakasle guztiak

HE1eko lanpostuek hamar urteren buruan ez dute derrigortasunegunik izango, aldiz, HE2ko lanpostuen derrigortasuna bereha-lakoa izango da.

(334) Haatik, 47/1993 Dekretuaren 10.1 artikuluak dioenez, «lanpostu horietakotitular diren batzuen euskalduntzea bultzatuko du Administrazioak, [bosturteko] bigarren aldian horietako hiruk behintzat 1 hizkuntza eskakizunaridagokion hizkuntza gaitasuna lortzeko».

293

Horiek horrela, batzuek arinago besteek beranduago, akaberanherri-ikastetxeetako irakasposturen bat bete nahi izango duten guz-tiek, printzipioz, kasuan kasuko lanpostuari dagokion hizkuntzeskakizuna egiaztatzen duen ebaluazio-froga gainditu beharkodute. Dena den, hizkuntz eskakizunen derrigortasuna arautzen duenerregulazio orokorrak salbuespenak ditu. Horrela, segidan zerren-datzen diren baldintzetakoren bat betetzen duten irakasleek ez duteHE1 egiaztatu beharrik izango:

- Plangintzako aldi bakoitzaren hasieran 45 urtetik gora di-tuztenek.

- Euskara ikasteko prozesurako beharrezko gaitasun-trebe-ziarik ez dutela era nabarian frogatzen dutenek.

- Helduen hizkuntza prestakuntza eta gaitasunerako gaur egunindarrean dauden egitarauen bidez euskara ikasteko ezintasunaedo eragozpenak sortzen dituzten elbarritasun fisiko edo psikikoekeragindako pertsonek.

47/1993 Dekretuaren edukiari gainbegiratua eman eta gero,honek herri-irakaskuntzan ezarri duen marko orokor berriarengainean gogoetaren bat edo beste egingo dugu jarraian.

Esan bezala, 2/1993 Legea eta honen garapenerako sortu zen47/1993 Dekretua bere garaian Euskal Funtzio Publikoari buruzkoLegeak irakaskuntza alorrean utzi zuen hutsunea betetzera etorridira, irakaspostuetarako euskarazko eskakizunak arautuz. Hutsunebat bete duen heinean araubide berri hau indarrean jarri izanaestimatzekoa da. Izan ere, 47/1993 Dekretuaren alderdirik baikoredo positiboena hauxe da, gure aburuz: irakasle orok, ikusitakosalbuespen jakin batzuek izan ezik, euskarazko ezagueraren batedo beste -HE1 ala HE2- nahitaez egiaztatu behar izango dutela.Alderdi baikor hau gora-behera, 47/1993 Dekretuak ezarritakomarko orokor berriak badu zenbait itzal:

- Araubide berriak herri-ikastetxeetako irakasleak baino ez ditulegepean hartzen, eta ez denak, bakarrik araubide orokorreko ira-kaskuntzak ematen dituztenak. Honek ikaslegoaren heren bat bainogehiago bideratzen duen irakaskuntza pribatua erregulazio berritik

294

kanpo uztea suposatzen du. Gure ustez, ez da zentzuzkoa irakas--lana burutzeko, irakaskuntza pribatuan diharduten irakasleei etairakaskuntza publikoan dihardutenei legez hizkuntza prestakuntzadesberdinak esijitzea, batez ere, irakasteredu elebidunen ezarpenaikastetxe publiko eta pribatuetan berdin-berdina dela kontuanizanik. Horrexegatik, araubide berria irakaskuntza pribatura lehen-bailehen zabaltzeari komenigarria deritzogu, alferrikako bikoiz-tasunik sor ez dadin.

Aurreko pasartean esandakoaren haritik, Ikuskaritza Tekni-korako Zerbitzuko irakaspostuak arautzea ere komenigarria litza-teke, dekretuak arautu barik utzi ditu eta.

- Ukaezina da, eta horrela adierazia dute adituek ere, pertsonahelduek hizkuntza berriak eskuratzeko zailtasun franko dutela,ume edo gazteek izan ditzaketenak baino askozaz ere handiagoak,urteak igaro ahala areagotzen direnak gainera. Hala ere, 47/1993Dekretuak hizkuntz eskakizunen derrigortasuna arautzerakoanezartzen duen 45 urtetik gorakoen salbuespena akaso gehiegizkoada; eta beste horrenbeste esan daiteke dekretuak hizkuntz eska-kizunak egiaztatzeko ezartzen duen 10 urteko epeari dagokionez.Beharbada, hain epe luzea ezarri beharrean, hobe litzateke irakas-lego erdalduna euskalduntzeko bideak erraztea335.

- Ikusi legez, 47/1993 Dekretuak iraskaspostu publikoenhizkuntz eskakizunak eta derrigortasun datak ezartzeko oinarrizkoirizpideak finkatu ditu. Alabaina, bertan azaltzen diren irizpideeta portzentaiak gaindiezinak direnentz zehaztugabe utzi du. Lege--testuak deus ez dioen arren, gure iritziz, ereduz ereduko hizkuntzeskakizunen banaketarako 47/1993 Dekretuak finkatu dituenakez dira irizpide finko eta aldaezinak. Bertan azaltzen direnakkasuan kasuko herri-ikastetxearen egoera konkretuaren araberamolda daitezkeen oinarrizko irizpideak dira, zuribide objektiboeta arrazoitua dagoen kasuetan336. Hori dela eta, ikastetxea kokatua

(335) Zentzu horretan ikus BASURKO, F. Euskara: Hezkuntz-sistemarenhezurdura. BAT-Soziolinguistika Aldizkaria, 1993, 10. zenb., 31. or.

295

dagoen gunearen ezaugarri soziolinguistikoak, bertako gurasoenhizkuntz ereduen eskakizunak eta eskueran dauden baliabideakbezalako faktoreak ere kontuan hartzekoak dira ikastetxe bakoi-tzeko irakaslegoaren hizkuntz eskakizunak zehazterako orduan.Horrela ulertzen da, bada, eredu berdineko ikastetxeek lanpostu--zerrendetan hizkuntz eskakizun ezberdinak edukitzea. Hori bai,ikastetxe bakoitzaren egoeraren arabera moldatu badaitezke ere,gure ustez, dekretuan azaltzen direnak gutxienezko irizpideak dira,hau da, goitik bakarrik gaindi daitezkeenak eta inoiz ez behetik.Ez dugu ahaztu behar hizkuntz eskakizunen finkapena eta hauenderrigortasuna helburuak ez baizik bideak direla, Euskararen Le-geak aurrikusten duen irakas-sistema elebidun horretara heltzekobidea, alegia. Eta jakina, irakas-sistema nekez euskaldunduko daherri-ikastetxeei legean ezarritako euskalduntze-mailak jaistenbaldin bazaizkie.

Kontuak kontu, B eredudun zenbait herri-ikastetxeren ardura-dunek beren kexa azaldu dute zeren, euren iritziz, 47/1993 De-kretuak xedatutakoa zehaztera etorri den maiatzaren 4ko 124/1993Dekretuak337, herri-ikastetxeetako irakasleei dagozkien lanpostu--zerrendak onartu dituenak, bertan azaltzen ziren oinarrizko

(336) Halaxe aitortu zuen, aitortu ere, Euskal Herriko Justizi Auzitegi NagusiakB ereduaren euskarazko baldintzak arautzen zituen 1986ko uztailaren4ko Aginduaren kasuan:

«Y, es así que, aun en la interpretación que la parte demandadaefectúa de la mentada norma, en cuanto abierta y dirigida a establecer unmínimo de profesores con la titulación adecuada, como garantía de losderechos de los educandos, la ampliación de aquel porcentaje, en cuantocomporta, como queda dicho, un trato desigual para los profesores carentesde aquella titulación, ha de tener una justficación objetiva y razonable,justificación que puede encontrarse o bien, por así desprenderse de lacitada Orden y del Decreto 138/1983 que desarrolla, en una distinta dis-tribución de materias a impartir en una y otra lengua, o bien en cualquierotro dato o motivo que, conforme a común criterio, presente dicha exi-gencia como objetiva y razonable. Justificación que, en todo caso, ha deser ofrecida por la Administración.» (1991ko urriaren 24ko Epaia, 6.oinarri juridikoa).

(337) EHAA, 1993, maiatzak 10.

296

irizpideak zuzenean aplikatu baititu, ikastetxe bakoitzak aldezaurretik zituen hizkuntz ezaugarriak kontuan izan barik. Hariberetik, Arartekoak ezagutzera eman duenez, 1992-93 ikasturtearidagozkion langile kopuruak eta 124/1993 Dekretuak onarturikolanpostu-zerrendak alderatuz gero, B ereduko herri-ikastetxebatzuen euskara-gaitasun mailak jaitsi egin direla ikus daiteke.Eta, jakina, B ereduko irakaspostuetarako hizkuntz-gaitasun mailajaisteak ikastetxe horietako euskalduntze mailan eragin zuzenaizan dezake zeren, azken finean, lanpostu zerrendak irakaspostuakhornitzeko legez ezarritako baldintzak baitira.

- Hizkuntz eskakizun berrien agerpenarekin batera, hauekegiaztatzeko neurbide berriak ere agertu dira. Hemendik aurreraEGA, EIT eta IGA agiriek HE1 eta HE2 egiaztatzerako orduan,ez dute aparteko baliorik izango. Hezkuntza administrazioak HE1eta HE2 egiaztatzeko berariazko ebaluazio-frogak antolatu ditu.Teorian behintzat, neurgailu berri hauek irakasleek irakas-ihardu-nean erabili beharreko euskarari hobeto egokitu beharko litzaiz-kioke, irakaskuntza alorreko hizkuntza gaitasunak bereziki zain-duz. Baina, egia esan, orain arte euskararen ezagutza mailaneurtzeko erabili diren irizpideak ez daude oso garbi. Hala, badiraneurbide berriek aurrekoen maila hobetu beharrean gaizkoatu egindutela pentsatzen dutenak338.

Azkenik, eta urte hauetan irakaslego euskaldunak izan duenbilakaera hobeto ezagutzeko lagungarri izango zaizuelakoan,ondoren herri-ikastetxeetako EA eta OHO irakas-mailei buruzko

(338) «...HE2 delakorako, bestalde, orain arteko agirien baieztapenak ontzatematen dira (EGA, EIT, etabar), baina, kezkagarria zera da:aurrerantzerako agiri horiek ez direla onartzen neurgailu gisara. Hainbesteurtetako esperientziari esker, akatsak izan arren, gizamailan nahikoonarpena duen agiri bat ezarri ondoren, zein arrazoi dago oraingaitzesteko? Kezka areagotzen duena zera da: hobeagorik eskaini gabe,dagoena baztertzen dela».

IDIAZABAL, I. Hezkuntza eremuko lege berriak eta euskararennormalkuntza: zenbait gogoeta. BAT-Soziolinguistika Aldizkaria, 1993,10.zenb., 19. or.

297

zenbaki-taula zeuenganatzen dugu. Urte bakoitzean erabilitakoneurbideak desberdinak direnez gero, datu hauek ez dute konpa-raketa zehatz-mehatza egiteko biderik ematen. Dena den, herri--ikastetxeetan irakasle euskaldunen kopuruak jarraitu duengoranzko joeraren orientabide gisa baliagarria iruditzen zaigu.Ikusiko duzuenez, adierazgarria da duela 18 urteko eta egungodatuen arteko aldea: 1976-77 ikasturtean EA eta OHOko herri--ikastetxeetan bere burua euskalduntzat zuten irakasleak %5erairisten ez ziren bitartean, 1994-95 ikasturterako Lehen Hezkuntzan/OHOn %58 inguru dira euskaraz irakasteko gaituak daudenak-HE2dunak- eta ia %8 euskara zerbitzu-hizkuntza legez erabildezaketenak -HE1dunak-.

298

10. T

AU

LA

Ara

ba

%

Biz

kaia

%

Gip

uzko

a

%

EH

AE

%

Irak

as.

Eus

kal.

Irak

as.

EG

AIr

akas

.E

GA

IGA

Irak

as.

HE

1H

E2

HE

O

1994

-95

1989

-90

1985

-86

1976

-77

ITU

RR

IAK

: 197

6-77

: SIA

DE

CO

– 1

985-

95: H

UIS

EA

+ O

HO

ko H

ER

RI-

IKA

STE

TX

EE

TAK

O I

RA

KA

SLE

GO

EU

SKA

LD

UN

AR

I B

UR

UZ

KO

DA

TU

AK

884

3.80

9

1.92

7

6.62

0

20

2,26 140

3,67 154

7,71 314

4,74

1.68

7

5.25

8

2.36

4

9.30

9

375

22,2

3

1.38

1

26,2

6

868

36,7

1

2.62

4

28,1

8

1.57

4

5.87

4

2.56

9

10.0

17

520

33,0

3

2.33

8

39,8

1.33

0

51,7

7

4.18

8

41,8

122

7,75 312

5,31 268

10,4

3

702

7,01

2.18

8

7.26

4

4.01

3

13.4

65

176

8,04 500

6,88 338

8,42

1.01

4

7,53

1.09

5

50,0

4

4.09

3

56,3

5

2.88

9

71,9

9

8.07

7

59,9

8

917

41,9

1

2.67

1

36,7

7

786

19,5

9

4.37

4

32,4

8

299

6.4.3. Hezkuntza-administrazioaren euskalduntzea

Ezaguna denez, 1980. urtean Eusko Jaurlaritzako HezkuntzaSaila sortu zen. Hezkuntza Saileko langilegoaren hizkuntza egoeraezagutzeko lehen urratsak 1984an eman ziren. Hezkuntza admi-nistrazio batetik bestera hizkuntza egoera oso bestelakoa zen.Egoitza Nagusian lau langiletatik hiru euskaldunak ziren, Gipuz-koako Ordezkaritzan erdia inguru, Bizkaikoan laurdena edo, etaArabakoan %10era ez ziren iristen euskara ezagutzen zuten lan-gileak.

Gainontzeko gobernu sailekin alderatuz gero, HezkuntzaSaileko langilegoaren euskararen ezagutza maila dezente altua zelaesan daiteke. Nolanahi ere, euskaldun kopuru handi horrek ezzekarren maila bereko erabilerarik eta hezkuntza administrazioarenlan-hizkuntza gaztelania zen. Gauzak horrela, Hezkuntza SailaNOLEGA programaz baliatu zen bere burua euskalduntzeari eki-teko. Euskalduntze iharduerak bi xede nagusi zituen, euskara ezzekiten langileek euskara ikastea batetik, eta euskara zekitenekeuskaraz lan egin zezaten bestetik. Azken xede hau mamitzekoasmoz Hezkuntza Sailak 1985ean berariazko arautegi bat aterazuen, zeinetan idazki guztiak hizkuntza bietan egitea eta zenbaitikastetxeekiko harremanak -ikastola, D eta B ereduekikoak-euskara hutsez izatea agintzen zen.

Ildo beretsutik, 1985eko abenduan Hezkuntza Sailaren EgoitzaNagusirako hiru urtetako euskalduntze plana antolatu zen. Hiruurtetarako begiz jo zen plan horrek bi atal zituen, gaitze arloariburuzkoa bata, eta erabilerari buruzkoa bestea. 1986, 1987 eta1988an zehar indarrean egon zen plan horri esker, hezkuntza admi-nistrazioaren euskalduntze bidean aurrerakada nabarmena gertatuzen gaitze mailan nahiz erabilpen mailan. Adibide gisa idatzizkoprodukzioaren euskaltasun mailak izan zuen gorakada aipa daiteke.Zabalkunde handiko idatzien ia %100a elebiduna izatea lortu zeneta zabalkunde ertain eta txikiko idatzietan ere euskararen agerpe-nak dezente egin zuen gorantza. Gaztelania hutsean zeuden zabal-kunde txikiko idatziak, hasierako urteetan %80ra iristen zirenak,

300

1989. urterako %40ra jaitsi ziren. Bestalde, euskara hutsezkoidazkiei dagokienean aurreko egoera mantendu zen, produkzioaren%20ari eutsiz.

Hiru urtetako plana martxan jarri eta gero, hezkuntza adminis-trazioaren euskalduntze bidean eragin itzela izango zuten gerta-kariak jazo ziren. Euskal Autonomia Erkidegoko herri-adminis-trazioetako euskararen erabilpena normaltzeko indarrean jarri zenaraubideaz ari gatzaizkizue.

Azaroaren 25eko 250/1986 Dekretuak339 administrazio elebi-duna eraikitzeko funtsezko oinarriak ezarri zituen. Bi dira dekretuhonen alderdirik aipagarrienak: batetik, euskal herri-adminis-trazioa euskalduntzeko hizkuntz eskakizunen sistema ezarrizuen340, horretarako lanpostu bakoitzari egokituko zitzaion hiz-kuntz eskakizuna finkatzeko jarraitu beharreko irizpideakezarriz341; eta bestetik, EAEko herri-administrazio bakoitzakeuskararen erabilpenean bete beharreko gutxienezko helburuak

(339) EHAA, 1986ko azaroak 29.(340) 6.1 art.: «Hizkuntz Politikarako Idazkaritzak, Herri-Arduralaritzaren

Euskal Erakundearen laguntzarekin, finkatuko ditu, iadanik dauden etasor daitezkeen lanpostu guztien hizkuntz eskakizunak.

2. Herri-Administrazio desberdinetako lanpostuen zerrendek berebaitako oinarrizko ezaugarri edota baldintzen artean, lanean aritzekoeuskarazko gaitasunari buruzkoak adieraziko dituzte».

(341) 10. art.: «Hizkuntz eskakizunak finkatzeko honako erizpideok hartukodira kontuan (...):

1. Lur-eremu edo barrutiaren euskaldun kopurua.2. Lanpostuak jendearekiko zer-nolako hurbiltasuna duen, hau da,

harremanak norekin, nola, eta zein maiztasunarekin dituen.3. Lanpostuaren Administrazio barruko harreman-sarea (norekin,

zenbateko, nolakoa eta maiztasuna).4. Lanpostuaren zeregin eta eginkizunen izaera eta ezaugarriak.5. Lanpostuaren maila eta bere menpe duen lanarigoaren kopurua.6. Lanpostuan sortzen diren idazkien azterketa (zenbatekoa eta

izaera).7. Lanpostua kokatua dagoen zerbitzuaren izaera. Dekretu honetan

adierazten denerako Zerbitzuak eta Administrazio Atalak honelasailkatuko dira:

301

finkatu zituen. Izan ere, ondoko hauek dira dekretuak EAEkoAdministrazio Orokorrari eta, bide batez, baita hezkuntza adminis-trazioari ere agindu zizkienak:

a) Kokaturik dauden eskualdearen euskaldun-kopurua %0 eta%20 tartekoa denean342, herritarrekin ahoz nahiz idatziz harremanzuzena duten bulego guztietan, harreman horiek euskaraz ere ber-matzeko adinbat langile elebidun izango da beti.

b) Kokaturik dauden eskualdearen euskaldun-kopurua %20eta 40% tartekoa denean, aurreko helburua betetzeaz gain, euskarazsar dadin idazki orori, erabat euskaraz emango zaio tramitazioosoa. Horretarako zirkuitu edo kate elebidunak sortuko dira Gizar-te-Izaera eta Izaera-Orokorrekoak diren Zerbitzu eta Adminis-trazio-Atal guztietan.

d) Kokaturik dauden eskualdearen euskaldun-kopurua %40eta %60 tartekoa denean, a) ataleko helburua lortzeaz gain b)atalekoa Zerbitzu eta Administrazio Atal guztietara hedatuko da.

e) Kokaturik dauden eskualdearen euskaldun-kopurua %60eta %80 tartekoa denean, aurreko helburu guztiak betetzeaz gain,Gizarte Izaera eta Izaera Orokorrekoak diren Zerbitzu eta Admi-nistrazio Atalak osorik ele bietan lanean jarriko dira. Horretarako,eta hartu beharreko beste hainbat neurriren artean, langileak berelana euskaraz ere bete ahal izateko gaituko dira.

a) Gizarte izaera dutenak: Herri-Administrazioaren harremanalderdia estu eta sakonki nabarmentzen dutenak. Bereziki, IrakaskuntzaZerbitzuak, Kultura-Zabalkundea, Osasun-Zerbitzuak -azoka etabezeroentzako informazio bulegoak-, Gizarte-Laguntza, Hiritar-Babes etaSegurtasun Zerbitzuak.

b) Izaera orokorra dutenak: Bere eragina funtsean Administraziobarneko alor edo eremuan ageri eta nabarmentzen dutenak. Bereziki,Informatika, Antolakuntza-Zerbitzuak, Lanarigoa, etab.

d) Besteak».(342) 250/1986 Dekretuaren eranskinean euskaldun kopuruaren arabera

autonomi lurraldea bost eskualdetan banatzen duen mapa soziolinguistikoaazaltzen da.

302

f) Kokaturik dauden eskualdearen euskaldun-kopurua %80 eta%100 tartekoa denean, a), b) eta d) ataleko helburuak betetzeazgain, Zerbitzu eta Administrazio Atal oro osorik ele bietan laneanjarriko da. Horretarako, eta hartu beharreko hainbat neurrirenartean, langileak beren lana euskaraz ere bete ahal izateko gaitukodira.

1989ko Euskal Funtzio Publikoari buruzko Legeak eta honengarapenerako ateratako arauek (urriaren 17ko 224/1989 Dekretuaeta urriaren 9ko 264/1990 Dekretua) 250/1986 Dekretuak aurriku-sitakoa garatu zuten Euskal Herriko Autonomia Erkidegoko herri--administrazio osoaren elebiduntze prozesua hezurmamituz.Hauek euskal administrazio publiko guztien lanpostuetarakohizkuntza eskakizunak eta derrigortasun egunak finkatu zituzten.Herri-administrazio izaera zuen aldetik, hezkuntza administra-zioari ere aipatutako lege-arauak aplikatu zitzaizkion. Haatik, bereberariazkotasuna zela eta, hezkuntza administrazioari loturikoirakasleak araubide orokor horretatik kanpo geratu ziren eta,aurrerago ikusi dugun moduan, beraientzako hizkuntz eskakizunensisteman ere oinarritzen zen berariazko erregulazioa atera zen343.

1989tik aurrera, beraz, hezkuntza administrazioaren euskal-duntzea hizkuntz eskakizunen sistemaz baliatuz bideratua izan da.Ondoko taulek, hurrenez hurren, hizkuntz administrazioan laneanari den pertsonal ez irakaslearen kopurua batetik, eta hezkuntzasaileko pertsonal ez irakasle horrek gaurdaino egiaztatutako hiz-kuntza eskakizunei buruzko datuak bestetik, erakusten dituzte.Ohar bat: Hizkuntz eskakizunetako azterketetara funtzionariak(eta, gainditu ez arren, oposizioetara aurkeztutakoak) soilik aurkezdaitezke. Gaurko sistema ezarri baino lehenago lanean hasitakozenbaitek (euskara-maila egokia izan ala ez) ez dute inoiz azterke-totara aurkezteko aukerarik izan. Hortaz, HEen estatistikek ez dutelangileen euskara-mailari buruzko informazio osoa ematen, dena

(343) Ikusi berri ditugun EAEko Unibertsitateaz kanpoko IrakaskuntzarakoIrakasleen Kidegoak arautzeko 3/1993 Legeaz eta honen garapenerakoateratako araudiaz ari gara.

303

den, ideia orokor bat eratzeko balio dute. Hona hemen lorturikoazkenengo datuak:

11. TAULA

Administrazio orokorra(Ikastetxeak ez)

Ikastetxeetako langileez-irakasleak

173

66

127

93

559

–

80

375

268

723

Egoitza nagusia

Araba

Bizkaia

Gipuzkoa

Guztira

ITURRIA: HUIS

12. TAULA

HEZKUNTZA SAILEAN EGIAZTATUTAKOHIZKUNTZA -ESKAKIZUN KOPURUAK

(Lurralde ordezkaritzak barne)

LANPOSTUAREN HEren ARABERA

(Zentroetako administrari laguntzaile eta menpekoak barne)

GUZTIRA

11 42 92 44 6

195

61167 21 3

252

447

LANPOSTUAREN HE

DERRIGORTASUNIKGABE

GUZTIRA DERR. GABE

DERRIGORREZKOAK

GUZTIRA DERRIG.

GUZTIRA DENAK

1

2133370

55

272620

55

110

2

82147190

95

24116

50

145

240

3

18

10140

33

92481

42

75

4

00230

5

1132

7

12

TG

0 0 0 1 6

7

0 0 3 0

3

10

0?123

TG

1234

HIZKUNTZA - ESKAKIZUNA

304

ITURRIA: IVAP/HAEE

13. TAULA

(Zentroetako administrari laguntzaile eta menpekoak kenduta)

GUZTIRA

10 3 41 44 6

104

4 84 21 3

112

216

LANPOSTUAREN HE

DERRIGORTASUNIKGABE

GUZTIRA DERR. GABE

DERRIGORREZKOAK

GUZTIRA DERRIG.

GUZTIRA DENAK

1

21

1070

20

11220

15

35

2

7 126190

53

35350

61

114

3

113

140

19

01881

27

46

4

00230

5

0132

6

11

TG

0 0 0 1 6

7

0

3

3

10

0?123

TG

1234

HIZKUNTZA - ESKAKIZUNA

VIIAZKEN GOGOETA

307

Bukatzeko zorian dagoen azterlan honetan, ikusi ahal izanduzuen legez, hizkuntz eta hezkuntza eskubideak maila desberdi-netan nola lege-itxuratu diren aztertzeari ekin diogu, dela nazioartemailan, dela estatu mailan, dela automomia erkidego mailan.

Nazioarte mailari dagokionez, hezkuntza eta hizkuntza gaiakizan duten garapena oso bestelakoa da. Nazioarteko testuek hez-kuntza arloa erruz arautu dute eta araupen oparo horri esker,hezkuntzarako eskubidea hein handi batean hezurmamiturik geratudela esan daiteke. Hizkuntz eskubideak, ostera, oso modu eskaseanarautuak izan dira; izan ere, nazioarteko hiru hitzarmenek(IMGAH, EZPNP eta HEHk) soilik norbere hizkuntza erabiltzekoeskubidea aitortu dute. Azken urteotan hizkuntz gutxiengoen aldenazioarte mailan igar daitekeen sentiberatasuna handitu izanagatikere, tamalez, argi dago hizkuntz gutxiengoen erreibindikazioekestatu askotan oraindik errezelo ugari sortzen dutela. Esandakoarenadibide garbia, 1992ko Eskualde Mailako edo Gutxiengoen Hiz-kuntzen Europako Karta Finlandiak bakarrik sinatu izana da.

Estatu mailan, bi dira hezkuntza eta hizkuntzaren gainekoerregulazioaren pilarri nagusiak: Espainiako Konstituzioaren 3.eta 27. artikuluak. Araupen konstituzionala izateko, 27. artikuluakhezkuntza eskubideak luze eta zabal jorratu ditu. Hala ere, ez datestu hertsi, zehatz eta moldagaitza; alderantziz, 27. artikulua testuorokor, moldakor eta malgua da, gutxienezko baldintza markoafinkatu eta hezkuntza sistemaren eraketa etorkizuneko legegileenkonfigurazio ahalmenaren esku utzi duena.

308

EKren 3. artikuluak, bestalde, Espainiako Estatuaren izaeraeleanitza aldarrikatzen du, gaztelerarekin batera gainerako herrial-de hizkuntzen ofizialtasuna aginduz. Artikulu honek sistemamistoa ezartzen du eleaniztasunaren antolaketarako, alegia, pertso-natasun printzipioan eta lurraldetasun printzipioan oinarriturikosistemen erdibidean dagoena eta hauen hibridoa dena. Honenildotik, gazteleraren ofizialtasuna estatu lurralde osora hedatzenden bitartean, herrialde mailako hizkuntzena euren autonomi--lurraldeetara mugatzen da.

Bestetik, Konstituzioak arautzen duen hezkuntzarako esku-bideak funtsezko eduki linguistiko bat badu. Alegia, hezkuntzarakoeskubideak ikasleari irakaskuntza ulergarri zaion hizkuntza bateanjasotzeko eskubidea bermatzen dio. Hezkuntzarako eskubideakikasleak hezkuntza-edukiak behar bezala jasotzen dituela segurtatubehar du, eta horretarako ezinbestekoa da ikasleari irakaskuntzahizkuntza ulergarri batean eman diezaioten.

Horrezaz gain, aipaturiko 27. eta 3. artikuluak elkar lotuz,Konstituzioak, oinarrizko hezkuntza osatzen duten ikasmailetan,ikasleei norbere hizkuntza ofizialaren -irakasgai gisa beraz-irakaskuntza jasotzeko eskubidea bermatzen die. Printzipio etabalio konstituzionaletatik, aldiz, ez dago norbere hizkuntza ofizia-lean irakaskuntza guztia -irakasbide gisa- jasotzeko eskubiderikeratortzerik. Hauxe da gehien-gehienen Konstituziotik ondorioztadaitekeena: irakaskuntzaren zati bat norbere hizkuntzan jasotzekoeskubidea kasu jakin batzuetan, hain zuzen ere, hezkuntza-edukiakeskuratzeko, hizkuntza ofizialen ezagutza nahikoa bermatzeko etaikaslearen nortasunaren erabateko garapena lortzeko nahitaezkoadenean.

Gure autonomia erkidegoan hizkuntz ofizialtasuna arautzeraetorri den 1982ko Euskararen Legeak garatu ditu Konstituzioaketa ondoren Estatutuak ezarririko printzipioak. Lege honek gurehezkuntza sistema hizkuntz bereizketaren ereduaren ildotikantolatu du. Hala, bada, ikasleari irakaskuntza zein hizkuntzaofizialean jasoko duen hautatzeko eskubidea ematen zaio

309

irakasmaila guztietan, horretarako hezkuntza-sistemaikasteredutan banatuz (A, B eta D ereduak). Hiritar euskalduneklegez irakas-hizkuntza aukeratzeko eskubidea dute, hortaz.Edozein modutan, eskubide hau eta bere zehaztapena denirakasteredua hautatzeko eskubidea ez dira eskubide mugaezinak,izan ere, prestazio eskubide izaera duten guztiak bezala, unebakoitzean administrazioak eskueran dituen baliabide ekonomiko,pertsonal eta materialek baldintzatzen dituzte.

Ikusitakoaren arabera, nahiz eta zenbait hutsune edo akats izan-burura datorkigu Konstituzioan azaltzen den gaztelera ezagutubeharraren aipamena-, geurean indarrean dagoen antolamendujuridikoak hizkuntzen gainean egiten duen arauketa aski onargarriadela esan daiteke, oro har hizkuntz gutxiengoen susperketarakobide ematen baitu.

Kontuak kontu, hizkuntza baten biziberritzea ez da legeareneragin hutsez lortzen, eta horretaz jabetzeko, urrutirago gabe, Irlan-dako kasuari erreparatu baino ez dago; estatu propioa eta bitartekolegal zein ekonomiko guztiak bere esku izanagatik ere, Irlanda ezda gai izan gaelikoaren erabilera orokortzeko. Izan ere, hizkuntzabaten suspertzea helburu duen edozein legedik eraginik izan dezan,lehenbizi aginte publikoek legedi hori aplikatzeko borondatea izanbehar dute, eta jakina, baita hura aurrera eramateko bitartekonahikoa ere.

Ezin uka daiteke euskal aginte publikoen partetik euskararennormalkuntzarako legedia aplikatzeko borondatea dagoenik, etabestela, hor dago euskal aginte publikoek euskalgintzan bai dirutaneta bai giza baliabideetan eginiko inbertsio mordoa. Zorigaiztoz,Euskal Autonomia Erkidegoan kokaturik dauden Estatuko agintepublikoetan gertatzen dena beste upeleko sagardoa da. Hauekberaien funtzionamendua eta egiturak euskalduntzeko erakutsiduten gertutasuna ez da ezta urrunetik ere euskal aginte publikoekazaldu dutenaren parekoa. Are gehiago, usuenik sarbideak bainooztopoak ipintzen dizkiote euskarari. Esandakoaren adibide argia,Estatuko administrazio periferikoan sartzeko egindako lehiaketa

310

eta oposaketetan euskararen ezagutza meritutzat ez hartzea da344.Era horretan, ez da harritzekoa autonomi lurralde mailako Estatukoaginte publikoetan, euskararen normalkuntza prozesuak euskalaginte publikoetan baino martxa askozaz pausatuagoa eramatea.

Aginte publikoen borondatea eta baliabide nahikoa izateazgain, euskara biziberritzeko bada garrantzitsuagoa den zerbait,alegia, gizarteak berak gutxiengo hizkuntza hori bere ohizkoharremanetan komunikazio tresnatzat hartzeko borondatea; hitzbitan, hizkuntza erabiltzeko borondatea... baina hori beste azterlanbaterako gaia litzateke.

(344) Gai honi buruz ikus PRIETO DE PEDRO, J. El conocimiento de laslenguas propias de las Comunidades Autónomas y extranjeras comorequsito de capacidad de los funcionarios de la Administración del Esta-do. Llengua i Dret, 1989, 12. zenb., 135 or. eta hurrengoak. PÉREZ BA-RRIO, A. La valoración del euskara por la Administración del Estado enla Comunidad Autónoma del País Vasco. In Euskararen Lege-Araubideariburuzko Jardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990, 415. or. eta hurrengoak.

311

BIBLIOGRAFIA

AGIRREAZKUENAGA, I. Ikuspegi juridiko batetik euskararenahuleziak. In Euskararen Lege-Araubideari buruzko Jar-dunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

AGIRREAZKUENAGA, I. La estructura normativa del euskeraen la Comunidad Autónoma del País Vasco. RVAP, 1986, 16.zenb.

AGIRREAZKUENAGA, I. Reflexiones jurídicas sobre oficiali-dad y el deber de conocimiento de las lenguas. In Estudiossobre la Constitución Española. Homenaje al profesor Eduar-do García Enterría. Madrid: Civitas, II. alea, 1991.

AGIRREAZKUENAGA, I. El reto de la normalización del euskaraen las administraciones públicas vascas. In Estudios sobre elEstatuto de Autonomía de País Vasco. Oñati: HAEE/IVAP, I.alea, 1991.

AGIRREAZKUENAGA, I. eta CASTELLS, J.M. La cooficialidadlingüística en la jurisprudencia constitucional. RVAP, 1991,31. zenb.

AGIRREAZKUENAGA, I. eta IRIONDO, X. Europar erakundeenjarrera hizkuntza gutxituekiko. RVAP, 1994, 39. zenb.

ALLARDT, E. Implications of the ethnic revival in modernindustrialized society: a comparative study of the linguistic

312

minorities in Western Europe. Helsinki: Societas ScientiarumFennica, 1979.

ALZAGA VILLAAMIL, O. La Constitución española de 1978.Madrid: Foro, 1978.

AMONÁRRIZ, K. Prospostes i experiències de planificació ipolítica local a Euskadi. In III. Jornades de Sociolingüística:Normalització i Planificació Lingüístiques. Alcoi: Ajuntamentd‘Alcoi, 1994.

ARARTEKOA. Eusko Legebiltzarrari txostena (1993). Gasteiz:Ararteko, 1994.

ARARTEKOA. Euskal Herriko Ararteko Erakundearen lehen bosturteak (1989-1994). Gasteiz: Ararteko, 1994.

ASHWORTH, G. World minorities. Sunbury: QuartermaineHousie, 2 ale, 1980.

AZCÁRATE y FLÓREZ, P. La Societé des Nations et la protectiondes minorités. Genève: Centre Européen de la DotationCarnegie pour la Paix Internationale, 1969.

BADIOLA, A. - ERDAIDE, M. Euskararen normalkuntza-legea.Ezaugarri orokorrak eta garapen maila. In Euskararen Lege-Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

BAÑO LEÓN, J.M. El ejercicio del pluralismo lingüístico en laAdministración Pública. REDA, 1987, 54. zenb.

BARNES VÁZQUEZ, J. La educación en la Constitución de 1978.Una reflexión conciliadora. REDC, 1984, 12. zenb.

BARRERE, M. Sobre la oficialidad lingüística. (Observacionesiusfilosóficas a una reciente contribución doctrinal). InEuskararen Lege-Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati:HAEE/IVAP, 1990.

BASURKO, F. Hezkuntz-sistemaren hezurdura. BAT-Soziolin-guistika Aldizkaria, 1993, 10. zenb.

313

BERASATEGI, J.M. Eskolan ikasia bizitzan nola itsatsi. InEuskera, Euskaltzaindiaren lan eta agiriak, 1994, 39. liburukia(2. aldia).

BIZKAIKO ABOKATUEN BAZKUN OHORETSUA (EUS-KARA BATZORDEA). Justizia Administrazioan euskararennormalkuntzari buruzko txostena. Bilbo: Bizkaiko AbokatuenBazkun Ohoretsua, 1994.

BOKATOLA, I.O. L´Organisation des Nations Unies et laprotection des minorités. Bruxelles: Émile Bruylant, 1992.

BOSCH BENÍTEZ, O. Pluralismo lingüístico y Constitución:Aproximación teórica y comentario a la reciente jurispruden-cia constitucional. Poder Judicial, 1987, 7. zenb.

CASCAJO CASTRO, J.L. - GARCÍA ÁLVAREZ, M.B. Consti-tuciones extranjeras contemporáneas. Madrid: Tecnos, 1988.

CASTELLS ARTECHE, J.M. La normativa sobre el Euskera.RVAP, 1983, 6. zenb.

CASTELLS ARTECHE, J.M. Reflexiones sobre la AutomomíaVasca. Oñati: HAEE/IVAP, 1986.

CASTELLS ARTECHE, J.M. Administración Pública y dobleoficialidad lingüística en la Comunidad Autónoma Vasca. InEuskararen Lege-Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati:HAEE/IVAP, 1990.

CELAYA IBARRA, A. Derecho Foral y Autonómico Vasco.Deusto: Universidad de Deusto, 2. ed., 1987.

COBARRUBIAS, J. Normalización y planificación lingüística enel País Vasco. In Euskara Biltzarra II, II. alea, 1988.

COBREROS, E. El euskara en el Estatuto vasco. Oñati: HAEE/IVAP, 1989.

COBREROS, E. El régimen jurídico de la oficialidad del euskara.Oñati: HAEE/IVAP, 1989.

314

COBREROS, E. - AGIRREAZKUENAGA, I. La normativa so-bre el euskara publicada durante 1984. RVAP, 1984, 11. zenb.

COBREROS, E. - AGIRREAZKUENAGA, I. La normativa so-bre el euskara publicada en 1985. RVAP, 1985, 13. zenb.

COBREROS, E. - AGIRREAZKUENAGA, I. La normativa so-bre el euskara publicada en 1987. RVAP, 1987, 19. zenb.

COBREROS, E. Normativa sobre el euskara publicada en 1988.RVAP, 1989, 23. zenb.

COBREROS, E. La normativa sobre el euskara publicada en 1989.RVAP, 1990, 26. zenb.



COMISION DE LAS COMUNIDADES EUROPEAS. Lesminorités linguistiques dans les pays de la CommunautéEuropéene. Luxembourg: Office des Publications Officiellesdes Communautés Européennes, 1986.

CORRIENTE CÓRDOBA, J.A. La protección de la libertad deenseñanza en el derecho internacional. In Educación y socie-dad pluralista. Bilbao: Fundación Oriol-Urquijo, 1980.

CORTES GENERALES. Constitución Española. Trabajos Par-lamentarios. Madrid: Servicio de Publicaciones de las CortesGenerales, 4 ale, 1980.

DARANAS PELÁEZ, M. Las Constituciones Europeas. Madrid:Nacional, 2 ale, 1979.

DIEGO CASALS, J.L. Las competencias de la Comunidad Autó-noma en materia de educación. Gasteiz: HAEE/IVAP, 1989.

EMBID IRUJO, A. El contenido del derecho a la educación.REDA, 1981, 31. zenb.

315

EMBID IRUJO, A. Las libertades en la enseñanza. Madrid:Tecnos, 1983.

EMBID IRUJO, A. Derecho a la educación y derecho educativopaterno. REDC, 1983, 7. zenb.

EMBID IRUJO, A. La jurisprudencia del Tribunal Constitucionalsobre la enseñanza. REDC, 1985, 15. zenb.

EMBID IRUJO, A. Legislación sobre la enseñanza: normas ge-nerales. Madrid: Tecnos, 1985.

EMBID IRUJO, A. Los principios de la jurisprudencia ordinariasobre la enseñanza tras la sentencia del Tribunal Constitucio-nal sobre la LODE. RAP, 1988, 116. zenb.

ENTRENA CUESTA, R. Comentarios al artículo 3º de la Consti-tución. In GARRIDO FALLA, F. Comentarios a la Constitu-ción. Madrid: Civitas, 2. ed. 1985.

ESTATISTIKA EUSKAL ERAKUNDEA. Hezkuntza eta euskara.Gasteiz: EUSTAT, 1988-89.

ESTATISTIKA EUSKAL ERAKUNDEA. Irakaskuntzarenestatistika (1982-1993). Gasteiz: EUSTAT, 1989-1993.

ESTEBAN, J. de - LÓPEZ GUERRA, L. El régimen constitucio-nal español. Barcelona: Labor, 2 ale, 1983.

ESTEBAN, J. de - GARCÍA HERNÁNDEZ, J. Constitucionesespañolas y extranjeras. Madrid: Taurus, I eta II. aleak, 2.ed., 1979.

ESTORNES, I. El autonomismo vasco antes de 1936. In Sinposiumsobre el Estatuto Vasco de 1936. Oñati: HAEE/IVAP, 1988.

EUSKALTZAINDIA. Euskaltzaindiaren arautegi eta barneerregelak. Bilbo: Euskaltzaindia, 1982.

EUSKO JAURLARITZA (HUIS eta HPIN). EIFE 1. Euskararenirakaskuntza: Faktoreen eragina. Gasteiz: Eusko JaurlaritzakoArgitalpen Zerbitzu Nagusia, 1986.

316

EUSKO JAURLARITZA (HUIS). EIFE 2. Euskararen ira-kaskuntza: Faktoreen eragina. Gasteiz: Eusko JaurlaritzakoArgitalpen Zerbitzu Nagusia, 1989.

EUSKO JAURLARITZA (HUIS). EIFE 3. Euskararen ira-kaskuntza: Faktoreen eragina. Gasteiz: Eusko JaurlaritzakoArgitalpen Zerbitzu Nagusia, 1990.

EUSKO JAURLARITZA (HUIS). HINE. Hizkuntza idatziarenneurketa eskolan. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzako ArgitalpenZerbitzu Nagusia, 1991.

EUSKO JAURLARITZA (HUIS). Euskal irakaskuntza: 10 urte.Gasteiz: Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusia,1990.

EUSKO JAURLARITZA (HUIS). Hezkuntza administraziokohiztegia. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzako Argitalpen ZerbitzuNagusia, 1993.

EUSKO JAURLARITZA (HUIS). Eusko Legebiltzarreko Hez-kuntza Batzordearen aurreko agerpena. Eskola Hitzarmena.Gasteiz: Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusia,1992.

EUSKO JAURLARITZA (HPIN). Eusko Jaurlaritzako HizkuntzaPolitikarako Idazkari Nagusiaren agerraldia, berak eskatuta,Eusko Legebiltzarreko Iraskunde eta HerrizaingoBatzordearen aurrean (1991). Gasteiz: Eusko JaurlaritzakoArgitalpen Zerbitzu Nagusia, 1991.

EUSKO JAURLARITZA (HPIN). Eusko Jaurlaritzako HizkuntzaPolitikarako Idazkari Nagusiaren agerraldia, berak eskatuta,Eusko Legebiltzarreko Iraskunde eta Herrizaingo Batzor-dearen aurrean (1992). Gasteiz: Eusko Jaurlaritzako Argital-pen Zerbitzu Nagusia, 1992.

EUSKO JAURLARITZA (HPIN). Eusko Jaurlaritzako HizkuntzaPolitikarako Idazkari Nagusiaren agerraldia, berak eskatuta,Eusko Legebiltzarreko Iraskunde eta Herrizaingo

317

Batzordearen aurrean (1994). Gasteiz: Eusko JaurlaritzakoArgitalpen Zerbitzu Nagusia, 1994.

EUSKO JAURLARITZA (EAB). Euskararen normalkuntzairakaskuntzan. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia, 1992.

EUSKO JAURLARITZA (EAB). Euskararen politikarakooinarrizko irizpideak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia, 1993.

FERNÁNDEZ DE CASADEVANTE, C. La aplicación del Con-venio Europeo de Derechos Humanos en España. Madrid:Tecnos, 1988.

FERNÁNDEZ ESPINAR, L.C. La doctrina constitucional sobreel multilingüismo. Poder Judicial, 1987, 7. zenb.

FERNÁNDEZ MIRANDA y CAMPOAMOR, A. De la libertadde enseñanza al derecho a la educación. Madrid: Centro deEstudios Ramón Areces, 1988.

FISHMAN, J.A. Eskolaren mugak hizkuntza biziberritzeko saioan.BAT-Soziolinguistika Aldizkaria, 1993, 10. zenb.

GARCÍA ÁLVAREZ, M.B. La cuestión lingüística en las Cortesconstituyentes de la II República. Revista de Derecho Públi-co, 1978, 71. zenb.

GARCÍA ENTERRÍA, E. El sistema europeo de protección delos Derechos Humanos. Madrid: Civitas, 2. ed, 1983.

GARCÍA ENTERRÍA, E. - FERNÁNDEZ, T-R. Curso de Dere-cho Administrativo. Madrid: Civitas, I. alea, 4. ed., 1986.

GARMENDIA, M.K. Euskararen normalkuntza eta plangintza-rako organoak. In Euskararen Lege-Araubideari buruzkoJardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

GÓMEZ-FERRER, R. La doble oficialidad lingüística y su inter-pretación por el Tribunal Constitucional. In Euskararen Lege--Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

318

GÓMEZ ORFANEL, G. Derecho a la Educación y Libertad deEnseñanza. Naturaleza y Contenido. REDC, 1983, 7. zenb.

GONZÁLEZ AMUCHÁSTEGUI, J. - MARTÍN PALLÍN, J.A. -CASCAJO CASTRO, J. L. Los Derechos Sociales y su pro-tección en la Constitución. In Jornadas de Derechos Huma-nos y Marginación. Madrid: Cruz Roja Española, 1991.

GONZÁLEZ CASANOVA, J.A. Derecho a la educación yplurilingüísmo. Revista de Occidente, 1982, 10-11 zenb.

GONZÁLEZ CASANOVA, J.A. Teoría del Estado y DerechoConstitucional. Barcelona: Vicens Universidad, 2. ed., 1983.

GUAITA MARTORELL, A. Lenguas de España y artículo 3º dela Constitución. Madrid: Civitas, 1989.

GUEVARA SALETA, E. La génesis del Estatuto. In Institucio-nes de la Comunidad Autónoma Vasca. Oñati: HAEE/IVAP,1982.

IDIAZABAL, I. Hezkuntza eremuko lege berriak eta euskararennormalkuntza: zenbait gogoeta. BAT-SoziolinguistikaAldizkaria, 1993, 10. zenb.

KÄMPER, W. Alcance y significado de los derechos fundamen-tales en el ámbito de la educación. Informe general. REDC,1983, 7. zenb.

LA GRANJA SAINZ, J.L. El Estatuto Vasco de 1936. Oñati:HAEE/IVAP, 1988.

LA GRANJA SAINZ, J.L. República y guerra civil en Euskadi.Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

LAPORTA, F.J. La libertad de enseñanza. Constitución y Estatu-tos de Centros Docentes. Sistema, Revista de Ciencias Socia-les, 1981, 40. zenb.

LASARTE-ORIAKO UDALA. OHOko B eredua, Ertainetan?Lasarte-Oria: Lasarte-Oriako Udala, 1993.

319

LÁZARO FLORES, E. El bilingüismo en el sistema educativoespañol. DA, 1985, 23. zenb.

LÓPEZ BASAGUREN, A. Errepublika garaiko Euskal HerrikoAutonomiaren ezaugarriak eta 1979.eko Estatutua. RVAP,1985, 11. zenb.

LÓPEZ BASAGUREN, A. El pluralismo lingüístico en el Estadoautonómico. Autonomies, 1988, 9. zenb.

MARTÍNEZ LÓPEZ-MUÑIZ, J.L. La educación en la Constitu-ción española. Derechos fundamentales y libertades públicasen materia de enseñanza. Persona y Derecho, 1979, 6. zenb.

MARTÍN MATEO, R. Manual de derecho administrativo. Ma-drid: Trivium, 2. ed, 1990.

MILIÁN i MASSANA, A. Aproximación al régimen jurídico pre-visto para la lengua catalana en el Estatuto de Autonomía deCataluña. RAP, 1983, 94. zenb.

MILIÁN i MASSANA, A. La ordenación estatutaria de las len-guas españolas distintas del castellano. RVAP, 1983, 6. zenb.

MILIÁN i MASSANA, A. Los derechos lingüísticos en la ense-ñanza de acuerdo con la Constitución. REDC, 1983, 7. zenb.

MILIÁN i MASSANA, A. La regulación constitucional delmultilingüismo. REDC, 1984, 10. zenb.

MILIÁN i MASSANA, A. Derechos lingüísticos y derechos fun-damentales en España. REVP, 1991, 30. zenb.

MILIÁN i MASSANA, A. Derechos lingüísticos y derecho fun-damental a la educación. Un estudio comparado: Italia, Bél-gica, Suiza, Canadá y España. Madrid: Civitas, 1994.

MODDEN, T. The international protection of national minoritiesin Europe. Abo (Finland): Abo Akademi, 1969.

MORAND, Ch.A. Aspectos del derecho de las lenguas de Suiza.In Ordenación legal del plurilingüismo en los estados

320

contemporáneos. Barcelona: Consejo Consultivo de la Gene-ralidad de Cataluña, 1983.

NEIRA, J. La situación lingüística de Asturias. Revista de Occi-dente, 1982, 10-11 zenb.

NICOLÁS MUÑIZ, N. Los derechos fundamentales en materiaeducativa en la Constitución Española. REDC, 1983, 7. zenb.

NINYOLES, R.Ll. Cuatro idiomas para un Estado. Madrid: Cam-bio 16, 1977.

NINYOLES, R.Ll. La política lingüística: modelos y ámbitos. InLas lenguas nacionales en la Administración. Valencia: Di-putación Provincial de Valencia, 1981.

NOGUEIRA SORIANO, A. La doctrina del Tribunal Constitu-cional sobre la libertad de enseñanza. Revista General del De-recho, 1987, 513. zenb.

OBIETA CHALBAUD, J.A. Documentos internacionales del si-glo XX. Bilbao: Universidad de Deusto, 1972.

OBIETA CHALBAUD, J.A. El derecho humano de la autodeter-minación de los pueblos. Madrid: Tecnos, 1985.

OBIETA CHALBAUD, J.A. Las lenguas minoritarias y el dere-cho. Bilbao: Mensajero, 1976.

OBIETA CHALBAUD, J.A. Importancia del idioma en el Esta-tuto de Autonomía de País Vasco. In Primeras jornadas deestdio del Estatuto de Autonomía del País Vasco. Oñati: HAEE/IVAP, I. alea, 1983.

ORTIZ DÍAZ, J. La libertad de enseñanza. Malaga: Universidadde Málaga, 1980.

ORUETA, J. Fueros y Autonomía. Proceso del Estatuto Vasco(1905-1933). San Sebastián: Nueva Editorial, 1934.

PALLEY, C. Constitutional law and minorities. London: MinorityRights Group, 1978.

321

PEETERS, I. El derecho a la lengua entre los derechos individua-les y colectivos. In Euskararen Lege-Araubideari buruzkoJardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

PETSCHEN VERDAGUER, S. Entre la política y el derecho: lacarta europea de las lenguas regionales o minoritarias. Revis-ta de Estudios Políticos, 1989, 66. zenb.

PETSCHEN VERDAGUER, S. Las minorías lingüísticas en Eu-ropa occidental: documentos (1942-1989). Gasteiz: EuskoLegebiltzarra. Txosten eta agiriak bilduma, bi ale, 1990.

PIZZORUSSO, A. Minorías y grupos étnicos y lingüísticos enItalia: perspectivas de tutela. In Ordenación legal delplurilingüismo en los Estados contemporáneos. Barcelona:Generalidad de Cataluña, 1983.

PIZZORUSSO, A. La libertad de lengua y derechos lingüísticos:un estudio comparado. In Sinposium sobre el Estatuto Vascode 1936. Oñati: HAEE/IVAP, 1988.

PIZZORUSSO, A. L’uso della lingua come ogetto del Diritto. InEuskararen Lege-Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati:HAEE/IVAP, 1990.

PLOURDE, M. La legislación lingüística en Quebec. In Ordena-ción legal del plurilingüismo en los Estados contemporáneos.Barcelona: Generalidad de Cataluña, 1983.

PRIETO DE PEDRO, J. El conocimiento de las lenguas propiasde las Comunidades Autónomas y extranjeras como requsitode capacidad de los funcionarios de la Administración delEstado. Llengua i Dret, 1989, 12. zenb.

PRIETO DE PEDRO, J. Lenguas, lenguaje y derecho. Madrid:Civitas. 1991.

PUELLES, M. de. Educación e ideología en la España contem-poránea. Madrid: Labor, 1991.

PUJANA, J.J. Herrien Europa. Getxo: Coinpasa, 1994.

322

SAGÜÉS, M. El euskera y la enseñanza en los Estatutos de Auto-nomía. Saioak, 1977, 1. zenb.

SAIZ ARNAIZ, A. La regulación de las lenguas en las Constitu-ciones democrático-liberales: perspectiva europea. InEuskararen Lege-Araubideari buruzko Jardunaldiak. Oñati:HAEE/IVAP, 1990.

SAIZ ARNAIZ, A. La reforma constitucional en Canadá. RVAP,1993, 35. zenb.

SÁNCHEZ AGESTA, L. Curso de derecho constitucional com-parado. Madrid: Universidad Complutense, 7. ed., 1980.

SEGURA GINARD, L. Comentario sobre el régimen jurídico lin-güístico del Estatuto de Autonomía de las Islas Baleares. RVAP,1984, 8. zenb.

SIGUÁN, M. Educación y pluralidad de lenguas. Revista de Oc-cidente, 1982, 10-11 zenb.

SIGUÁN, M. Las minorías lingüísticas en la CEE: España, Por-tugal y Grecia: resumen del informe. Luxemburgo: Oficinade publicaciones de las Comunidades Europeas, 1990.

SIGUÁN, M. España plurilingüe. Madrid: Alianza, 1992.

SNELLE, R. El régimen lingüístico de Bélgica. In Ordenaciónlegal del plurilingüísmo en los Estados contemporáneos. Bar-celona: Consejo Consultivo de la Generalidad de Cataluña,1983.

STEPHENS, M. Linguistic minorities in Western Europe.Llandysul: Gomer Press, 1978.

TAMAYO, T. eta V. Fuentes documentales y normativas del Es-tatuto de Gernika. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia, 1981.

THORNBERRY, P. Minorities and human rights law. London:Minority Rights Group, 1987.

TOVAR, A. Bilingüismo en España. Revista de Occidente, 1982,10-11 zenb.

323

TRUYOL y SERRA, A. Los Derechos Humanos. Madrid: Tecnos,1968.

TURI, T-G. Panorama comparé des diferentes legislations juridico-linguistiques en matiére de politique linguistique: les cas lesplus intéressants. In Euskararen Lege-Araubideari buruzkoJardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

UNZUETA, M. Estudio comparativo de los Estatutos de 1936 y1979. La génesis del Estatuto de 1979. In Sinposium sobre elEstatuto Vasco de 1936. Oñati: HAEE/IVAP, 1988.

URRUTIA, A. Euskara legebidean. Bilbao: Universidad deDeusto.

UZEI. Zuzenbidea Hiztegia. Donostia: Elkar, I eta II. aleak, 1985.

VALLERDÚ, F. Situación de la lengua catalana. In Revista deOccidente, 1982, 11-12 zenb.

VALLERDÚ, F. Le normalització lingüística a Catalunya. Bar-celona: Laia, 1986.

VARELA DÍAZ, S. La idea de deber constitucional. REDC, 1982,4. zenb.

VARELA FEIJO, J. La protección de los Derechos Humanos.Barcelona: Hispano Europea, 1972.

VILHAR, X. A inadequaçâo do modelo de separaçâo linguísticaescolar em Euskadi para uma efectiva normalizaçâo do euskeraem dito âmbito. In Euskararen Lege-Araubideari buruzkoJardunaldiak. Oñati: HAEE/IVAP, 1990.

WARNER, W.Ll. - SROLE, L. The social system of americanethnics groups. New Haven: Yale University Press, 1960.

WIRSING, R. Protection of ethnic minorities: comparativeperspectives. New York: Pergamon Press, 1981.

WITTE, B. de. Linguistic equality. A study in comparativeconstitutional law. Llengua i Dret, 1985, 6. zenb.

324

WITTE, B. de. Surviving Babel? Language rights and Europeanintegration. In The protection of minorities and human rights.Dordreecht: Martinus Nijhoff, 1992.

ZALBIDE, M. Eskola-munduan erabiltzen den euskara: egungoegoera eta zenbait hobekuntza-bide. In Euskara, Euskal-tzaindiaren lan eta agiriak, 39. liburukia (2. aldia), 1994.

ZUMAQUERO, J.M. Los derechos educativos en la Constitu-ción de 1978. Pamplona: Universidad de Navarra, 1984.

ZUMAQUERO, J.M - HERVADA, J. Textos internacionales dederechos humanos. Pamplona: Universidad de Navarra, 1978.

325

SIGLAK ETA LABURDURAK

AE = Autonomia Erkidegoa

AG = Auzitegi Gorena

Ar. = Aranzadi

art. = artikulua

CGPJ = Aginte Judizialaren Kontseilu Nagusia

ed. = edizioa

EA = Eskolaurrea

EAB = Euskararen Aholku Batzordea

EAE = Euskal Autonomia Erkidegoa

EEO = Estatuko Egunkari Ofiziala

EGA = Euskararen Gaitasun Agiria

EH = Euskal Herria

EHAA = Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria

EHAE = Euskal Herriko Autonomia Erkidegoa

EHU = Euskal Herriko Unibertsitatea

EIFE = Euskararen Irakaskuntza: Faktoreen Eragina

EIMA = Euskal Ikasmaterialgintza

EIT = Euskaraz Irakasteko Trebetasun Aitormena

326

EKB = Euskal Kulturaren Batzarrea

EGKENP = Ekonomia-, Gizarte- eta Kultur-EskubideenNazioarteko Paktua

EUSTAT = Euskal Estatistika Erakundea

GEAU = Giza Eskubideen Aitormen Unibertsala

GEEA = Giza Eskubideen Europako Auzitegia

GEFABEH = Giza Eskubideen eta Funtsezko AskatasunenBabeserako Europako Hitzarmena

GUMA = Gutxienezko Maila

HAEE/IVAP = Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea/Instituto Vasco de Administración Pública

HE1 = Lehenengo Hizkuntz Eskakizuna

HE2 = Bigarren Hizkuntz Eskakizuna

HENH = Haurren Eskubideei buruzko Nazioarteko

Hitzarmena

HH = Haur Hezkuntza

HPIN = Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusia

HUIS = Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saila

IGA = Irakasgaitasun Aitormena

IE = Irakaskuntza Ertainak

IEE = Irakaskuntza Ertainen Erreforma

IMGAH = Irakaskuntza Mailako Gutxiespenaren AurkakoHitzarmena

IRALE = Irakaslegoaren Alfabetatze-Euskalduntze

Programa

KA = Konstituzio Auzitegia

LECr. = Ley de Enjuiciamiento Criminal/ZigorProzedurari buruzko Legea

327

LGE = Ley General de la Educación/ HezkuntzaArautzeko Lege Orokorra

LH = Lanbide Heziketa

LODE = Ley Orgánica reguladora del Derecho a laEducación/Hezkuntzarako Eskubidea ArautzekoLege Organikoa

LOECE = Ley Orgánica de Estatutos de Centros Docentes

LOGSE = Ley de Ordenación General del SistemaEducativo/Hezkuntza Sistemaren AntolamenduOrokorrerako Legea

LOPJ = Aginte Judizialaren Lege Organikoa

NBE = Nazio Batuen Erakundea

NOLEGA = Normalizazio Legearen Garapena

OHO = Oinarrizko Hezkuntza Orokorra

or./orr. = orria/orriak

RDA = Revista Documentación Administrativa

RDP = Revista de Derecho Privado

RDPu = Revista de Derecho Público

RPA = Revista de Administración Pública

REDA = Revista Española de Derecho Administrativo

REDC = Revista Española de Derecho Constitucional

RVAP = Revista Vasca de Administración Pública

UBI = Unibertsitatera Bideratzeko Ikasturtea

UZEI = Unibertsitate Zerbitzuetarako Euskal Ikastetxea

zenb. = zenbakia

EZPNP = Eskubide Zibil eta Politikoen NazioartekoPaktua

Hezkuntza- eta Hizkuntza-eskubideak indarreko lege … · Hezkuntza- eta Hizkuntza-eskubideak...

Documents

Transcript of Hezkuntza- eta Hizkuntza-eskubideak indarreko lege … · Hezkuntza- eta Hizkuntza-eskubideak...