www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 7 februari 2017 Inleider: Peter de Wit

Humanistische Canon over

De bakermat van de democratie

Meerdere vensters

o.a. Paideia

Aristoteles

Levensbeschouwing en democratie

Tijdsperiode De klassieke Grieken (500-300 v.Chr.)

Eigentijdse

denkers Ronald de Vries: Athene - directe democratie Anton van Hooff: Pericles’ lofzang

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

doel van de Canon

2. De democratie in klassiek Athene ‘wie wil de vergadering toespreken? . . . . .’

3. Wat de canon over het klassieke Athene vertelt Socrates grondlegger van het humanisme

Paideia de ontwikkeling tot volledig mens

Aristoteles het beste uit onszelf halen 4. Wat de canon over het klassieke Athene niet vertelt

Aristoteles Politica - welk politiek systeem is het best passend ? 5. De canon over democratie

De canon Levensbeschouwing en politiek

HV Eigentijds Humanisme

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje Humanistische Canon

35 vensters/thema’s

doel o geschiedenis en actualiteit o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast o thema’s in een historische context

Wat houdt humanisme dan in ? HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme 1. de grondslag

o uitgangspunt is de waardigheid van mensen o wil de wereld begrijpen met menselijke vermogens

2. maatschappelijk element o een politiek-moreel streven

3. persoonlijk element o een streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven

Komt het best tot zijn recht in een democratische rechtsstaat

HV-Midden-Holland

5

De bakermat van de democratie - klassiek Athene Lofzang van Perikles op de democratie in Athene (+ 430 v.Chr)

‘De regering is in handen van velen Perikles + 495-430

en niet van enkelen daarom wordt zij een democratie genoemd.’

ons politiek stelsel is geen kopie van de instellingen van onze buren

onze wetten verzekeren gelijk recht aan allen bij geschillen

openbare ambten kan elke sociale klasse vervullen

armoede geen belemmering voor dienen van publieke zaak

Volksvergadering (+ 500-320 v.Chr.) het belangrijkste wetgevend orgaan

o bijna 200 jaar een directe democratie o + 40x per jaar bijeen

alle vrije volwassen mannen welkom o + 6.000 burgers present van de + 30.000 burger op + 250.000 inwoners

meerderheid: handwerklieden, handelaren en kleine boeren later: óók de laagste klasse, o.a. roeiers van schepen vanaf ca 400 v.Chr. presentiegeld (half dagloon )

een platform van collectieve besluitvorming en verantwoordelijkheid

HV-Midden-Holland

6

Soevereiniteit bij het volk Voorbereiding van de besluiten

De Raad van 500 raadsheren loting steen

uit de 10 regio’s: elk 50 burgers (ouder dan 30 jaar)

ter voorkoming van concentratie van macht o bij loting o maximaal 2 termijnen van één jaar per keer o zijn géén vertegenwoordigers van hun regio

alle burgers: regeren – geregeerd worden

voorstellen o voor de volksvergadering

deze kon een voorstel bekrachtigen of wijzigen

toezicht o op ambtenaren o op de financiën

gedelegeerde bevoegdheden o eenvoudige rechtspraak

hoogste staatsorgaan bleef de Volksvergadering de Raad belangrijk voorbereidend werk

HV-Midden-Holland

7

Gelijk recht van spreken "Wie wil de vergadering toespreken? . . . .”

De hoeksteen van de democratie iedere burger gelijk recht van spreken

o veel burgers maakte daar géén gebruik van o wel noodzakelijk luisteren, alternatieven afwegen

besluitvorming bij meerderheid - handopsteken o niet makers maar gebruikers geven de beoordeling

Spreken was geen vrijblijvende zaak redenaar verantwoordelijkheid voor zijn voorstel

o klein aantal door sofisten opgeleide sprekers o waardering voor gewone burger die het woord nam o wantrouwen tegen redenaars die regelmatig het spreekgestoelte betraden o onderscheiding voor het regelmatig doen van goede voorstellen o zware straf als het voorstel in strijd met de bestaande wet was

geen debat in de vorm van een dialoog o applaus, ‘boe’-geroep, (hoon)gelach, wegfluiten o de ideale spreker de ‘idioot’, de gewone man die in zijn eigen taal spreekt

bijna 200 jaar een reëel bestaande volksvergadering-democratie

HV-Midden-Holland

8

Een economische revolutie vanaf de 8e eeuw Athene verenigt op vreedzaam wijze Attica

Drie gebieden sluiten zich aaneen grote sociale verschillen - stad, kust, bergen

o groei kleine gemeenten

800-600 v.Chr. kooplieden verdringen de landadel

o producten wijn en olie o lange kust koopvaardij o geldeconomie ontwikkelt zich

kleine boeren komen in moeilijkheden o veel klassenhaat

van oligarchie naar democratie o lagere klassen worden betrokken bij bestuur

510 v.Chr.: begin van de Atheense democratie aristocraat Clisthenes: indeling op basis van 10 regio’s + onderverdelingen

o belangrijk: de 3 gebieden zijn altijd vertegenwoordigd in het bestuur

ook nieuw: wetten spreek je met elkaar af

HV-Midden-Holland

9

Mogelijke kritiek Kijken met de blik van het heden is een anachronisme met de brommer

De kritische jaren zestig en zeventig slavernij

standenmaatschappij

beperkt burgerrecht

positie van vrouwen

positie buitenlanders en minderheden

Een regering door het gepeupel is niet toepasbaar op grote schaal

dat was een homogene samenleving

heeft de lastige Socrates ter dood veroordeeld

Daar tegenover staat ruimte voor afwijkende meningen veelheid aan filosofische scholen maatschappelijke kwesties in komedies en tragedies besluiten over oorlog/vrede/wetten werden breed gedragen iedereen kon op de hoogte zijn vóór er besluiten werden genomen

HV-Midden-Holland

10

Wat de canon vertelt over het klassieke Athene ‘Niets is ontzagwekkender dan de mens’ kop boven het allereerste canonvenster: Paideia

Socrates – grondlegger van het humanisme (+ 470-400 v. Chr.)

nadruk op: Socrates als de luis in de pels o kritisch ten aanzien van elke autoriteit o stelt vragen bij vanzelfsprekendheden o zijn dialogische manier van denken

Paideia – democratisering van de opvoeding in de open samenleving van Athene veel behoefte aan kennis

o wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis, architectuur o onderwijs in welsprekendheid voor de volksvergadering

vanaf 4e eeuw v.Chr.: de vorming en ontwikkeling tot volledig mens o maakt emancipatie mogelijk o óók voor de lagere bevolkingsgroepen

De canon legt het accent op de (nieuwe) visie op de mens het persoonlijke element de mogelijke ontwikkeling tot volledig mens de maatschappelijke context komt aan de orde de politieke filosofie komt niet aan de orde

HV-Midden-Holland

11

De canon over Aristoteles (380-320 v.Chr.) Het beste uit onszelf halen Ethica Nicomachea

De canon vertelt over zijn deugdethiek

o het streven van mensen is nogal ongeordend o vaak naar teveel, soms naar te weinig

deugden sturen je naar het juiste midden

over het optimaal te functioneren o mensen vinden voldoening in hun bekwaamheden o meer voldoening als het vermogen meer wordt verwezenlijkt

De canon vertelt niet over zijn politieke filosofie de laatste paragraaf van de Ethica Nicomachea

o het uiteindelijke doel van menselijk handelen is geluk dat vindt de mens in het optimaal functioneren

o MAAR: kennis is niet voldoende de massa is niet gevoelig voor argumenten

met welke wetten kan je jeugd opvoeden tot het ontwikkelen van goede gewoonten ?

Welke type politiek systeem is de beste voor burgers om optimaal te kunnen functioneren ?

HV-Midden-Holland

12

De Politica van Aristoteles Thema’s uit de Politika (+ 340 v.Chr.) Politica

Van huishouden via dorp naar polis pas in een polis kan de mens zich volledig ontwikkelen

o het huishouden is voor de dagelijkse behoeften o het dorp kan niet zelfvoorzienend zijn o de polis combineert alle functies

de mens is een gemeenschapswezen o kan met taal aangeven wat nuttig en schadelijk is

heeft een zin voor wat rechtmatig en onrechtmatig is o het gemeenschappelijk accepteren van waarden brengt de polis tot stand

Slavernij een levend wezen bestaat uit een lichaam en een ziel

o de ziel is van nature het regerende deel

er zijn mensen die niet verder komen dan het gebruik van hun lichaam o dan is het het beste dat de heer het redelijk bestanddeel aanvult o alleen dan is gezag over slaven natuurlijk

ECHTER: slaven die in een oorlog veroverd zijn zijn slaaf onder dwang

Géén recht van de sterkste als bron voor gezag

HV-Midden-Holland

13

Politiek gezag Gezag over vrijen en gelijken vrijheid is basisprincipe een mens kan leven zoals hij zelf wil

Aristoteles onderzoekt: wat geeft aanspraak op politiek gezag ?

Wat is dat staatsburger zijn ? verschillende staatsvormen stellen verschillende voorwaarden

o A. heeft ruim 150 staatsvormen verzameld

de meest wezenlijke karakteristiek van een staatsburger o mogen deelnemen aan bestuurlijke en gerechtelijke beslissingen o mogen vervullen van bestuursambten o met de taak bijdrage leveren aan het behoud van de gemeenschap

dit komt vooral voor in een democratie

Zijn er vereisten ? voor een goed burger ALLEEN: zich inzetten voor het behoud van de gemeenschap

voor een goed bestuurder JA: capaciteit om te regeren en geregeerd te worden o opvoeding tot een goed en verstandig mens noodzakelijk

en handwerkslieden ? o de beste functionerende polis zal alleen hen die vrijgesteld zijn van arbeid

noodzakelijk voor hun levensbehoefte tot burger maken

HV-Midden-Holland

14

Kritisch over democratie Het belang van de gemeenschap

Classificatie van staatsvormen op een continuüm één enkelen velen

gericht op belang

gemeenschap

Monarchie = alleen

heerschappij

Aristocratie = een beperkt aantal

van de ‘besten’

Politeia of burgergemeenschap = een meerderheid

ontaard gericht op

deel belang

Tirannie het belang

van de heerser

Oligarchie het belang

van de rijken

Democratie het belang van

onbemiddelden

ontaardingen als niet het algemeen belang het doel is

Aristoteles vóór politeia alleen het bevolkingsdeel dat de staat verdedigt

tégen democratie onbemiddelden hebben geen tijd voor ontwikkeling

Voorkeur voor de meerderheid t.o.v. beperkt aantal besten een meerderheid kan beter zijn dan de aristocratische elite de veelheid wordt een eenheid ieder beoordeelt een deel - gezamenlijk het geheel

HV-Midden-Holland

15

Soevereiniteit van het volk Voor- en nadelen

Het volk toelaten tot de hoogste staatsambten ? toelaten: heeft het risico van fouten

o door gebrek aan rechtvaardigheid en inzicht

niet toelaten: leidt tot onvrede o door uitsluiten van eervolle posities

Aristoteles laat hen deel hebben aan

o beraadslagingen, rechtspraak en het kiezen van bestuurders

men kan dit ongerijmd vinden o omdat: beslissen en kiezen deskundigheid vereist

maar: niet het individuele lid oefent gezag uit wel: het volk als geheel

bovendien o het gezamenlijk vermogen van het volk is groter dan van een kleine groep

Bestuursambten toewijzen op grond van verdienste

HV-Midden-Holland

16

De best mogelijke staatsvorm De politeia

Het midden tussen democratie en oligarchie elke samenleving kent drie klassen

o de heel rijken, de armen, de middenklasse

bovenmatig rijk o hebben de neiging tot machtsmisbruik o laten zich niet door anderen leiden

mensen met een overmatig tekort o zijn al te nederig, kunnen alleen

gehoorzamen

middelmatig bezit is het beste o deze laat zich het gemakkelijkst door de rede besturen o zij azen niet op het bezit van anderen (. . . !?)

Een gemeenschap berust op vriendschap een samenleving wil zoveel mogelijk bestaan uit gelijken

De beste politieke gemeenschap is gegrond op de middenklasse democratieën met een grote middenklasse zijn stabieler

HV-Midden-Holland

17

elke staatsvorm verschilt naar samenstelling van zijn bevolking

Individueel welbevinden en de polis Aristoteles - gericht op het haalbare

De beste staatsvorm Aristoteles –de realist moet die zijn waarbij elk individu zich het beste kan ontplooien

drie noodzakelijke voorwaarden o materieel, lichamelijk en geestelijk welzijn

De taak van een goede wetgever hoe kan de gemeenschap deel hebben aan een goed leven ?

o zijn vraag aan het eind van de Ethica Nicomachea o dat is het voor deze staat bereikbare welbevinden

De staat moet gericht zijn op de ontplooiing van haar burgers

op materieel en cultureel gebied

is niet gericht op oorlog of overheersing

burgers moeten tijd hebben voor politieke activiteiten

Een gemeenschap welke deugt berust niet op toeval

HV-Midden-Holland

18

berust op kennis en weloverwogen keuze sommige dingen leert de mens door gewenning, andere door opvoeding

Aristoteles conclusie in de Politica Opvoeding

Regeerders / geregeerden moet de opvoeding zich richten naar dit onderscheid?

o NEE: burgers regeren en worden geregeerd

De wetgever moet zich bedenken op welk doel het leven gericht is iedereen kent de tweedeling naar leeftijd

o op jonge leeftijd wordt je geregeerd, op oudere leeftijd regeer je

andere belangrijke tweedelingen o werk staat in dienst van vrije tijd o oorlog in dienst van vrede (A. wijst Plato’s bewondering voor Sparta af)

o nuttig zaken in dienst van edele zaken

EN: rede en verstand zijn einddoel van onze natuurlijke ontwikkeling

Wat opvoeding moet inhouden is omstreden de gangbare opvoeding geeft een verwarrend beeld

o gericht op - nuttige dingen of op voortreffelijkheid ?

HV-Midden-Holland

19

o gericht op - verstand of op karakter ?

Er is geen overeenstemming over wat leidt tot voortreffelijkheid

De canon over Paideia Venster: Paideia – opvoeding tot volledig mens (5e -4e eeuw v.Chr.)

Griekse opvoeding vóór 500 v.Chr. sport, muziek en toneel

o karaktervorming door trainen van vaardigheden

verhalen over de mens en zijn noodlot o tragedies, komedies, mythen en sagen

gericht op de aristocratie

Het democratiseren van kennis

de opkomst van Athene als stadstaat (5e eeuw voor Chr. ) o behoefte aan informatie en kennis op allerlei gebied

wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis en architectuur

democratie o ook minder bevoorrechte bevolkingsgroepen welsprekendheid - sofisten

karaktervorming door ontwikkelen van kennis én beschaving

HV-Midden-Holland

20

Een breed beschaving- en vormingsideaal Isocrates (+ 435-340): rhetoren school met Griekse cultuur en literatuur

De canon zegt niet zoveel over democratie Wel het venster: levensbeschouwing en politiek

Een tussenweg: niet scheiden – wel onderscheiden levensbeschouwing

o hoe moeten we de wereld begrijpen ?

politiek o hoe moeten we de samenleving organiseren ?

Standpunt van humanisten overheid en geestelijke genootschappen mogen niet op elkaars stoel gaan zitten

o levensbeschouwelijke principes niet aan anderen opleggen

basisrechten van de Verlichting: vrijheid, gelijkheid, solidariteit o zelfbeschikking geen dictatuur van de meerderheid o rechtvaardigheid voor ieder individu

Probleem: de weg waarlangs

HV-Midden-Holland

21

liberale en sociaal-democratische humanisten o met elkaar eens over te bereiken doelen o verschillen van mening over de weg waarlangs

Eigentijds Humanisme Humanistisch Verbond

Humanisme is een politiek-moreel streven humanisten streven een humane samenleving na

o gebaseerd op menselijke waardigheid dit streven komt het best tot zijn recht

in een democratische rechtsstaat o en vraagt de actieve inzet van burgers

De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens een belangrijke morele en politieke leidraad

o een menswaardig leven voor ieder individu o de mensenrechten bevorderen

Humanisme individuele vrijheid kan en moet samengaan met

o sociale verantwoordelijkheid

HV-Midden-Holland

22

o de zorg voor anderen o en verantwoordelijkheid voor de natuurlijke wereld

PdW: géén blauwdruk - wel een toetsingskader

De hamvraag Brengt de Griekse volksdemocratie mijn denken verder ?

Voor discussie

N.a.v.: de directe democratie o wilt u bij loting een jaarlang deelnemen aan een stadsbestuur of juryrechtbank ? o moeten we naar een ondergrens in deskundigheid

om te kiezen om gekozen te kunnen worden ?

o mag een spreker die voorstellen doet in strijd met de grondwet blijven?

N.a.v.: Aristoteles o is de mening van de meerderheid beter dan die van goede deskundigen ? o is de beste politieke gemeenschap gegrond op de middenklasse ? o moet de overheid zich bemoeien met de opvoeding tot goed staatsburger ?

N.a.v.: paideia o is ontwikkelen in welsprekendheid hét fundament onder de democratie ?

HV-Midden-Holland

23

N.a.v.: politiek o kunnen we uit de voeten met alleen een humanistisch toetsingskader ?

Wat spreekt u aan ?

Tot slot

Dank voor uw komst en uw inbreng

volgende Humanistische Canon

dinsdag 7 maart 2017 Thomas More - Utopia

HV-Midden-Holland

24

pdw/februari 2017