Glpuzkoako Foru Aldundla Dlpulaelón Foral de Glpuzkoa Kiroletako eta Kanpo Ekintzako Departamentua Departamento de Deportes y Acción Exterior

"Ni laguntzera soilik bazatoz,

zure etxera itzuli dezakezu.

Baina nire borroka, zure biziraupenaren

zati bat bezala haintzakotzat hartuz gero,

agian elkarrekin lan egin genezake ".

emokume topoketok ~~=::.;encuentro con mujerts~

"~R(C [ QE~ ~GC ( i;? " W [jJ (L, o (}!J [j) W D u ~ ó DD fJ [i¿/í fG rs:. U) (ñ]

lF~cJJ[l, C lh . LW .,g. ~.CíJ . [(.w

Dokumentu honetan labUIbildutalro txostenak Hegoaldelro toki elkarteetako emakumeen ola Gipuzlroalro biztanleen artean eginiko topaketen emaitza dira. HOlllIko arlo hauetan diharduten lau emakumek parte hartu zuten:

- El Salvadorren, tokilco garapen ekonomikoko eta genero berdintasuneko proiektuetan - Chiapasen. emakume erakundeekin Ion egiten dute, genero berdintasunari, etniei eta klaseari dagokienez

- Guatemalako giza eskubideak eta indigenak. eta

- Guatemalako kultura arteko hezkuntza eleaniztun.

Dokllmentu honen bidez, lparraldearen eta Hegoaldearen artek.o garapen desberdintasunak, gizon eta emalrumeen arteko desberdintasunak, pobreziak ola pertsona gehienek (emakumeek, hatez ere) bizi baldintza duinak ez izateak. eragindak:o arazoen busa eta ondorioen berri eman nahi zaie hiritarrei.

EL SALVADOR: Emakumea, Generoa et/l Garapena ~

Erdialdeko Amerikako hcrrialde honek pohrezia, desherdintasun eta gizarte indarlreri. maila handiak ditu. 2005eko Giza Garapen Txostenaren arabera, El Salvador 177 herrialdetatik 104. posizioan dago Giza Garapen Indizeari dagokionez. Hala ere, iturri oflZialen arabera, familien % 12,6 izugarrizko pobrezian bizi <lira, eta % 34,5 pobrezian. Landa eremua kontuan hartuz gero, bertan bizi baitira biztanleen % 40,3, etabauen % 43,7 pobrezian bizi dira.1Iiriko familien %29,9 bizi da pobrezian. Beraz, argi daga pobreziak. landako jacra duela. Gizarte desbe!din1llsuna baodia da, eta 0,531ro Gini indizeao islatzen da.

Generoari loturiko Ganpeo Indize. (GOl) O,727koa da. Indize horren lau osagaietatik, biztanle baIroitz.eko BPGao (Barne Produktu Gordina) dago gizoo eta emakumeeo arrean aldc handieoa, izan ere, gizonezkoek 6,951 $-eko batezbestekoa dute eta emakumeek, aleliz, 3,386 $-elroa (erdia baino gutxiago). Gainera, kontuan hartu behar da emakumeak. direla biztan1.e guztien % 52-a

Azkeo hamarkadatan aldaketak izan diren arreo. genero sistema sozialak ezartzen duen lanaren sexu banak.etak. ia modu esklusiboan 0IlllÚCIl dizkie eotakmneei ugallre1ari loturilro etxeko zereginak, eta etxearen eta farnjJjaren zaintzari dagozkionak. Bereziki famílieo lJldumdun bakar diren emakmneeo migmzioa cdo bikote e1kartz.eak direla eta gertatzeo ari diren aldaketa sozial cta demografikoak gehitu behar zaizkio horri, besteak. beste. Ordaindu gabeko etxeko lanaren % 98 inguru emakumeek egiten dute, baita guztizko laoareo (produktiboa eta ugalketa) % 50 bamo gehiago ere. Aitatasun arduragabeak. arazo oso larria izaten jarraitzen du, baina Estatuak ezikusiarena egiten du horren aurrean.

Ana Landa

Lanaren sexu banaketa horren ondorioz, emakumeek gizarte aintzatespenik gabe1co lan gainkarga dute, ez dute gaikuntzarako eta aisialdHako denborarik, cdo informazio sistemetarako sarbide eskasa dute, eta horrek guztiak mugatu egiten dime tan merkatuan sartz.eko aukCIllk, bizitm ekonomiko, sozial eta politikoan parte hartzeko aukerak eta hainbat esparrutako erabakimenean parte hartzelro aukerak.

Bestalde, emakllmeek gizonek baino denbora gehiago egiten dute ordaindu gabeko jardueretan, eta horrek adienozren du lanegun luzeagoak izaten dituztela emakumeek, beren osasun eta nutrizio egoeraren ka1tetan (CEPAL, 2007).

Prozesu honi emakum.een ahultasun handiagoko egoera gehitzen zaio, beren gen.eroari loturiko kondizioa eta gizarte posizioa eta familia ardurak (ailaren aldetilro arduragabekiarekiko proportzioanJ <tirela eta, izan ere, ahultasun egoera horrek mugatu egiten ditu beren enplegagarritasun baldintzei dagokieru:z, bailo beren tan estnúegia propioak diseinatzeko orduanere.

El Salvadorreko emakumeen bizi kalitateak okerrera egin du azken urteetan, larriagotu egin da beren pobrezia, langabezia, indarkeria, oinarrizko ze:rbitzuak eskuratzeko ezintasuna, migrazioa, etab. Egoera hau gizarte eta genero desberdintasunak handitzearen ondorioa da.

Bake prozesuoz geroztik hamarl<ada bat boino gehiago igaro ooduren, El Salvadorreko demokraziak ahulezia handiak ditu oraindik ere, eta eredu ekonomiko neoliberalean sakontzearen ondoriozkoak dira batzuk.

El SalvadoITeko Gobemuak: emakumeen eslrubideak eta genero berdintasuna sustatzek.o nazioarteko itun gehienak sinatu dituen arreo, genero ikuspegia ez da barne hartzen elronomia arloko politika publik:o nazionaletan, eta, hori gutxi balitz, politika horiek globalizazio ekonomikoko prozesuak in.dartzeko diseinatuta daude eta, beraz, lanaren genero banaketan oinarritzeaz gain, banak.eta hori indartzen. dute.

Politika arloan ezaugarri orokorra da hauskartasun dem.okratiko eta instituzionala eta, emakum.eei loturik:o politika publikoei dagokienez, benetako aplikazioa oso eskasa da, eta kasu batzuetan okerrera egin duela ere hautematen da, bereziki sexu eta ugalk:eta eskubideen arloan. Emakumeen aldeko politikak: bultzatzeaz arduratzen den erakunde nazionalak. ISDEMUk, gobemu administrazioan estatus txilda edo zehaztu gabea izateaz gain, oso aurrekontu txik:ia du.. gobemu maila desberdinetan eragiteko oso ahalmen txikiarekin. Politika publikoak zuzentzeko duen eginkizuna tege testuetan bakarrik agertzen da, baina ez dute hori garatzeko ez tresna politikorik ez aurrekonturik.

Edijio eta ekonomia fundamentalismoek indarra hartzeak emakumeen sexu eta ugallceta eskubideetan eragiten du., atzerapen nabannenak ekarriz; El Salvadorren eta Nikaraguan abortu terapeutikoa zigortzea, eta ikastetxeetak:o sexu heziketako gidahburuak zalantzan jarri eta em:tiratzea EnIialdeko Amerikako herrialde guztietako gazb>ei informazio eskubidea ukatuz. Horrck estatu laikoaren ahultzea eta krisia ekarri ditu. Fundamentalismoek areagotu cta indartu egiten dituzte balio kultural patriarkalak, eta jarrera horietatik zehazten dira legeria eta politika pubtikoak, oro bar emakume guztiei eragiten dietenak. Problematika hooen erakusgarri da eskualdean nerabe haurdun gehiago izatea eta Gm (Giza Inmunoeskasia Birusa) mESa gehitzea. Gm mESaren morbilitate tasa ehun mila biztanleko 32koa da 15 eta 24 urte arteko ernalrume haurdun.en artean.

Sistema politikoa eta kultura politikoa oso autoritarioak dira, eta emakumeen parte-hartzea eta protagonismoa eragozten dituzte (alderdi politikoetako kide izaoda eta lidergoa eta ibilbide luzea izanda ere, zajl!asuo handiagoei aurre egio behar izaten diete kargu pubtikoetaralro hautagai izatea lortzeko), eta desmobilizatu egiten dute parte-hartze politilro eta soziala, oro bar. Mazo hau emakumeen agenda gizarte mugimenduen eta erakunde jarraitzaileeo ageodeo barruao bamo hartzeari uko egitearekin lotuta daga. Emakumeek parlDidetza txikia dute Legegin1zaAsanbIean ('lo 11 inguruIroa) Bake AIrordioez geroztik Udal gobemuetan aIkate postueta1ro emakumeak oso gutxi dira, % 6,5 besterik ez, eta zinegotzi karguetak:oak % 22; maila hori ere ez da gainditu men hauteskundeetan.

Emakumeek politikan duten ordezkaritza txikiarekin totora zuzena du oraindik ere etxeko ]anaren eta familien zaintzaren arduradun bakartzat emakumeak: hartzeak eta gizonezkoek etxeko eta aitatasun ardurak beren gain ez hartzeak.

Toki mailan eJDBkumeen antolaketa eta bereu eskarien alde mobilizatzeku gaitasuna mo handitu diren. arreo, nazio mallan oraindik: ere ema1umeen mugimenduaren fragmen.tazioa, antolaketa eza eta ahultasuna dira naguai. Ondorioz, beste arazo batzuen artean, politika publikoen jarraipen mekanismoak ahu1ak dira, ez dago eJDBkumeen mugimeodua hi1zartzeko instantzia indartsurik eta lidergoak zentralizatuta daude.

Errealitate honen aurrean, El Salvadorreko em.akumeen erronka handienetak:o bat eragin estrategiak antolatzea da, indat.Tak. batzeko eta proposamenak egin ahal izateko fak.toreak identifikatzea, emakume mugimenduaren eta mugimendll feministaren barman ez ezik., gizarte eta genero justiziara bideratutak.o gizarte eraldaketetan interesa duten beste eragile batzuekin ere estrategia sendoak: eraikitzea. Hori da emakumeak gure gizarteen eraikuntza demokratik:oko prozesuetak:o protagonista bihurtzeko cta biztanleriaren erdien eskari cta asmoak: bazterrean ez uzteko biele bakarra .

• Kontzientzia feminista duten emaJcumeen mugimendua sustatzea. sendotzea ela anto/atzea

Testuinguru huuetan, e1karte feminista desberdioak <laude:

• Colectiva Feminisla emakumc feministen talde ba. da. Asociación Las Dignas etakunde politiko feministako parlDido­tza politikoko eta toki garapeneko programak:o langile izandakoak osatzen dute. Emalolmeen toki erakunde eta taldeen

antolaketa gune nazional bat sortu eta indartzean eta emakumeen mugimenduaren toki adie:razpenak antolatzeko instantzia zabalaren eraiklln1za. sustatzean zen1ratzen dute beren lan estrategia. Rori guztia, emakume bakoitzak toki mailan eragin handiagoa izateko, emakumeek talde gisa nazio mailan ere eragin handiagoa izateko, eta, horrela, agenda nazional eta lokalak antolatzek:o.

• Unión de Mujeres, genero berdintasuna eta justizia soziala printzipiotzat hartuta toki garapenaren alde egiten duten emakumeen toki erakundeen batasuna, proposamen estrategiko gisa SOTtu da, emakumeen erakundeak antolatzeko gune bat sortzeko eginkizunarekin, gizarte, ekonomia, politika eta lrultura esparruak Janduz.

• Unión Salvadorefia de Mujeres elkarteak: emakurne talde lokalak: tokiko, nazioko eta Erdjaldeko Am.erikako esparru sare batean antolatzen ditu. Sare horrek alderdi politikoetatik. aparte jarduten dUo modu autonomoan, emakum.een benetak:o hiritartasunaren alde eginez, eta agenda globala antolatutak:o emakumeen agenda lokalekin artikulatzen duo

• Elkarte hauek em.akum.een eguneroko errealitate zehatzetatik abiatuta sortu dira, tokian tokiko testuinguruan, emakumeek dituzten beharrak, arazoak <la gaitasunak lrontuan hartu1a.

• Erakunde feministekin eta demokraziaren, jostiziaren eta berdintasunaren alele Jan egitcn dutcn beste erakunde eta instituzio sozialekin antolatzen dira.

• Toki maiJan antolatutak:o em.akumeen eta emakumezko zinegotzien artean aliantza estrategikoak: egitea sustatzen dote, eragile prozesuak bultzatzeko, emalrumeeo eralrundeak eraldatzeko, eralrundeeo eta udal aginlmitzen onIezkarieo arteao elkarrizketa sos1atzeko, beren pIatafutmen negooiazioa babesteko eta, beste ba1zuek erabaki1ako esku-hBrtzearen onuradun gisa ez em, eragile gisa ere beren ahotsa entzunarazteko.

• Pobreziaren ondoriozko eta gizon eta em.akumeen arteko desberdintasunen ondoriozko egoeretan em.akumeek dituzten arazoak konpontzeko baliabide publikoen esleipeoa ere bultzatzen dule.

Colectiva Feministak Asociación Nacional de Regidoras, Sindicas y Alcaldesas de El Salvador ("ANDRYSAS") eIkartcaren indartzea eta sendotzea babesten duo Elkarte borrek 2003an hartu zuen pertsona juridiko izaera, e:ragin prozesu luze batean genero diskriminazioaren eta praktika politiko jarraitzaile polarizatuaren ondoriozko bainbat oztopo gainditu behar izan ondoren.

Udal izaerari eta generoari dagokienez, berdintasuna sustatzen duten udalerrien sareak "Udalerri zuzen eta demokratikoagoak eraikitzen" departamentu estrategia babestu du; udalerri arteko lankidetzako eta lankidetza deszentralizatuko alderdi anitzeko esperientzia bat da, emakumeen eskubideak. eta genero berdintasuna sustatzen dituzten politikak aplikatzelro.

Estrategia honek etengabeko ikaskuntzak, Iroontinazio iraunk.orra eta eragile desberdinen arteko negoziazioak. ekarri ditu, eta, batez ero, boroodate politilroa behar mm da aIrordio formalak politika pobtilro bihurtoko dituzten udalcrriak eraikitzen lagootzeko.

EsIro-hartz.e cs1Iategia tukiko garapencao cragiten duten aakotariko cragilcckiko ckintzctan oiruuritu1a dago, cmakumcen interesak politika publikoetan bame bar daitezen: emakumeekin tan egingo da beren erkidegoan, tokiko erakundeen bidez, udal hitzarmenen bidez, eta maila nazionalean Unión de Mujeres elkartearen baitan, haien arieko antolaketa gune gisa; halaber, udal batzordeetako eta ANDRYSAS erakundeko kide diren emakwnezko zinegotzi, sindikalista eta errejidoreak babesten dira, alkatetzetako kide eta funtzionarioak, legegile eta politikariak., kazetariak: eta iritzi publikoa jakinaren gain.eanjartzen dira eta ahoIku ematen zaie, hainbat baliabideren cta, bereziki, irrati programaren bidezk:o zabalkundearen bitartez.

Ekintza guztiak Iroltura pluralista. bateratzailea, bame-bartzailea eta gardena sustatzen dute gobemu, funtzionario bautetsi eta hiritarren arteau, emakumeen eslrobideak bermatzelro, politika poblikoetalik ela hiritartasun aktibolik hasita. Em.akumeen erakundeen cta herrialdeko udalerri askotako em.akum.ezlro zinegotzi zein funtzionarioen arteko truk.eari esker, pixkanaka genero berdintasunelro udal politik.en aplikazioa sendotu ahal izango da gobernu jardunbide egoki gisa, jarraipenari eta herria1deko udalerri guztietan orokortzeari birle emanez.

Krisi GiJbail Egitura Krisiari Gain ·arritll

Mexikoko estatu pobre, marjinatu eta azpi,­garatuenetako bat da Chiapas. Eslatu holTEl1ak() udalerrien % 93,16 marjinazio altukotzat eh. oso altukotzat hartzen dira, CONAPOren (Biztanleriaren Kontseilu Nazionala) sailkapenaren arabera. Bertako analfabetismo maila altua biztanleria osoan daga hedatuta, baina gehien jasatan duen segmentuu emakume indigenena da. Haien artesn, % 40 analfabetoak dira, % 69k ez duta Lehen Hezkunlza amaitu, % 30 elebakarrak dira, 8tn % 63k baino gehiagok ez dute diru·sarreraril, jasotzen, eta marjinazio egoeran bizi dira.

Chiapasko lanbide nagusia nekazaritza da; biztanleriaren % 48,30 aritzen da jarduem horretan. Bertaka nekazari1za, ardes, ez du batere emankorra; hain zuzen ere, BPGren (Barne Produktu Gordina) %14 bakarril, ekoizlen da nekazaritzajardueren bidez. Horren arrazoi nagusia 2000. urtetik Burrera artorik e¡~ ekoitzi izana da, ezinezkoa baita Estatu Batuetako arto transgenikoaren prezioekin lehiatzes. Horrez gain, nabarmentzekoa da, 70eko hamarkada!ik aurrerako hazkund" demografikoa dela eta, % 30 igo del .. mailegatuta edo alokatuta dituzten lurral< lan1zen dituzten 15 urtetik gorako nekazarien kopurua. Lur-jabe bakoilzak 3,5 heklarea lur du balez beste, eta askok heklarea ba! baino gutxiago dute.

Mercedes Olivera B.

Chiapugo emakumea ehungintza lanetan

Gainera, lur asko agortuta daude, eta, horrenbestez, gero eta intsektizida eta ongarTi gehiago behar dituzte. DeigarTia da jabeen % 18 bakarTik direla emslkumezkoak, hazten ari diren seme-alabak dituzten alargunak gehienak ere, beraiek kontsumitzeko adina besterik lan1zen ez dutenak. Duela gutxi, herTi lurran pribatizazioa sustatu da, PROCEDE (Herri Lurratako sta K,,,",unitataetako Nskazaritza Ziurtapenerako Programa) tresna aplikatuz. Horren ondorioz, perlllona asko lunik gabe gelditu da; izan ere, emakumeek, lurra lanlzen badute ere, ez dute lurren gaineko eskubiderik, hau da, ez dira lursailen titularrak.

1985etik, Chiapasko nekazaritza krisi egoera larrian dago, diru-Iaguntzetan egin diren murrizketak, landa garapenerako inberlsio publikoak jasan duen murrizketa, oinarrizko aleen prezio errealen beherakada, kredilu murrizketak eta nekazaritzako produktuek (bereziki, kafeak eta bananak) nazioarteko merkaluetan dulen prezio baxua direla eta.

Gero eta azkarrago handitzen ari den pobrezia sakona izugarri larriagotu da 80ko hamarkadatik aurrera. Gaur egun, familien % 78k ez dula gutxieneko soldata baino gehiagoko diru-sarrerarik, eta guztiz pobretzal hartzen dira. Pobreziak Chiapasko biztanleriaren gehiengoari eragiten dio, baina, bereziki, biztanleriaren gehiengoa osatzen duten nekazariei.

Landako biztanleen pobrezia gero eta handiagoa da, eta, horrez gain, kon'bJan hartu behar da Estatu Ba'bJetan lan agiten dulan Chiapasko bizlanle kopurua 260.000 pertsona ingurukoa dela. Horietako asko nekazari gazteak dira (az bsti pobreenak), ate gehienek Lehen Hezkuntza egina dute. Migrazioek, krisiaren aurkako azken baliabide gisa ikusten direnek, lehengo familia harremanak eta gizarte antolamendu kolektibizatuak desegituratu dituzte.

Lehen landako antolamenduaren oinarria zen lursaila diru­sarreren oinarrizko iturri bihurtu da, eta, ondorioz, elementu osagarri. Familiartekoek atzerritik bidaltzen duten dirua ez da landa ekonomiarentzako konponbide egokia, ez delako landan Inbertitzen. Azken 15 urteetan, diru kopuru hori 1.500 aldiz handilu da; 238.000 dolarrelik 530 milioi dolarrera igaro da. Diru-Iaguntza horiek gizartearen atsekabea geldiarazteko bidea badira ere, ekoizpen ahalmena areagotzeko erabiltzen ez dlrenez, mendekotasun handia sorrarazten dute. Pixkanaka, ~izon zaharrak ata familia pobreenak gelditzen ari dira komunltateetan, bidaiatzeko ere zorpetu ezin direnak. 8akarrik gelditzen diren emakume asko ere badaude. Chiapasko familien % 35ek emakumeak dituzte buru.

j,

Orain, emakume horiek, beren ohiko etxeko lana egiten jarraitzeaz gain, familia aurrera ateratzeko ardura dute beren gain, senarraren lursailean lan eginez edo lan mundu informalean sartuta. Arrazoi horiek direla medio, honelako lastigantzak jaso ditzakegu emakumeen ahotik: ·Orain gizona eta emakumea naiz ... baina nire senarrak irabazten zuena baino askoz ere gutxiago irabazten dut. .. bera joan egin zen, eta ez da itzuli, han beste emakume bat aurkitu zuelako·.

Politika neolibera/ak eta genero mendekotasuna

Politika neoliberalek lurra eta zerbitzuak pribatizatu dibJzte. Zerbilzuak jasotzea gero eta zailagoa da sektore pobreentzat, eta horrek are gehiago zailtzen du emakumeen bizitza. Gobemuak biztanleriara bideratu du kontrola, eta, horretarako, buruzas¡Jiak kaptatu eta taldeko gizarte mugimendu independenteak sortzeko edozein saiakera (landa, slndikatu edo auzo erakundeak) bertan behera utzi duo

Ezin dugu alde batera ulzi Chiapastik igarolzen diren Erdialdeko Amerikako emakume emigratzaileen giza eskubideen urraketa. AEBrako migrazioa geldiarazteko agindua duten agintariek migrazioaren aurkako jazarpen, espoliazio eta kriminalizazio harresi polizial bihurtu dule Gualemalako muga. Bestalde, pertsona trafikaa ata gazteen prostituzio behartua hainbat sara transnazionalen bidez gauzatzen da. Sara horisten sartuta dauda maila ezberdinetako funlzionarioak, gaueka zentroetako enpresariak, pertsona ilegalen trafika1zaileak, polleroak ata gaizkile bandak. Mexikoko eta Gualemalako giza eskubideen aldeko erakundeek telde horiek guztiak salatu dituzte, baina, kasu askotan, zigorrik gabe geldilzen dira (Figueroa, 2008).

Emakume biIerak Chiapasen

Hildako, desagertutako, borlxatutako, prosmuitutako, lorturatutako eta ezer gabe ulzitako milaka emakumek osalzen dule borlxaketen urteroko kopurua, gualemalarrek iparraldeko mugan jasolzen dulen lraluarekin lehia. Aipamen bal nahikoa da Chiapasko muga gurutzatzeak emakumeentzal dakarren arriskua ulertzeko: "Badakigu muga gurutzatu aurreük antisorgailuak injektatu behar ditugula; Guatemalako aldean postu berezi bat dago, ata, han, bortxatzea da egin diezazukefen gauzarik arinens",

Matxlnaden aurkako garra

Chiapasko egoeraren hirugarren ezaugarri gisa, bertakoek, narkob"afikatzaileek eskualdeetan sorizan duten beldurraz gain, militarren ata paramilitarren presentzia ata matxinaden aurkako ekintzak jasan behar dituzte. 1994an zapatistek hartutako lurrak eskuratzea dute helburu, modu horretan zapatisten proiektuari lurrak osatzen duen gizarte oinarria kentzeko. Justizia Prokurazioak egiten dituen bidegabekerietan eta zigorvabetasun arazoetan sakondu gabe, argi utzi behar da Chiapasen ez dagoela bakerik; kapitalismo suntslkorraren, politika neoliberalen. malxinaden aurkako borrokaren, gizarte indarkeriaren eta izuaren gerra isila bizi dute bertakoek. Gerra horrek herria zapaltzen du, eta emakumeen mendekotasuna -genero mendekotasuna barnE>- areagotu eta handilu egin duo

Chiapasko egoera dela eta, emakumeek genero berclintasuna lortzeko, bizirauteko eta seme-alabak manten'lzeko lan egin behar dute aldi berean. Chiapasko emakumeek, emakumeak eta pobreak diren heinean. zuzen-zuzenean eta bereziki jasaten dituzte bidegabekeriak. arbitrariotasunak eta sistemaren knsia. Hon dela eta, Chiapasko emakume askok argi dute ezin lzango diluztela ganero desberdintasunak aldatu aurrez sistema bere osotasunean aldatu eta beste mundu bat eraiki gabe, beren kide zapatistek proposatzen duten moduan.

Errebeldiak ehuntzen dituzten emakumeak

Chiapasen, baste leku guztietan bezala. emakumeek gizarte borroketan parte harbJ izan dute beti, agerian ez bada ere. Mexikon, emakume batzuk besteen artean nabarmendu izan badira ere (Mil Adelina Flores, esaterako). sexuen araberako rolen banaketa zorrotzak direla medio emakumeek herri borroketan modu

zabal eta publikoan parte hartzea eragotzi du arain gutxi arte, gainera borroka horien buruak gizonezkoak izan dira beti.

70eko hamarkadaren erdialdean ata BOkoaren amaieran Mexika osoan zabaldu zen nekazaritza mugimendua da horren erakusgarri. Mugimendu horri esker, nekazariek finken erregimena errotik desagerrarazi zutano Azkenean, geroago izan bazen ere, Estatuko Nekazaritza Enefonna aplikatzea Iortu zuten. Emakumeek ere parte hartu zuten lurrak okupatzen, langileen grebetan eta errepideen blokeoetan, baina ez ziren mugimenduak zuzen1zen aritu. Herri lunen homikuntza eta zabalkuntza egin zenean, emakumeak jokoz kanpo gelditu ziren, eta beren ohiko lanetara itzuli ziren biztanle gune barrietan, beren senarren mende. Maya zeremonia Chiapasen

Ondorengo urtaetan, eskubideen sida egiteko edo askubideak sustatzeko hainbat erakunde sortu ziren. 90eko hamarkadan sortutako erakundeak emakumeen antolaketaren abangoardia bihurtu ziren. 1992an, emakumeen mugimendu handi bat eraikitzeka lehen ahalegina egin zuten Chiapasen. Tailerrak egin zituzten hainbat lekutan, honako gai hauek aztertzeko: batetik, Salinasen Nekazarilza Kantrarreforma eta, bestetik, Konstituzioaren 4. artikulua aldalzea. Artikulu hori aldatuta, historian lehenengoz onartu zen Mexikak duen etnia anitzeko izaera. Ondorioz, indigenak herritartzat hartu zituzten, eta beren hizkuntzei eta ohiturei eusteko eskubidea aitortu zieten. Une horretatik aurrera, emakume nekazari eta indigenek artikulu horiek zuten garranlzia aintzatetsi zuten.

1998an, emakumezko hainbat eragile e1a aholkulari mestizok Feminario sortu zuten, Chiapasko emakumeen ekintzak eta ikuspegi polijikoa sustatzea helburu zuen talde feminista bato Izan ere, garai hartan, Chiapasko emakumeek estutasun handiz bizi zuten EZLNren (Askapen Naziona/eko Annada Zape/ista) aurka sortutako matxinadan konlrako garra.

1999an, batzar bat antolatzea erabaki genuen: "Indarkeriaren, zigorgabetasunaren eta gerraren aurkako emakumeen eskaera". 3.000 emakumek baino gehlagok parte hartu zuten hainbat egun iraun zuten jardueretan. Balzarrean 48 udalerritako emakumeen 500 ordezkarik parte hartu zuten. Indarkeria mota ezberdinei buruzko sei mahai jarri zituzten martx:an: gerra, sexu indarkeria, etxeko indarkeria, gobemuaren indarkeria, eta Justizia Prokurazioaren indarkeria. 50 salaketa baino gehiago aurkeztu eta dokumentatu ziren guzlira, eta COLEM (San Critóbalgo Emalwmeen KoIekJiboa) erakundeak egin zuen herien segimendua. Akordio garrantzitsuenen artean, honako hauek egin zituzten: mugimendu zabal eta independente bat antolatzea, eta emakumeen eskubideen alde egiteko zentro bat sortzea. Akordio horietatik sortu ziren Emakumeen Eskubideen Zenlroa eta MIM, Emakume Independienteen Mugimendua, gorabehera asko badilu ere, urtean bi aldiz Chiapasko emakumeak biltzen jarraitzen duena.

Lorpenak ela e!orkiz1Jna

Oraindik ere, genero berdinlasuna 9Z da espli:zituki iraultzaren printzipio gisa onartzan. Chiapasko emakume indigenen genero mendekatasunaran oinarria beran kultura etnikoan daga; inkangruentzia juridikoek, ata usadioak ata ohiturak errespetatzeak, esater:ako, emakumeen eskubideak urratzen dibJzte. Ohitura horien artean, hauek aipa ditzakagu: emakume askok bensn burua sallzen dula, ezin dute erabakl nonskin ezkondu edo zenbat serna-alaba izan, men agiten duta gizonen tradiziozko boterearen ata indarkeriaren Burresn, ez dute babes juridikorik, eta gizonezko ordezkarien bldez agiten dituzte bensn herritartze prozesuansn bitartekotza lanak.

FOCA (Prestakuntza sta Gaikuntza Elkarle Ziblf/a) taldeak, oihaneko komunitate askotan ugalketa osasuna sustatzeaz gain, beren kultura parametroet!1n oinarritutako feminismo indigena bat sustatu nahi du (ez mendebaldeka feminismoak garatutako params1roetan oinarritutakoa). CODIMUJ (Emalcumeen EJizbarrutiko Koordinakundea) elkarteak emakumeen autonomia pertsonalaren eta elizarekiko autonomia organikoaren alde lan egiten duo Emakumeen Mundu Martxako parte gisa eratutako talde hori, ezker aldeko aulonomia posizioa hartu duenez, militantziaren eta pmktika feministaren erreferentzia bilakatu da San Cristóbalgo emakumeentzat.

Baina oraindik asko dago egileke. Zaila da diskurtsotik praktikara igarolzea. Emakumeen Eskubideen Zentroak, MIMekin batera, emakumeei beren arazoak defendatzen eta beren eskubideen urraketari aurra agiten laguntzeaz gain, konponbideak aurkltu nahi ditu, elkarrizketaren, bidezko nagoziazioaren eta defentsa juridikoaren bidez. Horrez gain, amakumaengi:lnako indarkeriaren prebentziora ata estab.Jko hiru eskualdatako komunitate indigana askotan askubidaak gauzatzara bidaratutaka askubidaak sustatzan dituzten taldeak prestatzen jarduten duo Komunitataetako aragilaak baran kudeaketaren aintzataspena lartzen ata tratu justuari eta zuzenari egiazkotasuna ematen ari dira pixkanaka, hainbat esparru publiko eta pribatutan gizonen eta emakumeen arteko berdintasunaren alde lan eginez. Eraglleen lanetako bat ba1zarrekin eta komunitateetako agintariekin egiten diren nl!tgoziazioen segimendua egitea da, baita lurrik gabe gelditu diren emakumeen eta komunitateko araudia~, -usadio eta ohituretan oinarrituta daudenak eta emakumeen eskubideak unratzen dituztenak- hausteagati~, bertatik aleralzeko mehatxua jaso dulen emakumeen kasuan segimendua egitea ens. Nahitaezkoa da tnssna horien azterketa sustatzea, Chiapasko emakume indigenek beren kamunitatean bizi ahal Izateko segurtasuna izan dezaten, kamunitatekoa ez den gizon batekin ezkontzeagatik edo herentzia gisa lurrak eskuratu izanagatik mehatxurik jaso gabe.

Emakumeen Eskubidaan Zantroak az daulm borroka faministarako arrazoirik gaba galditzeko arriskurik, nahiz eta feminista batzuek pantsatzan duteln hala gartatzen ari dala ardialdako herrialdeetan. Zentroak baditu patriarkatua oraindik indarrean dagoElla ata gizarteko polarizazioak emakumean arazoak egunero ansagotzen eta lalTiagolzen dituela erakusten dulen frogak.

Chiapasko lanak eta feminismoek ez dute ant;,ik besIe latitude batzuetakoekin. Garago azaldutako egtturansn agoera eta indarkeria agoera dinsla eta, Chiapasko mugimendua eta antolamenduak bertatik bertara agiten dira, hau da, emakumeen benshalako beha".,i eranlzuten diele: pobnszia, nekazaritza ekoizpena murriztea, migrazioa, diru-sarrera baten truke lan munduan sartzea, gizarte indarkeria eta elxeko indarkeria. Arazo horiek duten lehentasunak lur kutsua ematen dio egindaka lanari, eta, horrenbestez, beharrezkoa da arazo horiek arinduka dituzten estrategiak bilatzeia. Emakumeen Eskubideen Zentroaren aurrerapausoetan, zerikusi handia izan du EZLNk. Izan ara, zl:tntroak ata arakunda horrek azaugarri komun aska dituzte; asaterako, lanaran helburu dan biztanleria ata lan aramuak, baina, batez ere, ganero, klase eta etnia dasbardintasunik gabeko baste mundu bat 9:raikitzako gagoa.

--.... .:::_ . ., .............. 'O(Idern~~

Giza ublbidetl1l eki1Itzai/_ aurkaktJ ertUOe1I8Olaketo Zacopan

N azio Batuen Erakundeak 30 hal urte daramatza emakumeen giza eakubideen egoeta ebaluatzen. Denboraldi horretan, Emakumearen llIu Mundu Biltzarretan eakubide ekanomilro, sozial, zibilro-politiko eta kulturalen orloan egin bebarreko aurrerapenen berri eman zaie estatuei.

Munduko herrialde gebienetako restuinguru, bistoria eta garapen malla desbenlinek etakul>i dute emakumeek eakubide gebiago izaU:ak demokratizatu egiten duela gizartea.

Guatema1ako kasua ikuaita, merezi du emakumeen giza eskubideen urraketa csparrua beren restuinguruan kukatzeko bi ohar aipatzea.

Alde batetik, nabannendu behar da gerraren ondorioek batez ere emakume, haur eta herri indigenei eragiten dieten pobreziaren, diskriminazioaren eta indarkeriaren egiturazko kausak areagotu zituztela.

Ondoren, Bake Akordioak. sinatuta (1996ko abendua) amaitu zen prozesuari esker, gizarteak. parte hartzeko eta proposomen politikoak egiU:ko goncsk sortu ziren, Guatemalako Estatuak emakumeen giza eakubideak errespetarazteko sinatutak:o eta/edo berretsitako Akordioak, ltunak. eta Konbentzioak: betetzelro borondate politilro handiagoa izango balu, sakandu ahal izacgo liraU:keenak.

Errealitate horretatik abiatuta, emakumcen eskubide zibil eta politikoak mugatzeak beste eskubide batzuen larpona mugatu du; partaidctza eta ordezkaritza politikorako eskubidea, cta sexu eta ugalketa eskubideak, besteak beste.

BaIre Akordioak sinatuz geroztik, lorpenak desagertu egin dira honaku egoeren aurrean:

• Garapenerako politika publikocn aurrerapena eragozten duen ustelkeria geldiarazlea;

• Krimen antolatuak: aurrera egitea, barne gatazka armatuaren herentzia gisa eta globalizazio fenomeno gisa..

• Beharrei ezikusiarena cgiteD dieo geopolitikaren esparruan aberastasunaren da jabet:7Nen kontzen1razioa handitzearen aurrcan egiturazko kontraesanak areagotzea.

Emakumeen mugimenduak ahaleginak. egin dituen arrcn (indarkeria prebenitzcko eta zigortzeko erakuode mekanismoak bideratzea), Guatemalak:o Estatuak oraindik. axolagabekeria handiz jokatzen du arazo honi dagokionez.

Dala aipagarrillk:

• 2009an Guatemala Latinoamerikako lebeoengo herrialde gisa sailkatu zen erai1dako emakume kopuru handienari cta zigorgabetasunari dagokienez.

• DerrigOItutaku desag..-k, gi7JIIIe erakundeen egoitzetan indatTez sartzea, heriotza mehatxuak eta hilketa politikoak, emakumeeoak bereziki .

• 2OOOtik 2OO8ra bitartean su arma bidezku 32.259 hilketa egiaztatu ziren.

• 2008ku azterlan baten arabera, emakume hilketen % 61 etxeko indarkeria kasuak: dira.

• Kasuen % 6k bakarrik dituzte prozesu judizialak irckita.

• Dato adierazgarria da oraindik: aza1penik edo bereizte patroirik aurkitu ez zaien kasuen eta tortura eta sexu bort.xaketa kasuen kopurua: % 30.

• Halaber, onooz ondoku hilketak izan dira prostituzioko langile, haur, emakume gazte eta adinekoenak, gera eta bandiagoa eta iraunkorragoa den indark.eria joeran. Gizarteko hedabideetara iritsi ziren kasu aslrotan, bizitza galdu zutenak: sexu bortxaketari uko egin zioten emakumeak. ziren.

Garrantzi.tsua da adieraztea emakum.eek fimtsczko eginkizuna izan dutela Guatcmal.ako gune dem.okratikocn sorreran eta giza eskubideeo defeotaan. Emakome mugimeoduak sortzeo lagundu dute, eta emakume horiek dira bereo alwtsa gebieo ezagutarazi duteo eta bereo proposameoak herrialdean gebieo zabaldu dituzten hatzok. Tradizioz baztertuta egon diren ta1deetatik gizarte zibila erailitzea eta Estatuareo erabakimenean ordezkaritza politikoku guneak indartzea emakumeen erabateko hiritartasun erronkari zuzenean eragiten dioten gaitzat hartzen dha.

Gainera, em.akum.e mugimenduak em.akum.een hilketaren aurkako legea babestu du; emakumearen aurkako indarke:riari e:rantzuteko gobemu erakundeak sortu ditu (Familia bameko eta Emakumeen aurkako Indarkeriari Aurrea hartzeko Koordinakunde Nazionala, Emakume Indigenen Defentsa EIkartea, Emakumeen Hilketaren Aurkako Instantzia, Emakumeen Fiskallza).

Horrez gain, gizarte Zlbila Emakumeen aurkako lndarkeriarik Ezaren Sarean antolatu da.

Era horretan, Bake Akordioen bidetik, beren genero identifikaziotik: em.akumeen aurkako indarkeria guneak lortu zituzten emakume instantzia antolatuak eraN ziren. Aldaketak egin ziren cmakumeak diskriminatzcn zituzten arau juridikoetan.

Emakume indigenen erakundeak ere eratu ziren beren hizkun1za eta etnia errespetarazteko. Mugimendu honen barman landa eremuko emakwneak (lurraren jabekidetzaren aldeko borrokao) ola askotariko omakumcak deudo (partaidetza politikoko kuoten alde zein hautagaiek emakumeei dagokienez dituzten konpromisoak betetzcaren alde lanean).

Halaber,joera politiko desberdioetalro emalmme indigenak tukiko, eskoaldeko ola nazioko partaidetza gooeak aotolatu zituzten beren nortasunetik abiatuta politika "loan emakumeak ikusarazteko.

Aipatzekoa da herrialdeko emakum.een sexu eta ugalk.eta osasunaren egoera dela herri baten ongizatea edo pobretzea ezartzen doten baldinlza sozioekooomikoak, justuak edo bidegabeak, oedoen azaItzen dituen adierazlea. Emakumeek sexu eta uga1keta eskubiderik ez izateak lotura estua du indarkeriarek:in eta diskriminazioarekin, besteak beste. Hala, Guatema1ao, maiztasun baodiegiko sexo jarduerak indarkeria dakar berekin.

Guatemalako gizartearen errealitatea ezagutarazi ondoren, nabarmendu behar da giza eskubideak defendatzeko eskubidea gero eta arrisku handiagoan dagoela Guatemalan, izan ere, hainbat mehatxu faktore daude:

- Ezkutuk:o botcreak;

- Enpresaburu eta finka-jabe intoleranteak;

- Zigorgabetasunean jarraitu nahi duten gizon matxista eta oldarkorrak;

- Enpresa transnazionalak:; eta

- Krimen antolatua.

ndo horretan, 1994an, Giza Eskubideen Ak:ordio Orokorre~ giza eskubideen ekintzaileen rola onartu zen nazio mallan, eta Nazio Batuetako herrialdc guztiek 1998an sinatutako "Banakoek, Taldeek eta Erakundeek Unihertsalki Onartutako Giza Eskubide eta Askatasunak Sustatzeko eta Babesteko duten Eskubidearen eta Betebeharraren Nazioa.rtcko Deklarazioan" berretsi zen.

Guatema1ako kasuan, giza eskubideen defendatzaileen aurkako erasoen inguruko zigorgabetasuna % 990. finkatu da, UDEFEGUAren (Giza Eskubideen Defendatzaileak Babesteko Unitatea) erregistroen arabera.

Datu beldorgarri horiek direia eta, giza eskubideen defendatzaileek, giza eskubideen etakondeek, emakome eta gazteen erakundc komunitarioek, indigenek eta sindikalistek Justizia Gorte Gorenari auzitegiak ikuskatzeko eskatzen diote, prozesuak modu independentean gauzatzen direla benn.atzeko, interes politi.k.oak tartean dauden kasuak. bereziki. Auzoetako fiaka1tzen eta Giza Eakubidcen Fiakaltzaren ikuakatze iraunlrona egitea eskatzen diote Miniaterio Publikoari, ikerketak: jarraibide orokorren eta Legearen arabera egiten ari diren egiaztatzeko, egiari lehentasuna emanez eta biktima jakinaren gainean edokiz.

Fiskaltza Nagusiari ere aba! bezain laater jarnribidc 0r01ror hat ooartzea eskatzen diote, Giza Eakubidcen defendatz.ajle, sindikalista, kazetari eta justizia arloko langileen kasuetarak:o ikerketa politikarekin, baita horretarako gai1cuntzak egitea ere.

Guatemala kultura eta hizkunlza askoko herrialdea da. Maien hogeita bat hizkunlza daude, batez ere landa inguruetan hilz agiten direnak, eta hizkuntza amerindiar bat, "Xinca" deituriko8, herrialdearen hego-ekialdean hilz egiten dena. Garifuna ere badago, kosla atlantiarrean (Izabal) hilz egiten denso

Hala ere, hizkuntza ofiziala gaztelania da, Errepublika barruko lalde etniko gehienek bigarren hizkunlza gisa erabiltzen dutena.

Demograflari dagokionez, Gualamalak 13.cXl2.206 biztanle ditu, eta horien % 60 indigenak dira.

Emakumeen Blfab8talz8s fx1leslwafdelro Cotzal hen1an

Biztanleriaren banaketa, adinaren arabera, honako hau da:

o O -14 urlekoak: % 40,1 Gizonak: 2.653.915/Emakumeak: 2.565.841 . 15 - 64 urlekoak: % 56,2 Gizonak: 3.539.874/Emakumeak: 3.762.471 0 65 urle &do gehiagokoak: % 3,7 Gizonak: 222.303lEmakumeak: 257.802

Hizkuntza arloan, 1996ko abendutik Burrera, Bake Akordioek bame hartu zuten hauteskundeetarako dokumentu ofizialak ata materialak zenbait hizkunlza indigenatara itzultzaa, ata gaztelania hitz agiten ez dutBnen1zat legezko kasuetan interprateak jartzeko eska'bJ zutano

8ake Akordioekin. Guatemala hizkun1za, etnia eta kultura ani1zeko herrialdelzat hartzen da. Hala ere, aintzatespen hari ez da betetzen. Gaur egun, gainera, Guatemalan analfabetismo handia dago Latinoamerikako beste herrialde balzuekin alderatuta. Hamar emakumetatik seik ez dakite ez irakurtzen ez idazten, eta egoera hau are larriagoa da emakume indigenen kasuan.

AWabetizazio Balzorde Nazionalak (CDNALFA), alfabetizazio prozesua gauzatzeko sortutakoak ata politika eta estrategia nazionalak zehazteaz ata onartzeaz arduratzen danak, 45.000 emakume alfabetizaru zituen 2004an, maien 17 hizkunlzalan.

Bestalde, Gobemuak lehen eta bigarren mailako ikastetxe batzuk kontrolatzen ditu. Dohainik diren arren, liburu, uniforme, homidura eta garraioa finantzatu gabe dituztenez, ez dira hain eskuragarriak herrialdeko biztanle pobreenentzat.

Diskriminazioaren arazo materia/ak

- Guatemala desberdintasun handiena duten Latinoamerikako herrialdeetan bigarrena da. Hala islatzen da etnia eta genero bazterkeria egituran. - Estatua eta bara erakundeak dira gizartaan eta aguneroko bizilzan hain errotuta dagoen arrazakeriaran sorlzaile nagusiak.

- lkusten denez, hauteskunde erregimenaren demokratizazioa ez da nahikoa gobemagarritasuna berrnatzeko.

Egoera horretan, diskriminazioak gehienbat emakumeei eragiten die, eta ez soilik beren eskubideei, baizik eta baita Guatemalako gizarte osoaren garapen integralari ere. Testuinguru horretan, emakume indigenak dira demokratizazio prozesuari kalte egiten dion erregresio honen biktima nagusiak.

Guatamalako amakumeen (ata, baraziki, emakume indigenen) hezkuntza gizonezkoenaren aldean nabarmen txikiagoa da.

- Pobrezia eta izugarrizko pobrezia dira eskolara ez joateko arrazoi nagusiak.

- Desnutrizioak eragina du eskolako errendimenduan (askotan, lehentasuna ematen zaio mutikoen elikadurari, neskatoen elikaduraren aurretik).

- Neskato indigenak baztertuta daude landa inguruetan bizi direlako.

- Guatemalako hezkuntza sistemak ez du aintzat hartzen kultura indigenen balioa, ezta haien mundu ikuskera babesteko beharra ere.

- Etxeko lanak eta, oro har, emakumeei eginarazten zaizkien lanak oraindik esklusibo'lzat hartzen dira emakume indigenantzat. Ondorioz, haiek eskolaratzea zailagoa da, familiaran Buskarri ekonomikoa baitira.

- Horraz gain, hazkunlza ar1oko agintariek inlaresik ez agertzaak, garrantzirik ez emateak eta irakasleek hezkuntza prozesuen garapenean genero gaiei heltzeko ezjakintasunak ez dula balare errazten emakume hauen hezkuntza.

- Azkenik, ia ez dago generoari eta elniari buruzko gaien inguruko testurik.

Emakumsen alfabetatzN IxiI eskualdeko ChBjul herrf8n eIa AIfabetatze fJIOzesuko smskumsa sinatzen

Ema/cume Indlgenen parle-harlzearlloturlko eJc/menak

Honako hauek dira emakume indigenek hezkunlzan parte hartzBa suslatzen dutan ekimenak: Emakumearen Foro Nazionala eta Emakume Indigenen Defentsarl buruzko Lege Proiektua; Guatemalako Emakume Maien Balzordearen sorrera (1988-1990); Alargunen Ba1zorde Nazionala eta emakume maien beste erakunde batzuk.

1995ean "Eduquemos a la Niña" elkartea sortu zen, neskatoen lehen hezkuntza sustatzeko eta horren garrantziaren gainean sentsibilizatzeko.lkasleentzako 5.400 beka banalu ziren, 1997an 30.000 eta 1996an, beniz, 46.000tik gora.

Programaren helburua eskola adineko neskaloei laguntzea eta lehen hezkuntza eragozpenik gabe amaitzeko aukera ematea zen.

Halaber, kuHura arteko hezkuntza elebiduneko programei esker, neskato indigena askok hartu zuten parte ikaskuntzan.

2000-2005 artean, Guatemalako estatuak hezkuntzari loturiko konpromisoak harlu ditu giza garapena ata genero berdintasuna suslatzen dituzten politika aktiboen aldeko nazioarteko hainbat foro, gailur, estrategia eta planetan. Bertako herrien nortasuna eta kultura babestu eta zain'lzeaz gain, hezkuntza politikei, osasun publikoaren eta ingurumena zain'lzeari ematen zaie lehentasuna.

Hala ere, ez dago administrari, teknikari eta langileentzako genero berdintasun eta etnia gaiei buruzko sentsibilizazio prozesurik. Ez dago genero arloko trebakuntza programarik jarduneko irakasle eta irakasle izango diren ikasle, administrari zein zuzendarientzat. Era berean, ez dago arlo horretako aurrerapenen dibulgaziorako komunikazio mekanismorik.

Emakumeak slfebet&tze prozssuan

HOlTEIgatik guztiagatik, neskatoen hezkunlza estaldura lehen hezkunlzako saigalTEln mailaraino luzalu nahi da eta emakume gehiagok (indigenek, bereziki) alfabetizazio eta post-alfabetizazio programetan parte hartzea bermatu nahi da.

Azkenaan, baztertuta egon diren taldeentzako estaldura oinarrizko hirugarren mailara unibertsalizaru nahi da, genero, kultura, hizkuntza ala giza !¡Iarapen indize irizpideekin. Bestalde, lehentasunezko biztanleentzako prop'rama eta proiektu berritzaileak egln nahi dira, emakumearen eta produktibitatearen garapenean arreta jamta.

Guatemalako Hezkuntza Ministerioak neskato indigenei arreta emateko programa eta proiektu garrantzitsuak diseinatzeko eta gauzatzeko konpromisoa hartu beharko lukeela uste da.

Besteak beste, "Mi familia aprende" programak familiako amek haien garapen integralerako eta bizi kalitaterako garrantzitsuak diren gaiak bame hartzen dituzten prozesuetan parte hartzea bennatu behar duo

Oinarrizko Curriculum Nazionalaren esparruan, emakumeen eskubideak ezagutzeko eta erabiltzeko informazio garrantzitsuena nabarmendu behar da.