Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2....

252

Transcript of Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2....

Page 1: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 2: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 3: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Guía para o manexo ambulatorio dos problemasrelacionados co consumo de alcohol

Page 4: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

EDITAXUNTA DE GALICIAConsellería de Sanidade

SERVIZO GALEGO DE SAÚDESecretaría Xeral

SUBDIRECCIÓN XERAL DE SAÚDE MENTAL E DROGODEPENDENCIASVictor Pedreira Crespo

RESPONSABLE DO PROGRAMA DE SAÚDE MENTALFernando Márquez Gallego

PSIQUIATRA ADSCRITO AO PROGRAMA DE SAÚDE MENTALErnesto Ferrer Gómez del Valle

AUTORGerardo Flórez Menéndez

DIRECCIÓN E COORDINACIÓN Fernando Marquéz Gallego

GRUPO REVISORAna Mª Caaveiro GarcíaMercedes Castro ValBraulio del Palacio LópezGerardo Flórez MenéndezAlfonso García CarballalBraulio García ZamoranoCarmen Guimarans FreijeiroKaty Gómez BenAngeles Lorenzo LagoFernando Márquez GallegoLuis Nogueira FernándezLucía Pérez Rey

APOIO TÉCNICOJosé María Alonso RamosConsuelo Carballal BalsaJuan Juarez CasadoSara Fernández LamasTeresa Castro Lado

DIFUX, S.L.

D.L.: C–3136–2008

Page 5: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

O alcoholismo é un problema de saúde cada vez máis relevante e que afec-ta de xeito crecente aos grupos máis novos. Na pasada década o noso país situou-se entre o terceiro e o quinto posto mundial en consumo de alcohol porhabitante. A repercusión social no noso medio é enorme. Un de cada catro gale-gos coñece persoas no seu contorno familiar e social que tiveron problemas coconsumo de alcohol. A incidencia na morbi-mortalidade directa en adultos é indi-recta (accidentes de tráfico) en mozos, e presenta novos comportamentos grupaisde risco en menores e mozos (botellón, uso combinado con outras substanciasadictivas).

Está guía ten como obxectivo describir os métodos de diagnóstico e trata-mento, xunto coa súa evidencia clínica actual, de persoas que presentan proble-mas relacionados co alcohol tanto en atención primaria como en consultas deespecialidades. Faise un detallado percorrido polas técnicas de detección do tras-torno en atención primaria e especializada, intervencións breves a realizar en pri-maria e os tratamentos especializados de desintoxicación e deshabituación. Asímesmo ofrécese información útil aos enfermos e familiares para un correcto tra-tamento e información sobre actitudes axeitadas en situacións de risco concretas(actividades perigosas, embarazo, coñecidos con sospeita de abuso, persoas conmedicacións, con enfermidades mentais, terceira idade, adolescentes).

Mª José Rubio VidalConselleira de Sanidade

Presentación

Page 6: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 7: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

En primeiro lugar quero resaltar o esforzo e acerto do autor desta guía dealcoholismo que tenta facilitar ao clínico, tanto de atención primaria como deespecializada, as pautas da avaliación diagnóstica como do tratamento nos dife-rentes estadios polos que pasan os pacientes alcohólicos. Esta publicación intentapromover a excelencia clínica ao que todo bo clínico debe aspirar.

Para a elaboración desta guía clínica, o Dr. Flórez, en consonancia coasaxencias sanitarias internacionais que promoven pautas ou protocolos deactuación clínica, propón recomendacións orientadas ás actuacións xerarquizadasen función do estado clínico e asistencial dos pacientes. Aposta dende a ditaactuación respectiva polas actuacións clínicas baseadas nas probas, o que implicao uso axeitado do valor dos estudos publicados en revistas de referencia, peroinclúe así mesmo o decisivo valor que a experiencia clínica achega.

A guía, promovida polo Programa de Saúde Mental da Subdirección Xeralde Saúde Mental e Drogodependencias do Sergas, achega non só o estado dasprobas de efectividade das estratexias farmacolóxicas senón tamén das interven-cións psicoterapéuticas e psicosociais, tanto as dirixidas a producir cambio deactitude cara ao tratamento como as dirixidas a manter abstinencia.

Estou convencido que esta guía contribuirá ao ordenamento e xerar-quización das pautas de avaliación e tratamento dos consumos prexudiciais eadiccións ao alcohol e será enriquecida coa necesaria e debida experiencia clínica,e así mesmo resultará de utilidade tanto para os pacientes e familiares como paraos profesionais que os atenden.

Julio BobesCatedrático e Xefe do Servizo de Psiquiatría

Universidade de OviedoPresidente de Socidrogalcohol

Prólogo

Page 8: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 9: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveis de evidencia e graos de recomendación 8Niveis de evidencia 10Graos de recomendación 11

Introdución 131.1. Definicións 15

1.1.1. Unidade de bebida estándar (UBE) 151.1.2. Consumo de risco 161.1.3. Consumo prexudicial 171.1.4. Síndrome de dependencia alcohólica 18

Detección e avaliación 192.1. Detección a través da historia clínica 21

2.1.1. Complicacións físicas 212.1.2. Complicacións neuropsiquiátricas 222.1.3. Complicacións sociais 232.1.4. Técnicas para a elaboración da historia clínica 23

2.2. Detección a través de instrumentos de avaliación 252.2.1. Cuestionario CAGE 252.2.2. Cuestionario AUDIT 262.2.3. Cuestionario MALT 272.2.4. Índice europeo de gravidade da adicción (EuropASI) 282.2.5. Interrogatorio sistematizado de consumos

alcohólicos (ISCA) 282.3. Detección a través de marcadores biolóxicos

de consumo de alcohol 292.3.1. Volume corpuscular medio (VCM) 302.3.2. Gammaglutamiltranspeptidase (GGT) 302.3.3. Transaminases (GOT/GPT) 312.3.4. Transferrina deficiente de carbohidratos (CDT) 312.3.5. Outras probas biolóxicas de interese 322.3.6. Medición do consumo recente de alcohol 33

Intervención breve 353.1. Esquema dunha intervención breve 393.2. O enfoque motivacional 413.3. Derivación e seguimento 43

1

2

3

Indice

Page 10: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Desintoxicación 474.1. Desintoxicación ambulatoria 494.2. Tratamentos farmacolóxicos para a desintoxicación 51

4.2.1. ¿Cando non é necesaria a medicación? 514.2.2. Benzodiapecinas (BZD) 524.2.3. O clometiazol 534.2.4. Fármacos anticonvulsionantes 53

4.2.4.1. Gabapentina 534.2.4.2. Carbamazepina e oxcarbamazepina 544.2.4.3. Ácido valproico 55

4.2.5. Suplementos vitamínicos 564.2.6. Antipsicóticos 574.2.7. Betabloqueantes 57

4.3. Outros aspectos relacionados coa desintoxicación ambulatoria 584.4. Delirium tremens 594.5. Crises convulsivas (Rum Fits) 59

Deshabituación 615.1. Tratamentos farmacolóxicos 63

5.1.1. Naltrexona 635.1.2. Nalmefeno 645.1.3. Acamprosato 655.1.4. Disulfiram 665.1.5. Inhibidores selectivos da recaptación de

serotonina (ISRS) 675.1.6. Fármacos anticonvulsionantes 68

5.1.6.1. Carbamazepina 685.1.6.2. Ácido valproico 695.1.6.3. Topiramato 69

5.1.7. Tiapride 695.1.8. Combinacións terapéuticas 705.1.9. Aspectos clínicos dos fármacos indicados para a

deshabituación alcohólica 705.2. Intervencións psicoterapéuticas 71

5.2.1. Reforzamento comunitario 715.2.2. Manexo de continxencias 725.2.3. Terapia de exposición a pistas 735.2.4. Adestramento en habilidades sociais e de afrontamento 735.2.5. Prevención de recaídas 745.2.6. Terapia condutual familiar 75

Índice

4

5

Page 11: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para o paciente e para os seus familiares 776.1. Información para desintoxicación ambulatoria 796.2. Normas de consumo moderado 80

Información para grupos de poboación específicos 837.1. Persoas implicadas en actividades de risco 857.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven

bebidas alcohólicas 857.3. Persoas que teñen algún familiar con problemas relacionados

co alcohol 857.4. Persoas que padecen enfermidades mentais 867.5. Persoas que toman algunha medicación de forma crónica ou

puntual 867.6. Persoas da terceira idade 867.7. Persoas novas (18–25 anos) 877.8. Adolescentes 877.9. Mulleres embarazadas ou que desexan quedar embarazadas 88

Información para o persoal sanitario 898.1. Principais interaccións entre o alcohol e os fármacos 91

8.1.1. Analxésicos 918.1.2. Anestésicos 918.1.3. Antiandroxénicos 918.1.4. Antiarrítmicos 918.1.5. Antiasmáticos 928.1.6. Anticoagulantes 928.1.7. Antidiabéticos 928.1.8. Antihipertensivos 928.1.9. Antihistamínicos 938.1.10. Antiinfecciosos 938.1.11. Antineoplásicos 938.1.12. Antiparkinsonianos 938.1.13. Psicofármacos 93

8.2. Recursos para a entrevista motivacional 948.2.1. O discurso motivacional 948.2.2. Técnicas motivacionais 95

Desenvolvemento desta guía clínica 97

Anexos 113

Versión en castelán 125

Índice

6

7

8

9

10

Page 12: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveis de evidencia

1++ Meta–análises de alta calidade, revisións sistemáticas de ensaioscontrolados e aleatorizados ou ensaios controlados e aleatorizadoscon moi baixo risco de presentar nesgos.

1+ Meta–análises ben deseñadas, revisións de ensaios controlados ealea torizados ou ensaios controlados e aleatorizados con baixo riscode presentar nesgos.

1- Meta–análises, revisións de ensaios controlados revisións de ensaioscontrolados e aleatorizados ou ensaios controlados e aleatorizadoscon alto risco de presentar nesgos.

2++ Revisións sistemáticas de alta calidade de estudos caso–control oude cohortes. Estudos caso–control ou de cohortes de alta calidadecon moi baixo risco de presentar nesgos e unha alta probabilidadede que a relación sexa causal.

2+ Estudos caso–control ou de cohortes ben deseñados con baixo riscode presentar nesgos e unha moderada probabilidade de que a rela-ción sexa causal.

2- Estudos caso–control ou de cohortes con alto risco de presentarnesgos e unha baixa probabilidade de que a relación sexa causal.

3 Estudos non controlados (series de casos, casos illados).

4 Opinión dun ou varios expertos na materia.

Page 13: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

A Existe polo menos unha meta-análise, unha revisión sistemática deensaios controlados e aleatorizados ou un ensaio controlado aleato-rizado cun nivel de evidencia 1++, e con conclusións directamenteaplicables á poboación diana; ou existe un corpo de evidencia, conresultados homoxéneos, formado principalmente por estudos cunnivel de evidencia 1+, e con conclusións directamente aplicables ápoboación diana.

B Un corpo de evidencia, con resultados homoxéneos, que inclúe estu-dos cun nivel de evidencia 2++, e con conclusións directamente apli-cables á poboación diana; ou conclusións extraíbles de estudos cunnivel de evidencia 1++ ou 1+.

C Un corpo de evidencia, con resultados homoxéneos, que inclúe estu-dos cun nivel de evidencia 2+, e con conclusións directamente apli-cables á poboación diana; ou conclusións extraíbles de estudos cunnivel de evidencia 2++.

D Niveis de evidencia 3 ou 4; ou conclusións extraíbles de estudos cunnivel de evidencia 2+.

Os graos de recomendación relaciónanse cos niveis de evidencia peronon reflicten a importancia clínica da recomendación.

Graos de recomendación

Page 14: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 15: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Introdución 1

Page 16: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 17: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

O noso país está á cabeza mundial en consumo de alcohol. Estímase quedurante a pasada década en España se consumían entre 9–10 litros deetanol por habitante e ano; oscilando o noso país entre o terceiro e oquinto posto mundial no que a consumo de alcohol se refire. Calcúlaseque un 65 % da poboación española consome de forma regular bebidasalcohólicas; entre o 7 % e o 10 % da nosa poboación é bebedora de risco eun 50 % dos bebedores de risco cumpren criterios de dependencia. Anual-mente son atendidos uns 34.000 pacientes con problemas de dependenciaalcohólica, xerando un gasto que se estima ao redor dos 4.000 millónsde euros.

Está guía ten como obxectivo describir os métodos de diagnóstico e trata-mento, xunto coa súa evidencia clínica actual, de persoas que presentanproblemas relacionados co alcohol.

1.1. Definicións

1.1.1. Unidade de bebida estándar (UBE)

As UBE representan un sistema ideado para medir de forma rápida e estan-darizada o consumo diario de alcohol dunha persoa (1). A súa fórmula é aseguinte:

UBE = volume en litros pola porcentaxe de alcoholque contén a bebida por 0,8

Cada UBE representa uns 8–10 g de etanol —isto pode variar en función dacantidade de alcohol que se serve na bebida e das diferentes cantidades dealcohol presentes nas distintas variedades dun mesmo tipo de alcohol(viños, cervexas, etc)—; un vaso de viño de mesa (100 ml) representa unhaUBE, unha cana de cervexa (250 ml) representa unha UBE, unha copadunha bebida destilada (30 ml) (vodka, xenebra, etc) representa unha UBE.Unha botella de viño convencional (750 ml cunha porcentaxe de alcohol entorno ao 12 %) contén unhas 7–8 UBE e unha botella dunha bebida destila-

15Introdución

Page 18: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

da convencional (700 ml cunha porcentaxe de alcohol ao redor do 40 %)contén unhas 28 UBE.

En resumo, a UBE é un sistema rápido pero inexacto para estandarizar osconsumos de alcohol realizados por unha persoa (o cálculo dos gramos deetanol é unha medida máis exacta, aínda que tamén difícil de obter a travésde entrevistas co paciente e cos seus familiares).

1.1.2. Consumo de risco

Termo de gran aceptación e difusión entre os profesionais sociosanitarios. Oconsumo de risco implica: un consumo diario en homes superior a 40 g deetanol (5 UBE ou máis) e en mulleres superior a 20 g de etanol (3 UBE oumáis) e/ou un consumo semanal igual ou superior a 21 UBE semanais parahomes e a 14 UBE semanais para mulleres, isto quere dicir que o consumoque se considera seguro se se toma alcohol todos os días é de: 3 UBE diariaspara homes e 2 UBE diarias para mulleres.

Estas medidas son puntos de corte extraídos de estudos epidemiolóxicosque comparaban o risco de sufrir problemas de saúde cos consumos dealcohol relatados polas persoas entrevistadas (2). Un consumo superior a40 g en homes dobraba o seu risco de padecer enfermidades hepáticas (o 60% presentan alteracións hepáticas ao cabo de 10 anos), hipertensión arte-rial, algúns cancros, e para sufrir unha morte violenta. En mulleres o consu-mo superior a 24 g de etanol aumenta o risco de padecer enfermidadeshepáticas e cancro de mama (2).

Tamén cómpre ter en conta aspectos cualitativos do consumo: beber ensituacións de ansiedade ou depresión, beber co único obxectivo de alcanzaros efectos psicoactivos do alcohol, beber a soas ou mesturar o alcohol conoutras drogas son situacións que aumentan o risco, favorecer a absorción doalcohol bebendo en xaxún ou consumindo bebidas alcohólicas carbonatadas(cava, viño con gasosa, cuba–libre, etc), beber bebidas alcohólicas con bebi-das que conteñan cafeína que atrasa os efectos neurolóxicos da intoxicación.

16 Introdución

Page 19: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

17Introdución

En comparación con outras drogas o alcohol tarda en desenvolver un cadrode dependencia, e por iso os problemas aparecen en torno aos 40–45 anos.Non obstante, cambios nas pautas de consumo (mesturas con bebidas car-bónicas que favorecen a absorción e aumentan a capacidade de consumo, opaso de bebidas fermentadas a bebidas destiladas) están provocando unadiantamento na aparición de cadros de dependencia, os cales empezan adetectarse en torno aos 30–35 anos (4).

Para facilitar o labor dos clínicos existen varios cuestionarios validados paraa nosa poboación que miden o grao de dependencia, valorando síntomas(físicos, afectivos, condutuais) e patróns de consumo, como son: o Cuestio-nario sobre a gravidade da dependencia ao alcohol (SADQ) (5, 6) ou a Escalada intensidade da dependencia ao alcohol (EIDA) (7).

1.1.3. Consumo prexudicial

Para a CIE–10 (décima revisión da Clasificación Internacional de Enfermida-des) o consumo prexudicial implica unha forma de consumo que actual-mente afecta a saúde física (por exemplo: dano hepático) e/ou psíquica (porexemplo: cadros depresivos secundarios ante consumos masivos de alcohol)sen que haxa síntomas de dependencia (3). De forma estándar considéraseque un consumo superior a 60 g/día de etanol no home e superior a40 g/día na muller provocará con toda seguridade as alteracións propias doconsumo prexudicial.

Page 20: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

18 Introdución

1.1.4. Síndrome de dependencia alcohólica

Para a CIE–10 a síndrome de dependencia consiste nun conxunto de mani-festacións fisiolóxicas, de comportamento e cognoscitivas no cal o consumode alcohol adquire a máxima prioridade para o individuo, maior incluso quecalquera outro tipo de comportamento dos que no pasado tiveron o valormáis alto. A manifestación característica desta síndrome é o desexo (amiúdo forte e ás veces insuperable) de consumir alcohol (3). A recaída tras unperíodo de abstinencia leva á instauración máis rápida da síndrome en com-paración con suxeitos non dependentes.

O diagnóstico de dependencia só se debe facer se durante ou nalgúnmomento dos 12 meses previos estiveron presentes tres ou máis dosseguintes trazos:

Desexo intenso ou vivencia dunha compulsión a consumir alcohol.

Diminución da capacidade para controlar o consumo de alcohol,unhas veces para controlar o comezo do consumo e outras parapoder terminalo.

Síntomas somáticos de abstinencia cando o consumo de alcoholse reduce ou cesa (por exemplo: tremor, suores, insomnio,taquicardia, ansiedade, e en casos graves, convulsións ou delirium).O alcohol, ou substancias similares, consómese coa intención de aliviarou evitar este cadro.

Tolerancia. Para alcanzar os mesmos efectos son necesarias cada vezdoses máis elevadas.

Abandono progresivo doutras fontes de pracer ou diversións a causa doconsumo de alcohol. Aumento do tempo necesario para obter ou inxerira substancia ou para recuperarse dos seus efectos.

Persistencia no consumo da substancia a pesar das súas evidentes con-secuencias, físicas ou psíquicas, prexudiciais.

Page 21: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Detección e avaliación 2

Page 22: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 23: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

2.1. Detección a través da historia clínica

A realización dunha historia clínica exhaustiva ante calquera caso que acudaá consulta é unha ferramenta básica á hora de detectar unha serie de com-plicacións —signos e síntomas— que poden facer sospeitar ao médico dapresenza dun problema derivado dun consumo excesivo de alcohol.

2.1.1. Complicacións físicas

A continuación preséntase unha lista de alteracións físicas relacionadas cunconsumo prexudicial de alcohol (en negriña as máis significativas) e que todoprofesional sanitario debe ter en conta á hora de elaborar unha historia clínica:

Alteracións dixestivas: alteracións hepáticas (esteatose hepática, he pa -tite alcohólica, cirrose alcohólica), pancreatite (aguda e crónica), alte -racións gástricas (gastrite e ulceras pépticas), malabsorción intestinal,síndrome de Mallory–Weiss.

Alteracións musculoesqueléticas: gota, osteoporose, miopatía.

Alteracións endócrinas: hipogonadismo masculino, pseudo Cushing.

Alteracións cardiovasculares: arritmias (fibrilación atrial), hiperten sión(dun 20 % a un 30 % dos casos), ACV, cardiomiopatía, enfermidadecoronaria.

Alteracións respiratorias: pneumonía e tuberculose.

Alteracións metabólicas: hipoglicemia, cetoacidose, hiperlipidemia.

Alteracións hematolóxicas: anemia con macrocitose, ferropenia, neutro-penia, trombocitopenia.

Alteracións neurolóxicas: crises convulsivas, neuropatía periférica, alte -racións cerebelosas, ambliopía e encefalopatía alcohólica.

Alteracións cutáneas: psoríase, eccema.

21Detección e avaliación

Page 24: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Traumatismos, accidentes, alteracións do nivel de conciencia.

Dada a elevada presenza de alteracións físicas relacionadas cun consumoexcesivo de alcohol e o elevado número de ingresos e complicacións médi-cas que se detectaron en estudos epidemiolóxicos (8, 9, 10) (nivel de evidencia 3e 4) é conveniente recomendar que:

Grao de recomendación D: a exploración dos hábitos de con-sumo alcohólico debe ser rutineira na práctica médica diaria,tanto hospitalaria como ambulatoria.

2.1.2. Complicacións neuropsiquiátricas

O consumo excesivo de alcohol pode provocar ou precipitar os seguintescadros (11):

Trastornos psicóticos: alucinacións transitorias, alucinose alcohólica,intoxicación con síntomas psicóticos, celotipia.

Trastornos do comportamento: intoxicación patolóxica.

Trastornos do nivel de conciencia: delirium tremens, síndromede Wernicke.

Trastornos cognitivos: amnesia (episódica ou crónica como na síndromede Korsakoff), demencia (alcohólica ou por déficit vitamínico).

Se a isto se lle suma a elevada comorbilidade entre o consumo excesivo dealcohol e os trastornos psiquiátricos (sobre todo cos trastornos afectivos, coaesquizofrenia e cos trastornos de personalidade) detectada en estudos epide-miolóxicos (12, 13, 14) (nivel de evidencia 3 e 4) é conveniente recomendar que:

Grao de recomendación D: a exploración dos hábitos de con-sumo alcohólico debe ser rutineira na práctica psiquiátricadiaria, tanto hospitalaria como ambulatoria.

22 Detección e avaliación

GD

GD

Page 25: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

2.1.3. Complicacións sociais

Problemas familiares: maltrato e abandono.

Problemas laborais: absentismo, baixo rendemento, accidentes.

Problemas económicos.

Problemas xudiciais: condutas violentas, condución baixo os efectos do alcohol.

A pesar de todas as complicacións relatadas, a taxa de detección de persoasque teñen problemas derivados do seu excesivo consumo de alcohol é baixaen todos os ámbitos (15, 16). A miúdo descoñécense as claves diagnósticas, nonhai unha excesiva vixilancia a pesar de que se trata dun problema de eleva-da prevalencia, algúns profesionais non se senten cómodos preguntandoacerca dos consumos de alcohol, outros non preguntan porque dubidan quefacer ante un posible caso; ademais os pacientes séntense xulgados e confrecuencia minimizan o seu consumo (17), algo que non parece suceder nosestudos de investigación (18).

2.1.4. Técnicas para a elaboración da historia clínica

Para aumentar a capacidade de detección a través da entrevista clínica reco-méndanse as seguintes técnicas:

Realizar unha entrevista semiestruturada que é presentada ao paciente e aos seus acompañantes como un proceso rutineiro. A entrevista pode iniciarse cunha frase do estilo da seguinte: “Sempre lle pregunto a todo o mundo que vén á miña consulta acerca dos seus hábitos de bebida, creo que é un tema de saúde máis que sedebe tratar sen que ninguén se sinta comprometido”. A partir destepunto a entrevista debe continuar con preguntas abertas acerca desituacións ou momentos nos cales o paciente ou algún achegado sepreo cuparon polos consumos de alcohol ou por situacións derivadasdeses consumos (“Dígame, ¿algunha vez o alcohol lle trouxo

23Detección e avaliación

Page 26: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

problemas na súa vida?”), preguntar sobre preocupacións ou sentimen-tos negativos en primeiro lugar facilita a entrevista, xa que suxire anecesidade de descubrir cal foi a xénese deles; preguntarlle inicialmenteao paciente canto bebe acostuma xerar respostas automáticas poucoinformativas como: “o normal”. A continuación xa pode comezar o inte-rrogatorio sistematizado sobre os hábitos de bebida.

Recordar grupos e presentacións de risco: persoas que viven en condi-cións de illamento social, persoas que cambian de domicilio, de traballo,de relacións con frecuencia, persoas que se encontran en situacións deconflito familiar constante, persoas que se queixan de nerviosismo, irri-tabilidade, insomnio, depresión, amnesia, persoas con queixas suicidas,persoas que acoden de forma frecuente a puntos de urxencia con quei-xas inespecíficas, persoas que tiveron repetidos accidentes ou traumatis-mos, persoas con queixas gastrointestinais, trastornos cardíacosinex plicables, crises convulsivas de aparición tardía, hipertensión mode-rada ou grave, persoas que abusan doutros tóxicos como a nicotina, per-soas con queixas de disfunción sexual, persoas con queixas de tosecrónica e náuseas e vómitos matutinos.

Detectar signos clínicos de consumo excesivo de alcohol: facies pletórica,acne hipertrófico no nariz, arañas vasculares, inxección conxuntival,xinecomastia, obesidade, tremor nas mans, arroibamento das palmas dasmans, paso alongado e ángulo profundo do xeonllo.

Buscar fontes alternativas de información: a opinión de familiares e per-soas próximas ao paciente é fundamental.

A continuación preséntanse os aspectos básicos que se deben recollernunha entrevista clínica duns 15–20 minutos de duración:

Historia familiar: antecedentes de consumo de alcohol, presenza deenfermidades orgánicas e/ou trastornos psiquiátricos.

Historia persoal: enfermidades e tratamentos previos e actuais, historiaescolar, laboral, social, forense.

24 Detección e avaliación

Page 27: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Patróns de consumo de alcohol: evolución do consumo de alcohole dos problemas relacionados con el, reconstrución dun día típico debebida recente (actividades e consumos de alcohol detallados), recons-trución do consumo ao longo dunha semana recente, influencia actualdo alcohol na personalidade do paciente e nas súas actividades.

Períodos previos de abstinencia: duración, motivo, métodos empregadospara conseguilo.

Motivación do paciente para deixar de beber.

En resumo, diferentes grupos de expertos (1, 19) (Nivel de evidencia 4) avalan aentrevista clínica como ferramenta para detectar e iniciar o tratamento dospacientes con problemas relacionados co consumo de alcohol, por iso éconveniente recomendar:

Grao de recomendación D: a entrevista clínica semiestrutu-rada debe ser utilizada como ferramenta diagnóstica dosproblemas relacionados co alcohol en todos os ámbitos clíni-cos sempre que se dispoña polo menos de 15 minutos pararealizala.

2.2. Detección a través de instrumentos de avaliación

Existen diversos cuestionarios, traducidos e validados para a nosa poboa-ción, de grande utilidade para detectar de forma rápida, precoz e precisaaqueles casos nos cales o alcohol supón un problema de saúde. A continua-ción presentamos os máis utilizados.

2.2.1. Cuestionario CAGE (Anexo I)

Este cuestionario desenvolvido por Ewing, J.A. (20), e validado para a nosapoboación por Rodríguez–Martos, A. (21), consta de 4 ítems heteroaplicadosdicotómicos (SI = 1 punto/NON = 0 puntos). 3 destes ítems exploran valora-cións subxectivas da persoa acerca do consumo de alcohol e o 4° ítem valo-

25Detección e avaliación

GD

Page 28: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

ra aspectos relacionados coa abstinencia alcohólica. O cuestionario pásasecon rapidez e as preguntas poden mesmo camuflarse dentro da entrevistaclínica. Os puntos de corte recomendados son os seguintes:

0 puntos: non hai problemas relacionados co alcohol.

1 punto: indicio de problemas relacionados co alcohol.

2-4 puntos: presenza de problemas relacionados co alcohol.

O CAGE demostrou a súa eficacia en todos os ámbitos clínicos, sobre todopara detectar problemas de dependencia (22, 23, 24). Agora ben, a súa intempo-ralidade non permite precisar a situación actual de consumo polo que podenaparecer un maior numero de bebedores problemáticos dos que en realidadehai, véndose a especificidade do cuestionario afectada. Ademais os ítems 2 e3 referidos a sensacións subxectivas negativas derivadas do consumo debebidas alcohólicas teñen menor capacidade discriminativa en lugares ondea tolerancia social ao consumo é alta, como en España e Galicia.

2.2.2. Cuestionario AUDIT (Anexo 2)

Este cuestionario desenvolvido pola Organización Mundial da Saúde (25) evalidado para a nosa poboación por Rubio, G. (26), consta de 10 ítems autoa-plicados que exploran o consumo de alcohol e os problemas derivados del.Cada ítem ten criterios operativos específicos de puntuación (que oscilanentre 0 e 4 puntos), oscilando a puntuación total entre 0 e 40. Os puntos decorte recomendados son os seguintes:

26 Detección e avaliación

Homes Mulleres

Sen problemas 0–7 0–5

Bebedor de risco 8–12 6–12

Problemas físico–psíquicose probable dependenciaalcohólica

13–40 13–40

Page 29: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

27Detección e avaliación

Este cuestionario foi elaborado para axudar os médicos de atención primariaa identificar precozmente problemas en relación co consumo de alcohol enpersoas que aínda non cumprían criterios de dependencia nin presentabanproblemas físicos ou psicosociais crónicos. Os tres primeiros ítems avalían oconsumo de alcohol, do cuarto ao sexto refírense á dependencia ao alcohol,o sétimo e o oitavo a reaccións negativas á bebida e o noveno e o décimo aproblemas derivados do consumo.

O AUDIT (cuxo tempo de execución é de 5 minutos) demostrou ser superiorao CAGE en canto á súa sensibilidade á hora de detectar consumos de risco —as súas preguntas son máis concretas, refírense a un consumo recente(durante o último ano), e as súas catro alternativas de resposta permitenmatizar as situacións— (23, 24); para conseguir a sensibilidade do AUDIT o CAGEprecisa que se lle incorporen preguntas de consumo diario e semanal (27).

2.2.3. Cuestionario MALT (Anexo 3)

Este cuestionario desenvolvido por Feurlein, W. (28), e validado para a nosapoboación por Rodríguez–Martos, A. (29), consta de dúas partes; a primeira, oMALT–S, configúrana 27 ítems autoaplicables dicotómicos (SI = 1 punto/NON = 0 puntos) acerca da percepción subxectiva do paciente sobre osseus problemas actuais co alcohol, a segunda, o MALT–O, configúrana 7ítems dicotómicos (SI = 4 puntos/NON = 0 puntos) indicadores orgánicos(obtidos a partir da historia clínica e de probas de laboratorio) da dependen-cia alcohólica (esta parte debe ser administrada polo clínico). Os puntos decorte recomendados son:

0-5 puntos: non hai problemas relacionados co alcohol.

6-10 puntos: sospeita de problemas relacionados co alcohol.

11 ou máis puntos: presenza de problemas relacionados co alcohol.

O MALT é un cuestionario diagnóstico de gran precisión (30) pero require arealización de análise de sangue, polo que non se pode considerar unha

Page 30: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

proba de detección senón de confirmación da presenza de problemas rela-cionados co alcohol.

2.2.4. Índice europeo de gravidade da adicción (EuropASI) (Anexo 4)

Este instrumento diagnóstico desenvolvido por Kokkevi, A. (31), e validado paraa nosa poboación por Bobes, J. (32), é unha entrevista semiestruturada e estan-darizada que proporciona información sobre: aspectos vitais do paciente quepuideron contribuír ao seu consumo de tóxicos, necesidades do paciente, pla-nificar tratamentos e avaliar resultados. Consta de seis áreas diferentes: situa-ción médica (16 ítems), situación laboral/soportes (26 ítems), consumo dealcohol/outras drogas (28 ítems), problemas legais (23 ítems), relacións fami-liares/sociais (26 ítems), estado psiquiátrico (22 ítems). Cada área contén ítemsobxectivos e subxectivos (con puntuacións específicas), conxugándoos obten-se unha puntuación de gravidade (de 0 a 9) que determina a necesidade ounon dun tratamento máis ou menos intensivo segundo cada puntuación.

Esta entrevista é heteroaplicada, a súa duración estímase entre 45–60minutos, e recoméndase realizar un curso previo para a súa correcta utiliza-ción. O EuropASI foi utilizado con éxito en pacientes con problemas deriva-dos do seu consumo de alcohol no noso país (33).

A súa duración e complexidade reserva o EuropASI para consultas especiali-zadas na valoración e tratamento das adiccións.

2.2.5. Interrogatorio sistematizado de consumos alcohólicos (ISCA) (Anexo 5)

Este cuestionario, desenvolvido por Gual, A. (34), permite detectar precozmentebebedores de risco que acoden ás consultas de atención primaria, para isoavalíase o patrón de consumo alcohólico semanal, regular e irregular. Constade tres preguntas —consumo de alcohol, frecuencia do consumo, variaciónsentre días festivos e laborais—. Os consumos transfórmanse en UBE. Instru-mento heteroaplicado cuxos puntos de corte son: 28 UBE semanais parahomes e 17 para mulleres (valorando a situación nos casos entre 11 e 16).

28 Detección e avaliación

Page 31: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveis de evidencia 1 ++, 2 ++, 2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: o cuestionario AUDIT pode serutilizado en consultas de atención primaria para a cribaxe deproblemas relacionados co alcohol.

Grao de recomendación B: o cuestionario CAGE pode ser uti-lizado en consultas de atención primaria para a cribaxe deproblemas relacionados co alcohol sempre que vaia acompa-ñado de medicións de patróns de consumo (por exemplo:ISCA).

Grao de recomendación C: o cuestionario MALT e o EuropASIdeben reservase para confirmar diagnósticos e planificarestratexias terapéuticas en consultas especializadas.

Todas estas recomendacións indican a necesidade de explorar de forma ruti-neira os consumos de alcohol de todos os pacientes que acoden tanto aconsultas de atención primaria como de psiquiatría, e a mellor maneira derealizar esa exploración de forma eficaz é o uso de cuestionarios validados.

2.3. Detección a través de marcadores biolóxicos deconsumo de alcohol

Existen hoxe en día diversos marcadores biolóxicos que poden ser utilizados paraa detección de pacientes con problemas relacionados cos consumos de alcohol.Estes marcadores permiten abordar casos nos cales o paciente nega ou minimizao consumo e para introducir unha motivación clara para controlar o consumo oualcanzar a abstinencia, ademais permiten determinar a gravidade física do con-sumo e monitorizar a evolución; tamén se poden utilizar para detectar consumosexcesivos en grandes grupos poboacionais. Actualmente non dispoñemos dunmarcador individual cunha especificidade e sensibilidade suficiente para ser utili-zado de forma individual, sendo máis recomendable a utilización dunha bateríade marcadores (35, 36, 37). Sempre é importante recordar que estas probas non miden

29Detección e avaliación

GB

GB

GC

Page 32: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

outras áreas, sociofamiliares ou psicopatolóxicas, onde o alcohol pode estarxerando problemas que xa xustifiquen unha intervención.

A continuación preséntanse os marcadores biolóxicos máis utilizados:

2.3.1. Volume corpuscular medio (VCM)

A elevación deste parámetro é o achado hematolóxico que con máis fre-cuencia se encontra en pacientes con problemas relacionados co alcohol.Parece estar relacionado con alteracións que o alcohol produciría de formadirecta nos eritroblastos. Require consumos de alcohol elevados (máis de 60gramos por día) durante períodos prolongados.

A sensibilidade desta proba sitúase ao redor do 20–50 %, cunha especifici-dade de 55–90 % (35, 38). Existen unha serie de condicións médicas, algunhasfrecuentes en pacientes alcohólicos, que producen ou agravan esta eleva-ción do VCM, e que deben ser tidas en conta á hora de interpretar os resul-tados dunha análise, estas condicións son: déficit de vitamina B ou ácidofólico (especialmente frecuente en pacientes alcohólicos), enfermidadeshepáticas, tabaquismo e certos fármacos. O VCM require un período prolon-gado para normalizarse (isto é debido á longa vida media dos eritrocitos(uns 120 días)), unha vez que se alcanza a abstinencia, polo que non é un boparámetro para medila a curto prazo.

2.3.2. Gammaglutamiltranspeptidase (GGT)

A elevación da GGT é o parámetro biolóxico máis utilizado hoxe en día. É unbo indicador do aumento da actividade enzimática microsomal inducidapolo alcohol. Dado que a GGT non é un enzima exclusivamente hepático(tamén se encontra no ril, no páncreas e no intestino delgado) existen unhaserie de situacións clínicas alleas ao consumo de alcohol que poden aumen-tar os seus niveis en sangue como son: enfermidades hepatobiliares, proce-sos pancreáticos, insuficiencia cardíaca, diabetes, obesidade, tabaquismo,certos fármacos como as benzodiacepinas ou os anticonceptivos (35, 36, 37).

30 Detección e avaliación

Page 33: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

A GGT presenta unha sensibilidade do 35–90 % e unha especificidade do50–90 % (39, 35). Se a GGT se elevou por un consumo excesivo de alcohol, aabstinencia de bebidas alcohólicas produce unha rápida diminución dela,normalizándose ao redor das 1-4 semanas (isto depende do nivel de altera-ción previo) pero presentando unha caída nos primeiros 5 días que é patog-nomónica (35, 39).

2.3.3. Transaminases (GOT/GPT)

A transaminase glutámico–oxalacética (GOT ou ASAT) é un enzima intrace-lular presente no fígado, músculo estriado, ril e noutros tecidos orgánicos. Atransaminase glutámico–pirúvica (GPT ou ALAT) é un enzima intracelularcase exclusivamente hepático. A GOT pode elevarse en sangue por diversaspatoloxías (afeccións musculares, infartos de miocardio, enfermidadesrenais e hepáticas) nas cales a súa elevación é parella ao grao de necrosecelular. Pola súa parte a GPT elévase en procesos hepáticos crónicos ou agu-dos (35, 36, 37).

A sensibilidade destes enzimas para detectar alteracións producidas por unconsumo de alcohol sitúase ao redor do 10–40 % e a súa especificidade éinferior ao 50 %. Nas hepatopatías provocadas polo alcohol o cocienteGOT/GPT acostuma ser superior a 2, ao contrario que noutras hepatopatíasnas cales a GPT está máis elevada que a GOT (35, 36, 37).

2.3.4. Transferrina deficiente de carbohidratos (CDT)

A CDT é unha transferrina cuxa concentración aumenta parella ao incre-mento do consumo de alcohol. Existen circunstancias alleas a este consumo,menos prevalentes que nas probas mencionadas anteriormente, que podenalterar esta proba: enfermidades hepáticas avanzadas, embarazo, déficitsconxénitos e alteracións xenéticas. Para que a CDT apareza alterada requí-rense consumos superiores a 60 gramos por día durante polo menos unhasemana (35, 39, 40).

31Detección e avaliación

Page 34: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

A súa sensibilidade para a detección de consumos excesivos de alcohol sitú-ase ao redor do 75–90 % (a máis elevada) e a súa especificidade ao redor do70–100 %. Coa abstinencia de bebidas alcohólicas o seu valor normalízasenunhas dúas semanas (35, 39, 40, 41, 42). Unha diminución igual ou superior ao 30 % da inicial indica unha redución significativa do consumo.

De todos estes marcadores a CDT parece o máis valioso, incluso se conside-ra que a súa combinación coa GGT permite establecer un valor preditivo do100 % en consumos superiores a 60 gramos de alcohol por día, porén estaproba non se realiza de forma rutineira no noso medio clínico, polo que serecomenda combinar os valores da GGT co VCM (35, 38, 43).

Niveis de evidencia 2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: os marcadores biolóxicos de con-sumo excesivo de alcohol, especialmente a combinación daGGT e o VCM, débense utilizar en situacións de detección,tanto en atención primaria como en consultas especializa-das, cando existan indicios de que a información que dá opaciente é pouco fiable. Estes marcadores non deben ser uti-lizados como única técnica de detección de problemas rela-cionados co consumo de alcohol.

Estes marcadores permitirán ademais aumentar a motivación do paciente emonitorizar os seus progresos.

2.3.5. Outras probas biolóxicas de interese

Aínda que sen un obxectivo diagnóstico ou de detección, máis ben para ava-liar o estado físico dun caso xa confirmado, recoméndase realizar a seguintebatería analítica (35):

32 Detección e avaliación

GB

Page 35: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Hemograma completo.

Bioquímica xeral: función hepática (transaminases, GGT, bilirrubina total,fosfatases alcalinas), urea e creatinina, lípidos, glicosa, ácido úrico, elec-trólitos, CPK, amilase.

Análise de urina.

VSG.

Proteinograma.

Estudo de coagulación.

Marcadores de VHC e VHB e seroloxía luética.

2.3.6. Medición do consumo recente de alcohol

Os marcadores biolóxicos presentados nos puntos anteriores permiten estu-dar consumos crónicos de alcohol, pero non son válidos para determinarconsumos agudos del. En ocasións, como en dispositivos de emerxencia, adetección dun consumo agudo pode ser a forma de detectar un pacienteque presente problemas en relación co seu consumo de alcohol. Para reali-zar esta detección hai que determinar os niveis actuais de alcohol no orga-nismo. Estes niveis pódense medir en sangue e en urina (os máis fiables; nonse debe utilizar alcohol como antiséptico cutáneo cando se realice unhaextracción sanguínea); ademais existen probas para a detección de alcohol ensaliva, en aire espirado, en suor ou a nivel transdérmico. Niveis de alcohol ensangue de entre 100 (ataxia)–300 (alteracións do nivel de conciencia) mg/dlson suxestivos de intoxicación alcohólica (niveis superiores a 150 mg/dl sensignos de intoxicación suxiren gran tolerancia ao alcohol), aínda que os pro-blemas de atención e a euforia aparecen xa con niveis de 30 mg/dl, e con 50mg/dl xa se poden presentar problemas de coordinación. As probas dan posi-tivas ata 24 horas despois do consumo, o ritmo de aclaración do alcohol ensangue é duns 15 mg/100 ml hora (35). A medición de alcohol a través do aire

33Detección e avaliación

Page 36: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

espirado e a saliva é a forma máis sinxela de medir os niveis de alcohol ensangue e pode ser útil para monitorizar a abstinencia (44).

Niveis de evidencia 2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: os dispositivos de emerxenciadeben dispor de medios para poder medir de forma inmedia-ta os niveis de alcohol presentes no organismo.

34 Detección e avaliación

GB

Page 37: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Intervención breve 3

Page 38: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 39: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

37Intervención breve

Na bibliografía referente ao tratamento dos problemas relacionados coalcohol as intervencións breves cobren un rango temporal que vai desde os5 ata os 45 minutos. Non obstante, a maior parte dos estudos de efectivida-de realizados implicaban unha intervención de entre 5 e 20 minutos, cunharevisión breve para comprobar os resultados obtidos e afianzar a melloría (45).

As siglas FRAMES resumen a esencia da intervención breve (45):

Feedback (retroalimentación): sobre un risco para a saúde e o benestar,físico e/ou psíquico, do paciente. O médico debe informar o paciente deforma neutra sobre as implicacións do seu consumo de alcohol no seuestado físico e/ou psíquico.

Responsability (responsabilidade): o médico enfastía a necesidade defacerse responsable do problema para cambiar, o paciente é responsablede si mesmo e polo tanto libre de elixir entre modificar ou non as súascondutas.

Advice (consello): o médico aconsella, ou recomenda de forma clara,sobre as necesidades de cambio nos hábitos do paciente no que ao seuconsumo de alcohol se refire, indicando a necesidade de abstinencia oudun consumo non de risco. Hai que evitar o estilo autoritario e mostrarapoio e comprensión.

Menu (menú de cambio): o médico ofrécelle ao paciente un abano deposibilidades, o paciente escolle a que prefire. Ambos teñen que chegar aun acordo concreto (deter–reducir–estabilizar o consumo de alcohol),con obxectivos claros e medibles.

Empathy (empatía): o médico debe buscar un ton empático, cálido, refle-xivo e de apoio, evitando as actitudes condenatorias e a confrontación.Debe explorar co paciente as razóns que este ten para cambiar a súaforma de consumir bebidas alcohólicas.

Page 40: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Self efficacy (auto–eficacia): o médico debe reforzar a confianza dopaciente en si mesmo, débese mostrar seguro de que o paciente conse-guirá alcanzar os seus obxectivos.

Estas intervencións demostraron a través de numerosos estudos e meta-análises a súa eficacia para reducir os consumos de risco en pacientes queacoden ás consultas de atención primaria durante un período dun ano (46-64),non hai evidencias claras do que sucede despois dese período (65-69). Estímaseque é necesario tratar de 7 a 9 pacientes para conseguir reducir de formaeficaz o consumo de alcohol nun deles (isto demostra unha moi elevada efi-cacia, hai que recordar que é necesario tratar entre 40 e 125 pacienteshipertensos para previr un accidente cardiovascular en cinco anos nundeles) (49, 50, 70, 71); agora ben, dado que só o 5 % dos pacientes que acoden aunha consulta de atención primaria son candidatos para esta intervención, énecesario realizar unha avaliación eficaz duns 1000 pacientes para que aintervención sexa eficaz (49, 51, 59, 60, 72). Tampouco se demostrou con claridadecanto debe durar a intervención para que esta sexa máis operativa e eficaz, éposible que intervencións de 5–10 minutos teñan a mesma eficacia queoutras de 20 a 45 minutos (73-75).

Os estudos presentan variacións no momento de realizar a intervención,algúns propoñen realizala o mesmo día da detección e outros prefiren con-certar unha nova cita para iso (73-75).

O uso dunha cita de revisión e de material impreso mellora os resultados daintervención (53).

A intervención está descrita para pacientes con consumos de risco ou con-sumos prexudiciais que se identifican por primeira vez na consulta do médi-co de atención primaria (76). Pacientes que cumpren criterios de dependenciaou que presentan comorbilidade psiquiátrica ou orgánica severa non soncandidatos para esta intervención (76).

38 Intervención breve

Page 41: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Os estudos demostraron a necesidade de que o persoal de atención primariaque vaia realizar a intervención reciba o adestramento adecuado (77, 78).

Estes modelos de intervención breve tamén demostraron a súa eficacia enservizos de urxencias (79, 80) e consultas de atención prenatal (81).

Niveis de evidencia 1 ++, 1 +, 3, 4 permiten recomendar:

Grao de recomendación A: os dispositivos de atención pri-maria deben aplicar intervencións breves para reducir oucontrolar o consumo de alcohol daqueles pacientes aos que,durante a avaliación diagnóstica, se lles detecte un consumode risco ou prexudicial. Estas intervencións non se debenaplicar a pacientes que presenten síntomas ou signos dedependencia ao alcohol ou que presenten comorbilidade psi-quiátrica ou orgánica severa.

Grao de recomendación D: o persoal dos dispositivos deatención primaria que vaia aplicar estas intervencións deberecibir un adestramento específico nelas.

Grao de recomendación B: os servizos de urxencias e as con-sultas de atención prenatal deben aplicar estas intervenciónsbreves cando detecten un paciente cun consumo de alcoholde risco ou prexudicial. Polo tanto, tamén deben recibir unadestramento adecuado.

3.1. Esquema dunha intervención breve

A continuación preséntase un esquema en que se sintetizan os pasos quehai que seguir durante unha intervención breve.

39Intervención breve

GA

GD

GB

Page 42: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

40 Intervención breve

Detección e avaliación do problema

Técnica de entrevista, instrumentos de avaliación, dispoñibilidade deprobas biolóxicas.

¿Detéctanse problemas durante a avaliación ou presenta o paciente unconsumo de risco (en homes consumo diario superior a 40 g de etanol (5UBE ou máis), e en mulleres consumo diario superior a 20 g de etanol (3UBE ou máis) e/ou consumo semanal superior a 21 UBE semanias parahomes, e a 14 UBE semanais para mulleres) ou prexudicial?

Non-intervención

Asegurar que non hai consumosesporádicos excesivos, ou problemasmédicos que indiquen a necesidadede abstinencia alcohólica, ouhistoria familiar de alcoholismo.

¿Presenta o paciente un cadro de dependencia, ou presenta comorbillidadeorgánica ou psiquiátrica severa?

RevisiónSe non se conseguen obxectivos

Aplicar a intervención (FRAMES)

¿Móstrase o paciente interesadona intervención?

Redución

Establecer obxectivos medibles.

Proporcionar información.

Avaliar resultados.

Abstinencia

Buscar apoio sociofamiliar.

Considerar o uso de fármacos paratratar síntomas de abstinencia epara a deshabituación.

Avaliar resultados.

Determinar obxectivos Derivar a Consultas Especializadas

SI

SI

NON

NON SI

NON

Page 43: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

41Intervención breve

3.2. O enfoque motivacional

A entrevista motivacional (19, 82) —un estilo de entrevista que evita xulgar econfrontar os pacientes e cuxo obxectivo é que o propio paciente xulgue asvantaxes e desvantaxes do seu consumo e aumente a súa eficacia á hora dereducir ou eliminar o consumo de bebidas alcohólicas— representa un estiloterapéutico que foi utilizado con éxito nas intervencións breves (82).

Para aplicar os métodos da entrevista motivacional é necesario coñecer cal éa predisposición ao cambio do paciente cando acode por primeira vez á con-sulta. Os Estadios do cambio de Prochaska e Di Clemente ilustran as distin-tas posibilidades (83):

Segundo a fase de cambio en que acuda o paciente as intervencións podenser diferentes, tal e como se mostra no esquema da páxina 38.

Cando se debe aconsellar abstinencia: se o paciente respondeu de formaafir mativa a 3 ou 4 preguntas do CAGE ou a súa puntuación no AUDITsupera os niveis de consumo de risco, se se trata dunha muller embarazadaou que planea ter fillos, se hai alteracións físicas relacio nadas co consumo

Recaída

Mantemento

Acción

Decisión

Contemplación

Pre-contemplación

ALTA

INICIO

SAÍDA

Page 44: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

42 Intervención breve

Paciente en pre-contemplación

O paciente non cre que teña que cambiar os seus hábitos de consumo

A través de preguntas abertas e unha actitude non axuizadora búscase que opaciente fale do seu consumo de alcohol. Mostrar empatía e crear discrepancia.

Paciente en contemplación

O paciente comprende o positivo e o negativo dos seus hábitos de consumo dealcohol, pero aínda non decidiu realizar cambios neles: móstrase ambivalente

Valórase de forma obxectiva se existen problemas relacionados co alcohol(entrevista, instrumentos, probas de laboratorio). Formar autoeficacia.

Paciente en decisión

O paciente decidiu que debe cambiar os seus hábitos de consumo debebidas alcohólicas.

Determínanse obxectivos cuantificables (estabilización, redución ouabstinencia). Porporcionar información escrita ao paciente.

Paciente en acción

O paciente iniciou cambios nos seus hábitos de consumo.

Autovixilancia a través dun diario de consumo, páutase unha visita derevisión para valorar o cumprimento dos obxectivos e redefinilos se énecesario. Implicar a rede social do paciente.

Paciente en mantemento

O paciente conseguiu cambiar os seus hábitos de consumo e debe consolidaras novas condutas.

Seguimento segundo a situación do paciente. Valorar de forma positiva oconseguido polo paciente. Obter información da rede social do paciente.

Page 45: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

de alcohol, se o paciente informa de amnesias lacunares en relación co con-sumo, intentos previos de redución falidos, historia familiar de alcoholismo,disfunción sociofamiliar en relación co consumo.

Cando se debe aconsellar redución: se o paciente respondeu de forma afir-mativa a 2 ou menos preguntas do CAGE ou a súa puntuación no AUDIT sesitúa nos niveis de consumo de risco ou o seu patrón de consumo diarioe/ou semanal o sitúa nun consumo de risco. O paciente non presenta com-plicacións físicas, psíquicas ou sociofamiliares relacionadas co seu consu-mo de alcohol ou que se poidan ver agravadas polo consumo de alcohol.

Cando se debe aconsellar estabilización: se o paciente responde de formanega tiva a todas as preguntas do AUDIT ou a súa puntuación no AUDITo sitúa na zona de “sen problemas”. O paciente non presenta complica-cións físicas, psíquicas ou sociofamiliares relacionadas co seu consumode alcohol ou que se poidan ver agravadas polo consumo de alcohol.

Existe un instrumento autoaplicado deseñado para avaliar o estadio docambio en que se encontra o paciente, Readiness to Change Questionnaire(RCQ) (84), que dispón dunha versión española (85).

Niveis de evidencia 1 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: as técnicas da entrevista motiva-cional deben ser aplicadas nas intervencións breves que serealicen en atención primaria destinadas a reducir, estabili-zar ou suprimir os consumos de bebidas alcohólicas. Por iso énecesario que o persoal sanitario que se vaia involucrar nes-tas intervencións breves reciba o adestramento adecuadopara dominar estas técnicas.

3.3. Derivación e seguimento

Aqueles pacientes detectados en atención primaria con consumos de alco-hol problemáticos que presenten signos ou síntomas de dependencia ou que

43Intervención breve

GB

Page 46: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

presenten comorbilidade psiquiátrica ou orgánica severa, así como conaqueles outros nos cales as intervencións breves non fosen eficaces, debenser derivados a un dispositivo asistencial específico para o tratamento deproblemas relacionados co alcohol. Estes dispositivos deben cumprir asseguintes características (86-90):

Dispor de profesionais especializados en aplicar distintas modalidadespsicoterapéuticas: terapia cognitivo–condutual, terapia motivacional,terapia familiar, adestramento en habilidades de afrontamento e comu-nicación, programas de prevención de recaídas.

Dispor de persoal médico cualificado para manexar os fármacos quedemostraron a súa utilidade no mantemento da abstinencia.

Manter un contacto estreito cos dispositivos de atención primaria:para axilizar as derivacións (o atraso asóciase claramente ao fenómenodo abandono terapéutico) (91-93), para dar apoio a aqueles profesionais deatención primaria máis involucrados nas intervencións breves e paraorganizar o seguimento dos pacientes.

Manter un estreito contacto con servizos médicos especializados:para axilizar as derivacións cando aparecen problemas físicos severosque requiren a intervención de servizos médicos especializados(por exemplo: medicina interna, dixestivo, neuroloxía, etc) (94, 95).

Dispor de persoal cualificado para avaliar e tratar a comorbilidade psi-quiátrica que poidan presentar os pacientes, recordando que en casos decomorbilidade con trastornos afectivos menores e de ansiedade estámáis indicado tratar primeiro e con máis intensidade os problemas quepoida ter xerado o alcohol (96, 97).

Manter un estreito contacto cos dispositivos hospitalarios e de urxen-cias: para poder programar ingresos cando sexa necesario e para coordi-nar de forma eficaz o plan de tratamento dos pacientes que vaian serdados de alta e requiran atención ambulatoria por presentar problemasrelacionados co alcohol (94).

44 Intervención breve

Page 47: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveis de evidencia 1 ++, 1 + ,2 ++, 3, 4 permiten recomendar:

Grao de recomendación A: os pacientes detectados en aten-ción primaria con consumos de alcohol problemáticos quepresenten signos ou síntomas de dependencia ou que pre-senten comorbilidade psiquiátrica ou orgánica severa, asícomo aqueles outros nos cales as intervencións breves nonfosen eficaces, deben ser derivados a un dispositivo asisten-cial específico para o tratamento de problemas relacionadosco alcohol. Estes servizos deben dispor do persoal e osmedios adecuados para tratar a uns pacientes con numerosacomorbilidade.

Grao de recomendación B: os dispositivos específicos debenmanter unha estreita relación con atención primaria paraaxilizar as derivacións e garantir os seguimentos.

Grao de recomendación B: os dispositivos específicos debenmanter unha estreita relación cos servizos médicos especia-lizados para garantir a avaliación e o tratamento das posi-bles patoloxías físicas que presenten os pacientes.

Grao de recomendación B: os pacientes con problemas deri-vados polo consumo de alcohol que á vez presenten un tras-torno depresivo leve–moderado ou un trastorno de ansiedadedeben ser tratados primeiro do problema derivado do consu-mo de alcohol.

45Intervención breve

GA

GBGB

GB

Page 48: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 49: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Desintoxicación 4

Page 50: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 51: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

49Desintoxicación

A desintoxicación implica axudar o paciente a superar a posible síndrome deabstinencia que lle provoque o abandono do consumo de bebidas alcohóli-cas, é polo tanto o primeiro paso no proceso terapéutico. Para moitospacientes este foi un obstáculo insuperable naquelas ocasións en que deci-diron intentar abandonar o consumo de alcohol sen axuda sanitaria.

A síndrome de abstinencia provocada polo cesamento ou a diminución debebidas alcohólicas é un cadro que pode presentar os seguintes síntomas:desorientación, alteracións na atención, suores, insomnio, ansiedade, tre-mor, taquicardia, síntomas gastrointestinais, axitación, alteracións no con-tacto cos demais, alucinacións, ideas delirantes e crises convulsivas. A súaduración media é de 48 horas tras o último consumo. A causa deste cadro éa regulación á baixa do neurotransmisor GABA e á alta do neurotransmisorglutamato que produce o consumo crónico e habitual de alcohol (98).

4.1. Desintoxicación ambulatoria

A desintoxicación ambulatoria é a primeira opción que hai que considerar xaque:

En pacientes con diagnóstico de dependencia ao alcohol non se encon-traron diferenzas ao cabo de seis meses (no que se refire a número depacientes que permanecían en abstinencia) entre pacientes que realiza-ron a desintoxicación de forma ambulatoria e os que a realizaron ingre-sados (99, 100).

Tres de cada catro pacientes poden ser desintoxicados con éxito nunprograma ambulatorio (99, 100).

O tratamento ambulatorio é máis eficiente (99-104).

A maioría dos pacientes prefiren realizar a desintoxicación no seu domicilio (103).

Sempre e cando o proceso de desintoxicación sexa supervisado de cerca porpersoal sanitario experimentado, a desintoxicación ambulatoria debe ser aopción para aqueles pacientes que presenten un cadro de abstinencia de

Page 52: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

50 Desintoxicación

leve a moderado. Non obstante, hai unha serie de situacións nas cales opaciente debe ser derivado a un servizo hospitalario para realizar a desinto-xicación (104, 105):

O paciente está confuso ou ten alucinacións.

Ten historia previa de síndrome de abstinencia complicada(delirium tremens).

Ten historia de crises convulsivas.

Está desnutrido.

Ten vómitos ou diarrea severa.

Hai risco suicida.

O grao de dependencia é alto e o paciente non pode acudir con frecuen-cia a revisións ambulatorias.

Presenta síntomas de abstinencia, tremor agudo ou taquicardias, incon-trolables con medicación oral.

Ten un episodio agudo dunha enfermidade psiquiátrica comórbida.

Presenta unha enfermidade física severa (cirrose).

Presenta un abuso de múltiples substancias tóxicas.

No seu ambiente sociofamiliar non ten os suficientes apoios.

Intentos de desintoxicación ambulatoria previa fracasaron.

Page 53: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

51Desintoxicación

Niveis de evidencia 1 ++, 1 +, 2 ++, 2 -, 3 permiten recomendar:

Grao de recomendación A: a desintoxicación dos pacien-tes con dependencia ao alcohol débese realizar de formaambulatoria sempre que non existan causas que o contrain -diquen. Esta desintoxicación debe ser supervisada por persoalsanitario con experiencia en desintoxicacións e que dispoñado tempo suficiente para seguir e avaliar cada caso de formaestreita.

4.2. Tratamentos farmacolóxicos para a desintoxicación

4.2.1. ¿Cando non é necesaria a medicación?

Aqueles pacientes que presentan unha dependencia leve non adoitan preci-sar medicación. Cando o consumo era inferior a 15 UBE por día en homesou a 10 UBE por día en mulleres e o paciente non informa de síntomasrecentes ou de consumos recentes para inhibir a síndrome de abstinenciatampouco acostuma ser necesaria a medicación (105).

Nos bebedores que non consomen alcohol a diario non adoita ser necesariaa medicación a non ser que presenten consumos superiores a 20 UBE pordía (105).

(Nivel de evidencia 4) é conveniente recomendar que:

Grao de recomendación D: é conveniente valorar a necesida-de de medicación. A aqueles pacientes que non se lles recei-te ningún tratamento é necesario informalos de que osprimeiros días é posible que se sintan algo nerviosos e conalgunhas dificultades para conciliar o sono.

GA

GD

Page 54: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

52 Desintoxicación

4.2.2. Benzodiacepinas (BZD)

As BZD presentan unha tolerancia cruzada co alcohol, característica funda-mental para ser fármaco de elección para tratar a síndrome de abstinenciaprovocada por un tóxico, e demostraron a súa eficacia en numerosos estu-dos controlados (106-113), por iso son os fármacos de primeira elección. Dadoque as BZD teñen os seus propios efectos secundarios (sobre todo as súasinterferencias nos procesos de aprendizaxe e planificación) e que a síndromede abstinencia alcohólica non é de duración prolongada, os réximes de tra-tamento ambulatorio con BZD non deben superar os 7–12 días (106-112), aíndaque en ocasións se produce unha síndrome de abstinencia prolongada outardía que require manter o tratamento durante máis tempo.

Ningunha BZD demostrou unha eficacia superior ás outras no tratamentoda abstinencia alcohólica, por iso a elección dunha ou outra BZD está deter-minada por outros aspectos como (106-113):

O diazepam (dose recomendada entre 30–80 mg por día, empezando contres tomas ao día) é a BZD que máis se asocia a consumos con fins adic-tivos e a intoxicacións máis severas cando se mestura con alcohol.É preferible reservar esta BZD para uso hospitalario, especialmente sehai risco de crises convulsivas (114-120).

O clordiazepóxido (200–400 mg por día, empezando con catro tomasao día) e o ketazolam (60–90 mg por día, empezando con dúas outres tomas ao día) e o clorazepato dipotásico (15–200 mg por día, empe-zando con catro tomas ao día) alcanzan a súa concentración plasmáticasanguínea máis lentamente, o que atrasa e diminúe o seu efecto psico-activo e por iso o risco de abuso é menor. Dado que as presentacións doclordiazepoxido son de baixa dose, recoméndase a utilización do cloraze-pato dipotásico ou do ketazolam nos tratamentos ambulatorios (114-122).

O lorazepam (3–15 mg por día, empezando por tres tomas día) presentaunha metabolización hepática máis rápida e que xera un metabolitoinactivo, polo que é de elección en casos de insuficiencia hepática e enpersoas de idade avanzada (123).

Page 55: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

53Desintoxicación

Niveis de evidencia 1 ++, 1 +, 2 ++, 2 +, 3, 4 permiten recomendar:

Grao de recomendación A: as BZD son o fármaco de primei-ra elección na desintoxicación alcohólica. A elección dunhaBZD non depende da súa maior ou menor eficacia para tra-tar esta síndrome, senón dos seus efectos secundarios e dascaracterísticas farmacolóxicas. A duración do tratamentonon debe superar os 7 días.

4.2.3. O clometiazol

O clometiazol (1.344–2.680 mg por día, empezando por catro tomas aodía) tamén demostrou a súa tolerancia cruzada co alcohol polo que é untratamento eficaz para a síndrome de abstinencia alcohólica (122, 124, 125). Nonobstante, o clometiazol presentou un alto índice de interaccións mortaisao consumirse xunto con alcohol e numerosos problemas de tolerancia,polo que é pouco seguro en pautas ambulatorias; por outro lado non serecomenda en casos de insuficiencia hepática ou para persoas de idadeavanzada (124, 125).

Niveis de evidencia 1 -, 3, 4 permiten recomendar:

Grao de recomendación D: o clometiazol non se debe usar endesintoxicacións alcohólicas ambulatorias como primeiraopción terapéutica.

4.2.4. Fármacos anticonvulsionantes

4.2.4.1. Gabapentina

O mecanismo de acción exacto deste fármaco non se coñece, pero relacióna-se cun aumento da acción do neurotransmisor GABA (126), este efecto é o que,

GA

GD

Page 56: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

54 Desintoxicación

a nivel teórico, apoia o o seu uso na síndrome de abstinencia alcohólica (127).Diversos estudos abertos (monoterapia) (128-129) e un estudo controlado (combi-nada con clometiazol) (130) demostraron a súa eficacia, a dose de polo menos1200 mg por día en tres tomas diarias. A gabapentina presenta un moi baixorisco de adicción, non produce alteracións cognitivas, e pode ser utilizada enpacientes con insuficiencia hepática ou alteracións hematolóxicas.

Niveis de evidencia 2 -, 3 permiten recomendar:

Grao de recomendación D: a gabapentina é unha opciónterapéutica de segunda elección para o tratamento da absti-nencia alcohólica. Pacientes que presenten contraindica-cións ás BZD ou nos cales a dose de BZD non se poidapautar ás súas doses máis altas poderían beneficiarse duntratamento en mono ou politerapia con gabapentina.

4.2.4.2. Carbamazepina e oxcarbamazepina

A carbamazepina demostrou ser eficaz no tratamento da abstinencia alcohóli-ca, tal vez a través do seu efecto anti-kindling implicado nos fenómenos bio-lóxicos que fan que cada novo episodio de abstinencia sexa máis grave (131). Aausencia de potencial adictivo e a escasa afectación que para o seu metabolis-mo implica a disfunción hepática convértea nunha opción terapéutica segurapara os tratamentos ambulatorios. É necesario ter en conta que o consumo dealcohol a grandes doses inhibe o metabolismo da carbamazepina.

Varios estudos randomizados demostraron a eficacia de carbamazepina enmonoterapia e politerapia (dose de 200–400 mg tres veces ao día) no trata-mento da síndrome de abstinencia alcohólica (132-134), de intensidade leve amoderada.

A oxcarbamazepina é un análogo da carbamazepina que non presenta osproblemas de interaccións farmacolóxicas nin algúns dos efectos secunda-rios que presenta a primeira. Require doses un 50 % superiores á carbama-zepina para ser eficaz (128), e aínda que non hai estudos que demostren a súa

GD

Page 57: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

55Desintoxicación

eficacia no tratamento da síndrome de abstinencia alcohólica, o seu meca-nismo de acción análogo ao da carbamazepina fai supor a súa eficacia (128).

Niveis de evidencia 1 -, 2 ++, 2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: a carbamazepina débese conside-rar unha segunda opción terapéutica para a desintoxicaciónalcohólica ambulatoria. Pacientes que presenten contraindica-cións ás BZD ou nos cales a dose de BZD non se pode pautarás súas doses máis altas poderían beneficiarse dun tratamentoen mono ou politerapia con carbamazepina. A oxcarbamazepi-na, aínda que presenta un prometedor futuro, non se debeconsiderar fármaco de elección para o tratamento da absti-nencia alcohólica ata que se realicen estudos que demostren asúa eficacia.

4.2.4.3. Ácido valproico

O ácido valproico demostrou en varios estudos controlados ser un trata-mento eficaz, en monoterapia ou politerapia, para o tratamento da síndro-me de abstinencia alcohólica, en especial para casos graves (138-142) (doses de500 mg, tres veces ao día).

Niveis de evidencia 1 -, 2 ++, 2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: o ácido valproico débese conside-rar unha segunda opción terapéutica para a desintoxicaciónalcohólica ambulatoria. Pacientes que presenten contraindi-cacións ás BZD ou nos cales a dose de BZD non se pode pau-tar ás súas doses máis altas poderían beneficiarse duntratamento en mono ou politerapia con ácido valproico.

GB

GB

Page 58: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

56 Desintoxicación

4.2.5. Suplementos vitamínicos

Os signos clásicos do déficit vitamínico do complexo B (confusión, ataxia,oftalmoplexía, nistagmo, alteracións da memoria, hipotermia–hipotensión, een casos extremos coma) que forman a síndrome de Wernicke–Korsakov,non se manifestan abertamente ata que o déficit vitamínico é moi intenso epor iso pode ser pasado por alto. É por isto que o uso de fórmulas terapéuti-cas que conteñan un complexo vitaminado B é práctica rutineira na desin-toxicación alcohólica (143-146).

Se o paciente presenta algún síntoma de Wernicke–Korsakov ou está nunhasituación de risco (diarrea, vómitos, desnutrición severa, anorexia severa,enfermidades físicas graves) é necesario tratar o paciente con tiamina (B1)por vía parenteral, xa que por vía oral a tiamina só ten un tope de absorciónao redor dos 5–10 mg por día, o que impide tratar por esta vía as situaciónsde urxencia (144, 146). O uso de ampolas intramusculares (2 ampolas de 100 mgpor día durante tres días, e logo unha ata que se tolere o tratamento oral) éo que recomendan os expertos (146). En pacientes que non estean en situa-cións de risco recoméndase o tratamento oral (200–300 mg por día, envarias tomas para facilitar a absorción; é necesario recordar que o alcoholdiminúe a súa absorción) (144,143).

Niveis de evidencia 1+, 4 permiten recomendar:

Grao de recomendación B: pacientes en tratamento de desin-toxicación alcohólica con síntomas, incluso leves, da síndro-me de Wernicke–Korsakov ou en situación de risco parapadecela deben recibir unha pauta de tiamina intramuscular.

(Grao de recomendación D) pacientes en tratamento de desin-toxicación alcohólica cunha dieta deficiente pódense benefi-ciar dun tratamento con vitaminas do grupo B por vía oral.

(Grao de recomendación D) pacientes cun problema de alco-hol crónico, estean ou non en tratamento para desintoxicar-se, pódense beneficiar dun tratamento con vitaminas dogrupo B por vía oral.

GB

GD

GD

Page 59: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

57Desintoxicación

4.2.6. Antipsicóticos

A diminución da actividade dopaminérxica durante o período de abstinen-cia, xunto coas alteracións térmicas e hepáticas e a diminución do limiarpara padecer crises convulsivas desaconsella o uso de fármacos antipsicóti-cos no tratamento da abstinencia alcohólica. A única excepción é o tiapride,que demostrou eficacia en estudos controlados no tratamento da abstinen-cia alcohólica, e que se pode utilizar por vía intramuscular ou intravenosa(400 a 1.200 mg por día en varias tomas) con relativa seguridade. Por víaoral establécese unha dose máxima de 800 mg por día (136, 147-150). O tiapridepode ser particularmente útil en pacientes con insuficiencia respiratoria oupacientes que presentan síntomas psicóticos.

Niveis de evidencia 1 - ,2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación C: o tiapride débese considerar unhasegunda opción terapéutica para a desintoxicación alcohóli-ca ambulatoria. Pacientes que presenten contraindicaciónsás BZD ou nos cales a dose de BZD non se pode pautar ássúas doses máis altas poderían beneficiarse dun tratamentoen mono ou politerapia con tiapride.

4.2.7. Betabloqueantes

Betabloqueantes como o propanolol ou o atenolol poden ser útiles para tra-tar certos síntomas da síndrome de abstinencia alcohólica, como a taquicar-dia ou o tremor. Non obstante o uso destes fármacos só se recomenda enpoliterapia, pois son inferiores ás BZD no control da sintomatoloxía queprovoca a abstinencia alcohólica (151).

Niveis de evidencia 1 - permiten recomendar:

Grao de recomendación C: os beta bloqueantes pódense utili-zar como medicación complementaria na síndrome de absti-nencia alcohólica para tratar síntomas como o tremor ou ataquicardia; pero nunca deben ser utilizados en monoterapia.

GC

GC

Page 60: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

58 Desintoxicación

4.3. Outros aspectos relacionados coa desintoxicaciónambulatoria

A desintoxicación ambulatoria exixe unha estreita vixilancia e monitoriza-ción da situación do paciente. Para facilitar ese labor existen instrumentoscomo a “Escala de valoración da intensidade da síndrome de abstinencia”(Clinical Institute Withdrawal Assessment: CIWA–AR) (152-153), que permitenvalorar a situación inicial do paciente e a súa evolución axustando o trata-mento en función das puntuacións obtidas coa escala; está modalidade deredución de doses non demostrou ser, en consultas de atención primaria,máis eficaz que a diminución de doses en pautas fixas (154-158).

Niveis de evidencia 1 +, 2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: as pautas fixas de medicaciónpara o tratamento da abstinencia alcohólica son o sistemaque se recomenda para as consultas de atención primariasempre que se poida realizar unha monitorización exhausti-va. As consultas especializadas presentan unha poboación depacientes máis heteroxénea que require en ocasións pautasde tratamento máis flexibles.

Os pacientes de idade avanzada poden presentar con máis facilidade un epi-sodio confusional no contexto da abstinencia, sobre todo se padecen enfer-midades crónicas. Por outro lado, a súa capacidade metabólica é menor; nonobstante, non requiren coidados especiais durante o período de abstinenciae tamén son candidatos ao tratamento ambulatorio (158,159).

Niveis de evidencia 1 + permiten recomendar:

Grao de recomendación C: os pacientes de idade avanzadadeben recibir o tratamento convencional para a síndrome deabstinencia alcohólica; nestes pacientes sempre se debe teren conta á hora de planificar o tratamento as enfermidadescrónicas que padece cada paciente.

GB

GC

Page 61: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

59Desintoxicación

4.4. Delirium tremens

O delirium tremens é a principal complicación da síndrome de abstinenciaalcohólica. Trátase dun episodio confusional agudo cuxa tríade sintomáticaclásica consiste en: diminución do nivel de conciencia, alucinacións que podenafectar calquera modalidade sensorial e tremor intenso (outros síntomas son:medo, delirios paranoides, delirios ocupacionais, axitación e insomnio, altasuxestionabilidade, hiperexcitabilidade do sistema nervioso autónomo consuores, anorexia, hipertensión, febre). O cadro aparece tras 24–150 horas des-pois da última consumición alcohólica, alcanzando un pico sintomático entreas 72 e as 96 horas, a súa duración é de 3 a 5 días. É frecuente o inicio noctur-no. Trátase dun cadro que pode pór en perigo a vida do paciente, estimándoseque un 5 % dos pacientes que ingresan con este cadro falecen (por colapsocardiovascular, deshidratación ou infeccións concomitantes) (11).

Dada a gravidade deste cadro a súa sospeita a nivel ambulatorio implicaunha derivación hospitalaria para confirmación de diagnóstico e ingreso seé necesario (105).

Niveis de evidencia 4 permiten recomendar:

Grao de recomendación D: os servizos ambulatorios debendispor de protocolos de derivación urxente de pacientes consospeita de delirium tremens.

4.5. Crises convulsivas (Rum Fits)

As crises convulsivas que aparecen en relación coa síndrome de abstinenciaalcohólica adoitan ser tónico–clónicas, acostuman aparecer ás 7-48 horasda abstinencia cun pico de incidencia entre 12–24 horas. Os status epilépti-cos son infrecuentes e con respecto á epilepsia estas crises aparecen máistardiamente (160).

O tratamento das crises é a da síndrome de abstinencia, e non é precisoengadir ningún anticonvulsivante (como a fenitoína) como tratamento de

GD

Page 62: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

60 Desintoxicación

mantemento para previr novas crises (esta práctica clínica non demostrouser superior a placebo cando dos grupos de investigación se exclúen aquelespacientes que tiñan un diagnóstico previo de epilepsia) (161).

Niveis de evidencia 2 ++ permiten recomendar:

Grao de recomendación B: os pacientes que presenten crisesconvulsivas no contexto dunha síndrome de abstinenciaalcohólica e non teñan antecedentes de epilepsia non requi-ren tratamento de mantemento cun anticonvulsivante.

GB

Page 63: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Deshabituación 5

Page 64: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 65: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

63Deshabituación

Unha vez completada a desintoxicación o paciente entra na fase de deshabi-tuación. Nesta fase, que debe ser controlada por persoal especializado, opaciente debe neutralizar os mecanismos da adicción para logo concentrarseen previr as recaídas.

Diversos tratamentos farmacolóxicos e psicoterapéuticos demostraron a súaeficacia nesta fase; a continuación preséntanse aqueles que, ata a data, obti-veron un maior apoio nos estudos científicos.

5.1. Tratamentos farmacolóxicos

5.1.1. Naltrexona

O antagonista opiode naltrexona desenvolveuse para previr as recaídas enpacientes que completasen unha desintoxicación de opiáceos. Ten unha vidamedia dunhas 4 horas, aínda que o seu principal metabolito activo, o6–ß–naltrexol, alcanza as 12 horas de vida media. A naltrexona absórbeserapidamente alcanzando o pico plasmático aos 60–90 minutos tras a súainxestión; sofre un primeiro paso hepático. O seu antagonismo opiode blo-quea os efectos reforzantes do alcohol, mediados por receptores opiodes, noscircuítos motivacionais cerebrais (162).

A naltrexona, a doses de 50 mg por día, demostrou en numerosos estudoscontrolados a súa eficacia durante a fase de deshabituación alcohólica (163-176).A naltrexona parece ser máis eficaz evitando recaídas que promovendo aabstinencia. É posible que a naltrexona reduza o craving e a euforia asociadaco consumo de bebidas alcohólicas. A naltrexona demostrou ser eficaz encombinación con intervencións psicosociais. É necesario indicar que os estu-dos realizados con naltrexona tiveron unha duración de 12 semanas de tra-tamento e posteriormente de 12 semanas de seguimento. Son necesariosestudos que investiguen a utilidade terapéutica do fármaco pasadas as pri-meiras 12 semanas.

A naltrexona presenta un baixo índice de efectos secundarios, sendo as náu -seas, que aparecen nun 10 % dos pacientes, o síntoma máis frecuente. Outrosefectos secundarios son: cefalea (8 %), vertixe (4 %), nerviosismo (4 %), fatiga(4 %), insomnio (3 %), vómitos (3 %), ansiedade (2 %) e somnolencia (2 %) (177).

Page 66: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

64 Deshabituación

A naltrexona está contraindicada en pacientes que presenten unha dependen-cia a opiáceos ou que requiran fármacos analxésicos derivados do opio; éimportante recordar o efecto antagonista opiode á hora de pautar un trata-mento analxésico (o ácido acetilsalicílico, o paracetamol e o ibuprofeno son osindicados); se o tratamento analxésico con derivados do opio é imprescindible,é necesario deter o tratamento con naltrexona e realizar un período de lavadode tres días. Dado que a naltrexona pode producir toxicidade hepática, aíndaque este é un efecto dose–dependente que adoita aparecer con doses de 200mg por día ou superiores, é necesario revisar periodicamente a función hepá-tica, sobre todo se o paciente toma outros fármacos con potencial hepatotóxi-co (por exemplo o paracetamol ou o disulfiram) (177).

A dose habitual é de 50 mg por día, en pacientes cun desexo recorrente deconsumir alcohol a dose pode elevarse a 100 mg por día. O tratamento pro-grámase para os primeiros 3–6 meses, aínda que pode ser necesario prolonga-lo ata os 12 meses. Naltrexona pódese combinar con antidepresivos sen queapareza un aumento de efectos secundarios ou interaccións. Antes de iniciar otratamento recoméndase un período de abstinencia de 5 a 7 días.

Niveis de evidencia 1 ++ permiten recomendar:

Grao de recomendación A: a naltrexona, a doses de 50 mg pordía, débese utilizar en pacientes con diagnóstico de dependen-cia alcohólica que cumpran os seguintes criterios: que esteanmédica e socialmente estables, que non teñan unha enfermida-de hepática activa, que desexen tomar o fármaco, que nonconsuman derivados opiodes legais ou ilegais, cuxo obxectivoterapéutico sexa a abstinencia e que reciban a naltrexona den-tro dun programa de tratamento psicosocial.

5.1.2. Nalmefeno

O nalmefeno é outro antagonista opiode de estrutura e actividade similar á danaltrexona. Estudos preliminares confirman a súa eficacia con menor risco

GA

Page 67: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

65Deshabituación

hepatotóxico. Son necesarios novos estudos que confirmen os datos prelimi-nares. As doses sitúanse entre 20 e 80 mg por día (178, 179).

Niveis de evidencia 1 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: o nalmefeno preséntase como unhaalternativa eficaz á naltrexona, especialmente en casos en quese detecte unha enfermidade hepática activa.

5.1.3. Acamprosato

O acamprosato é un análogo estrutural do neurotransmisor GABA, con alta afi-nidade polos receptores gabaérxicos. O acamprosato modula a actividade gaba-érxica e bloquea o receptor NMDA glutamatérxico, sobre todo a nivel do núcleoAccumbens, estrutura central nos sistemas motivacionais cerebrais (180, 181).

O acamprosato non se metaboliza no fígado e expúlsase de forma preferentepolo ril, cunha vida media de 18 horas. O seu efecto secundario máis frecuen-te é a diarrea (10 %). O acamprosato non parece interaccionar con outros psi-cofármacos (181-182). O acamprosato necesita sete días para alcanzar niveisterapéuticos.

Estes efectos na neurotransmisión cerebral dotan dunha base teórica os resul-tados obtidos polo acamprosato en numerosos estudos de investigación con-trolados (182-193). A dose de 1.332 mg por día (4 comprimidos por día en 3 tomasdiarias) en pacientes cun peso inferior a 60 kg e de 1.998 (6 comprimidos pordía en 3 tomas diarias) se o peso é superior a 60 kg o período de tratamentonos estudos abarcou de 3 a 12 meses de terapia cun seguimento de ata 12meses, mantendo o acamprosato a súa eficacia tras 6-12 meses de se ter sus-pendido a súa administración. Con estas doses e períodos de tratamento, oacamprosato demostrou ser superior a placebo no que ao mantemento daabstinencia se refire (181-192).

Non debe ser administrado a persoas con insuficiencia renal ou fallo hepáticograve, ou a mulleres embarazadas ou en período de lactación.

GB

Page 68: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

66 Deshabituación

Niveis de evidencia 1 ++ permiten recomendar:

Grao de recomendación A: o acamprosato, coa dose segundo opeso corporal, débese utilizar en pacientes con diagnóstico dedependencia alcohólica que cumpran os seguintes criterios:que estean médica e socialmente estables, que non teñan unhainsuficiencia renal activa, que desexen tomar o fármaco, que oseu obxectivo terapéutico sexa a abstinencia e que reciban oacamprosato dentro dun programa de tratamento psicosocial.

5.1.4. Disulfram

O disulfiram introducido en 1949 inhibe o enzima hepático aldehido deshidro-xenase bloqueando o metabolismo do alcohol no estado de acetaldehido; esteúltimo acumúlase no organismo provocando unha reacción tóxica (o efectoantabus) que se caracteriza por: cefalea, suores, taquicardia–palpitacións,aumento da frecuencia respiratoria, arroibamento facial, náuseas, sensaciónsubxectiva de calor, vómitos, sequidade da mucosa bucal e da garganta emalestar xeral. Inxestións elevadas de alcohol poden producir arritmias, hipo-tensión e desmaios. A reacción adoita empezar 10-30 minutos despois deconsumir alcohol e dura varias horas. A reacción pode chegar a ser perigosapara pacientes coas seguintes patoloxías: fallo cardíaco, enfermidade corona-ria, insuficiencia hepática ou renal, insuficiencia respiratoria, hipertensión,diabetes ou epilepsia (194-199).

Se se produce unha reacción severa con fallo cardiovascular hai que tombar opaciente coas pernas elevadas e debe administrárselle un vasopresor xuntocon vitamina C ou un antihistamínico intravenoso.

Cando ao paciente se lle receita o fármaco, a decisión de beber ou non só setoma unha vez ao día (no momento en que se decide tomar ou non tomar ofármaco). Se o toma sabe que experimentará a reacción negativa e iso axúdaoa resistir en posibles situacións en que desexe beber alcohol. Trátase dun pro-ceso en que se vai producindo unha aprendizaxe secundaria.

GA

Page 69: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

67Deshabituación

A dose diaria é de 100 a 200 mg por día (os intentos de crear un implante sub-cutáneo fracasaron xa que a dispoñibilidade sanguínea do fármaco era moi irre-gular (200)) e require varios días para alcanzar un efecto pleno. Os seus efectossecundarios máis frecuentes son: letarxia, fatiga, vómitos, halitose e sabor oraldesagradable, impotencia e en ocasións dificultades respiratorias. O disulfiraminteracciona con varios fármacos: aumenta o efecto das warfarinas, inhibe ometabolismo dos antidepresivos tricíclicos, da fenitoína e das BZD.

Dado que o efecto inhibidor do disulfiram se prolonga durante sete días é posiblerealizar unha pauta na cal o fármaco só se tome dúas veces por semana.

O disulfiram demostrou ser eficaz en situacións en que o fármaco se utilizoucon pacientes motivados dentro dun programa terapéutico (194-199).

Niveis de evidencia 2 + permiten recomendar:

Grao de recomendación C: o disulfiram débese utilizar enpacientes con diagnóstico de dependencia alcohólica quecumpran os seguintes criterios: que estean médica e social-mente estables; que non teñan as seguintes patoloxías: fallocardíaco, enfermidade coronaria, insuficiencia hepática ourenal, insuficiencia respiratoria, hipertensión, diabete ou epi-lepsia; que desexen tomar o fármaco, que o seu obxectivoterapéutico sexa a abstinencia e que reciban o disulfiram den-tro dun programa de tratamento psicosocial.

(Existe outro fármaco, a cianamida cálcica, que tamén inhibe a aldehido des-hidroxenase. A dose terapéutica é de 50 mg cada 12 horas. A inhibición émáxima ás 2 horas e desaparece ao cabo de 24 horas. Os seus efectos secun-darios son menores que os do disulfiram, pero apenas se realizaron estudosque demostren a súa eficacia fronte a placebo ou fronte a disulfiram).

5.1.5. Inhibidores selectivos da recaptación de serotonina (ISRS)

Os ISRS son un grupo de antidepresivos cun perfil de efectos secundariosmellorado con respecto a antidepresivos máis antigos (tricíclicos, tetracíclicos,

GC

Page 70: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

68 Deshabituación

IMAOS). Dada a implicación do sistema serotoninérxico no control do estadode ánimo, da ansiedade e dos impulsos (funcións alteradas nos pacientes condependencia alcohólica) e, tendo en conta a posible implicación do sistemaserotoninérxico na resposta cerebral ao consumo de alcohol, realizáronsenumerosos estudos controlados para comprobar a eficacia dos ISRS no trata-mento da dependencia ao alcohol.

Os resultados dos estudos realizados en pacientes non deprimidos son incon-sistentes; nalgúns casos os estudos reflectiron resultados positivos (201, 202), nou-tros os resultados foron iguais para o ISRS e para o placebo (203), e noutros osresultados foron incluso negativos (204, 205) —aumentando o consumo de alcoholen alcohólicos tipo B: máis impulsivos, con maior disforia, e un cadro dedependencia alcohólica máis severo e máis precoz (206)—. Cando os pacientespresentaban un trastorno depresivo ou de ansiedade comórbido os resultadosobtidos foron positivos (207).

Niveis de evidencia 1 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: os ISRS non se deben utilizar comoprimeira opción para o tratamento farmacolóxico durante a fasede deshabituación. O seu uso débese reservar para pacientesque cumpran criterios de depresión ou de ansiedade e non per-tenzan ao subtipo B de alcoholismo.

(O ondansetron, antagonista serotoninérxico 5-HT3, demostrou ser eficaz nafase de deshabituación de pacientes cun inicio precoz da dependencia alcohó-lica (208, 209)).

5.1.6. Fármacos anticonvulsionantes

5.1.6.1. Carbamazepina

A carbamazepina demostrou ser eficaz na fase de deshabituación nun estudocontrolado (210).

GB

Page 71: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

69Deshabituación

5.1.6.2. Ácido valproico

O ácido valproico demostrou ser eficaz na fase de deshabituación nun estudocontrolado (211).

5.1.6.3. Topiramato

O topiramato demostrou ser eficaz na fase de deshabituación nun estudocontrolado (212).

Niveis de evidencia 1 - permiten recomendar:

Grao de recomendación C: os axentes anticonvulsivantes car-bamazepina, ácido valproico e topiramato non reuniron ata adata suficiente evidencia científica para poder ser recomenda-dos como fármacos de primeira elección no tratamento dadeshabituación alcohólica; polo tanto o seu uso recoméndaseen situacións de comorbilidade, como tratamento adxunto ouse aparecen intolerancias aos fármacos de primeira elección.

5.1.7. Tiapride

O antagonista dopaminérxico D2 demostrou, nun estudo controlado, sercapaz de promover a abstinencia en pacientes alcohólicos con sintomatoloxíadepresiva ou ansiosa. Non obstante, o seu perfil de efectos secundarios difi-culta o seu uso prolongado (213, 214).

Niveis de evidencia 1 - permiten recomendar:

Grao de recomendación C: o tiapride non reuniu ata a datasuficiente evidencia científica para poder ser recomendadocomo fármaco de primeira elección no tratamento da deshabi-tuación alcohólica; polo tanto o seu uso recoméndase ensituacións de comorbilidade, como tratamento adxunto ou seaparecen intolerancias aos fármacos de primeira elección.

GC

GC

Page 72: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

70 Deshabituación

5.1.8. Combinacións terapéuticas

Dado que numerosos sistemas de neurotransmisión parecen estar implicadosna dependencia ao alcohol e no proceso de recaída, é lóxico pensar que acombinación de varios fármacos para o tratamento da dependencia alcohólicapoida dar resultados superiores ao uso individual de cada un deses fármacos.Ademais, o uso de varios fármacos podería permitir reducir as doses eficacesde cada un aumentando a tolerancia ao tratamento ao diminuír os efectossecundarios dose dependente.

As combinacións ensaiadas en estudos controlados foron:

Acamprosato e disulfiram: nun estudo dobre cego, disulfiram aumentou aeficacia de acamprosato ao incrementar o número de días que os pacien-tes permaneceron abstinentes. Porén, o tratamento con disulfiram non sealeatorizou senón que foi voluntario (190).

Outras combinacións están sendo investigadas pero aínda non se publicaronresultados.

Niveis de evidencia 1 - permiten recomendar:

Grao de recomendación C: as combinacións terapéuticas nonreuniron ata a data suficiente evidencia científica para poderser recomendadas como estratexias farmacolóxicas de primei-ra elección no tratamento da deshabituación alcohólica; polotanto o seu uso recoméndase en situacións de comorbilidade,en pacientes resistentes á monoterapia ou se aparecen intole-rancias aos fármacos de primeira elección.

5.1.9. Aspectos clínicos dos fármacos indicados para a deshabituaciónalcohólica

Os tratamentos descritos nesta epígrafe non producen un alivio inmediatodos síntomas.

GC

Page 73: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

71Deshabituación

Os seus efectos beneficiosos prodúcense a longo prazo mantendo a absti-nencia e previndo recaídas.

Estes dous feitos unidos aos efectos reforzantes do consumo de alcohol ea que os pacientes non adoitan atribuír á medicación ningún papel nomantemento da abstinencia complican a adherencia ao tratamento. É poristo que o uso destes fármacos se debe realizar no contexto dun programapsicoterapéutico que garanta a adherencia.

5.2. Intervencións psicoterapéuticas

As terapias psicolóxicas son compoñentes críticos para o tratamento efecti-vo na fase de deshabituación do alcohol. A continuación preséntanse aque-les que obtiveron unha maior validación e aprobación científica. Cómprerecordar que os estudos que a continuación se mencionan foron realizadosen dispositivos que garantían a formación e o adestramento dos seus tera-peutas.

5.2.1. Reforzamento comunitario

O Community Reinforcement Approach (CRA) (215) é un programa condutualque conta cun gran soporte empírico. Este modelo psicoterapéutico aplícasede forma individual ou en grupo, e é útil en medios ambulatorios e hospitala-rios. O seu obxectivo é reducir o consumo de alcohol e mellorar o funciona-mento social e laboral dos pacientes mediante as seguintes técnicas:

Tratamento con disulfiram que supervisa un familiar do paciente; a adhe-sión refórzase mediante técnicas operantes.

Adestramento en habilidades de comunicación. O paciente e aspersoas máis relevantes do seu medio adéstranse para crear unha rutinade actividades non relacionadas co alcohol. O medio do paciente reforzasocialmente este programa. A intoxicación comporta a perda dese reforzosocial.

Page 74: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

72 Deshabituación

Creación dun “club social de abstemios” que ofrece actividades sociais eposibilidades de reinserción sociolaboral.

Adestramento para se enfrontar aos desexos de beber e á presión socialpro–consumo de alcohol.

Este modelo foi obxecto de numerosas investigacións controladas nas calesdemostrou a súa eficacia (216-223).

Niveis de evidencia 1 + permiten recomendar:

Grao de recomendación B: o Community ReinforcementApproach é unha modalidade psicoterapéutica que se debeconsiderar como primeira opción terapéutica no tratamentode deshabituación alcohólica tanto en pacientes ambulatorioscomo en pacientes hospitalarios.

5.2.2. Manexo de contixencias

Nesta modalidade psicoterapéutica o consumo de alcohol enfócase comounha conduta operante mantida polos efectos biolóxicos do alcohol e o refor-zo social. Esta situación inténtase modificar ofrecendo reforzadores tanxiblesda abstinencia, eses reforzadores poden ser bens ou servizos.

Esta modalidade utilizouse máis noutras adiccións e por iso non hai suficientesestudos que avalen o seu uso nos problemas relacionados co alcohol (224-228).

Niveis de evidencia 1 - permiten recomendar:

Grao de recomendación C: o manexo de continxencias débeseconsiderar unha opción psicoterapéutica de segunda liña notratamento da deshabituación alcohólica.

GB

GC

Page 75: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

73Deshabituación

5.2.3. Terapia de exposición a pistas

Para este modelo psicoterapéutico (Cue Exposure Treatment, CET), os estímu-los neutros que se van asociando ao consumo de alcohol poden chegar a sercapaces de provocar respostas condicionadas de consumo de alcohol. Oobxectivo do tratamento é desactivar esa asociación de estímulos neutros –desexo de consumir alcohol.

Tanto os estudos realizados no laboratorio (229) como os realizados con poboa-ción clínica (230-234) obtiveron resultados equívocos.

Niveis de evidencia 1 - permiten recomendar:

Grao de recomendación C: o manexo de continxencias débeseconsiderar unha opción psicoterapéutica de segunda liña notratamento da deshabituación alcohólica.

5.2.4. Adestramento en habilidades sociais e de afrontamento

Esta modalidade psicoterapéutica, enmarcada na corrente cognitivo–condu-tual, ten como obxectivo principal dotar o paciente de habilidades de comuni-cación que lle permitan enfrontarse e controlar situacións de risco,entendendo como tales situacións sociais en que estímulos concretos desen-cadean o desexo de consumir alcohol.

Numerosos estudos controlados (235-245) e meta–análises (246-250) avalan a efecti-vidade desta intervención. Ademais, esta intervención demostrou mellorar osseus resultados cando se combina con fármacos como a naltrexona (251, 252) e oacamprosato (253), aínda que non todos os estudos foron capaces de replicareses achados (254).

Niveis de evidencia 1 ++ permiten recomendar:

Grao de recomendación A: o adestramento en habilidades sociaise de afrontamento débese considerar como primeira opción tera-péutica no tratamento da deshabituación alcohólica.

GC

GA

Page 76: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

74 Deshabituación

Niveis de evidencia 1 - permiten recomendar:

Grao de recomendación C: o adestramento en habilidadessociais e de afrontamento débese considerar a modalidadepsicoterapéutica ideal para combinar con tratamentos farma-colóxicos.

5.2.5. Prevención de recaídas

O programa psicoterapéutico de Marlatt e Gordon, Relapse Prevention , éunha variante do modelo cognitivo–condutual cuxa base teórico–práctica étraballar para detectar situacións de alto risco de recaída no consumo de alco-hol; unha vez detectadas trabállase co paciente para poder afrontalas congarantías de éxito.

Diversos estudos controlados (164, 255-261) e meta–análises (247, 248, 262, 263, 264) avalan autilización desta modalidade psicoterapéutica durante a fase de deshabitua-ción alcohólica. Ademais, esta modalidade psicoterapéutica demostrou a súaeficacia no tratamento dos pacientes máis graves (con niveis de dependenciamáis intensos, comorbilidade psiquiátrica e peor apoio social) en comparacióncon outras intervencións (265).

Niveis de evidencia 1 + permiten recomendar:

Grao de recomendación A: a prevención de recaídas débeseconsiderar como primeira opción terapéutica no tratamentoda deshabituación alcohólica.

Na páxina seguinte preséntase un esquema de modelo de prevención de recaí-das, cos pasos que levan á recaída e as medidas coas que afrontar cada undeles e deter o proceso.

GC

GA

Page 77: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

75Deshabituación

5.2.6. Terapia condutual familiar

A terapia condutual familiar céntrase en mellorar as capacidades de comuni-cación na familia. Esta terapia utiliza múltiples ferramentas dos modelosexpostos con anterioridade e o seu aspecto diferencial é o traballo co pacientee os integrantes do seu medio familiar (266, 267).

Diversos estudos controlados (221, 223, 268-275) e unha revisión dos estudos realiza-dos (259) avalan o uso de técnicas de manexo familiar na deshabituación alco-hólica.

Niveis de evidencia 1 + permiten recomendar:

Grao de recomendación A: a incorporación da familia, e enespecial da parella, do paciente débese considerar como partefundamental do tratamento da deshabituación alcohólica.

GA

Page 78: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

76 Deshabituación

Modificar estilode vida

Estilo vida inadecuado(debo versus quero)

Condutas de indulxencia/gratificacion inmediata

Urxencia ouCraving/nesgoscognitivos e condutuais

Situación de alto risco

Respostas deafrontamentoinadecuadas

Baixa autoeficacia+ expectativa anteo consumo

Consumo agudo

Recaída–efecto deviolacion da abstinencia

Intervencióncognitiva

Role–playing

Buscar indulxenciaspositivas

Intervencióncognitiva

Avaliación desituacións de risco(actuais e pasadas)

Buscar “adiccións”positivas (deporte)

Control de estímulosexposicióncontrolada

Promover oautocontrol

Adestrar habilidades(Role–playing)

Psicoeducación.Táboas de decisión

Elaborar contratos etarxetas de recordo

Relaxación, controldo estrés, aumentoda sensacionde eficacia

Page 79: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para o paciente epara os seus familiares 6

Page 80: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 81: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

79Información para o paciente epara os seus familiares

6.1. Información para desintoxicación ambulatoria

Se decidiu deixar de beber alcohol é posible que durante os primeirosdías se encontre nervioso, axitado, suorento ou con insomnio.Estes síntomas forman parte da síndrome de abstinencia alcohólica. Estasíndrome, que algunhas persoas padecen ao deixar de beber, ou reducir oconsumo, aparece tras un período longo tomando de forma regularbebidas alcohólicas. Para evitar estes síntomas tan desagradables o seumédico teralle receitado unha medicación. Dado que este síntoma alcan-za a súa máxima intensidade ás 48 horas e desaparece ao redor dos 7días, non necesitará o tratamento máis alá dese período de tempo. O seumédico explicaralle como debe tomar o tratamento, siga as súas reco-mendacións.

Ao deixar de beber bebidas alcohólicas a xente acostuma ter sede. Procu-re beber auga, leite e zumes de froitas pero sen excederse (2 litros ao díaé suficiente), non se trata de “lavar” o alcohol que hai no corpo. Nonbeba máis de 3 cafés ou 5 tés ao día xa que ambas as bebidas conteñencafeína que é un excitante e provoca nerviosismo e insomnio.

Procure relaxarse. O máis importante agora é pasar este difícilperíodo sen beber alcohol. Realice actividades que o distraian e o mante-ñan afastado do alcohol (pasear, escoitar música, etc). Procure realizarun pouco de exercicio (20 minutos á mañá e 20 á tarde, pero non fagaexercicio despois das 20:00 horas).

Incluso co tratamento pode notar que ten dificultades para durmir,non se preocupe e, sobre todo, non volva beber alcohol para mellorar oseu sono. Trátase dunha situación transitoria que nuns días desaparece-rá. Evite durmir durante o día.

Recorde que o tratamento que lle indicou o seu médico pode producirsomnolencia, sobre todo os primeiros días, por iso procure non conducirnin realizar tarefas perigosas.

Page 82: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

80 Información para o paciente epara os seus familiares

Procure comer regularmente aínda que non teña moita fame, comapequenas cantidades. O seu apetito recuperarase pronto.

Se se sente moi somnolento non tome a seguinte dose.

Busque o apoio dos seus familiares e amigos.

Se está tomando outros medicamentos consulte o seu médico.

6.2. Normas de consumo moderado

É recomendable que antes de iniciar un período de consumo moderadoestea 2 ou 3 semanas sen beber nada de alcohol, desta forma é máis fácilcomezar o consumo nos límites establecidos que se se vai reducindo acantidade que se bebe gradualmente.

Non beba máis de 3 UBE (300 ml de vino de mesa) se é un home e2 UBE se é unha muller.

Non beba máis de 4 días á semana.

Non beba a soas.

Beba sempre co estómago cheo.

Non beba se se sente mal, especialmente se está deprimido.

Beba soamente cando se sinta física e psiquicamente estable.

Non pida outra bebida ata que remate que está consumindo.

Beba a sorbos e apoie sempre o vaso entre sorbo e sorbo.

Tarde polo menos 15 minutos en tomar cada consumición alcohólica;déalle polo menos 6 sorbos a cada bebida alcohólica.

Intercale bebidas non alcohólicas coas consumicións que siteñan alcohol.

Page 83: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

81Información para o paciente epara os seus familiares

Procure evitar as bebidas destiladas, especialmente as mesturas de bebi-das destiladas con bebidas gasosas que conteñan cafeína.

Pida consumicións con menor volume (curtos en vez de canas de cerve-xa; chupitos en vez de copas, etc.).

Rexeite participar en roldas de bebida.

Leve sempre un reconto do que xa bebeu.

Procure levar a cabo actividades que sexan incompatibles co alcohol(practicar un deporte).

Evite beber alcohol con persoas que consomen de forma excesiva e per-den o control con facilidade.

Page 84: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 85: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para grupos depoboación específicos 7

Page 86: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 87: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

85Información para grupos depoboación específicos

7.1. Persoas implicadas en actividades de risco

Se nas súas actividades cotiás manexa maquinaria, vehículos, explosivos ouarmas de fogo; ou se practica ou supervisa actividades deportivas que impli-quen un risco para a integridade física das persoas, debe evitar as bebidasalcohólicas antes e durante esas actividades.

Recorde que incluso pequenas cantidades de alcohol poden afectar os seusreflexos e a súa capacidade de xulgar o perigo e de intervir se sucede al -gunha complicación.

Canto máis alcohol consuma máis tardará o seu corpo en eliminalo. En xeral,o noso corpo necesita unha hora para eliminar unha UBE (uns 100 ml deviño de mesa) e se a cantidade que bebeu é importante o tempo de elimina-ción de cada UBE será aínda maior.

7.2. Persoas responsables de establecementos onde seserven bebidas alcohólicas

Debe vostede promover un consumo responsable evitando servir alcohol apersoas xa intoxicadas. Se unha persoa con signos de intoxicación pide unhanova bebida suxíralle que tome unha consumición sen alcohol. Supervise oconsumo das persoas novas. Dispoña de comida para os seus clientes. Inten-te que os seus clientes alternen bebidas non alcohólicas coas consumiciónsque si teñan alcohol. Procure dispor dun medio de transporte seguro paraaqueles clientes que non poidan conducir.

7.3. Persoas que teñen algún familiar con problemasrelacionados co alcohol

Se algún familiar directo (pai, nai, irmáns, avós, tíos ou primos) seu tivo outen problemas co alcohol debe vostede vixiar a cantidade de alcohol quetoma, xa que é posible que teña vostede unha maior vulnerabilidade aoalcohol. Procure non beber todos os días da semana.

Page 88: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

86 Información para grupos depoboación específicos

7.4. Persoas que padecen enfermidades mentais

O consumo de alcohol empeora as enfermidades mentais (en especial adepresión, e dentro da depresión a ideación suicida) e entorpece os seus tra-tamentos. Por iso, se vostede está a tratamento por padecer algunha enfer-midade mental evite tomar bebidas alcohólicas.

Se é vostede unha persoa ansiosa evite combater esa ansiedade tomandoalcohol, xa que, aínda que a curto prazo o alcohol pode controlar esa ansie-dade, a longo prazo empeorará o seu estado de ánimo e diminuirá a súacapacidade de responder aos problemas diarios xeradores de ansiedade,provocando un empeoramento da ansiedade.

Recorde que o alcohol altera o sono. Abonda con tomar unha consumiciónalcohólica para que se produzan espertares precoces que empeoran a cali-dade do sono.

7.5. Persoas que toman algunha medicación de formacrónica ou puntual

Lea o prospecto do medicamento, mesmo se se trata dun produto de medi-cina natural, e verifique se o fármaco interacciona ou non co alcohol. Setoma calquera fármaco con efectos sedantes (ansiolíticos, hipnóticos, anal-xésicos derivados do opio) suspenda o consumo de bebidas alcohólicasmentres tome o tratamento.

Se toma vostede varios tratamentos o risco é sempre superior.

Ante calquera dúbida consulte o seu médico ou o seu farmacéutico.

7.6. Persoas da terceira idade

Coa idade a capacidade do corpo para eliminar o alcohol diminúe e isto faique as persoas maiores toleren peor o alcohol. Ademais, as persoas maiorespresentan máis patoloxías crónicas, o que as obriga a tomar combinaciónsde fármacos de forma continuada; estas combinacións farmacolóxicas

Page 89: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

87Información para grupos depoboación específicos

implican un maior risco de interaccións co alcohol. Por outro lado, o risco defracturas debido a caídas aumenta coa idade.

Por todo isto recoméndase que as persoas maiores non beban máis dunhaUBE ao día, sempre e cando non presenten enfermidades ou tomen medici-nas que impliquen a necesidade dunha abstinencia total.

7.7. Persoas novas (18–25 anos)

As persoas novas son as que máis risco teñen de presentar complicaciónsagudas en relación con consumos excesivos de alcohol (accidentes, pelexas,sexo inseguro e condutas suicidas).

Cómpre que compares os efectos beneficiosos do alcohol a curto prazo (adesinhibición e a euforia) cos riscos que ese consumo de alcohol implica.

Lee con atención o ANEXO 7.2. e utiliza aquelas estratexias que sexan máisútiles para controlar o teu consumo de alcohol.

7.8. Adolescentes

A capacidade dun adolescente para tolerar o alcohol depende do seu graode desenvolvemento físico e psíquico. En xeral a súa capacidade é inferior ádos adultos, ademais fáltalles a experiencia dos adultos no manexo do con-sumo de alcohol.

En xeral, canto antes se empeza a beber alcohol máis risco hai de ter proble-mas relacionados co alcohol no futuro.

Se decides non beber alcohol busca o apoio doutros que tomasen a mesmadecisión ca ti. Bebe o menos posible. Busca o consello dos adultos da túafamilia se tes algunha dúbida con respecto ao alcohol.

Page 90: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

88 Información para grupos depoboación específicos

7.9. Mulleres embarazadas ou que desexan quedarembarazadas

O alcohol atravesa a placenta e alcanza o sistema circulatorio do neno, istopode afectar o seu desenvolvemento, especialmente durante as primeirassemanas do embarazo. Non se sabe con exactitude a partir de que niveis dealcohol aparece o risco de malformacións, por iso o mellor é non beber alco-hol durante o embarazo.

Se a pesar desta información decide beber alcohol durante o seu embarazonon debe beber máis dunha UBE ao día.

Xa que as primeiras semanas son as máis críticas, aquelas mulleres que poi-dan quedar embarazadas tamén deberían aplicar estas normas de consumo.

Estas normas tamén son aplicables a mulleres que estean dando lactaciónmaterna aos seus fillos, xa que pequenas achegas de alcohol no leite mater-no causan irritabilidade, perda de apetito e alteracións do sono aos nenos.

Page 91: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para o persoalsanitario 8

Page 92: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 93: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

91Información para o persoal sanitario

8.1. Principais interaccións entre o alcohol e os fármacos (276,

277)

8.1.1. Analxésicos

Salicilatos: o alcohol potencia o seu efecto ulceroxénico ao aumentar asecreción gástrica. A inxestión de AAS aumenta a dispoñibilidade doalcohol ao diminuír a actividade da ADH gástrica.

Paracetamol: a inxesta aguda de alcohol aumenta a súa vida media;a inxesta crónica de alcohol, ao actuar sobre o CYP2E1 diminúe asúa vida media. O risco de toxicidade é elevado debido a ese efecto enzi-mático e a que, en casos de malnutrición secundaria a un alcoholismocrónico, os niveis de glutation e de glicosa poden ser baixos o que difi-culta a metabolización do paracetamol. É por isto que o uso de paraceta-mol en persoas que consomen alcohol de forma crónica estácontraindicado.

Derivados do opio: potenciación do efecto depresor sobre o SNC.

8.1.2. Anestésicos

Halotano–Enfluorano: o alcohol atrasa a súa metabolización ao interfe-rir na función do CYP2E1 aumentando a súa toxicidade.

8.1.3. Antiandroxénicos

Ciproterona: o alcohol reduce o seu efecto clínico.

8.1.4. Antiarrítmicos

Procainamida: o alcohol reduce a súa vida media.

Disopiramida: o alcohol aumenta a súa aclaración renal.

Page 94: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

92 Información para o persoal sanitario

8.1.5. Antiasmáticos

Teofilinas: o alcohol aumenta as súas concentracións plasmáticase o seu efecto farmacolóxico.

8.1.6. Anticoagulantes

Dicumarol: a inxesta aguda de alcohol potencia o seu efecto anticoagu-lante; a inxesta crónica de alcohol reduce o seu efecto anticoagulante.

Warfarina: a inxesta crónica de alcohol reduce o seu efecto anticoagu-lante.

8.1.7. Antidiabéticos

Insulina: o alcohol potencia o efecto hipoglicemiante da insulina aoreducir a gliconeoxénese hepática.

Sulfonilureas: o alcohol potencia o seu efecto hipoglicemiante.

Biguanidas: o alcohol potencia o seu efecto hipoglicemiante.

Efecto antabus: tolbutamida, clorpropamida.

8.1.8. Antihipertensivos

Antagonistas do calcio: o alcohol aumenta os efectos farmacolóxicos defelodipino e nimodipino; o verapamilo aumenta a concentración de alco-hol e ten efecto antabus.

Vasodilatadores (guanetidina, hidralazina, metildopa): o alcoholaumenta o seu efecto vasodilatador.

Nitratos: o alcohol aumenta o seu efecto hipotensor.

Propanolol: o alcohol reduce os seus efectos farmacolóxicos.

Page 95: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

93Información para o persoal sanitario

8.1.9. Antihistáminicos

H-1: o alcohol aumenta os seus efectos depresores sobre o SNC.

H-2: a cimetidina inhibe o sistema microsomal hepáticopotenciando os efectos do alcohol.

8.1.10. Antiinfecciosos

Doxiciclina: o alcohol reduce o seu efecto antimicrobiano.

Efecto antabus: metronidazol, griseofulvina, ketoconazol, furazolidona,quinacrina, isoniazida, cloramfenicol e as cefalosporinas.

8.1.11. Antineoplásicos

Metrotrexate: o alcohol aumenta a súa toxicidade hepática.

8.1.12. Antiparkinsonianos

Bromocriptina: o alcohol aumenta os seus efectos tóxicos.

8.1.13. Psicofármacos

Antipsicóticos: o alcohol aumenta a depresión do SNC que producenestes fármacos. A inxesta de alcohol en pacientes que tomen antipsicóti-cos e que á vez padezan de asma, EPOC ou outros problemas respirato-rios pode ser fatal.

Barbitúricos: o alcohol aumenta a depresión do SNC que producen estesfármacos. A dose letal dos barbitúricos redúcese a un 50 % se á vez seinxire alcohol.

Benzodiazepinas: o alcohol aumenta a depresión do SNC que producenestes fármacos nun 20-30 %. Ademais, grandes cantidades de alcoholinhiben o metabolismo das BZD.

Page 96: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

94 Información para o persoal sanitario

IMAOS: estes fármacos inhiben a ADH potenciando os efectos do alco-hol. O alcohol aumenta a síntese catecolaminérxica no SNC.

Mianserina: o alcohol aumenta a depresión do SNC que produceeste fármaco.

Fenitoína: consumos elevados de alcohol inhiben a metabolización enzi-mática da fenitoína, é importante recordar este aspecto cando o pacien-te inicia un tratamento de desintoxicación–deshabituación alcohólica.

Trazodona: o alcohol aumenta a depresión do SNC que produceeste fármaco.

Antidepresivos tricíclicos: o alcohol aumenta a depresión do SNCque producen estes fármacos. Tanto o alcohol como estes fármacosreducen o limiar convulsivo.

8.2. Recursos para a entrevista motivacional

8.2.1. O discurso motivacional

Expresar empatía: a empatía baséase no respecto. É necesario aceptar eescoitar o punto de vista do paciente. O médico debe intentar compren-der a situación do paciente, sen criticar, xulgar ou condenar. A ambiva-lencia á hora de decidir abandonar unha conduta como é o consumoexcesivo de alcohol é unha actividade psicolóxica normal, non é unhaconduta patolóxica. Todo isto non significa darlle a razón ao paciente eaprobar o seu consumo excesivo de alcohol.

Desenvolver discrepancia: a maior parte dos pacientes recoñecen osefectos adversos que o consumo excesivo de alcohol xera nas súas vidas.Desenvolver discrepancia implica intensificar, amplificar e acentuar apercepción, cognitiva e emocional, deses efectos negativos. Fronte a eleshai que situar obxectivos familiares, sociais, laborais e de saúde que sepoden ver prexudicados polos efectos negativos do consumo de alcohol.É conveniente buscar exemplos recentes dese efecto prexudicial.

Page 97: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

95Información para o persoal sanitario

Evitar a confrontación: a confrontación directa volve o paciente remisoao cambio. É preferible traballar sempre desde a óptica do paciente. Fra-ses como: “vostede é un alcohólico”, “vostede mente” só obstaculizan ocambio.

Traballar a resistencia: a resistencia ao cambio debe ser presentadacomo un fenómeno normal e natural, aínda que superable, da experien-cia humana. A motivación para vencer esa resistencia ten que xurdir dopaciente. As ameazas, máis ou menos veladas, débense evitar.

Estimular a confianza nun mesmo: o paciente debe confiar nas súasposibilidades para controlar o seu consumo de alcohol. A esperanza e aconfianza son ingredientes fundamentais. O médico debe estimular aidea de que un cambio no comportamento é posible, especialmentecando o paciente se fai responsable dese cambio.

Clarificar obxectivos: o médico debe axudar o paciente a establecerobxectivos realistas, alcanzables e medibles.

Axuda activa: o médico, aínda respectando a liberdade de decisión dopaciente, non se debe comportar de forma pasiva. O seu obxectivo émanter a terapia en marcha e por iso, non só debe informar e aconsellar,senón que tamén ten que facilitar o acceso ás citas e debe intentar recu-perar o paciente se este abandona a terapia.

8.2.2. Técnicas motivacionais

Para conseguir este cambio no comportamento son útiles as seguintes téc-nicas:

Empregar preguntas abertas como: ¿Que é o que lle preocupa acerca dasúa forma de beber?, ¿Como cre que o podo axudar?

Utilizar a escoita reflexiva para concentrarse nas preocupacións e ambi-valencias do paciente con respecto aos seus hábitos de bebida: xa vexo,escóitoo, cónteme máis acerca diso.

Page 98: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

96 Información para o persoal sanitario

Facer que o paciente analice os efectos positivos e negativos tanto debeber alcohol, como de deixar de facelo.

Reforzar con mensaxes de apoio o relato do paciente para inspirar con-fianza: conseguiu reducir o seu consumo en pouco tempo, podo entenderporque bebe, agradézolle que sexa tan sincero nesta entrevista.

Destacar do discurso do paciente mensaxes promotores de cambio:

Recoñecemento de problemas: “nunca me din conta do moito quebebo, é posible que estea correndo un risco estúpido”.

Manifestacións de preocupación: “estou preocupado polo que a miñafamilia poida pensar de min”.

Intencións de cambio: “non sei cómo, pero quero intentar cambiar”.

Optimismo: “podo facelo, vou solucionar este problema”.

AS TÉCNICAS MOTIVACIONAIS PÓDENSERESUMIR NA SEGUINTE FRASE:

UNHA PERSOA CRE O QUE SE ESCOITA DICIR A SI MESMA.

Page 99: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Desenvolvemento destaguía clínica 9

Page 100: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 101: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

99Desenvolvemento desta guía

Os niveis de evidencia presentes nesta guía clínica obtivéronse a travésdunha revisión sistemática da literatura realizada nas seguintes bases dedatos: Medline, Embase, Healthstar, Cinahl, PsychINFO e The CochraneLibrary. O período temporal abranguido vai de 1990 a 2003, incluíndo arti-gos anteriores ao ano 1990 cando se consideraron de alto interese. Estabusca foi complementada con material dos seguintes textos:

PÉREZ, A.; FERNÁNDEZ, J.R.; FERNÁNDEZ, C.; AMIGO, I.: Guía detratamientos psicológicos eficaces. Madrid: Pirámide, 2003.

BOBES, J.; CASAS, M.; GUTIÉRREZ, M.: Manual de evaluación y tratamientode drogodependencias. Barcelona: Ars Médica, 2003.

BERGLUND, M.; THELANDER, S.; JONSSON, E.: Treating alcohol and drugabuse. Wienheim: Wiley–VCH, 2003.

EDWARDS, G.; MARSHALL, E.; COOK, Ch.: The treatment of drinkingproblems. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.

SANTO–DOMINGO, J.; JIMÉNEZ–ARRIERO, M.A.: Consenso de la SociedadEspañola de Psiquiatría sobre diagnóstico y tratamento del alcoholismo yotras adicciones. Sociedade Española de Psiquiatría, 2003.

SOCIEDADE ESPAÑOLA DE ALCOHOLISMO: Manual SET de alcoholismo.Madrid: Editorial Panamericana, 2003.

HEATHER, N.; STOCKWELL, T.: The essential handbook of treatment andprevention of alcohol problems. Chichester: Wiley and Sons, 2004.

Page 102: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 103: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

101Bibliografía

1 GRIFFITH, E.; MARSHALL E.J.; COOK C.C.:Assessment as the beginning of therapy. En “TheTreatment of Drinking Problems a guide for thehelping professions fourth edition”. Cambridge:Cambridge University Press 2003: 234-262.

2 CORRAO, G.; BAGNARDI, V.; ZAMBON, A.; ARICO,S.: Exploring the dose-response relationship betweenalcohol consumption and the risk of several alcohol-related conditions: a meta–analysis. Addiction1999; 94(10): 1551-1573.

3 ORGANIZACIÓN MUNDIAL DA SAÚDE: CIE-10,Décima Revisión da Clasificación Internacional dasEnfermidades. Madrid: Organización Mundial daSaúde 1992.

4 ECHEBURÚA, E.: Abuso de Alcohol. Madrid: Síntesis 2001.

5 STOCKWELL, T.; HODGSON, R.; EDWARDS, G.;TAYLOR, C.; RANKIN, H.: Developmental of aquestionnaire to measure severity of alcoholdependence. Br J Addiction 1979; 74: 79-87.

6 RUBIO, G.; UROSA, B.; RUBIO, M.C.; ULIBARRI,S.; MATA, F.: Validación del cuestionario sobre lagravedad de la dependencia al alcohol en poblaciónespañola. An Psiquiatría 1996; 12: 285-289.

7 RUBIO, G.; UROSA, B.; SANTO DOMINGO, J.:Validación de la escala de la intensidad de ladependencia al alcohol. Psiquiatría Biológica 1998;5(supl 1): 44-47.

8 LIEBRE, C.S.: Medical disorders of alcoholism. New England Journal of Medicine 1995; 333: 1058-1065.

9 SJÖGREN, H.; ERIKSSON, A.; AHLM, K.: Role ofalcohol in unnatural deaths: a study of all deaths inSweden. Alcohol: Clinical and ExperimentalResearch 2000; 24: 1050-1056.

10 WETTERLING, T.; VELTRUP, C.; DRIESSEN, M.;JOHN, U.: Drinking pattern and alcohol–relatedmedical disorders. Alcohol and Alcoholism 1999;34: 330-336.

11 LISHMAN, W.A.: Toxic Disorders. Organic Psychiatry,Tercera Edición. Oxford: Blackwell Science 1998:594-638.

12 FARRELL, M.; HOWES, S.; TAYLOR, C. et al:Substance misuse and psychiatric comorbilidity: anoverview of the OPCS National Psychiatric MorbiditySurvey. Addictive Behaviours 1998; 23: 909-918.

13 HELZER, J.E.; PRYZBECK, T.R.: The co–occurrenceof alcoholism with other psychiatric disorders in thegeneral population and its impact on treatment.Journal of studies on Alcohol 1988; 49: 219-224.

14 KESSLER, R.C.; CRUM RM.; WARNER LA.;NELSON CB.; SCHULENBERG J.; ANTHONY JC.:

Lifetime co-occurrence of DSM–III–R alcohol abuseand dependence with other psychiatric disorders inthe National Comorbidity Survey. Archives of GeneralPsychiatry 1997; 54: 313-321.

15 REID, A.L.; WEBB, G.R.; HENNRIKUS, D.; FAHEY,P.P.; SANSON–FISHER, R.W.: Detection of patientswith high alcohol intake by general practitioners.British Medical Journal 1986; 293: 735-738.

16 CANNING, U.P.; KENNELL–WEBB S.A.;MARSHALL, E.J.; WESSELY, S.C.; PETERS, T.J.:Substance misuse in acute general medicaladmissions. Quarterly Journal of Medicine 1999;92: 319-326.

17 ROLLNICK, S.; KINNERSLEY, P.; STOT, N.: Methodsof helping patients with behaviour change. BritishMedical Journal 1993; 307 (6897): 188-190.

18 BABOR, T.F.; STEINBERG, K.; ANTON, R.; DELBOCA, F.: Talk is cheap: measuring drinkingoutcomes in clinical trials. Journal of Studies ofAlcohol 2000; 61(1):55-63.

19 MILLER, W.R.; ROLLNICK, S.: La entrevistamotivacional. Preparar para el cambio de conductasadictivas. Barcelona: Paidos 1999.

20 EWING, J.A.: Detecting Alcoholism, the CAGEquestionnaire. J Am Med Assoc 1984; 252: 1905-1907.

21 RODRÍGUEZ–MARTOS, A.; NAVARRO, R.; VECINO,C.; PÉREZ, R.: Validación de los cuestionarios KFA(CBA) y CAGE para diagnóstico del alcoholismo.Drogalcohol 1986; 11: 132-139.

22 BRADLEY, K.A.; BOYD–WICKIZER, J.; POWELL,S.H.; BURMAN, M.L.: Alcohol screeningquestionnaires in woman: a critical review. JAMA1998; 280 (2): 166-171.

23 FIELLIN, D.A.; REID, M.C.; O’CONNOR, P.G.:Screening for alcohol problems in primary care: asystematic review. Arch Intern Med 2000; 160(13):1977-1989.

24 AERTGEERTS, B.; BUNTINX, F.; ANSOMS, S.;FEVERY, J.: Screening properties of questionnairesand laboratory tests for the detection of alcoholabuse or dependence in a general practicepopulation. Br J Gen Pract 2001; 51(464): 206-217.

25 SAUNDERS, J.B.; AASLAND, O.G.; BABOR, T.F.; DELA FUENTE, J.R.; GRANT, T.I.: Development of theAlcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT):WHO Collaborative Project on Early Detection ofPersons with Harmful Alcohol Consumption II.Addiction 1993; 88: 791-804.

26 RUBIO, G.; BERMEJO, J.; CABELLERO, M.C.;SANTO DOMINGO, J.: Validación de la prueba para la identificación de trastornos por uso de

Page 104: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

102 Bibliografía

alcohol (AUDIT) en atención primaria. Rev Clin Esp1998; 198: 11-14.

27 BRADLEY, K.A.; BUSH, K.R.; McDONELL, M.B.;MALONE, T.; FIHN, S.D.: Screening for problemdrinking: comparison of CAGE and AUDIT.Ambulatory Care Quality Improvement Project(ACQUIP). Alcohol Use Disorders Identification Test.J Gen Intern Med 1998; 13(6): 379-388.

28 FEURLEIN, W.; RINGER, C.; KÜFNER K.A.:Diagnose des Alkoholismus: Der MünchnerAlkolismustes (MALT). Münch Med Wochf 1977;119: 1275-1282.

29 RODRÍGUEZ–MARTOS. A.; SUÁREZ, R.: MALT(Münchner Alkoholismus Test). Validación de laversión española de este test para el diagnóstico delalcoholismo. Rev Psiquiatr Psicol. Mend 1984; 16:421-432.

30 RODRÍGUEZ–MARTOS, A.: Alcoholismo:diagnóstico, concepto, motivación y tratamiento. EnBECOÑA, E.; RODRÍGUEZ, A.; SALAZAR, I. eds.“Drogodependencias”. V. Avances. Santiago deCompostela: Servizo de Publicacións daUniversidade de Santiago de Compostela 1999.

31 KOKKEVI, A.; HARTGERS, C.: European adaptationof a multidimensional assesment instrument for drugand alcohol dependence. Eur Addict Res 1995;1:208-210.

32 BOBES, J.; GONZÁLEZ, M.P.; SÁIZ, P.A.;BOUSOÑO, M.: Índice europeo de severidad de laadicción: EuropASI. Versión Española. Actas de la IVReunión Interregional de Psiquiatría. 1996; 201-218.

33 GONZÁLEZ, M.P.; SÁIZ P.A.; BOUSOÑO, M.;BOBES, J.: Evaluación de la gravedad de laconducta alcohólica. Psiquiatría Biológica 1998; 5(Supl 1): 40-43.

34 GUAL, A.; CONTEL, M.; SEGURA, L.; RIBAS, A.;COLOM, J.: El ISCA (Interrogatorio Sistematizado deConsumos Alcohólicos), un nuevo instrumento parala identificación precoz de bebedores de riesgo. MedClin 2001; 117: 685-689.

35 SANTO–DOMINGO, J.; JIMÉNEZ–ARRIERO, M.A.:Consenso de la Sociedad Española de Psiquiatríasobre Diagnóstico y Tratamiento del Alcoholismo yotras Adicciones. Euromedice ediciones médicas2003.

36 CHAN, A.W.K.: Biochemical markers for alcoholism.En WINDLE, M.; SEARLES, J.S. eds. “Children ofalcoholics”. New York: The Guilford Press 1990: 39-72.

37 SANTO–DOMINGO, J.; RUBIO, G.; MARÍN, J.J.;MARTÍNEZ, M.I.; AMALICH. F.: Transferrínadeficiente en carbohidratos y otros marcadores de

consumo de alcohol en el hospital general. RevistaClínica Española 1997; 197(9): 627-630.

38 CONIGRAVE, K.M.; SAUNDERS, J.B.; WHITFIELD,J.B.: Diagnostic tests for alcohol comsuption.Alcohol and Alcoholism 1995;30: 61-66.

39 CONIGRAVE, K.M.; DEGENHARDT, L.J.;WHITFIELD, J.B.; SAUNDERS, J.B.; HELANDER,A.; TABAKKOFF, B.: CDT, GGT, and AST as markersof alcohol use: the WHO/ISBRA collaborativeproject. Alcohol Clin Exp Res 2002; 26(3): 332-339.

40 ANTON, R.F.; STOUT, R.L.; ROBERTS, J.S.; ALLEN,J.P.: The effect of drinking intesity and frequency onserum carbohydrate —deficient transferrin andgamma— glutamyl transferase levels in outpatientalcoholics. Alcohol Clin Exp Res 1998; 22(7): 1456- 1462.

41 SCOULLER, K.; CONIGRAVE, K.M.; MACASKILL, P.;IRWIG, L.; WHITFIELD, J.B.: Should we usecarbohydrate —deficient transferrin instead ofgamma— glutamyl transferase for detecting problemdrinkers? A systematic review and metaanalysis. ClinChem 2000; 46(12): 1894-1902.

42 SALASPURO, M.: Carbohydrate–deficient transferrinas compared to other markers of alcoholism: asystematic review. Alcohol 1999; 19(3): 261-271.

43 HOEKSEMA, H.L.; DE BOCK, G.H.: The value oflaboratory tests for the screening and recognition ofalcohol abuse in primary care patients. Alcohol ClinExp Res 1998; 22(6): 1300-1311.

44 BATES, M.E.; MARTIN, C.S.: Inmediate, quantitativeestimation of blood alcohol concentration fromsaliva. J Stud Alcohol 1997; 58(5): 5331-538.

45 BIEN, T.H.; MILLER, W.R.; TONIGAN, J.S.: Briefinterventions for alcohol problems: a review.Addiction 1993; 88(3): 315-335.

46 KAHAN, M.; WILSON, L.; BECKER, L.:Effectiveness of physician–based interventions withproblem drinkers: a review. CMAJ 1995; 152(6):851-859.

47 WILK, A.I.; JENSEN, N.M.; HAVIGHURST, T.C.:Meta–analisys of randomized control trialsaddressing brief interventions in heavy alcoholdrinkers. J Gen Intern Med 1997; 12(5): 274-283.

48 SENFT, R.A.; POLEN, M.R.; FREEBORN, D.K.;HOLLIS, J.F.: Brief intervention in a primary caresetting for hazardous drinkers. Am J Prev Med1997; 13(6): 464-470.

49 OCKENE, J.K.; ADAMS, A.; HURLEY, T.G.;WHEELER, E.V.; HEBERT, J.R.: Brief physician —and nurse practitioner— delivered counseling forhigh–risk drinkers: does it work?. Arch Intern Med1999; 159 (18): 2198-2205.

Page 105: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

103Bibliografía

50 WHO Brief Intervention Study Group. Am J PublicHealth 1996; 86(7): 948-955.

51 FLEMING, M.F.; BARRY, K.L.; MANWELL, L.B.;JOHNSON, K.; LONDON, R.: Brief physician advicefor problem alcohol drinkers. A randomizedcontrolled trial in community–based primary carepractices. JAMA 1997; 277(13): 1039-1045.

52 HEATHER, N.: Using brief opportunities for changein medical settings. En MILLER, R.W.; HEATHER,N. eds. “Treating Addictive behaviors”, 2nd edition.New York: Plenum Press 1998: 133-148.

53 MULLEN, P.D.; SIMON–MORTON, D.G.; RAMIREZ,G.; FRANKOWSKI, R.F.; GREEN, L.W.; MAINS,D.A.: A meta–analysis of trials evaluating patienteducation and counseling for three groups ofpreventive health behaviors. Patient Educ Couns1997; 32(3): 157-173.

54 WALLACE, P.; CUTLER, S.; HAINES, A.:Randomised controlled trial of general practitionerintervention in patients with excessive alcoholcomsumption. Br Med Journal 1988; 297: 663-668.

55 FREEMANTLE, N.; GILL, P.; GODFREY, C.: Briefinterventions and alcohol use. Effective Health CareBulletin 1993; 7: 1-14.

56 KANER, E.F.S.; HEATHER, N.; McAVOY, B.R.;LOCK, C.A.; GILVARRY, E.: Interventions forexcessive alcohol consumption in primary healthcare: attitudes and practices of English generalpractitioners. Alcohol and Alcoholism 1999; 34:559-566.

57 KANER, E.F.S.; LOCK, C.A.; McAVOY, B.R.; LOCK,C.A.; GILVARRY, E.: A RCT of three training andsupport strategies to encourage implementation ofscreening and brief alcohol intervention by generalpractitioners. Br J Gen Practice 1999; 49: 699-703.

58 POIKOLAINEN, K.: Effectiveness of briefinterventions to reduce alcohol intake in primaryhealth care populations: a meta–analysis. Prev Med1999; 28(5): 503-509.

59 ANDERSON, P.; SCOTT, E.: The effect of generalpractitioners´ advice to heavy drinking men. Br JAddict 1992; 87(6): 891-900.

60 SCOTT, E.; ANDERSON, P.: Randomized controlledtrial of general practitioner intervention in womenwith excessive alcohol consumption. Drug AlcoholRev 1990; 10(4): 313-321.

61 WHO Brief Intervention Study Group. ACross–National Trial of Brief Interventions WithHeavy Drinkers. American Journal of Public Health1996; 86: 948-955.

62 CÓRDOBA, R.; DELGADO, M.T.; PICO, V.;ALTISENT, R.; FORES, D.; MONREAL, A.; FRISAS,O.; LÓPEZ DEL VAL, A.: Effectiveness of BriefIntervention on Non–Dependant Alcohol Drinkers(EBIAL): A Spanish Multi–Centre Study. Journal ofFamily Practice 1998; 15: 562-568.

63 FLEMING, M.F.; MUNDT, M.P.; FRENCH, M.T.;MANWELL, L.B.; STAUFFACHER, E.A.; BARRY,K.L.: Benefit–Cost Analysis of Brief Physcian AdviceWith Problem Drinkers in Primary Care Settings.Medical Care 2000. 38: 7-18.

64 KAHAN, M.; WILSON, L.; BECKER, L.:Effectiveness of Physician–Based Interventions WithProblem Drinkers: A Review. Canadian MedicalAssociate Journal 1995. 152: 851-859.

65 AALTO, M.; SAKSANEN, P.; LAINE, P.;FORSSTROM, R.; RAIKAA, M.; KIVILUOTO, M.:Brief intervention for female heavy drinkers inroutine general practice: a 3–year randomizedcontrolled study. Alcohol Clin Exp Res 2000;24(11): 1680-1686.

66 AALTO, M.; SEPPA, K.; MATTILA, P.; MUSTONEN,H.; RUUTH, K.; HYVARINEN, H.: Brief interventionfor male heavy drinkers in routine general practice: a3–year randomized controlled study. Alcohol Alcohol2001; 36(3): 224-230.

67 WUTZKE, S.E.; CONIGRAVE, K.M.; SAUNDERS,J.B.; HALL, WD.: The long–term effectiveness ofbrief interventions for unsafe alcohol consumption: a10–year follow–up. Addiction 2002; 97(6): 665-675.

68 FLEMING, M.F.; MUNDT, M.P.; FRENCH, M.T.;MANWELL, L.B.; STAUFFACHER, E.A.; BARRY,K.L.: Brief physician advice for problem drinkers:long–term efficacy and benefit–cost analysis.Alcohol Clin Exp Res 2002; 26(1): 36-43.

69 KRISTENSON, H.; OHLIN, H.; HULTEN–NOSSLIN,M.B.; TRELL, E.; HOOD, B.: Identification andIntervention of Heavy Drinking in Middle–Aged Men:Result and Follow–Up of 24–60 Months ofLong–Term Study With Randomized Controls.Alcohol Clin Exp Res 1983; 7: 203-209.

70 KRISTENSON, H.; OSTERLING, A.; NILSSON, J.A.;LINDGARDE, F.: Prevention of alcohol–relateddeaths in middle–aged heavy drinkers. Alcohol ClinExp Res 2002; 26(1): 36-43.

71 PSATY, B.M.; SMITH, N.L.; SISCOVICK, D.S.;KOEPSELL, T.D.; WEISS, N.S.; HECKBERT, S.R.:Health outcomes associated with antihypertensivetherapies used as first–line agents. A systematicreview and meta–analysis. JAMA 1997; 277(9): 739-745.

72 RICHMOND, R.; HEATHER, N.; WODAK, A.;KEHOE, L.; WEBSTER, I.: Controlled evaluation of ageneral practice–based brief intervention for

Page 106: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

104 Bibliografía

excessive drinking. Addiction 1995; 90(1): 119-132.

73 MAISTO, S.A.; CONIGLIARO, J.; McNEIL, M.;KRAEMER, K.; CONIGLIARO, J.L.; KELLEY, M.E.:Effects of two types of brief intervention andreadiness to change on alcohol use in hazardousdrinkers. J Stud Alcohol 2001; 65(5): 605-614.

74 KANER, E.F.; LOCK, C.A.; MCAVOY, B.R.; HEATHERN.; GILVARRY, E.: A RCT of three training andsupport strategies to encourage implementation ofscreening and brief alcohol intervention by generalpractitioners. Br J Gen Pract 1999; 49(446): 699-703.

75 LOCK, C.A.; KANER, E.F.; HEATHER, N.; McAVOY,B.R.; GILVARRY, E.: A randomized trial of threemarketing strategies to disseminate a screening andbrief alcohol intervention programme to generalpractitioners. Br J Gen Pract 1999; 49(446): 699-703.

76 MOYER, A.; FINNEY, J.W.; SWEARINGEN, C.E.;VERGUN, P.: Brief interventions for alcoholproblems: a meta–analytic review of controlledinvestigations in treatment —seeking andnon–treatment— seeking populations. Addiction2002; 97(3): 279-292.

77 KANER, E.F.; WUTZKE, S.; SAUNDERS, J.B.;POWELL, A.; MORAWSKI, J.; BOUIX, J.C.: Impact ofalcohol education and training on generalpractitioners´diagnostic and management skills:findings from a World Health Organizationcollaborative study. J Stud Alcohol 2001; 62(5): 621-627.

78 KANER, E.; LOCK, C.; HEATHER, N.; McNAMEE, P.;BOND, S.: Promoting brief alcohol intervention bynurses in primary care: a cluster randomisedcontrolled trial. Patient educ Couns 2003 in press.

79 MONTI, P.M.; COLBY, S.M.; BARNETT, N.P.;SPIRITO, A.; ROHSENOW, D.J.; MYERS, M.: Briefinterventions for harm reduction with alcohol–positiveolder adolescents in a hospital emergencydepartment. J Consult Clin Psychol 1999; 67(6):989-994.

80 PETERS, J.; BROOKER, C.; McCABE, C.; SHORT,N.: Problems encountered with opportunisticscreening for alcohol–related problems in patientsattending an accident and emergency department.Addiction 1998; 93(4): 589-594.

81 CHANG, G.; WILKINS–HAUG, L.; BERMAN, S.;GOETZ, M.A.: Brief intervention for alcohol use inpregnancy: a randomized trial. Addiction 1999;94(10): 1499-1508.

82 DI CLEMENTE, C.C.; PROCHASKA, J.O.: Towards acomprehensive, transtheoretical model of change:stages of change and addictive behaviors. MILLER,W.R.; HEATHER, N. eds. “Treating Addictive

Behaviors”, 2nd Edition. New York: Plenum Press1998: 133-148.

83 DUNN, C.; DEROO, L.; RIVARA, F.P.: The use ofbrief interventions adapted from motivationalinterviewing across behavioural domains: asystematic review. Addiction 2001; 96(12): 1725-1742.

84 ROLLNICK, S.; HEATHER, N.; GOLD, R.; HALL, W.:Development of a short readiness to changequestionnaire for use in brief, opportunisticinterventions among excessive drinkers. B J Addict1992; 87: 743-754.

85 RODRÍGUEZ–MARTOS, A.; RUBIO, G.; AUBÁ, J.;SANTO–DOMINGO, J.; TORRALBA, L.I.; CAMPILLO,M.: Readines to change questionnaire: Reliabilitystudy of its Spanish versión. Alcoh Alcoholism2000; 35: 270-275.

86 SLATTERY, J.; CHICK, J.; COCHRANE, M.; CRAIG,I.; GODFREY, C.; KOHLI, H.: Prevention of relapsein alcohol dependence. Glasgow: Health TechnologyBoard for Scotland 2003. Health technologyassesment report 3.

87 DEEHAN, A.; MARSHALL, E.J.; STRANG, J.:Tackling alcohol misuse: opportunities and obstaclesin primary care. Br J Gen Pract 1998; 48(436):1779-1182.

88 DRUMMOND, D.C.; THOM, B.; BROWN, C.;EDWARDS, G.; MULLAN, M.J.: Specialist versusgeneral practitioners treatment of problem drinkers.Lancet 1990; 336(8270): 915-918.

89 WEISNER, C.; MERTENS, J.; PARTHASARATHY, S.;MOORE, C.; LU, Y.: Integrating primary medical carewith addiction treatment a randomized controlledtrial. JAMA 2001; 268(14): 1715 1723.

90 SAMET, J.H.; FREIDMANN, P.; SAITZ, R.: Benefitsof linking primary medical care and substanceservices: patient, provider, and society perspectives.Arch Intern Med 2001; 161(1): 85-91.

91 LEIGH, G.; OGBORNE, A.C.; CLELAND, P.: Factorsassociated with patient dropout from an outpatientalcoholism treatment service. J Stud Alcohol 1984;45(4): 359-362.

92 REES, D.W.; BEECH, H.R.; HORE, B.D.: Some factors associated with compliance in thetreatment of alcoholism. Alcohol Alcohol 1984;19(4): 303-307.

93 REES, D.W.: Health beliefs and compliance withalcoholism treatment. J Stud Alcohol 1985; 46(4):517-524.

94 HILTON, M.E.; MAISTO, S.A.; CONIGLIARO, J.;McNIEL, M.; KRAEMER, K.; KELLEY, M.E.:Improving alcoholism treatment across the

Page 107: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

105Bibliografía

spectrum of services. Alcohol Clin Exp Res 2001;25(1): 128-35.

95 STOUT, R.L.; RUBIN, A.; ZWICK, W.; ZYWIAK, W.;BELLINO, L.: Optimizing the cost–effectiveness ofalcohol treatment: a rationale for extended casemonitoring. Addict Behav 1999; 24(1): 17-35.

96 DRAKE, R.E.; MERCER–McFADDEN, C.; MUESER,K.T.; MCHUGO, G.J.; BOND, G.R.: Review ofintegrated mental health and substance abusetreatment for patients with dual disorders. SchizophrBull 1998; 24(4): 589-608.

97 HELLERSTEIN, D.J.; ROSENTHAL, R.N.; MINER,C.R.: A prospective study of integrated outpatienttreatment for substance–abusing schizophrenicpatients. Am J Addict 1995; 4(1): 33-42.

98 DIAMOND, I.; GORDON, A.S.: Cellular and molecular neuroscienceof alcoholism. Physiol Rev1997; 77: 1-20.

99 HAYASHIDA, M.; ALTERMAN, A.I.; McLELLAN, A.T.;O’BRIEN, C.P.; PURTILL, J.J.; VOLPICELLI, J.R.:Comparative effectiveness and costs of inpatient andoutpatient detixification of patients withmild–to–moderate alcohol withdrawal syndrome. NEngl J Med 1989; 320(6): 358-365.

100 BENNIE, C.: A comparison of home detoxificationand minimal intervention strategies for problemdrinkers. Alcohol Alcohol 1998; 32(2): 157-163.

101 KLIJNSMA, M.P.; CAMERON, M.L.; BURNS, T.P.;McGUIGAN, S.M.: Out–patient alcoholdetoxification–outcome after 2 months. AlcoholAlcohol 1995; 30(5): 669 - 673.

102 BARTU, A.; SAUNDERS, W.: Domiciliarydetoxification: a cost effective alternative toinpatient treatment. Aust J Adv Nurs 1994; 11(4):12-18.

103 STOCKWELL, T.; BOLT, L.; MILNER, I.; PUGH, P.;YOUNG, I.: Home detoxification for problemdrinkers: acceptability to clients, relatives, generalpractitioners and outcome after 60 days. Br J Addict1990; 85(1): 61-70.

104 COLLINS, M.N.; BURNS, T.; VAN DEN BERK, P.A.;TUBMAN, G.F.: A structured programme forout–patient alcohol detoxification. Br J Psychiatry1990. 156: 871-874.

105 GRIFFITH, E.; MARSHALL, E.J.; COOK, C.C.:Withdrawal states and treatment of withdrawal. En“The Treatment of Drinking Problems a guide for thehelping professions fourth edition”. Cambridge:Cambridge University Press 2003: 263-279.

106 SANTO–DOMINGO, J.; JIMÉNEZ–ARRIERO, M.A.:Consenso de la Sociedad Española de Psiquiatríasobre Diagnóstico y Tratamiento del Alcoholismo y

otras Adicciones. Euromedice ediciones médicas2003.

107 MAYO–SMITH, M.F.: Pharmacological managementof alcohol withdrawal. A meta–analysis andevidence–based practice guideline. AmericanSociety of Addiction Medicine Working Group onPharmacological Management of AlcoholWithdrawal. JAMA 1997; 278(2): 144-151.

108 HOLBROOK, A.M.; CROWTHER, R.; LOTTER, A.;CHENG, C.; KING, D.: Meta–analysis ofbenzodiazepine use in the treatment of acute alcoholwithdrawal. CMAJ 1999; 160(5): 649-655.

109 SCHAFFER, A.; NARANJO, C.A.: Recommendeddrug treatment strategies for the alcoholic patient.Drugs 1998; 56(4): 571-585.

110 SAITZ, R.; MAYO–SMITH, M.F.; ROBERTS, M.S.:Individualized treatment for alcohol withdrawal.JAMA 1994; 272: 519-523.

111 CHANG, P.H.; STEINBERG, M.B.: Alcoholwithdrawal. Med Clin North Am 2001; 85(5): 1191-1212.

112 WILLIAMS, D.; McBRIDE, A.J.: The drug treatmentof alcohol withdrawal symptoms: a systematicreview. Alcohol Alcohol 1998; 33(2): 103-115.

113 MOSCOWITZ, G.; CHALMERS, TC.; SACKS, H.S.;FAGERSTROM, R.H.; SMITH, H. Jr.: Deficiencies ofclinical trials of alcohol withdrawal. Clin PharmacolTher 1983; 34(6): 822-826.

114 HILL, A.; WILLIAMS, D.: Hazards associated withthe use of benzodiazepines in alcohol detoxification.J Subst Abuse Treat 1993; 10(5): 449-451.

115 RITSON, B.; CHICK, J.: Comparison of twobenzodiazepines in the treatment of alcoholwithdrawal: effects on symptoms and cognitiverecovery. Drug Alcohol Depend 1986; 18(4): 329-334.

116 KOLIN, I.S.; LINET, O.I.: Double–blind comparisonof Alprazolam and Diazepam for subchronicwithdrawal from alcohol. J Clin Psychiatry 1981; 42:169-173.

117 WILSON, A.; VULCANO, B.A.: Double–blind trial ofAlprazolam and Chlordiazepoxide in themanagement of the acute ethanol withdrawalsyndrome. Alcohol Clin Exp Res 1985; 5: 23-27.

118 MILLER, W.C. Jr.; McCURDY, L.: A double–blindcomparison of the efficacy and safety of Lorazepamand Diazepam in the treatment of the acute alcoholwithdrawal syndrome. Clin Ther 1984; 6(3): 364-371.

119 D’ONOFRIO, G.; RATHLEW, N.K.; ULRICH, A.S.;FISH, S.S.; FREEDLAND, E.S.: Lorazepam for the

Page 108: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

106 Bibliografía

prevention of recurrent seizures related to alcohol. NEngl J Med 1999; 340: 915-919.

120 GRIFFITHS, R.R.; WOLF, B.: Relative abuse liabilityof different benzodiazepines in drug abusers. J ClinPsychopharmacol 1990; 10/4): 237-243.

121 SERFATY, M.; MASTERTON, G.: Fatal poisoningattributed to benzodiazepines in Britain during the1980s. Br J Psychiatry 1993; 163: 386-393.

122 BURROUGHS, A.K.; MORGAN, MY.; SHERLOCK, S.:Double–blind controlled trial of bromocriptine,chlordiazepoxide and chlormethiazole for alcoholwithdrawal symptoms. Alcohol Alcohol 1985; 20(3):263-271.

123 PEPPERS, M.P.: Benzodiazepines for alcoholwithdrawal in the eldery and in patients with liverdisease. Pharmacotherpy 1996; 16(1): 49-57

124 McINNES, G.T.: Chlormethiazole and alcohol: alethal coktail. Br Med J (Clin Res Ed); 294(6572):595.

125 MORGAN, M.Y.: The management of alcoholwithdrawal using chlormethiazol. Alcohol Alcohol1995; 30(6): 771-774.

126 TAYLOR, C.P.; GEE, N.S.; SU, T.Z.; KOCSIS, J.D.;WELTY, D.F.; BROWN, J.P.; DOOLEY, D.J.; BODEN,P.; SINGH, L.: A summary of mechanistic hypothesisof gabapentin pharmacology. Epilepsy Res 1998; 29: 233-249.

127 GENTRY, J.R.; HILL, B.S.; MALCOLM, R.: NewAnticonvulsivants: a Review of Applications for theManagement of Substance Abuse Disorders. Annalsof Clinical Psychiatry 2002. 14(4): 233-245.

128 WATSON, W.P.; ROBINSON, E.; LITTLE, H.J.: Thenovel anticonvulsivant, gabapentin, protects againstboth convulsant and anxiogenic aspects of theethanaol withdrawal syndrome. Neuropharmacology1997; 36: 1369-1375.

129 MYRICK, H.; MALCOLM, R.; BRADY, K.: Gabapentintreatment of alcohol withdrawal. Am J Psychiatry1998; 155: 1626.

130 BONNET, U.; BANGER, M.; LEWEKE, F.M.;MASCHKE, M.; KOWALSKI, T.; GASTPAR, M.:Treatment of alcohol withdrawal syndrome withgabapentin. Pharmacopsychiatry 1999; 32:107-109.

131 BALLENGER, J.C.; POST, R.M.: Kindling as a modelfor alcohol withdrawal syndromes. Br J Psychiatry1978; 133: 1-14.

132 MALCOLM, R.; BALLENGER, J.C.; STURGIS, E.T.;ANTON, R.: Double–blind controlled trial comparingcarbamazepine to oxazepam treatment of alcoholwithdrawal. Am J Psychiatry 1989; 146: 617-621.

133 BALLARD, C.G.; MOHAN, R.N.; HANDY, S.:Carbamazepine in alcohol withdrawal. Br JPsychiatry 1991; 158:133.

134 STUPPAECK, C.H.; PYCHA, R.; WHITWORTH, A.B.;OBERBAUER, H.; FLEISCHHACKER, W.W.:Carbamazepine versus Oxazepam in the treatment ofalcohol withdrawal: a double–blind study. AlcoholAlcohol 1992; 27: 153-158.

135 MALCOLM, R.; MYRICK, H.; ROBERTS, J.; WANG,W.; ANTON, R.F.; BALLENGER, J.C.: The effects ofCarbamazepine and Lorazepam on single versusmultiple previous alcohol withdrawals in anoutpatient randomized trial. J Gen Intern Med 2002;17: 1-7.

136 FRANZ, M.; DLABAL, H.; KUNZ, S.; ULFERTS, J.;GRUPPE, H.; GALLHOFER, B.: Treatment of alcoholwithdrawal tiapride and carbamazepine versusclomethiazol. A pilot study. Eur Arch Psychiatry ClinNeurosci 2001. 251(4): 185-192.

137 STERNEBRING, B.; LIDEN, A.; ANDERSSON, K.;MELANDER, A.: Carbamazepine kinetics andadverse effects during and after ethanol exposure inalcoholics and in healthy volunteers. Eur J ClinPharmacol 1992; 43(4): 393-397.

138 LAMBIE, D.G.; JOHNSON, R.H.; VIJAYASENAN,M.E.; WHITESIDE, E.A.: Sodium valproate in thetreatment of the alcohol withdrawal syndrome. AustNZ J Psychiatry 1980; 14(3): 213-215.

139 ROSENTHAL, RN.; PERKEL, C.; SINGH, P.;ANAND, O.; MINER, C.R.: A pilot open randomizedtrial of valproate and phenobarbital in the treatmentofacute alcohol withdrawal. Am J Addict 1998; 7(3):189-197.

140 MYRICK, H.; BRADY, K.T.; MALCOLM, R.:Divalproex in the treatment of alcohol withdrawal.Am J Drug Alcohol Abuse 2000; 26(1): 155-160.

141 REOUX, J.P.; SAXON, A.J.; MALTE, C.A.; BAER,J.S.; SLOAN, K.L.: Divalproex sodium in alcoholwithdrawal: a randomized double–blindplacebo–controlled clinical trial. Alcohol Clin ExpRes 2001; 25(9): 1324-1329.

142 LONGO, L.P.; CAMPBELL, T.; HUBATCH, S.:Divalproex sodium (Depakote) for alcohol withdrawaland relapse prevention. J Addict Dis 2002; 21(2):55-64.

143 THOMSON, A.D.; COOK, C.C.; TOUQUET, R.;HENRY, J.A.; ROYAL COLLEGE OF PHYSICIANSLONDON. The Royal College of Physicians report onalcohol: guidelines for managing Wernicke´sencephalopathy in the accident and emergencydepartment. Alcohol Alcohol 2002; 37(6): 513-521.

Page 109: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

107Bibliografía

144 CHATAWAY, J.; HARDMAN, E.: Thiamine inWernicke´s syndrome–how much and how long?.Postgrad Med J 1995; 71(834): 249.

145 AMBROSE, M.L.; BOWDEN, S.C.; WHELAN, G.:Thiamine treatment and working memory function ofalcohol–dependent people: preliminary findings.Alcohol Clin Exp Res 2001; 25(1): 112-116.

146 BAINES, M.; BLIGH, J.G.; MADDEN, J.S.: Tissuethiamin levels of hospitalised alcoholics before andafter oral or parenteral vitamins. Alcohol Alcohol1988; 23(1): 49-52.

147 LUCHT, M.; KUEHN, K.U.; AMBRUSTER, J.;ABRAHAM, G.; GAENSICKE, M.; BARNOW, S.;TRETZEL H.; FREYBERGER, H.J.: Alcoholwithdrawal treatment in intoxicated vsnon–intoxicated patients: a controlled open–labelstudy with tiapride/carbamazepine, clomethiazol anddiazepam. Alcohol Alcohol 2003; 38(2): 168-175.

148 SOYKA, M.; MORHART–KLUTE, V.; HORAK, M.: Acombination of carbamazepine/tiapride in outpatientalcohol detoxification. Results from an open clinicalstudy. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 2002;252(5): 197-200.

149 LEPOLA, U.; KOKKO, S.; NUUTILA,, J.; GORDIN,A.: Tiapride and chlordiazepoxide in acute alcoholwithdrawal. A controlled clinical trial. Int J ClinPharmacol Res 1984; 4(5): 321-326.

150 MURPHY, D.J.; SHAW, G.K.; CLARKE, I.:Tiapride and Chlormethiazole in alcohol withdrawal: a double–blind trial. Alcohol Alcohol 1983; 18: 227-237.

151 WORNER, T.M.: Propanolol versus diazepam in themanagement of the alcohol withdrawal syndrome:double–blind controlled trial. Am J Drug AlcoholAbuse 1994; 20(1): 115-124.

152 SULLIVAN, J.T.; SYKORA, K.; SCHNEIDERMAN, J.;NARANJO, C.A.; SELLERS, E.M.: Assessment ofalcohol withdrawal: the revised Clinical InstituteWithdrawal Assessment for Alcohol Scale(CIWA–AR). Br J Addict 1989;84: 1353-1357.

153 RODRÍGUEZ–MARTOS, A.: Manual de alcoholismopara el médico de cabecera. Barcelona: Salvateditores 1989.

154 SAINZ, R.; MAYO–SMITH, M.F.; ROBERTS, M.S.;REDMOND, H.A.; BERNARD, D.R.; CALKINS, D.R.:Individualized treatment for alcohol withdrawal. Arandomized double–blind controlled trial. JAMA1994; 272(7): 519-523.

155 SELLERS, E.M.; NARANJO, C.A.; HARRISON, M.;DEVENYI, P.; ROACH, C.; SYKORA, K.: Diazepamloading: simplified treatment of alcohol withdrawal.Clin Pharmacol Ther 1983; 34(6): 822-826.

156 JAEGER, T.M.; LOHR, R.H.; PANKRATZ, V.S.:Symptom–triggered therapy for alcohol withdrawalsyndrome in medical inpatients. Mayo Clin Proc2001; 76(7): 695-701.

157 MANIKANT, S.; TRIPATHI, B.M.; CHAVAN, B.S.:Loading dose diazepam therapy for alcoholwithdrawal state. Indian J Med Res 1993; 98: 170-173.

158 WETTERLING, T.; DRIESSEN, M.; KANITZ, R.D.;JUNGHANNS, K.: The severity of alcohol withdrawalis not age dependent. Alcohol Alcohol 2001; 36(1):75-78.

159 KRAEMER, K.L.; MAYO–SMITH, M.F.; CALKINS,D.R.: Impact of age on the severity, course, andcomplications of alcohol withdrawal. Arch InternMed 1997; 157(19): 2234-2241.

160 TURNER, R.C.; LICHSTEIN, P.R.; PEDEN, J.G.;BUSHER, J.T.; WAIVERS, L.E.: Alcohol withdrawalsyndromes: a review of pathophysiology, clinicalpresentation, and treatment. J Gen Intern Men1989; 4: 432-444.

161 RATHLEV, N.; D’ONOFRIO, G.; FISH, S.: The lack ofefficacy of phenytoin in the prevention of recurrentalcohol–related seizures. Ann Emerg Med 1994; 23:513-518.

162 FROEHLICH, J.C.; BADIA–ELDER, N.E.; ZINK,R.W.; McCULLOUGH, D.E.; PORTOGHESE, P.S.:Contribution of the opioid system to alcohol aversionand alcohol drinking behavior. J Pharmacol Exp Ther1998; 287(1): 284-292.

163 VOLPICELLI, J.R.; ALTERMAN, A.I.; HAYASHIDA, M.;O’BRIEN C.P.: Naltrexone in the treatment of alcoholdependence. Arch Gen Psychiatry 1992; 49: 876-880.

164 O’MALLEY, S.S.; JAFFE, A.J.; CHANG, G.;SCHOTTENFELD, R.S.; MEYER, R.E.;ROUNSAVILLE, B.: Naltrexone and coping skillstherapy for alcohol dependence, a controlled study.Arch Gen Psychiatry 1992; 49: 881-887.

165 O’MALLEY, S.S.: Naltrexone in the treatment ofalcohol dependence: a combined analysis of twotrials. Psychiatr Ann 1995; 25: 681-688.

166 O’MALLEY, S.S.; JAFFE, A.J.; CHANG, G.; RODE,S.; SCHOTTENFELD, R.; MEYER RE.;ROUNSAVILLE, B.: Six–month follow–up ofnaltrexone and psychotherapy for alcoholdependence. Arch Gen Psychiatry 1996; 53: 217-224.

167 VOLPICELLI, J.R.; RHINES, K.C.; RHINES, J.C.;VOLPICELLI, L.A.; ALTERMAN, A.I.; O’BRIEN, C.P.:Naltrexone and alcohol dependence. Arch GenPsychiatry 1997; 54: 737-742.

Page 110: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

108 Bibliografía

168 OSLIN, D.; LIBERTO, J.G.; O’BRIEN, J.; KROIS, S.;NORBERCK, J.: Naltrexone as an adjunctivetreatment for older patients with alcoholdependence. Am J Geriatr Psychiatr 1997; 5(4):324-332.

169 ANTON, R.F.; MOAK, D.H.; WAID, R.; LATHAM,P.K.; MALCOLM, R.J.; DIAS, J.K.: Naltrexone andcognitive behavioral therapy for the treatment ofout–patient alcoholics: results of aplacebo–controlled trial. Am J Psychiatry 1999;156: 1758-1764.

170 CHICK, J.; ANTON, R.; CHECINSKI, K.; CROOP, R.;DRUMMOND, D.C.; FARMER, R.; LABRIOLA, D.;MARSHALL, J.; MONCRIEFF, J.; MORGAN, M.Y.;PETERS T.; RITSON B.: A multicentre, randomised,double–blind, placebo controlled trial of naltrexonein the treatment of alcohol dependence. Alcohol andAlcoholism 2000; 35: 587-593.

171 KRANZLER, H.R.; MODESTO–LOWE, V.; VAN KIRK,J.: Naltrexone versus Nefazodone for treatment ofalcohol dependence. A placebo–controlled trial.Neuropsychopharmacology 2000; 22(5): 493-503.

172 MORRIS, P.L.P.; HOPWOOD, M.; WHELAN, G.;GARDINER, J.; DRUMMOND, E.: Naltrexone foralcohol dependence: a randomised controlled trial.Addiction 2001; 96: 1565-1573.

173 KRYSTAL, J.H.; CRAMER, J.A.; KROL, W.F.; KIRK,G.F.; ROSENHECK, R.A.: Naltrexone in thetreatment of alcohol dependence. New EnglandJournal of Medicine 2001; 345: 1734-1739.

174 STREETON, C.; WHELAN, G.: Naltrexone, a relapsepevention maintenance treatment of alcoholdependence: a meta–analysis of randomizedcontrolled trials. Alcohol Alcohol 2001; 36(6): 544-552.

175 SRISURAPANOT, M.; JARUSURAISIN, N.: Opiodantagonist for alcohol dependence (CochraneReview). The Cochrane Library. Issue 1,2003.Oxford: Update Software.

176 MILLER, W.R.; WILBOURNE, P.L.: Mesa Grande: amethodological analysis of clinical trials of treatmentfor alcohol use disorders. Addiction 2002; 97: 265-277.

177 CROOP, R.S.; FAULKNER, E.B.; LABRIOLA, D.F.:The safety profile of naltrexone in the treatment ofalcoholism. Results from a multicenter usage study.The Naltrexone Usage Study Group. Arch GenPsychiatry 1997; 54(12): 1130-1135.

178 MASON, B.J.; RITVO, E.C.; MORGAN, R.O.;SALVATO, F.R.; GOLDBERG, G.; WELCH, B.;MANTERO–ATIENZA, E.: A double–blind, placebocontrolled pilot study to evaluate the efficacy andsafety of oral nalmefene HCL for alcohol dependence. Alcohol Clin Exp Res 1994; 18(5):1162-1167.

179 MASON, B.J.; SALVATO, F.R.; WILLIAMS, L.D.;RITVO, E.C.; CUTLER, R.B.: A double–blindplacebo–controlled study of oral nalmefene foralcohol dependence. Arch Gen Psychiatry 1996;275: 761-767.

180 WILDE, M.I.; WAGSTAFF, A.J.: Acamprosate. A review of its pharmacology and clinical potential in the management of alcohol dependenceafter detoxification. Drugs 1997; 53(6): 1038-1053.

181 LITTLETON, J.: Acamprosate in alcohol dependence: how does it work?. Addiction 1995;90(9): 1179-1188.

182 LHUINTRE, J.P.; MOORE, N.; TRAN, G.; STERU, L.;LANGRENON, S.; DAOUST, M.; PAROT, P.;LADURE, P.; LIBERT, C.; BOISMARE, F.:Acamprosate appears to decrease alcohol intake inweaned alcoholics. Alcohol Alcohol 1990; 25(6):613-622.

183 PAILLE, F.M.; GUELF, J.D.; PERKINS, A.C.; ROYER,R,J.; STERU, L.; PAROT, P.: Double–blindrandomised multicentre trial of acamprosate inmaintaining abstinence from alcohol. Alcohol andAlcoholism 1995; 30: 239-247.

184 SASS, H.; SOYKA, M.; MANN, K.;ZIEGLGÄNSBERGER, W.: Relapse prevention byacamprosate: results from a placebo controlled studyon alcohol dependence. Arch Gen Psychiatry 1996;53: 673-680.

185 WHITWORTH, A.B.; FISCHER, F.; LESCH, O.M.;NIMMERRICHTER, A.; OBERBAUER, H.; PLATZ, T.;POTGIETER, A.; WALTER ,H.; FLEISCHHACKER,W.W.: Comparison of Acamprosate and placebo inlong–term treatment of alcohol dependence. Lancet1996; 347: 1438-1442.

186 PELC, I.; VERBANCK, P.; LE BON, O.; GAVRILOVIC,M.; LION, K.; LEHERT, P.: Efficacy and safety ofacamprosate in the treatment of detoxifiedalcohol–dependent patients. Br J Psychiatry 1997;171: 73-77.

187 BARRIAS, J.A.: Acamprosate: multicenter Portugeseefficacy and tolerance evaluation study. Psiqiatr Clin1997; 18: 149-160.

188 GEERLINGS, P.J.; ANSOMS, C.; VAN DEN BRINK,W.: Acamprosate and prevention of relapse inalcoholics. Eur Addict Res 1997; 3: 129-137.

189 POLDRUGO, F.: Acamprosate in a long–termcommunity–based alcohol rehabilitation program.Addiction 1997; 92: 1537-1546.

190 BESSON, J.; AEBY, F.; KASAS, A.; LEHERT, P.;POTGIETER, A.: Combined efficacy of acamprosateand disulfiram in the treatment of alcoholism: acontrolled study. Alcoholism: Clinical andExperimental Research 1998; 22: 573-579.

Page 111: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

109Bibliografía

191 TEMPESTA, E.; JANIRI, L.; BIGNAMINI, A.;CHABAC, S.; DOTGIETER A.: Acamprosate andrelapse prevention in the treatment of alcoholdependence: a placebo–controlled study. Alcoholand Alcoholism 2000; 35: 202-209.

192 CHICK, J.; HOWLETT, H.; MORGAN, M.Y.; RIBON,B.: United Kingdom multicentre acamprosate study(UKMAS): a 6–month prospective study ofacamprosate versus placebo in preventing relapseafter withdrawal from alcohol. Alcohol andalcoholism 2000; 35: 176-187.

193 MASON, B.J.; OWNBY, R.L.: Acamprosate for thetreatment of alcohol dependence: a review ofdouble–blind, placebo–controlled trials. CNSSpectrum 2000; 5(2): 58-69.

194 AZRIM, N.H.; SISSON, R.W.; MEYERS, R.; GODLEY,M.: Alcoholism treatment by disulfiram andcommunity reinforcement therapy. Journal ofBehaviour Therapy and Experimental Psychiatry1982; 13: 105-112.

195 FULLER, RK.; BRANCHEY, L.; BRIGHTWELL, D.R.;DERMAN, R.M.; EMRICK, C.D.; IBER, F.L.; JAMES,K.E.; LACOURSIERE, R.B.; LEE, K.K.;LOWENSTAM, I.: Disulfiram treatment ofalcoholism: a Veteran Administration co–operativestudy. JAMA 1986; 256: 1449-1455.

196 DUCKERT, F.; JOHNSEN, J.: Behavioural use ofDisulfiram in the treatment of problem drinking.International Journal of the Addictions 1987; 22:445-454.

197 WRIGHT, C.; MOORE, R.D.: Disulfiram treatment ofalcoholism. Am J Medicine 1990; 88: 647-665.

198 CHICK, J.; GOUGH, K.; FALKOWSKI, W.; KERSHAW,P.; HORE, B.; MEHTA, B.; RITSON, B.; ROPNE,RR.; TORLEY, D.: Disulfiram treatment of alcoholism.Br J Psychiatry 1992; 161: 84-89.

199 HUGHES, J.L.; COOK, C.CH.: The efficacy ofdisulfiram: a review of outcome studies. Addiction1997; 92: 381-396.

200 JOHNSEN, J.; MORLAND, J.: Disulfiram implant: adouble–blind placebo controlled follow–up ontreatment outcome. Alcohol Clin Exp Res 1991;15(3): 532-536.

201 ANGELONE, S.M.; BELLINI, L.; DI BELLA, D.;CATALANO, M.: Effects of Fluvoxamine andcitalopram in maintaining abstinence in a sample ofItalian detoxified alcoholics. Alcohol and Alcoholism1998; 33: 151-156.

202 TIIHONEN, J.; RYYNANEN, O.P.; KAUHANEN, K.;HAKOLA, H.P.; SALASPURO, M.: Citalopram in thetreatment of alcoholism: a double–blindplacebo–controlled study. Pharmacopsychiatry1996; 29(1): 27-29.

203 KRANZLER, H.R.; BURLESON, J.A.; KORNER, P.;DEL BOCA, F.K.; BOHN, M.J.; BROWN, J.;LIEBOWITZ, N.: Placebo–controlled trial offluoxetine as a adjunct to relapse prevention inalcoholics. Am J Psychiatry 1995; 152(3): 391-397.

204 KRANZLER, H.R.; BURLESON, J.A.; BROWN, J.;BABOR, T.F.: Fluoxetine treatment seems toreduce the beneficial effects ofcognitive–behavioural therapy in type B alcoholics.Alcoholism: Clinicaland Experimental Research 1996; 20:1534-1541.

205 PETTINATI, H.M.; VOLPICELLI, J.R.; KRANZLER,H.R.; LUCK, G.; RUKSTALIS, M.R.; CNAAN, A.:Sertraline treatment for alcohol dependence:interactive effects of medication and alcoholicsubtype. Alcoholism: Clinical and ExperimentalResearch 2000; 24: 1041-1049.

206 BABOR, T.; DOLINSKY, Z.; MEYER, R.;HESSELBROCK, M.; HOFFMAN, M.; TENNEN, H.:Types of alcoholics: concurrent and predictivevalidity of some common classification schemes. BrJ Addiction 1992; 87: 105-112.

207 CORNELIUS, J.R.; SALLOUM, I.M.; EHLER, J.G.;JARRETT, P.J.; CORNELIUS, M.D.; PEREL, J.M.;THASE, M.E.; BLACK, A.: Fluoxetine in depressedalcoholics. A double–blind, placebo–controlled trial.Arch Gen Psychiatry 1997; 54(8): 700-705.

208 SELLERS, E.M.; TONEATTO, T.; ROMACH, M.K.;SOMER, G.R.; SOBELL, L.C.; SOBELL, M.B.:Clinical efficacy of the 5-HT3 antagonistOndansetron in alcohol abuse and dependence.Alcohol Clin Exp Res 1994; 18(4): 879-885.

209 JOHNSON, B.A.; ROACHE, J.D.; JAVORS, M.A.; DICLEMENTE, C.C.; CLONINGER, C.R.; PRIHODA,T.J.; BORDNICK, P.S.; AIT–DAOUD, N.; HENSLER,J.: Ondansetron for reduction of drinking amongbiologically predisponed alcoholic patients. JAMA2000; 284: 963-971.

210 MUELLER, T.I.; STOUT, R.L.; RUDDEN, S.;BROWN, R.A.; GORDON, A.; SOLOMON, D.A.;RECUPERO, P.R.: A Double–blindplacebo–controlled pilot study of carbamazepine inthe treatment of alcohol dependence. Alcoholism:Clinical and Experimental Research 1997; 21: 86-92.

211 BRADY, K.T.; MYRICK, H.; HENDERSON, S.;COFFEY, S.F.: The use of Divalproex in alcoholrelapse prevention: a pilot study. Drug AlcoholDepend 2002; 67: 323-330.

212 JOHNSON, B.A.; AIT–DAOUD, N.; BOWDEN, CH.;DI CLEMENTE, C.; ROACHE, J.D.; LAWSON, K.;JAVORS, M.A.; MA, J.Z.: Oral Topiramate fortreatment of alcohol dependence: a randomisedcontrol trial. Lancet 2003; 361: 1677-1685.

Page 112: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

110 Bibliografía

213 PETERS, D.H.; PAULDS, D.: Tiapride: a review of itspharmacology and therapeutic potencial in themanagementof the alcohol dependence syndrome.Drugs 1994; 147: 1010-1032.

214 SHAW, G.K.; WALLER, S.; MAJUMDAR, S.I.;ALBERTS, I.L.; LATHARN, C.J.; DUNN, G.:Tiapride in the prevention of relapse in recentlydetoxified alcoholics. Br J Psychiatry 1994; 165:515-523.

215 HUNT, G.M.; AZRIM, N.H.: Acommunity–reinforcement approach to alcoholism.Behaviour Research and Therapy 1973; 11:91-104.

216 AZRIM, N.H.: Improvements in the communityreinforcement approach to alcoholism. BehaviourResearch and therapy 1976; 14: 339-348.

217 AZRIM, N.H.; SISSON, W.; MEYERS, R.; GODLEY,M.: Alcoholism treatment by Disulfiram andcommunity refinforcement therapy. J BehaviorTherapy & Experimental Psychiatry 1982; 13: 105-112.

218 MALLAMS, J.H.; GODLEY, M.D.; HALL, G.M.;MEYERS, R.J.: A social–system approach toresocializing alcoholics in the community. J StudAlcohol 1982; 43: 1115-1123.

219 SISSON, R.W.; AZRIN, N.H.: Family–memberinvolvement to initiate and promote treatment ofproblem drinkers. Behavior Therapy & ExperimentalPsychiatry 1986; 17: 15-21.

220 SMITH, J.E.; MEYERS R.J.; DELANNEY, H.D.: Thecommunity reinforcement approach with homelessalcohol–dependent individuals. J Consulting andClinical Psychology 1998; 66: 541-548.

221 MEYERS R.J.; MILLER, W.R.; HILL, D.E.;TONIGAN, J.S.: Community reinforcement andfamily training (CRAFT): engaging unmotivated drugusers in treatment. J Substance Abuse 1999; 10:291-308.

222 MILLER, W.R.; MEYERS R.J.:HILLER–STURMHÖFFEL, S.: TheCommunity–Reinforcement Aproach. AlcoholResearch and Health 1999; 23: 116-119.

223 MILLER, W.R.; MEYERS, R.J.; TONIGAN, J.S.:Engaging the unmotivated in treatment for alcoholproblems: a comparison of three strategies forintervention through family members. J Consultingand Clinical Psychology 1999; 67: 688-697.

224 IGUCHI, M.Y.; BELDING, M.A.; MORRAL, A.R.;LAMB, R.J.; HUSBAND, S.D.: Reinforcing operantsother than abstinence in drug abuse treatment: aneffective alternative for reducing drug use. JConsulting and Clinical Psychology 1997; 65: 421-428.

225 HIGGINS, S.T.; PETRY, N.M.: Contingencymanagement. Incentives for sobriety. AlcoholResearch and Health 1999; 23: 122-127.

226 PETRY, N.M.; MARTIN, B.; COONEY, J.L.;KRANZLER, H.R.: Give them prizes, and they willcome: contingency management for treatment ofalcohol dependence. J Consulting and ClinicalPsychology 2000; 68: 250-257.

227 PETRY, N.M.; TEDFORD, J.; MARTIN, B.:Reinforcing compliance with non–drug relatedactivities. J of Substance Abuse Treatment 2001;20: 33-44.

228 PETRY, N.M.; SIMCIC, F.: Recent advances in thedissemination of contingency managementtechniques: clinical and research perspectives. J ofSubstance Abuse Treatment 2002; 23: 81-86.

229 CARTER, B.L.; TIFFANY, S.T.: Meta —analysis ofcue— reactivity in addiction research. Addiction1999; 94: 327-340.

230 DAWE, S.; POWELL, J.; RICHARDS,, D.; GOSSOP,M.; MARKS, I.; STRANG, J.; GRAY, J.A.: Doespost–withdrawal cue exposure improve outcome inopiate addiction? A controlled trial. Addiction 1993;88: 1233-1245.

231 MONTI, P.M.; ROHSENOW, D.J.; RUBONIS, A.V.;NIAURA, R.S.; SIROTA. A.D.; COLBY, S.M.;GODDARD, P.; ABRAMS, D.B.: Cue exposure withcoping skills treatment for male alcoholics: apreliminary investigation. J Consulting and ClinicalPsychology 1993; 61: 1011-1019.

232 DRUMMOND, D.C; GLAUTIER, S.: A controlledtrial of cue exposure treatment in alcoholdependence. J Consulting and Clinical Psychology1994; 62: 809-817.

233 SITHARTHAN, T.; SITHARTHAN, G.; HOUGH, M.J.;KAVANAGH, D.J.: Cue exposure in moderationdrinking: a comparison wirh cognitive–behaviortherapy. J Consulting and Clinical Psychology 1997;65: 878-882.

234 ROHSENOW, D.J.; MONTI, P.M.; RUBONIS, A.V.;GULLIVER, S.B.; COLBY, S.M.; BINKOFF, J.A.;ABRAMS, D.B.: Cue exposure with coping skillstraining and communication skills training foralcohol dependence: 6– and 12–month outcomes.Addiction 2001; 96: 1161-1174.

235 CHANEY, E.F.; O’LEARLY M.R.; MARLATT, G.A.:Skill training with alcoholics. J Consulting andClinical Psychology 1978; 46: 1092-1104.

236 OEI, T.P.S.; JACKSON, P.R.: Long–term effectsof group and individual social skills trainingwith alcoholics. Addictive Behaviors 1980; 5:129-136.

Page 113: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

111Bibliografía

237 FERRELL, W.L.; GALASSI, J.P.: Assertion trainingand human relations training in the treatment ofchronic alcoholics. International Journal of theAddcitions 1981; 16: 959-968.

238 OEI, T.P.S.; JACKSON, P.R.: Social skills andcognitive behavioral approaches to the treatment ofproblem drinking. J Stud on Alcohol 1982; 43:532-547.

239 JONES, S.L.; KANFER, R.; LANYON, R.I.: Skilltraining with alcoholics: A clinical extension.Addictive Behaviors 1982; 7: 285-2990.

240 ERIKSEN, L.; BJÖRNSTAD, S.; GÖTTESMAN, K.G.:Social Skills training in groups for alcoholics:One–year treatment outcome for groups andindividuals. Addcitve Behaviors 1986; 11:309-330.

241 MONTI, P.M.; ABRAMS, D.B.; BINKOFF, J.A.;ZWICK, W.R.; LIEPMAN, M.R.; NIRENBERG, T.D.;ROHSENOW, D.J.: Communication skills trainingwith family and cognitive behavioral moodmanagement training for alcoholics. J Stud onAlcohol 1990; 51: 263-270.

242 COONEY, N.L.; KADDEN, R.M.; LITT, M.D.;GERTER, H.: Matching alcoholics to coping skills orinteractional therapies: Two–years follow–up results.J Consulting and Clinical Psychology 1991; 59:598-601.

243 BURTSCHEIDT, W.; SCHWARTZ, R.; WOLWER, W.;GAEBEL, W.: Outpatient behavioural treatment inalcoholism: alcohol consumption andsociodemographic factors. Fortschritte derNeurologie Psychiatrie 2001; 69: 526-531.

244 BURTSCHEIDT, W.; WOLWER, W.; SCHWARTZ, R.;STRAUSS, W.; GAEBEL, W.: Out–patient behaviourtherapy in alcoholism: treatment outcome after 2years. Acta Psychiatrica Scandinavica 2002; 106:227-232.

245 LITT, M.D.; KADDEN, R.M.; COONEY, N.L.;KABELA, E.: Coping skills and treatment outcomesin cognitive–behavioral and interactional grouptherapy for alcoholism. J Consulting and ClinicalPsychology 2003; 71: 118-128.

246 HOLDER, H.D.; LONGABAUGH, R.; MILLER, W.R.;RUBONIS, A.V.: The cost effectiveness of treatmentfor alcoholism: a first approximation. J Stud onAlcohol 1991; 52: 517-540.

247 MATTICK, R.P.; JARVIS, T. (eds): An outline for themanagement of alcohol problems: Quality assurancein the treatment of drug dependence project.Camberra: Australian Government publishing ServiceMonograph series nº 20, 1993.

248 MILLER, W.R.; BROWN, J.M.; SIMPSON, T.L.;HANDMAKER, N.S.; BIEN, T.H.; LUCKIE, L.F.;MONTGOMERY, H.A.; HESTER, R.K.; TONIGAN,

J.S.: What works? A methodological analysis of thealcohol treatment outcome literature. En HESTER,R.K.; MILLER, R.W. (Eds). “Handbook of alcoholismtreatment approaches. Effective alternatives”.Needham Heights, MS: Allyn and Bacon 1995.

249 LONGABAUGH, R.; MORGENSTERN, J.:Cognitive–Behavioral coping–skills therapy foralcohol dependence: current states and futuredirections. Alcohol Research and Health 1999; 23:78-85.

250 MORGENSTERN, J.; LONGABAUGH, R.:Cognitive–Behavioral treatment for alcoholdependence: a review of evidence for its hypothesizedmechanism of action. Addiction 2000; 95: 1475-1490.

251 FEENEY, G.F.; YOUNG, R.M.; CONNOR, J.P.;TUCKER, J.; McPHERSON, A.: Outpatient cognitivebehavioural therapy programme for alcoholdependence: impact of naltrexone use on outcome.Australian and New Zealand Journal of Psychiatry2001; 35: 443-448.

252 MONTI, P.M.; ROHSENOW, D.J.; SWIFT, R.M.;GULLIVER, S.B.; COLBY, S.M.; MUELLER, T.I.;BROWN, R.A.; GORDON, A.; ABRAMS, D.B.;NIAURA, R.S.; ASHER, M.K.: Naltrexone and cueexposure with coping and communication skillstraining for alcoholics: treatment process and 1–yearoutcomes. Alcoholism: Clinical and ExperimentalResearch 2001; 25: 1634-1647.

253 FEENEY, G.F.; YOUNG, R.M.; CONNOR, J.P.;TUCKER J.; McPHERSON, A.: Cognitive behaviouraltherapy combined with the relapse–preventionmedication acamprosate: are short–term treatmentoutcomes for alcohol dependence improved?.Australian and New Zealand Journal of Psychiatry2002; 36: 622-628.

254 WILDT, W.A.; SCHIPPERS, G.M.; VAN DEN BRINK,W.; POTGIETERS, A.S.; DECKERS, F.; BETS, D.:Does psychosocial treatment enhance the efficacy ofacamprosate in patients with alcohol problems?.Alcohol Alcohol 2002; 37(4): 375-382.

255 ANNIS, H.M.; PEACHEY, J.E.: The use of calciumcarbimide in relapse prevention counselling: Resultsof a randomized control trial. Br J Addiction 1992;87: 63-72.

256 O’FARRELL, T.J.; CHOQUETTE, K.A.; CUTTER,H.S.; BROWN, E.D.; McCOURT, W.F.: Behavioralmarital therapy with and without additional couplesrelapse prevention sessions for alcoholics and theirwives. J Stud Alcohol 1993; 54: 652-666.

257 MAISTO, S.A.; McKAY, J.R.; O’FARRELL, T.J.:Relapse precipitants and behavioral marital therapy.Addictive Behaviors 1995; 20: 383-393.

258 SOBELL, M.B.; SOBELL, L.C.; GAVIN, D.R.:Portraying alcohol treatment outcomes: different

Page 114: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

112 Bibliografía

yardsticks of success. Behavior Therapy 1995; 26:643-669.

259 O’FARRELL, T.J.; CHOQUETTE, K.A.; CUTTE,RH.S.: Couples relapse prevention: sessions afterbehavioral marital therapy for male alcoholics:outcomes during the three years after startingtreatment. J Stud Alcohol 1998; 59: 357-370.

260 ANTON, R.F.; MOAK, D.H.; WAID, L.R.; LATHAM,P.K.; MALCOLM, R.J.; DIAS, J.K.: Naltrexone andcognitive behavioral therapy for the treatment ofout–patient alcoholics: results of aplacebo–controlled trial. Am J Psychiatry 1999;156: 1758-1764.

261 SCHONFELD, L.; DUPREE, L.W.;DICKSON–EUHRMANN, E.; ROYER, C.M.;McDERMOTT, C.H.; ROSANSKY, J.S.; TAYLOR, S.;JARVIK, L.F.: Cognitive–Behavioral treatment ofolder veterans with substance–abuse problems. JGeriatric Psychiatry and Neurology 2000; 13: 124-129.

262 CARROLL, K.M.: Relapse prevention as apsychosocial treatment: a review of controlledclinical trials. Experimental and ClinicalPsychopharmacology 1996; 4: 46-54.

263 JAFFE, A.J.; ROUNSAVILLE, B.; CHANG, G.;SCHOTTENFIELD, R.S.; MEYER, R.F.; O’MALLEY,S.S.: Naltrexone, relapse prevention and supportivetherapy with alcoholics: an analysis of patienttreatment matching. J Consulting and clinicalPsychology 1996; 64: 1044-1063.

264 IRVIN, J.E.: BOWERS, C.A.; DUNN, M.E.; WANG,M.C.: Efficacy of Relapse Prevention: ameta–analytic review. J Consulting and ClinicalPsychology 1999; 67: 563-570.

265 HOLDER, H.D.; CISLER, R.A.; LONGABAUGH, R.;STOUT, R.L.; TRENO, A.J.; ZWEBEN, A.: Alcoholismtreatment and medical care costs from ProjectMATCH. Addiction 2000; 95: 999-1013.

266 O’FARRELL, T.J.: Marital and family therapy. EnHESTER, R.K.; MILLER, W.R.; eds. “Handbook ofalcoholism treatment approaches. Effectivealternatives”. Needham Heights, Allyn & Bacon1995.

267 EPSTEIN, E.E.; Mc CRADY, B.S.: Behavioral couplestreatment of alcohol and drug use disorders: currentstatus and innovations. Clinical Psychology Review1998; 18: 689-711.

268 O’FARRELL, T.J.; CUTTER, H.S.; FLOYD, F.J.:Evaluating behavioral marital therapy for malealcoholics: effects on marital adjustement andcommunication from before to after treatment.Behavior Therapy 1985; 16: 147-167.

269 McCRADY, B.S.; LONGABAUCH, R.; FINK, E.;STOUT, R.; BEATTIE, M.; RUGGIERI–AUTHELET,A.: Cost effectiveness of alcoholism treatment inpartial hospital versus inpatient settings after briefinpatient treatment: 12–months outcomes. JConsulting and Clinical Psychology 1986; 54: 708-713.

270 McCRADY, B.S.; NOEL, N.E.; ABRAMS, D.B.;STOUT, R.L.; NELSON, H.F.; HAY, W.M.:Comparative effectiveness of three types of spouseinvolvement in outpatient behavioral alcoholismtreatment. J Stud Alcohol 1986; 47: 459-467.

271 BOWERS, T.G.; AL–REDHA, M.R.: A comparison ofoutcome with group/marital and standard/individualtherapies with alcoholics. J Stud Alcohol 1990; 51:301-309.

272 McCRADY, B.S.; STOUT, R.; NOEL, N.E.; ABRAMS,D.B.; NELSON, H.F.: Effectiveness of three types ofspouse–involved behavioral alcoholism treatment. BrJ Addictions 1991; 86: 1415-1424.

273 O’FARRELL, T.J.; CHOQUETTE, K.A.; CUTTER,H.S.; FLOYD, F.J.; BAYOG, R.; BROWN, E.D.;LOWE, J.; CHAN, A.; DENEAULT, P.: Cost–benefitand cost–effectiveness analyses of behavioral maritaltherapy as an addition to outpatient alcoholismtreatment. J Substance Abuse 1996; 8: 145-166.

274 FALS–STEWART, W.; O’FARRELL, T.J.; BIRCHLER,G.R.: Behavioral couples therapy for malesubstance–abusing patients: a cost outcomesanalysis. J Consulting and Clinical Psychology 1997;65: 789-802.

275 O’FARRELL, TJ.; VAN HUTTON, V.; MURPHY, C.M.:Domestic violence before and after alcoholismtreatment: a two–year longitudinal study. J StudAlcohol 1999; 60: 317-321.

276 ÁLAMO, C.; LÓPEZ–MÚÑOZ, F.; MARTÍN, B.;CUENCA, E.: Farmacología del etanol. En RUBIO,G.; SANTO–DOMINGO, J. eds. “Guía práctica deintervención en el alcoholismo”. Madrid: Nilo 2000:85-113.

277 BAZIRE. S.: Psychotropic Drug Directory 2003/04.Salisbury: Fivepin Publishing Limited 2003.

Page 115: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Anexos 10

Page 116: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 117: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

115Anexo

1. Cuestionario CAGE

Page 118: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

2. Test AUDIT

116 Anexo

Page 119: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

117Anexo

3. Müncher Alkolismustes Test (MALT)

Page 120: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

118 Anexo

4. Índice europeo de gravidade da adicción (EuropASI)

Page 121: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

119Anexo

Page 122: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

120 Anexo

Page 123: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

121Anexo

Page 124: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

122 Anexo

Page 125: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

123Anexo

Page 126: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

124 Anexo

5. Interrogatorio Sistematizado de Consumos Alcoholicos (ISCA)

Page 127: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Guía para el manejo ambulatorio de los problemasrelacionados con el consumo de alcohol

Page 128: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 129: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

El alcoholismo es un problema de salud cada vez más relevante y que afec-ta de forma creciente a los grupos más jóvenes. En la pasada década nuestro paísse situó entre el tercer y el quinto puesto mundial en consumo de alcohol por habi-tante. La repercusión social en nuestro medio es enorme. Uno de cada cuatro galle-gos conoce personas en su entorno familiar y social que tuvieron problemas con elconsumo de alcohol. La incidencia en la morbi-mortalidad directa en adultos esindirecta (accidentes de tráfico) en jóvenes, y presenta nuevos comportamientosgrupales de riesgo en menores y jóvenes (botellón, uso combinado con otras sus-tancias adictivas).

Esta guía tiene como objetivo describir los métodos de diagnóstico y trata-miento, junto con su evidencia clínica actual, de personas que presentan problemasrelacionados con alcohol tanto en atención primaria como en consultas de especia-lidades. Se hace un detallado recorrido por las técnicas de detección del trastornoen atención primaria y especializada, intervenciones breves a realizar en primaria ylos tratamientos especializados de desintoxicación y deshabituación. Así mismo seofrece información útil a los enfermos y familiares para un correcto tratamiento einformación sobre actitudes adecuadas en situaciones de riesgo concretas (activi-dades peligrosas, embarazo, conocidos con sospecha de abuso, personas con medi-caciones, con enfermedades mentales, tercera edad, adolescentes).

Mª José Rubio VidalConselleira de Sanidade

Presentación

Page 130: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 131: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

En primer lugar quiero resaltar el esfuerzo y acierto del autor, de esta guíade alcoholismo que intenta facilitar al clínico, tanto de atención primaria como deespecializada, las pautas de evaluación diagnóstica como del tratamiento en losdiferentes estados por los que pasan los pacientes alcohólicos. Esta publicaciónintenta promover la excelencia clínica a la que todo buen clínico debe aspirar.

Para la elaboración de esta guía clínica, el Dr. Flórez, en consonancia con lasagencias sanitarias internacionales que promueven pautas y protocolos de actua-ción clínica, propone recomendaciones orientadas a actuaciones jerarquizadas enfunción del estado clínico y asistencial de los pacientes. Apuesta desde dichaactuación respectiva por las actuaciones clínicas basadas en las pruebas, lo queimplica el uso adecuado del valor de los estudios publicados en revista de referen-cia, pero incluye así mismo el decisivo valor que la experiencia clínica concede.

La guía, promovida por el programa de Saúde Mental de la SubdirecciónXeral de Saúde Mental e Drogodependencias do Sergas, reúne no sólo el estado delas pruebas de efectividad de las estrategias farmacológicas sino también de lasintervenciones psicoterapéuticas y psicosociales, tanto las dirigidas a producircambio de actitud cara al tratamiento como las dirigidas a mantener abstinencia.

Estoy convencido que esta guía contribuirá al ordenamiento y jerarquiza-ción de las pautas de evalucación y tratamiento de los consumos perjudiciales yadicciones al alcohol y será enriquecida con la necesaria y debida experiencia clíni-ca, y así resultará de utilidad tanto para los pacientes y familiares como para losprofesionales que los atienden.

Julio BobesCatedrático y Jefe del Servicio de Psiquiatría

Universidad de OviedoPresidente de Socidrogalcohol

Prólogo

Page 132: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 133: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveles de evidencia y grados de recomendación 134Niveles de evidencia 134Grados de recomendación 135

Introducción 1371.1. Definiciones 139

1.1.1. Unidad de bebida estándar (UBE) 1391.1.2. Consumo de riesgo 1401.1.3. Consumo perjudicial 1411.1.4. Síndrome de dependencia alcohólica 142

Detección y evaluación 1432.1. Detección a través de la historia clínica 145

2.1.1. Complicaciones físicas 1452.1.2. Complicaciones neuropsiquiátricas 1462.1.3. Complicaciones sociales 1442.1.4. Técnicas para la elaboración de la historia clínica 147

2.2. Detección a través de instrumentos de evaluación 1492.2.1. Cuestionario CAGE 1492.2.2. Cuestionario AUDIT 1502.2.3. Cuestionario MALT 1512.2.4. Índice europeo de gravedad de la adicción (EuropASI) 1522.2.5. Interrogatorio sistematizado de consumos

alcohólicos (ISCA) 1522.3. Detección a través de marcadores biológicos

de consumo de alcohol 1532.3.1. Volume corpuscular medio (VCM) 1542.3.2. Gammaglutamiltranspeptidase (GGT) 1542.3.3. Transaminases (GOT/GPT) 1552.3.4. Transferrina deficiente de carbohidratos (CDT) 1552.3.5. Otras pruebas biológicas de interés 1562.3.6. Medición del consumo reciente de alcohol 157

Intervención breve 1593.1. Esquema de una intervención breve 1633.2. El enfoque motivacional 1653.3. Derivación y seguimiento 167

1

2

3

Indice

Page 134: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Desintoxicación 1714.1. Desintoxicación ambulatoria 1734.2. Tratamientos farmacológicos para la desintoxicación 175

4.2.1. ¿Cuando no es necesaria la medicación? 1754.2.2. Benzodiapecinas (BZD) 1764.2.3. El clometiazol 1774.2.4. Fármacos anticonvulsionantes 177

4.2.4.1. Gabapentina 1774.2.4.2. Carbamazepina y oxcarbamazepina 1784.2.4.3. Ácido valproico 179

4.2.5. Suplementos vitamínicos 1804.2.6. Antipsicóticos 1814.2.7. Betabloqueantes 181

4.3. Otros aspectos relacionados con la desintoxicación ambulatoria 1824.4. Delirium tremens 1834.5. Crisis convulsivas (Rum Fits) 183

Deshabituación 1855.1. Tratamientos farmacológicos 187

5.1.1. Naltrexona 1875.1.2. Nalmefeno 1885.1.3. Acamprosato 1895.1.4. Disulfiram 1905.1.5. Inhibidores selectivos de la recaptación de

serotonina (ISRS) 1915.1.6. Fármacos anticonvulsionantes 192

5.1.6.1. Carbamazepina 1925.1.6.2. Ácido valproico 1935.1.6.3. Topiramato 193

5.1.7. Tiapride 1935.1.8. Combinaciones terapéuticas 1945.1.9. Aspectos clínicos de los fármacos indicados para la

deshabituación alcohólica 1945.2. Intervenciones psicoterapéuticas 195

5.2.1. Reforzamiento comunitario 1955.2.2. Manejo de contingencias 1965.2.3. Terapia de exposición a pistas 1975.2.4. Entrenamiento en habilidades sociales

y de afrontamiento 1975.2.5. Prevención de recaídas 1985.2.6. Terapia conductual familiar 199

132 Índice

4

5

Page 135: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para el paciente y para sus familiares 2016.1. Información para desintoxicación ambulatoria 2036.2. Normas de consumo moderado 204

Información para grupos de población específicos 2077.1. Personas implicadas en actividades de riesgo 2097.2. Personas responsables de establecemientos donde se sirven

bebidas alcohólicas 2097.3. Personas que tienen algún familiar con problemas relacionados

con el alcohol 2097.4. Personas que padecen enfermedades mentales 2107.5. Personas que toman alguna medicación de forma crónica o

puntual 2107.6. Personas de la tercera edad 2107.7. Personas jóvenes (18–25 años) 2117.8. Adolescentes 2117.9. Mujeres embarazadas o que desean quedarse embarazadas 212

Información para el personal sanitario 2138.1. Principales interacciones entre el alcohol y los fármacos 215

8.1.1. Analgésicos 2158.1.2. Anestésicos 2158.1.3. Antiandrogénicos 2158.1.4. Antiarrítmicos 2158.1.5. Antiasmáticos 2168.1.6. Anticoagulantes 2168.1.7. Antidiabéticos 2168.1.8. Antihipertensivos 2168.1.9. Antihistamínicos 2178.1.10. Antiinfecciosos 2178.1.11. Antineoplásicos 2178.1.12. Antiparkinsonianos 2178.1.13. Psicofármacos 217

8.2. Recursos para la entrevista motivacional 2188.2.1. El discurso motivacional 2188.2.2. Técnicas motivacionales 219

Desarrollo de esta guía clínica 221

Anexos 237

133Índice

6

7

8

9

10

Page 136: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveles de evidencia

1++ Meta–análisis de alta calidad, revisiones sistemáticas de ensayoscontrolados y aleatorizados o ensayos controlados y aleatorizadoscon muy bajo riesgo de presentar sesgos.

1+ Meta–análisis bien diseñados, revisiones de ensayos controlados yaleatorizados o ensayos controlados y aleatorizados con bajo riesgode presentar sesgos.

1- Meta–análisis, revisiones de ensayos controlados y aleatorizados oensayos controlados y aleatorizados con alto riesgo de presentarsesgos.

2++ Revisiones sistemáticas de alta calidad de estudios caso–control ode cohortes. Estudios caso–control o de cohortes de alta calidad conmuy bajo riesgo de presentar sesgos y una alta probabilidad de quela relación sea causal.

2+ Estudios caso–control o de cohortes bien diseñados con bajo riesgode presentar sesgos y una moderada probabilidad de que la relaciónsea causal.

2- Estudios caso–control o de cohortes con alto riesgo de presentarsesgos y una baja probabilidad de que la relación sea causal.

3 Estudios no controlados (series de casos, casos aislados).

4 Opinión de uno o varios expertos en la materia.

Page 137: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

A Existe por lo menos un meta-análisis, una revisión sistemática deensayos controlados y aleatorizados o un ensayo controlado aleato-rizado con un nivel de evidencia 1++, y con conclusiones directamen-te aplicables a la población diana; o existe un cuerpo de evidencia,con resultados homogéneos, formado principalmente por estudioscon un nivel de evidencia 1+, y con conclusiones directamente apli-cables a la población diana.

B Un cuerpo de evidencia, con resultados homogéneos, que incluyeestudios con un nivel de evidencia 2++, y con conclusiones directa-mente aplicables a la población diana; o conclusiones extraíbles deestudios con un nivel de evidencia 1++ o1+.

C Un cuerpo de evidencia, con resultados homogéneos, que incluyeestudios con un nivel de evidencia 2+, y con conclusiones directa-mente aplicables a la población diana; o conclusiones extraíbles deestudios con un nivel de evidencia 2++.

D Niveles de evidencia 3 ó 4; o conclusiones extraíbles de estudios conun nivel de evidencia 2+.

Los grados de recomendación se relacionan con los niveles de evidenciapero no reflejan la importancia clínica de la recomendación.

Grados de recomendación

Page 138: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 139: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Introducción 1

Page 140: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 141: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Nuestro país está a la cabeza mundial en consumo de alcohol. Se estimaque durante la pasada década en España se consumían entre 9-10 litros deetanol por habitante y año; oscilando nuestro país entre el tercero y elquinto puesto mundial en lo que a consumo de alcohol se refiere. Se cal-cula que un 65% de la población española consume de forma regularbebidas alcohólicas; entre el 7% y el 10% de nuestra población es bebedo-ra de riesgo y un 50% de los bebedores de riesgo cumplen criterios dedependencia. Anualmente son atendidos unos 34,000 pacientes con pro-blemas de dependencia alcohólica, generando un gasto que se estimaalrededor de los 4.000 millones de euros.

Esta guía tiene como objetivo describir los métodos de diagnóstico y trata-miento, junto con su evidencia clínica actual, de personas que presentanproblemas relacionados con el alcohol.

1.1. Definiciones

1.1.1. Unidad de bebida estándar (UBE)

Las UBEs representan un sistema ideado para medir de forma rápida yestandarizada el consumo diario de alcohol de una persona (1). Su fórmulaes la siguiente:

UBE = volume en litros por el porcentaje de alcoholque contiene la bebida por 0,8

Cada UBE representa unos 8 - 10gr de etanol (siendo 10gr la medida máspráctica y utilizada) – esto puede variar en función de la cantidad de alcoholque se sirve en la bebida y de las diferentes cantidades de alcohol presentesen las distintas variedades de un mismo tipo de alcohol (vinos, cervezas, etc)-; un vaso de vino de mesa (100ml) representa una UBE, una caña de cerve-za (250 ml) representa una UBE, una copa de una bebida destilada (30 ml) –vodka, ginebra, etc – representa una UBE. Una botella de vino convencional(750 ml con un porcentaje de alcohol en torno al 12%) contiene unas 7-8

139Introducción

Page 142: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

UBEs y una botella de una bebida destilada convencional (700 ml con unporcentaje de alcohol en torno al 40%) contiene unas 28 UBEs.

En resumen, la UBE es un sistema rápido pero inexacto para estandarizar losconsumos de alcohol realizados por una persona (el cálculo de los gramosde etanol es una medida más exacta, aunque también difícil de obtener através de entrevistas con el paciente y sus familiares).

1.1.2. Consumo de riesgo

Término de gran aceptación y difusión entre los profesionales socio-sanita-rios. El consumo de riesgo implica: un consumo diario en varones superior a40gr de etanol (5 UBEs o más) y en mujeres superior a 20gr de etanol (3UBEs o más) y / o un consumo semanal igual o superior a 21 UBEs semana-les para varones y a 14 UBEs semanales para mujeres, esto quiere decir queel consumo que se considera seguro si se toma alcohol todos los días es de:3 UBEs diarias para varones y 2 UBEs diarias para mujeres.

Estas medidas son puntos de corte extraídos de estudios epidemiológicosque comparaban el riesgo de sufrir problemas de salud con los consumos dealcohol relatados por las personas entrevistadas (2). Un consumo superior a40gr en varones doblaba su riesgo de padecer: enfermedades hepáticas (el60% presentan alteraciones hepáticas al cabo de 10 años), HipertensiónArterial, algunos cánceres; y para sufrir una muerte violenta. En mujeres elconsumo superior a 24gr de etanol aumenta el riesgo de padecer enferme-dades hepáticas y cáncer de mama (2).

También es necesario tener en cuenta aspectos cualitativos del consumo:beber en situaciones de ansiedad o depresión, beber con el único objetivo dealcanzar los efectos psicoactivos del alcohol, beber a solas o mezclar el alco-hol con otras drogas son situaciones que aumentan el riesgo, favorecer laabsorción del alcohol bebiendo en ayunas o consumiendo bebidas alcohóli-cas carbonatadas (cava, vino con gaseosa, cuba–libre, etc), beber bebidasalcohólicas con bebidas que contengan cafeína que retrasa los efectos neu-rológicos de la intoxicación.

140 Introducción

Page 143: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

En comparación con otras drogas el alcohol tarda en desarrollar un cuadrode dependencia, y por ello los problemas aparecen en torno a los 40-45años. Sin embargo, cambios en las pautas de consumo (mezclas con bebidascarbónicas que favorecen la absorción y aumentan la capacidad de consu-mo, el paso de bebidas fermentadas a bebidas destiladas) están provocandoun adelantamiento en la aparición de cuadros de dependencia, los cualesempiezan a detectarse en torno a los 30-35 años(4).

Para facilitar la labor de los clínicos existen varios cuestionarios validadospara nuestra población que miden el grado de dependencia, valorando sín-tomas (físicos – afectivos – conductuales) y patrones de consumo, comoson: El Cuestionario sobre la Gravedad de la Dependencia al alcohol(SADQ)(5,6) o la Escala de la Intensidad de la Dependencia al Alcohol (EIDA)(7).

1.1.3. Consumo perjudicial

Para la CIE -10 (Décima Revisión de la Clasificación Internacional de Enfer-medades) el Consumo Perjudicial implica una forma de consumo queactualmente afecta a la salud física (p.e. daño hepático) y / o psíquica (p.e.cuadros depresivos secundarios a consumos masivos de alcohol) sin quehaya síntomas de dependencia (3). De forma estandar se considera que unconsumo superior a 60gr / día de etanol en el hombre y superior a 40gr / díaen la mujer provocará con toda seguridad las alteraciones propias del con-sumo perjudicial.

141Introducción

Page 144: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

142 Introducción

1.1.4. Síndrome de dependencia alcohólica

Para la CIE-10 el Síndrome de Dependencia consiste en un conjunto demanifestaciones fisiológicas, comportamentales y cognoscitivas en el cual elconsumo de alcohol adquiere la máxima prioridad para el individuo, mayorincluso que cualquier otro tipo de comportamiento de los que en el pasadotuvieron el valor más alto. La manifestación característica de este síndromees el deseo (a menudo fuerte y a veces insuperable) de consumir alcohol (3).La recaída tras un periodo de abstinencia lleva a la instauración más rápidadel síndrome en comparación con sujetos no dependientes.

El diagnóstico de dependencia sólo debe hacerse si durante o en algúnmomento de los 12 meses previos han estado presentes tres o más de lossiguientes rasgos:

Deseo intenso o vivencia de una compulsión a consumir alcohol.

Disminución de la capacidad para controlar el consumo de alcohol, unasveces para controlar el comienzo del consumo y otras para poder termi-narlo.

Síntomas somáticos de abstinencia cuando el consumo de alcohol sereduce o cesa (p.e. temblor, sudoración, insomnio, taquicardia, ansiedad,y en casos graves, convulsiones o delirium).El alcohol, o sustancias simi-lares, se consume con la intención de aliviar o evitar este cuadro.

Tolerancia. Para alcanzar los mismos efectos son necesarias cada vezdosis más elevadas.

Abandono progresivo de otras fuentes de placer o diversiones a causadel consumo de alcohol. Aumento del tiempo necesario para obtener oingerir la sustancia o para recuperarse de sus efectos.

Persistencia en el consumo de la sustancia a pesar de sus evidentes con-secuencias, físicas o psíquicas, perjudiciales.

Page 145: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Detección e avaliación 2

Page 146: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 147: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

2.1. Detección a través de la historia clínica

La realización de una Historia Clínica exhaustiva ante cualquier caso queacuda a consulta es una herramienta básica a la hora de detectar una seriede complicaciones - signos y síntomas - que pueden hacer sospechar almédico de la presencia de un problema derivado de un consumo excesivo dealcohol.

2.1.1. Complicaciones físicas

A continuación se presenta una lista de alteraciones físicas relacionadas con unconsumo perjudicial de alcohol (en negrita las más significativas) y que todo pro-fesional sanitario debe tener en cuenta a la hora de elaborar una Historia Clínica:

Alteraciones digestivas: alteraciones hepáticas (la esteatosis hepática –hepatitis alcohólica – cirrosis alcohólica), pancreatitis (aguda y crónica),alteraciones gástricas (gastritis y ulceras pépticas), malabsorción intesti-nal, síndrome de Mallory – Weiss.

Alteraciones musculoesqueléticas: gota, osteoporosis, miopatía.

Alteraciones endócrinas: Hipogonadismo masculino, pseudo Cushing.

Alteraciones cardiovasculares: arritmias (fibrilación atrial), hipertensión(de un 20% a un 30% de los casos), ACV, cardiomiopatía, enfermedadcoronaria.

Alteraciones respiratorias: neumonía y tuberculosis.

Alteraciones metabólicas: hipoglucemia, cetoacidosis, hiperlipidemia.

Alteraciones hematológicas: anemia con macrocitosis, ferropenia, neu-tropenia, trombocitopenia.

Alteracións neurolóxicas: crisis convulsivas, neuropatía periférica, altera-ciones cerebelosas, ambliopía y encefalopatía alcohólica.

Alteraciones cutáneas: psoriasis, eczema.

145Detección y evaluación

Page 148: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Traumatismos, accidentes, alteraciones del nivel de conciencia.

Dada la elevada presencia de alteraciones físicas relacionadas con un consu-mo excesivo de alcohol y el elevado número de ingresos y complicacionesmédicas que se han detectado en estudios epidemiológicos(8,9,10) (nivel de evi-dencia 3 y 4) es conveniente recomendar que:

Grado de recomendación D: La exploración de los hábitos deconsumo alcohólico debe ser rutinaria en la práctica médicadiaria, tanto hospitalaria como ambulatoria.

2.1.2. Complicaciones neuropsiquiátricas

El consumo excesivo de alcohol puede provocar o precipitar los siguientescuadros(11):

Trastornos Psicóticos: Alucinaciones transitorias, alucinosis alcohólica,intoxicación con síntomas psicóticos, celotipia.

Trastornos del Comportamiento: Intoxicación patológica.

Trastornos del nivel de Conciencia: Delirium Tremens, Síndrome de Wernicke.

Trastornos Cognitivos: Amnesia (episódica o crónica como en el Síndro-me de Korsakoff), demencia (alcohólica o por déficit vitamínico).

Si a esto se le suma la elevada comorbilidad entre el consumo excesivo dealcohol y los Trastornos Psiquiátricos (sobre todo con los Trastornos Afecti-vos, con la Esquizofrenia y con los Trastornos de Personalidad) detectada enestudios epidemiológicos(12,13,14) (nivel de evidencia 3 y 4) es convenienterecomendar que:

Grado de recomendación D: La exploración de los hábitos deconsumo alcohólico debe ser rutinaria en la práctica psiquiá-trica diaria, tanto hospitalaria como ambulatoria.

146 Detección y evaluación

GD

GD

Page 149: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

2.1.3. Complicaciones sociales

Problemas familiares: Maltrato y abandono.

Problemas laborales: Absentismo, bajo rendimiento, accidentes.

Problemas económicos.

Problemas judiciales: Conductas violentas, conducción bajo los efectosdel alcohol.

A pesar de todas las complicaciones relatadas, la tasa de detección de perso-nas que tienen problemas derivados de su excesivo consumo de alcohol esbaja en todos los ámbitos(15,16). A menudo se desconocen las claves diagnósti-cas, no hay una excesiva vigilancia a pesar de que se trata de un problemade elevada prevalencia, algunos profesionales no se sienten cómodos pre-guntando acerca de los consumos de alcohol, otros no preguntan porquedudan qué hacer ante un posible caso; además los pacientes se sienten juz-gados y con frecuencia minimizan su consumo(17) (algo que no parece suce-der en los estudios de investigación(18)).

2.1.4. Técnicas para la elaboración de la historia clínica

Para aumentar la capacidad de detección a través de la entrevista clínica serecomiendan las siguientes técnicas:

Realizar una entrevista semi – estructurada que es presentada al pacien-te y a sus acompañantes como un proceso rutinario. La entrevista puedeiniciarse con una frase del estilo de la siguiente: “Siempre pregunto atodo el mundo que viene a mi consulta acerca de sus hábitos de bebida– creo que es un tema de salud más que se debe tratar sin que nadie sesienta comprometido”. A partir de este punto la entrevista debe conti-nuar con preguntas abiertas acerca de situaciones o momentos en losque el paciente o algún allegado se preocuparon por los consumos dealcohol o por situaciones derivadas de esos consumos (“Dígame, ¿algunavez el alcohol le ha traído problemas en su vida?), preguntar sobre preo-

147Detección y evaluación

Page 150: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

cupaciones o sentimientos negativos en primer lugar facilita la entrevis-ta, ya que sugiere la necesidad de averiguar cuál fue la génesis de losmismos; preguntar inicialmente al paciente cuánto bebe suele generarrespuestas automáticas poco informativas como: “lo normal”. A conti-nuación ya puede comenzar el interrogatorio sistematizado sobre loshábitos de bebida.

Recordar grupos y presentaciones de riesgo: Personas que viven en con-diciones de aislamiento social, personas que cambian de domicilio – tra-bajo – relaciones con frecuencia, personas que se encuentran ensituaciones de conflicto familiar constante, personas que se quejan denerviosismo – irritabilidad – insomnio – depresión - amnesia, personascon quejas suicidas, personas que acuden de forma frecuente a puntosde urgencia con quejas inespecíficas, personas que han tenido repetidosaccidentes o traumatismos, personas con quejas gastrointestinales –trastornos cardíacos inexplicables – crisis convulsivas de aparición tardía– hipertensión moderada o grave, personas que abusan de otros tóxicoscomo la nicotina, personas con quejas de disfunción sexual, personascon quejas de tos crónica y náuseas y vómitos matutinos.

Detectar signos clínicos de consumo excesivo de alcohol: Facies pletóri-ca, acné hipertrófico en la nariz, arañas vasculares, inyección conjuntival,ginecomastia, obesidad, temblor en las manos, enrojecimiento de las pal-mas de las manos, paso alargado y ángulo profundo de la rodilla.

Buscar fuentes alternativas de información: La opinión de familiares ypersonas cercanas al paciente es fundamental.

A continuación se presentan los aspectos básicos a recoger en una entrevis-ta clínica de unos 15-20 minutos de duración:

Historia familiar: Antecedentes de consumo de alcohol, presencia deenfermedades orgánicas y / o trastornos psiquiátricos.

Historia personal: Enfermedades y tratamientos previos y actuales, histo-ria escolar – laboral – social – forense.

148 Detección y evaluación

Page 151: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Patrones de consumo de alcohol: Evolución del consumo de alcohol y delos problemas relacionados con el mismo, reconstrucción de un día típicode bebida reciente (actividades y consumos de alcohol detallados),reconstrucción del consumo a lo largo de una semana reciente, influenciaactual del alcohol en la personalidad del paciente y en sus actividades.

Periodos previos de abstinencia: Duración, motivo, métodos empleadospara conseguirlo.

Motivación del paciente para dejar de beber.

En resumen, diferentes grupos de expertos (1,19) (Nivel de evidencia 4) ava-lan la entrevista clínica como herramienta para detectar e iniciar el trata-miento de los pacientes con problemas relacionados con el consumo dealcohol, por ello es conveniente recomendar:

Grado de recomendación D: La entrevista clínica semi–estructurada debe ser utilizada como herramienta diagnósti-ca de los problemas relacionados con el alcohol en todos losámbitos clínicos siempre que se disponga de al menos 15minutos para realizarla.

2.2. Detección a través de instrumentos de evaluación

Existen diversos cuestionarios, traducidos y validados para nuestra pobla-ción, de gran utilidad para detectar de forma rápida, precoz y precisa aque-llos casos en los que el alcohol supone un problema de salud. Acontinuación presentamos los más utilizados.

2.2.1. Cuestionario CAGE (Anexo I)

Este cuestionario desarrollado por Ewing JA.(20), y validado para nuestrapoblación por Rodríguez- Martos A.(21), consta de 4 ítems heteroaplicadosdicotómicos (SÍ=1 punto/NO = 0 puntos). 3 de estos ítems exploran valora-ciones subjetivas de la persona acerca del consumo de alcohol y el 4° ítem

149Detección y evaluación

GD

Page 152: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

valora aspectos relacionados con la abstinencia alcohólica. El cuestionariose pasa con rapidez y las preguntas pueden incluso camuflarse dentro de laentrevista clínica. Los puntos de corte recomendados son los siguientes:

0 puntos: No hay problemas relacionados con el alcohol.

1 punto: Indicio de problemas relacionados con el alcohol.

2-4 puntos: Presencia de problemas relacionados con el alcohol.

El CAGE ha demostrado su eficacia en todos los ámbitos clínicos, sobre todopara detectar problemas de dependencia (22, 23, 24). Ahora bien, su intempo-ralidad no permite precisar la situación actual de consumo por lo que puedenaparecer un mayor numero de bebedores problemáticos de los que en realidadhay, viéndose la especificidad del cuestionario afectada. Además los ítems 2 y3 referidos a sensaciones subjetivas negativas derivadas del consumo de bebi-das alcohólicas tienen menor capacidad discriminativa en lugares donde latolerancia social al consumo es alta, como en España y Galicia.

2.2.2. Cuestionario AUDIT (Anexo 2)

Este cuestionario desarrollado por la Organización Mundial de la Salud (25)y validado para nuestra población por Rubio G. (26), consta de 10 ítemsautoplicados que exploran el consumo de alcohol y los problemas derivadosdel mismo. Cada ítem tiene criterios operativos específicos de puntuación(que oscilan entre 0 y 4 puntos), oscilando la puntuación total entre 0 y 40.Los puntos de corte recomendados son los siguientes:

150 Detección y evaluación

Hombres Mujeres

Sin problemas 0–7 0–5

Bebedor de riesgo 8–12 6–12

Problemas físico–psíquicosy probable dependenciaalcohólica

13–40 13–40

Page 153: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

151Detección y evaluación

Este cuestionario fue elaborado para ayudar a los Médicos de Atención Pri-maria a identificar precozmente problemas en relación con el consumo dealcohol en personas que todavía no cumplían criterios de dependencia nipresentaban problemas físicos o psicosociales crónicos. Los tres primerosítems evalúan el consumo de alcohol, del 4-6 se refieren a la dependencia alalcohol, el 7 y el 8 a reacciones negativas a la bebida y el 9 y el 10 a proble-mas derivados del consumo.

El AUDIT (cuyo tiempo de ejecución es de 5 minutos) ha demostrado ser supe-rior al CAGE en cuanto a su sensibilidad a la hora de detectar consumos deriesgo –sus preguntas son más concretas, se refieren a un consumo reciente(durante el último año), y sus cuatro alternativas de respuesta permiten mati-zar las situaciones–(23,24); para conseguir la sensibilidad del AUDIT el CAGE pre-cisa que se le incorporen preguntas de consumo diario y semanal(27).

2.2.3. Cuestionario MALT (Anexo 3)

Este cuestionario desarrollado por Feurlein W. (28), y validado para nuestrapoblación por Rodríguez- Martos A.(29), consta de dos partes; la primera, elMALT-S, la configuran 27 ítems autoaplicables dicotómicos ( SÍ = 1 punto /NO = 0 puntos) acerca de la percepción subjetiva del paciente sobre sus pro-blemas actuales con el alcohol, la segunda, el MALT-O, la configuran 7 ítemsdicotómicos ( SÍ = 4 puntos / NO = 0 puntos) indicadores orgánicos – (obte-nidos a partir de la Historia Clínica y de pruebas de laboratorio) de la depen-dencia alcohólica (esta parte debe ser administrada por el clínico). Lospuntos de corte recomendados son:

0-5 puntos: No hay problemas relacionados con el alcohol.

6-10 puntos: Sospecha de problemas relacionados con el alcohol.

11 o más puntos: Presencia de problemas relacionados con el alcohol.

El MALT es un cuestionario diagnóstico de gran precisión(30) pero requiere larealización de análisis de sangre, por lo que no se puede considerar una

Page 154: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

prueba de detección sino de confirmación de la presencia de problemasrelacionados con el alcohol.

2.2.4. Índice europeo de gravedad de la adicción (EuropASI) (Anexo 4)

Este instrumento diagnóstico desarrollado por Kokkevi A. (31), y validado paranuestra población por Bobes J.(32), es una entrevista semiestructurada y estan-darizada que proporciona información sobre: aspectos vitales del paciente quehan podido contribuir a su consumo de tóxicos, necesidades del paciente, pla-nificar tratamientos y evaluar resultados. Consta de 6 áreas diferentes: situa-ción médica (16 ítems), situación laboral / soportes (26 ítems), consumo dealcohol/ otras drogas (28 ítems), problemas legales (23 ítems), relaciones fami-liares / sociales (26 ítems), estado psiquiátrico (22 ítems). Cada área contieneítems objetivos y subjetivos (con puntuaciones específicas), conjugándolos seobtiene una puntuación de gravedad (de 0 a 9) que determina la necesidad ono de un tratamiento más o menos intensivo según cada puntuación.

Esta entrevista es heteroaplicada, su duración se estima entre 45 – 60 minu-tos, y se recomienda realizar un curso previo para su correcta utilización. ElEuropASI ha sido utilizado con éxito en pacientes con problemas derivadosde su consumo de alcohol en nuestro país(33).

Su duración y complejidad reserva el EuropASI para consultas especializadasen la valoración y tratamiento de las adicciones.

2.2.5. Interrogatorio sistematizado de consumos alcohólicos (ISCA) (Anexo 5)

Este cuestionario, desarrollado por Gual A.(34), permite detectar precozmentebebedores de riesgo que acuden a las consultas de Atención Primaria., para ellose evalúa el patrón de consumo alcohólico semanal, regular e irregular. Constade 3 preguntas – consumo de alcohol, frecuencia del consumo, variacionesentre días festivos y laborales -. Los consumos se transforman en UBE. Instru-mento heteroaplicado cuyos puntos de corte son: 28 UBE semanales paravarones y 17 para mujeres (valorando la situación en los casos entre 11 y 16).

152 Detección y evaluación

Page 155: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveles de evidencia 1 ++, 2 ++, 2 + permiten recomendar:

Grado de recomendación B: el cuestionario AUDIT puede serutilizado en consultas de Atención Primaria para el cribadode problemas relacionados con el alcohol.

Grado de recomendación B: el cuestionario CAGE puedeser utilizado en consultas de Atención Primaria para el cri-bado de problemas relacionados con el alcohol siempreque se acompañe de mediciones de patrones de consumo(p.e ISCA).

Grado de recomendación C: el cuestionario MALT y el Euro-pASI deben reservase para confirmar diagnósticos y planifi-car estrategias terapeúticas en consultas especializadas.

Todas estas recomendaciones indican la necesidad de explorar de formarutinaria los consumos de alcohol de todos los pacientes que acuden tanto aconsultas de Atención Primaria como de Psiquiatría, y la mejor manera derealizar esa exploración de forma eficaz es el uso de cuestionarios validados.

2.3. Detección a través de marcadores biológicos deconsumo de alcohol

Existen hoy en día diversos marcadores biológicos que pueden ser utilizadospara la detección de pacientes con problemas relacionados con los consu-mos de alcohol. Estos marcadores permiten abordar casos en los que elpaciente niega o minimiza el consumo y para introducir una motivaciónclara para controlar el consumo o alcanzar la abstinencia, además permitendeterminar la gravedad física del consumo y monitorizar la evolución; tam-bién pueden utilizarse para detectar consumos excesivos en grandes grupospoblacionales. Actualmente no disponemos de un marcador individual conuna especificidad y sensibilidad suficiente para ser utilizado de forma indivi-dual, siendo más recomendable la utilización de una batería de marcado-

153Detección y evaluación

GB

GB

GC

Page 156: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

res(35, 36, 37). Siempre es importante recordar que estas pruebas no miden otrasáreas, sociofamiliares o psicopatológicas, donde el alcohol puede estargenerando problemas que ya justifiquen una intervención.

A continuación se presentan los marcadores biológicos más utilizados:

2.3.1. Volumen corpuscular medio (VCM)

La elevación de este parámetro es el hallazgo hematológico que con másfrecuencia se encuentra en pacientes con problemas relacionados con elalcohol. Parece estar relacionado con alteraciones que el alcohol produciríade forma directa en los eritroblastos. Requiere consumos de alcohol eleva-dos (más de 60 gramos por día) durante periodos prolongados.

La sensibilidad de esta prueba se sitúa en torno al 20-50%, con una especi-ficidad de 55-90%(35, 38). Existen una serie de condiciones médicas, algunasfrecuentes en pacientes alcohólicos, que producen o agravan esta elevacióndel VCM, y que deben ser tenidas en cuenta a la hora de interpretar losresultados de unos análisis, estas condiciones son: déficit de vitamina B oácido fólico (especialmente frecuente en pacientes alcohólicos), enfermeda-des hepáticas, tabaquismo y ciertos fármacos. El VCM requiere un periodoprolongado para normalizarse (esto es debido a la larga vida media de loseritrocitos (unos 120 días)), una vez que se alcanza la abstinencia, por lo queno es un buen parámetro para medir a corto plazo la misma.

2.3.2. Gammaglutamiltranspeptidase (GGT)

La elevación de la GGT es el parámetro biológico más utilizado hoy en día. Es unbuen indicador del aumento de la actividad enzimática microsomal inducidapor el alcohol. Dado que la GGT no es una enzima exclusivamente hepática(también se encuentra en el riñón, en el páncreas y en el intestino delgado)existen una serie de situaciones clínicas ajenas al consumo de alcohol que pue-den aumentar sus niveles en sangre como son: enfermedades hepatobiliares,procesos pancreáticos, insuficiencia cardiaca, diabetes, obesidad, tabaquismo,ciertos fármacos como las Benzodiacepinas o los Anticonceptivos(35,36,37).

154 Detección y evaluación

Page 157: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

La GGT presenta una sensibilidad del 35-90% y una especificidad del 50-90%(39,35). Sí la GGT se ha elevado por un consumo excesivo de alcohol, laabstinencia de bebidas alcohólicas produce una rápida disminución de lamisma, normalizándose en torno a las 1-4 semanas (esto depende del nivelde alteración previo) pero presentando una caída en los primeros 5 días quees patognomónica(35,39).

2.3.3. Transaminases (GOT/GPT)

La Transaminasa Glutámico – Oxalacética (GOT o ASAT) es una enzimaintracelular presente en el hígado, músculo estriado, riñón y en otros tejidosorgánicos. La Transaminasa Glutámico – Pirúvica (GPT o ALAT) es una enzi-ma intracelular casi exclusivamente hepática. La GOT puede elevarse en san-gre por diversas patologías (afecciones musculares, infartos de miocardio,enfermedades renales y hepáticas) en las que su elevación es pareja al gradode necrosis celular. Por su parte la GPT se eleva en procesos hepáticos cróni-cos o agudos(35, 36, 37).

La sensibilidad de estas enzimas para detectar alteraciones producidas porun consumo de alcohol se sitúa en torno al 10-40% y su especificidad esinferior al 50%. En las hepatopatías provocadas por el alcohol el cocienteGOT/GPT suele ser superior a 2, al contrario que en otras hepatopatías en lasque la GPT está más elevada que la GOT (35, 36, 37).

2.3.4. Transferrina deficiente de carbohidratos (CDT)

La CDT es una transferrina cuya concentración aumenta pareja al incremen-to del consumo de alcohol. Existen circunstancias ajenas a este consumo,menos prevalentes que en las pruebas mencionadas anteriormente, quepueden alterar esta prueba: enfermedades hepáticas avanzadas, embarazo,déficit congénitos y alteraciones genéticas. Para que la CDT aparezca altera-da se requieren consumos superiores a 60 gramos por día durante al menosuna semana (35,39, 40).

155Detección y evaluación

Page 158: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Su sensibilidad para la detección de consumos excesivos de alcohol se sitúaen torno al 75-90% (la más elevada) y su especificidad en torno al 70-100%.Con la abstinencia de bebidas alcohólicas su valor se normaliza en unas dossemanas (35, 39, 40, 41, 42). Una disminución igual o superior al 30% de la inicialindica una reducción significativa del consumo.

De todos estos marcadores la CDT parece el más valioso, incluso se conside-ra que su combinación con la GGT permite establecer un valor predictivo del100% en consumos superiores a 60 gramos de alcohol por día, sin embargoesta prueba no se realiza de forma rutinaria en nuestro medio clínico, por loque se recomienda combinar los valores de la GGT con el VCM (35, 38,43).

Niveles de evidencia 2 + permiten recomendar:

Grado de recomendación B: los marcadores biológicos deconsumo excesivo de alcohol, especialmente la combinaciónde la GGT y el VCM, deben utilizarse en situaciones de detec-ción, tanto en Atención Primaria como en consultas especia-lizadas, cuando existan indicios de que la información queaporta el paciente es poco fiable. Estos marcadores no debenser utilizados como única técnica de detección de problemasrelacionados con el consumo de alcohol.

Estos marcadores permitirán además aumentar la motivación del paciente ymonitorizar sus progresos.

2.3.5. Otras pruebas biológicas de interés

Aunque sin un objetivo diagnóstico o de detección, más bien para evaluar elestado físico de un caso ya confirmado, se recomienda realizar la siguientebatería analítica (35):

156 Detección y evaluación

GB

Page 159: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Hemograma completo.

Bioquímica general: función hepática (transaminasas, GGT, bilirrubinatotal, fosfatasas alcalinas), urea y creatinina, lípidos, glucosa, ácido úrico,electrolitos, CPK, amilasa.

Análisis de orina.

VSG.

Proteinograma.

Estudio de coagulación.

Marcadores de VHC y VHB y serología Luética.

2.3.6. Medición del consumo reciente de alcohol

Los marcadores biológicos presentados en los puntos anteriores permitenestudiar consumos crónicos de alcohol, pero no son válidos para determinarconsumos agudos del mismo. En ocasiones, como en dispositivos de emer-gencia, la detección de un consumo agudo puede ser la forma de detectar aun paciente que presente problemas en relación a su consumo de alcohol.Para realizar esta detección hay que determinar los niveles actuales de alco-hol en el organismo. Estos niveles se pueden medir en sangre y en orina (losmás fiables; no debe utilizarse alcohol como antiséptico cutáneo cuando serealice una extracción sanguínea); además existen pruebas para la detecciónde alcohol en saliva, en aire espirado, en sudor o a nivel transdérmico. Nive-les de alcohol en sangre de entre 100 (ataxia) – 300 (alteraciones del nivel deconciencia)mg / dl son sugestivos de intoxicación alcohólica (niveles supe-riores a 150mg / dl sin signos de intoxicación sugieren gran tolerancia alalcohol), aunque los problemas de atención y la euforia aparecen ya conniveles de 30mg / dl, y con 50mg / dl ya pueden presentarse problemas decoordinación. Las pruebas dan positivas hasta 24 horas después del consu-mo, el ritmo de aclaramiento del alcohol en sangre es de unos 15mg / 100ml hora(35). La medición de alcohol a través del aire espirado y la saliva es la

157Detección y evaluación

Page 160: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

forma más sencilla de medir los niveles de alcohol en sangre y puede ser útilpara monitorizar la abstinencia(44).

Niveles de evidencia 2 + permiten recomendar:

Grado de recomendación B: los dispositivos de emergenciadeben disponer de medios para poder medir de forma inme-diata los niveles de alcohol presentes en el organismo.

158 Detección y evaluación

GB

Page 161: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Intervención breve 3

Page 162: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 163: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

161Intervención breve

En la bibliografía referente al tratamiento de los problemas relacionados conel alcohol las intervenciones breves cubren un rango temporal que va desdelos 5 hasta los 45 minutos. Sin embargo, la mayor parte de los estudios deefectividad realizados implicaban una intervención de entre 5 y 20 minutos,con una revisión breve para comprobar los resultados obtenidos y afianzarla mejoría(45).

Las siglas FRAMES resumen la esencia de la intervención breve(45):

Feedback (retroalimentación): Sobre un riesgo para la salud y el bienes-tar, físico y / o psíquico, del paciente. El médico debe informar al pacien-te de forma neutra sobre las implicaciones de su consumo de alcohol ensu estado físico y / o psíquico.

Responsability (responsabilidad): El médico enfatiza la necesidad de hacer-se responsable del problema para cambiar, el paciente es responsable de símismo y por lo tanto libre de elegir entre modificar o no sus conductas.

Advice (consejo): El médico aconseja, o recomienda de forma clara, sobrelas necesidades de cambio en los hábitos del paciente en lo que a su con-sumo de alcohol se refiere, indicando la necesidad de abstinencia o de unconsumo no de riesgo. Hay que evitar el estilo autoritario y mostrarapoyo y comprensión.

Menu (menú de cambio): El médico ofrece al paciente un abanico deposibilidades, el paciente escoge la que prefiere. Ambos tienen que llegara un acuerdo concreto (detener – reducir – estabilizar el consumo dealcohol), con objetivos claros y medibles.

Empathy (empatía): El médico debe buscar un tono empático, cálido,reflexivo y de apoyo, evitando las actitudes condenatorias y la confron-tación. Debe explorar con el paciente las razones que éste tiene paracambiar su forma de consumir bebidas alcohólicas.

Page 164: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Self efficacy (auto - eficacia): El médico debe reforzar la confianza delpaciente en sí mismo, debe mostrarse seguro de que el paciente conse-guirá alcanzar sus objetivos.

Estas intervenciones han demostrado a través de numerosos estudios ymeta-análisis su eficacia para reducir los consumos de riesgo en pacientesque acuden a las consultas de Atención Primaria durante un periodo de unaño(46-64), no hay evidencias claras de lo que sucede después de ese periodo(65-

69).Se estima que es necesario tratar de 7 a 9 pacientes para conseguir redu-cir de forma eficaz el consumo de alcohol en uno de ellos (esto demuestrauna muy elevada eficacia, hay que recordar que es necesario tratar entre 40y 125 pacientes hipertensos para prevenir un accidente cardiovascular encinco años en uno de ellos)(49,50,70,71); ahora bien, dado que sólo el 5% de lospacientes que acuden a una consulta de Atención Primaria son candidatospara esta intervención, es necesario realizar una evaluación eficaz de unos1000 pacientes para que la intervención sea eficaz(49,51,59,60,72). Tampoco se hademostrado con claridad cuanto debe durar la intervención para que éstasea más operativa y eficaz, es posible que intervenciones de 5-10 minutostengan la misma eficacia que otras de 20 a 45 minutos(73-75).

Los estudios presentan variaciones en el momento de realizar la interven-ción, algunos proponen realizarla el mismo día de la detección y otros pre-fieren concertar una nueva cita para ello(73-75).

El uso de una cita de revisión y de material impreso mejora los resultados dela intervención(53).

La intervención está descrita para pacientes con consumos de riesgo o con-sumos perjudiciales que se identifican por primera vez en la consulta delMédico de Atención Primaria(76). Pacientes que cumplen criterios de depen-dencia o que presentan comorbilidad psiquiátrica u orgánica severa no soncandidatos para esta intervención(76).

162 Intervención breve

Page 165: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Los estudios han demostrado la necesidad de que el personal de Atención Pri-maria que vaya a realizar la intervención reciba el entrenamiento adecuado(77,78).

Estos modelos de intervención breve también han demostrado su eficaciaen: Servicios de Urgencias(79,80), consultas de atención prenatal(81).

Niveles de evidencia 1 ++, 1 +, 3, 4 permiten recomendar:

Grado de recomendación A: los dispositivos de Atención Pri-maria deben aplicar intervenciones breves para reducir ocontrolar el consumo de alcohol de aquellos pacientes a losque, durante la evaluación diagnóstica, se les detecte unconsumo de riesgo o perjudicial. Estas intervenciones nodeben aplicarse a pacientes que presenten síntomas o signosde dependencia al alcohol o que presenten comorbilidad psi-quiátrica u orgánica severa.

Grado de recomendación D: el personal de los dispositivos deAtención Primaria que vaya a aplicar estas intervencionesdebe recibir un entrenamiento específico en las mismas.

Grado de recomendación B: los Servicios de Urgencias y lasconsultas de atención prenatal deben aplicar estas interven-ciones breves cuando detecten a un paciente con un consu-mo de alcohol de riesgo o perjudicial. Por lo tanto, tambiéndeben recibir un entrenamiento adecuado.

3.1. Esquema de una intervención breve

A continuación se presenta un esquema en el que se sintetizan los pasos aseguir durante una intervención breve.

163Intervención breve

GA

GD

GB

Page 166: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Detección e evaluación del problema

Técnica de entrevista, instrumentos de evaluación, disponibilidad depruebas biológicas.

¿Se detectan problemas durante la evaluación o presenta el paciente unconsumo de riesgo (en varones consumo diario superior a 40 g de etanol (5UBE o más), y en mujeres consumo diario superior a 20 g de etanol (3 UBEo más) y/o consumo semanal superior a 21 UBEs semanales para varones, ya 14 UBEs semanales para mujeres) o perjudicial?

No-intervención

Asegurar que no hay consumosesporádicos excesivos, o problemasmédicos que indiquen la necesidadde abstinencia alcohólica, o historiafamiliar de alcoholismo.

¿Presenta el paciente un cuadro de dependencia, o presenta comorbilidadorgánica o psiquiátrica severa?

RevisiónSi no se consiguen objetivos

Aplicar la intervención (FRAMES)

¿Se muestra el paciente interesadoen la intervención?

Reducción

Establecer objetivos medibles.

Proporcionar información.

Evaluar resultados.

Abstinencia

Buscar apoyo sociofamiliar.

Considerar el uso de fármacos paratratar síntomas de abstinencia ypara la deshabituación.

Evaluar resultados.

Determinar objetivos Derivar a Consultas Especializadas

SI

SI

NO

NO SI

NO

164 Intervención breve

Page 167: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Según la fase de cambio en que acuda el paciente las intervenciones puedenser diferentes, tal y como se muestra en el siguiente esquema:

Cuándo aconsejar abstinencia: Si el paciente ha respondido de forma afir-mativa a 3 ó 4 preguntas del CAGE o su puntuación en el AUDIT supera losniveles de consumo de riesgo, si se trata de una mujer embarazada o queplanea tener hijos, si hay alteraciones físicas relacionadas con el consumo

3.2. El enfoque motivacional

La entrevista motivacional (19,82) – un estilo de entrevista que evita juzgar yconfrontar a los pacientes y cuyo objetivo es que el propio paciente juzguelas ventajas y desventajas de su consumo y aumente su eficacia a la hora dereducir o eliminar el consumo de bebidas alcohólicas – representa un estiloterapéutico que ha sido utilizado con éxito en las intervenciones breves (82).

Para aplicar los métodos de la entrevista motivacional es necesario conocercual es la predisposición al cambio del paciente cuando acude por primeravez a la consulta. Los ESTADIOS DEL CAMBIO de Prochaska y Diclementeilustran las distintas posibilidades (83):

Recaída

Mantenimiento

Acción Decisión

Contemplación

Pre-contemplación

ALTA

INICIO

SALIDA

165Intervención breve

Page 168: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

166 Intervención breve

Paciente en pre-contemplación

El paciente no cree que tenga que cambiar sus hábitos de consumo

A través de preguntas abiertas y una actitud no enjuiciadora se busca que elpaciente hable de su consumo de alcohol. Mostrar empatía y crear discrepancia.

Paciente en contemplación

El paciente comprende lo positivo y lo negativo de seus hábitos de consumo dealcohol, pero todavía no ha decidido realizar cambios en ellos: se muestra ambivalente

Se valora de forma objetiva si existen problemas relacionados con el alcohol(entrevista, instrumentos, pruebas de laboratorio). Fomentar autoeficacia.

Paciente en decisión

El paciente ha decidido que debe cambiar sus hábitos de consumo debebidas alcohólicas.

Se determinan objetivos cuantificables (estabilización, reducción oabstinencia). Porporcionar información escrita al paciente.

Paciente en acción

El paciente ha iniciado cambios en sus hábitos de consumo.

Auto-vigilancia a través de un diario de consumo, se pauta una visita derevisión para valorar el cumplimiento de los objectivos y redefinirlos si esnecesario. Implicar a la red social del paciente.

Paciente en mantenimiento

El paciente ha conseguido cambiar sus hábitos de consumo y debe consolidarlas nuevas conductas.

Seguimiento según la situación del paciente. Valorar de forma positiva loconseguido por el paciente. Obtener información de la red social del paciente.

Page 169: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

de alcohol, si el paciente informa de: amnesias lacunares en relación con elconsumo, intentos previos de reducción fallidos, historia familiar de alco-holismo, disfunción socio – familiar en relación con el consumo.

Cuándo aconsejar reducción: Si el paciente ha respondido de forma afir-mativa a 2 o menos preguntas del CAGE o su puntuación en el AUDIT sesitúa en los niveles de consumo de riesgo o su patrón de consumo diarioy / o semanal le sitúa en un consumo de riesgo. El paciente no presentacomplicaciones físicas, psíquicas o socio – familiares relacionadas con suconsumo de alcohol o que puedan verse agravadas por el consumo dealcohol.

Cuándo aconsejar estabilización: Si el paciente responde de forma nega-tiva a todas las preguntas del AUDIT o su puntuación en el AUDIT le sitúaen la zona de “sin problemas”. El paciente no presenta complicacionesfísicas, psíquicas o socio – familiares relacionadas con su consumo dealcohol o que puedan verse agravadas por el consumo de alcohol.

Existe un instrumento autoaplicado diseñado para evaluar el estadio delcambio en que se encuentra el paciente, Readiness to Change Questionnai-re (RCQ) (84), que dispone de una versión española (85).

Niveles de evidencia 1+ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: las técnicas de la entrevistamotivacional deben ser aplicadas en las Intervenciones Bre-ves que se realicen en Atención Primaria destinadas a redu-cir, estabilizar o suprimir los consumos de bebidasalcohólicas. Por ello es necesario que el personal sanitarioque vaya a involucrarse en estas Intervenciones Breves reci-ba el entrenamiento adecuado para dominar dichas técnicas.

3.3. Derivación y seguimiento

Aquellos pacientes detectados en Atención Primaria con consumos de alco-hol problemáticos que presenten signos o síntomas de dependencia o que

GB

167Intervención breve

Page 170: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

presenten comorbilidad psiquiátrica u orgánica severa, así como con aque-llos otros en los que las intervenciones breves no hayan sido eficaces, debenser derivados a un dispositivo asistencial específico para el tratamiento deproblemas relacionados con el alcohol. Estos dispositivos deben cumplir lassiguientes características (86 - 90):

Disponer de profesionales especializados en aplicar distintas modalida-des psicoterapeúticas: terapia cognitivo–conductual, terapia motivacio-nal, terapia familiar, entrenamiento en habilidades de afrontamiento ycomunicación, programas de prevención de recaídas.

Disponer de personal médico cualificado para manejar los fármacos quehan demostrado su utilidad en el mantenimiento de la abstinencia.

Mantener un contacto estrecho con los dispositivos de Atención Prima-ria: Para agilizar las derivaciones (el retraso se asocia claramente al fenó-meno del abandono terapéutico (91-93)), para dar apoyo a aquellosprofesionales de Atención Primaria más involucrados en las Intervencio-nes Breves y para organizar el seguimiento de los pacientes.

Mantener un estrecho contacto con servicios médicos especializados:Para agilizar las derivaciones cuando aparecen problemas físicos severosque requieren la intervención de servicios médicos especializados (p.e.Medicina Interna, Digestivo, Neurología, etc) (94,95).

Disponer de personal cualificado para evaluar y tratar la comorbilidadpsiquiátrica que puedan presentar los pacientes, recordando que encasos de comorbilidad con trastornos afectivos menores y de ansiedadestá más indicado tratar primero y con más intensidad los problemasque pueda haber generado el alcohol (96,97).

Mantener un estrecho contacto con los dispositivos hospitalarios y deurgencias: Para poder programar ingresos cuando sea necesario y paracoordinar de forma eficaz el plan de tratamiento de los pacientes quevayan a ser dados de alta y requieran atención ambulatoria por presen-tar problemas relacionados con el alcohol (94).

168 Intervención breve

Page 171: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Niveles de evidencia 1++ 1+,2++, 3, 4 permiten recomendar:

Grado de recomendación A: os pacientes detectados enAtención Primaria con consumos de alcohol problemáticosque presenten signos o síntomas de dependencia o que pre-senten comorbilidad psiquiátrica u orgánica severa, así comoaquellos otros en los que las intervenciones breves no hayansido eficaces, deben ser derivados a un dispositivo asistencialespecífico para el tratamiento de problemas relacionadoscon el alcohol. Estos servicios deben disponer del personal ylos medios adecuados para tratar a unos pacientes connumerosa comorbilidad.

Grado de recomendación B: los dispositivos específicos debenmantener una estrecha relación con Atención Primaria paraagilizar las derivaciones y garantizar los seguimientos.

Grado de recomendación B: los dispositivos específicos debenmantener una estrecha relación con los servicios médicosespecializados para garantizar la evaluación y el tratamientode las posibles patologías físicas que presenten los pacientes.

Grado de recomendación B: los pacientes con problemasderivados por el consumo de alcohol que a la vez presentenun Trastorno Depresivo Leve – Moderado o un Trastorno deAnsiedad deben ser tratados primero del problema derivadodel consumo de alcohol.

169Intervención breve

GA

GBGB

GB

Page 172: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 173: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Desintoxicación 4

Page 174: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 175: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

173Desintoxicación

La desintoxicación implica ayudar al paciente a superar el posible síndrome deabstinencia que le provoque el abandono del consumo de bebidas alcohólicas,es por lo tanto el primer paso en el proceso terapéutico. Para muchos pacien-tes este ha sido un obstáculo insuperable en aquellas ocasiones en que deci-dieron intentar abandonar el consumo de alcohol sin ayuda sanitaria.

El síndrome de abstinencia provocado por el cese o la disminución de bebidasalcohólicas es un cuadro que puede presentar los siguientes síntomas: deso-rientación, alteraciones en la atención, sudoración, insomnio, ansiedad, tem-blor, taquicardia, síntomas gastrointestinales, agitación, alteraciones en elcontacto con los demás, alucinaciones, ideas delirantes y crisis convulsivas. Suduración media es de 48 horas tras el último consumo. La causa de este cuadroes la regulación a la baja del Neurotransmisor GABA y al alta del Neurotransmi-sor Glutamato que produce el consumo crónico y habitual de alcohol (98).

4.1. Desintoxicación ambulatoria

La desintoxicación ambulatoria es la primera opción a considerar ya que:

En pacientes con diagnóstico de dependencia al alcohol no se encontra-ron diferencias al cabo de seis meses (en lo que a número de pacientesque permanecían en abstinencia) entre pacientes que realizaron la desin-toxicación de forma ambulatoria y los que la realizaron ingresados (99,100).

Tres de cada cuatro pacientes pueden ser desintoxicados con éxito en unprograma ambulatorio (99,100).

El tratamiento ambulatorio es más eficiente (99-104).

La mayoría de los pacientes prefieren realizar la desintoxicación en sudomicilio (103).

Siempre y cuando el proceso de desintoxicación sea supervisado de cercapor personal sanitario experimentado, la desintoxicación ambulatoria debeser la opción para aquellos pacientes que presenten un cuadro de abstinen-cia de leve a moderado. Sin embargo, hay una serie de situaciones en las que

Page 176: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

174 Desintoxicación

el paciente debe ser derivado a un servicio hospitalario para realizar ladesintoxicación (104,105):

El paciente está confuso o tiene alucinaciones.

Tiene historia previa de Síndrome de Abstinencia complicado (deliriumtremens).

Tiene historia de crisis convulsivas.

Está desnutrido.

Tiene vómitos o diarrea severa.

Hay riesgo suicida.

El grado de dependencia es alto y el paciente no puede acudir con fre-cuencia a revisiones ambulatorias.

Presenta síntomas de abstinencia, temblor agudo o taquicardias, incon-trolables con medicación oral.

Tiene un episodio agudo de una enfermedad psiquiátrica comórbida.

Presenta una enfermedad física severa (cirrosis).

Presenta un abuso de múltiples sustancias tóxicas.

En su ambiente socio – familiar no tiene los suficientes apoyos.

Intentos de desintoxicación ambulatoria previa fracasaron.

Page 177: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

175Desintoxicación

Niveles de evidencia 1++ 1+,2++,2-, 3, permiten recomendar:

Grado de recomendación A: la desintoxicación de los pacien-tes con dependencia al alcohol debe realizarse de formaambulatoria siempre que no existan causas que lo contraindi-quen. Dicha desintoxicación debe ser supervisada por personalsanitario con experiencia en desintoxicaciones y que dispongadel tiempo suficiente para seguir y evaluar cada caso de formaestrecha.

4.2. Tratamientos farmacolóxicos para la desintoxicación

4.2.1. ¿Cuando no es necesaria la medicación?

Aquellos pacientes que presentan una dependencia leve no suelen precisarmedicación. Cuando el consumo era inferior a 15 UBEs por día en varones oa 10 UBEs por día en mujeres y el paciente no informa de síntomas recienteso de consumos recientes para inhibir el síndrome de abstinencia tampocosuele ser necesaria la medicación (105).

En los bebedores que no consumen alcohol a diario no suele ser necesaria lamedicación a no ser que presentasen consumos superiores a 20 UBEs pordía (105).

(Nivel de evidencia 4) es conveniente recomendar que:

Grado de recomendación D: es conveniente valorar la necesi-dad de medicación. A aquellos pacientes que no se les receteningún tratamiento es necesario informarles de que los pri-meros días es posible que se sientan algo nerviosos y conalgunas dificultades para conciliar el sueño.

GA

GD

Page 178: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

176 Desintoxicación

4.2.2. Benzodiacepinas (BZD)

Las BZD presentan una tolerancia cruzada con el alcohol, característica fun-damental para ser fármaco de elección para tratar el Síndrome de Abstinen-cia provocado por un tóxico, y han demostrado su eficacia en numerososestudios controlados (106-113), por ello son los fármacos de primera elección.Dado que las BZD tienen sus propios efectos secundarios (sobre todo susinterferencias en los procesos de aprendizaje y planificación) y que el Sín-drome de Abstinencia Alcohólica no es de duración prolongada, los regime-nes de tratamiento ambulatorio con BZD no deben superar los 7 - 12 días(106-112), aunque en ocasiones se produce un Síndrome de Abstinencia prolon-gado o tardío que requiere mantener el tratamiento durante más tiempo.

Ninguna BZD ha demostrado una eficacia superior a las otras en el trata-miento de la abstinencia alcohólica, por ello la elección de una u otra BZDestá determinada por otros aspectos como (106-113):

El Diazepam (dosis recomendada entre 30-80mg por día, empezando contres tomas al día) es la BZD que más se asocia a consumos con finesadictivos y a intoxicaciones más severas cuando se mezcla con alcohol.Es preferible reservar esta BZD para uso hospitalario, especialmente sihay riesgo de crisis convulsivas (114-120).

El Clordiazepóxido (200 – 400mg por día, empezando con cuatro tomas aldía) y el Ketazolam (60 – 90mg por día, empezando con dos o tres tomas aldía) y el Clorazepato Dipotásico (15-200mg por día, empezando con cua-tro tomas al día) alcanzan su concentración plasmática sanguínea máslentamente lo que retrasa y disminuye su efecto psicoactivo y por ello elriesgo de abuso es menor. Dado que las presentaciones del Clordiazepoxi-do son de baja dosis, se recomienda la utilización del Clorazepato Dipotási-co o del Ketazolam en los tratamientos ambulatorios (114-122).

El Lorazepam (3 – 15mg por día, empezando por tres tomas día) presen-ta una metabolización hepática más rápida y que genera un metabolitoinactivo, por lo que es de elección en casos de insuficiencia hepática y enpersonas de edad avanzada (123).

Page 179: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

177Desintoxicación

Niveles de evidencia 1++ 1+,2++,2+, 3, 4 permiten recomendar:

Grado de recomendación A: las BZD son el fármaco de pri-mera elección en la desintoxicación alcohólica. La elecciónde una BZD no depende de su mayor o menor eficacia paratratar este síndrome, sino de sus efectos secundarios ycaracterísticas farmacológicas. La duración del tratamientono debe superar los 7 días.

4.2.3. El clometiazol

El Clometiazol (1344 – 2680 mg por día, empezando por cuatro tomas aldía) también ha demostrado su tolerancia cruzada con el alcohol por lo quees un tratamiento eficaz para el Síndrome de Abstinencia Alcohólico (122,124, 125). Sin embargo, el Clometiazol ha presentado un alto índice de inte-racciones mortales al consumirse junto con alcohol y numerosos problemasde tolerancia, por lo que es poco seguro en pautas ambulatorias; por otrolado no se recomienda en casos de insuficiencia hepática o para personas deedad avanzada (124,125).

Niveles de evidencia 1-, 3,4 permiten recomendar:

Grado de recomendación D: el Clometiazol no debe usarse endesintoxicaciones alcohólicas ambulatorias como primeraopción terapeútica.

4.2.4. Fármacos anticonvulsionantes

4.2.4.1. Gabapentina

El mecanismo de acción exacto de este fármaco no se conoce, pero se rela-ciona con un aumento de la acción del neurotransmisor GABA (126), este efec-to es el que, a nivel teórico, apoya su uso en el Síndrome de Abstinencia

GA

GD

Page 180: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

178 Desintoxicación

Alcohólica (127). Diversos estudios abiertos (monoterapia) (128-129) y un estudiocontrolado (combinada con Clometiazol) (130) han demostrado su eficacia, adosis de al menos 1200mg por día en tres tomas diarias. Gabapentina pre-senta un muy bajo riesgo de adicción, no produce alteraciones cognitivas, ypuede ser utilizado en pacientes con insuficiencia hepática o alteracioneshematológicas.

Niveles de evidencia 2-, 3 permiten recomendar:

Grado de recomendación D: la Gabapentina es una opciónterapeútica de segunda elección para el tratamiento de laabstinencia alcohólica. Pacientes que presenten contraindi-caciones a las BZD o en los que la dosis de BZD no puedapautarse a sus dosis más altas podrían beneficiarse de untratamiento en mono o politerapia con Gabapentina.

4.2.4.2. Carbamazepina y oxcarbamazepina

La Carbamazepina ha demostrado ser eficaz en el tratamiento de la abstinenciaalcohólica, tal vez a través de su efecto Anti-kindling implicado en los fenómenosbiológicos que hacen que cada nuevo episodio de abstinencia sea más grave (131).La ausencia de potencial adictivo y la escasa afectación que para su metabolismoimplica la disfunción hepática la convierte en una opción terapeútica segura paralos tratamientos ambulatorios. Es necesario tener en cuenta que el consumo dealcohol a grandes dosis inhibe el metabolismo de la Carbamazepina.

Varios estudios randomizados han demostrado la eficacia de Carbamazepinaen monoterapia y politerapia (dosis de 200 – 400mg tres veces al día) en eltratamiento del Síndrome de Abstinencia Alcohólica (132-134), de intensidadleve a moderada.

La Oxcarbamazepina es un análogo de la Carbamazepina que no presenta losproblemas de interacciones farmacológicas ni algunos de los efectos secunda-rios que presenta la primera. Requiere dosis un 50% superiores a la Carbama-zepina para ser eficaz (128), y aunque no hay estudios que demuestren su eficacia

GD

Page 181: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

en el tratamiento del Síndrome de Abstinencia Alcohólica, su mecanismo deacción análogo al de la Carbamazepina hace suponer su eficacia (128).

Niveles de evidencia 1-,2++ ,2+ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: la Carbamazepina debe conside-rarse una segunda opción terapeútica para la desintoxica-ción alcohólica ambulatoria. Pacientes que presentencontraindicaciones a las BZD o en los que la dosis de BZD nopuede pautarse a sus dosis más altas podrían beneficiarse deun tratamiento en mono o politerapia con Carbamazepina.La Oxcarbamazepina, aunque presenta un prometedor futu-ro, no debe considerarse fármaco de elección para el trata-miento de la abstinencia alcohólica hasta que se realicenestudios que demuestren su eficacia.

4.2.4.3. Ácido valproico

El Ácido Valproico ha demostrado en varios estudios controlados ser un tra-tamiento eficaz, en monoterapia o politerapia, para el tratamiento del Sín-drome de Abstinencia Alcohólica, en especial para casos graves (138-142) (dosisde 500mg tres veces al día).

Niveles de evidencia 1- ,2++ ,2+ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: el Ácido Valproico debe conside-rarse una segunda opción terapéutica para la desintoxica-ción alcohólica ambulatoria. Pacientes que presentencontraindicaciones a las BZD o en los que la dosis de BZD nopuede pautarse a sus dosis más altas podrían beneficiarse deun tratamiento en mono o politerapia con Ácido Valproico.

GB

GB

179Desintoxicación

Page 182: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

180 Desintoxicación

4.2.5. Suplementos vitamínicos

Los signos clásicos del déficit vitamínico del complejo B (confusión, ataxia,oftalmoplejia, nistagmo, alteraciones de la memoria, hipotermia – hipoten-sión, y en casos extremos coma) que forman el Síndrome de Wernicke – Kor-sakov, no se manifiestan abiertamente hasta que el déficit vitamínico esmuy intenso y por ello puede ser pasado por alto. Es por esto que el uso defórmulas terapéuticas que contengan un complejo vitaminado B es prácticarutinaria en la desintoxicación alcohólica (143-146).

Si el paciente presenta algún síntoma de Wernicke – Korsakov o está en unasituación de riesgo (diarrea, vómitos, desnutrición severa, anorexia severa,enfermedades físicas graves) es necesario tratar al paciente con Tiamina(B1) por vía parenteral, ya que por vía oral la Tiamina sólo tiene un tope deabsorción en torno a los 5-10mg por día, lo que impide tratar por esta víalas situaciones de urgencia (144, 146). El uso de ampollas intramusculares (2ampollas de 100 mg por día durante tres días, y luego una hasta que se tole-re el tratamiento oral) es lo que recomiendan los expertos (146). En pacien-tes que no estén en situaciones de riesgo se recomienda el tratamiento oral(200 – 300mg por día, en varias tomas para facilitar la absorción; es necesa-rio recordar que el alcohol disminuye su absorción) (144,143).

Niveles de evidencia 1+ ,4 permiten recomendar:

Grado de recomendación B: pacientes en tratamiento de desin-toxicación alcohólica con síntomas, incluso leves, del Síndromede Wernicke – Korsakov o en situación de riesgo para padecer-lo deben recibir una pauta de Tiamina intramuscular.

(Grado de recomendación D) pacientes en tratamiento de desin-toxicación alcohólica con una dieta deficiente pueden beneficiar-se de un tratamiento con vitaminas del grupo B por vía oral.

(Grado de recomendación D) pacientes con un problema dealcohol crónico, estén o no en tratamiento para desintoxi-carse, pueden beneficiarse de un tratamiento con vitaminasdel grupo B por vía oral.

GB

GD

GD

Page 183: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

4.2.6. Antipsicóticos

La disminución de la actividad dopaminérgica durante el periodo de absti-nencia, junto con las alteraciones térmicas y hepáticas y la disminución delumbral para padecer crisis convulsivas desaconseja el uso de fármacosantipsicóticos en el tratamiento de la abstinencia alcohólica. La única excep-ción es el Tiapride, que ha demostrado eficacia en estudios controlados en eltratamiento de la abstinencia alcohólica, y que puede utilizarse por víaintramuscular o intravenosa (400 a 1200mg por día en varias tomas) conrelativa seguridad. Por vía oral se establece una dosis máxima de 800mg pordía (136,147-150). El Tiapride puede ser particularmente útil en pacientes con Insu-ficiencia Respiratoria o pacientes que presentan síntomas psicóticos.

Niveles de evidencia 1- ,2+ permiten recomendar:

Grado de recomendación C: el Tiapride debe considerarseuna segunda opción terapeútica para la desintoxicaciónalcohólica ambulatoria. Pacientes que presenten contraindi-caciones a las BZD o en los que la dosis de BZD no puedepautarse a sus dosis más altas podrían beneficiarse de untratamiento en mono o politerapia con Tiapride.

4.2.7. Betabloqueantes

Beta Bloqueantes como el Propanolol o el Atenolol pueden ser útiles paratratar ciertos síntomas del Síndrome de Abstinencia Alcohólica, como lataquicardia o el temblor. Sin embargo el uso de estos fármacos sólo se reco-mienda en politerapia, pues son inferiores a las BZD en el control de la sin-tomatología que provoca la Abstinencia Alcohólica (151).

Niveles de evidencia 1- permiten recomendar:

Grado de recomendación C: los Beta Bloqueantes pueden utili-zarse como medicación complementaria en el Síndrome de Abs-tinencia Alcohólica para tratar síntomas como el temblor o lataquicardia; pero nunca deben ser utilizados en monoterapia.

GC

GC

181Desintoxicación

Page 184: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

182 Desintoxicación

4.3. Otros aspectos relacionados con la desintoxicaciónambulatoria

La desintoxicación ambulatoria exige una estrecha vigilancia y monitoriza-ción de la situación del paciente. Para facilitar esa labor existen instrumentoscomo la “Escala de Valoración de la Intensidad del Síndrome de Abstinencia”(Clinical Institute Withdrawal Assessment: CIWA-AR) (152-153), que permitenvalorar la situación inicial del paciente y su evolución ajustando el tratamien-to en función de las puntuaciones obtenidas con la escala; está modalidad dereducción de dosis no ha demostrado ser, en consultas de Atención Primaria,más eficaz que la disminución de dosis en pautas fijas (154-158).

Niveles de evidencia 1+ ,2+ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: las pautas fijas de medicaciónpara el tratamiento de la abstinencia alcohólica son el siste-ma que se recomienda para las consultas de Atención Prima-ria siempre que se pueda realizar una monitorizaciónexhaustiva. Las consultas especializadas presentan unapoblación de pacientes más heterogénea que requiere enocasiones pautas de tratamiento más flexibles.

Los pacientes de edad avanzada pueden presentar con más facilidad un epi-sodio confusional en el contexto de la abstinencia, sobre todo si padecenenfermedades crónicas. Por otro lado, su capacidad metabólica es menor;sin embargo, no requieren cuidados especiales durante el periodo de absti-nencia y también son candidatos al tratamiento ambulatorio (158,159).

Niveles de evidencia 1+ permiten recomendar:

Grado de recomendación C: los pacientes de edad avanzadadeben recibir el tratamiento convencional para el Síndromede Abstinencia Alcohólica; en estos pacientes siempre debetenerse en cuenta a la hora de planificar el tratamiento lasenfermedades crónicas que padece cada paciente.

GB

GC

Page 185: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

4.4. Delirium tremens

El Delirium Tremens es la principal complicación del Síndrome de AbstinenciaAlcohólica. Se trata de un episodio confusional agudo cuya triada sintomáticaclásica consiste en: disminución del nivel de conciencia, alucinaciones que pue-den afectar cualquier modalidad sensorial y temblor intenso ( otros síntomasson: miedo, delirios paranoides, deliros ocupacionales, agitación e insomnio, altasugestionabilidad, hiperexcitabilidad del Sistema Nervioso Autónomo con sudo-ración, anorexia, hipertensión, fiebre). El cuadro aparece tras 24-150 horas des-pués de la última consumición alcohólica, alcanzando un pico sintomático entrelas 72 y las 96 horas, su duración es de 3 a 5 días. Es frecuente el inicio noctur-no. Se trata de un cuadro que puede poner en peligro la vida del paciente, esti-mándose que un 5% de los pacientes que ingresan con este cuadro fallecen (porcolapso cardiovascular, deshidratación o infecciones concomitantes) (11).

Dada la gravedad de este cuadro su sospecha a nivel ambulatorio implicauna derivación hospitalaria para confirmación de diagnóstico e ingreso sinecesario (105).

Niveles de evidencia 4permiten recomendar:

Grado de recomendación D: los servicios ambulatorios debendisponer de protocolos de derivación urgente de pacientescon sospecha de Delirium Tremens.

4.5. Crisis convulsivas (Rum Fits)

Las crisis convulsivas que aparecen en relación con el Síndrome de Absti-nencia Alcohólica suelen ser tónico – clónicas, suelen aparecen a las 7-48horas de la abstinencia con un pico de incidencia entre 12-24 horas. Losstatus epilépticos son infrecuentes y con respecto a la epilepsia estas crisisaparecen más tardíamente (160).

El tratamiento de las crisis es el del Síndrome de Abstinencia, y no es precisoañadir ningún anticonvulsivante (como la fenitoína) como tratamiento de

GD

183Desintoxicación

Page 186: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

184 Desintoxicación

mantenimiento para prevenir nuevas crisis (esta práctica clínica no ha demos-trado ser superior a placebo cuando de los grupos de investigación se exclu-yen aquellos pacientes que tenían un diagnóstico previo de epilepsia) (161).

Niveles de evidencia 2++ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: los pacientes que presenten cri-sis convulsivas en el contexto de un Síndrome de AbstinenciaAlcohólica y no tengan antecedentes de epilepsia no requie-ren tratamiento de mantenimiento con un anticonvulsivante.

GB

Page 187: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Deshabituación 5

Page 188: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 189: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

187Deshabituación

Una vez completada la desintoxicación el paciente entra en la fase de des-habituación. En esta fase, que debe ser controlada por personal especializa-do, el paciente debe neutralizar los mecanismos de la adicción para luegoconcentrarse en prevenir las recaídas.

Diversos tratamientos farmacológicos y psicoterapéuticos han demostradosu eficacia en esta fase; a continuación se presentan aquellos, que hasta lafecha, han obtenido un mayor respaldo en los estudios científicos.

5.1. Tratamientos farmacológicos

5.1.1. Naltrexona

El antagonista opiode Naltrexona se desarrolló para prevenir las recaídas enpacientes que habían completado una desintoxicación de opiáceos. Tieneuna vida media de unas 4 horas, aunque su principal metabolito activo, el 6-ß-naltrexol, alcanza las 12 horas de vida media. Naltrexona se absorbe rápi-damente alcanzando el pico plasmático a los 60 – 90 minutos tras suingesta; sufre un primer paso hepático. Su antagonismo opiode bloquea losefectos reforzantes del alcohol, mediados por receptores opiodes, en los cir-cuitos motivacionales cerebrales (162).

Naltrexona, a dosis de 50mg por día, ha demostrado en numerosos estudioscontrolados su eficacia durante la fase de deshabituación alcohólica (163-176).Naltrexona parece ser más eficaz evitando recaídas que promoviendo laabstinencia. Es posible que Naltrexona reduzca el Craving y la euforia aso-ciada al consumo de bebidas alcohólicas. Naltrexona ha demostrado ser efi-caz en combinación con intervenciones psicosociales. Es necesario indicarque los estudios realizados con Naltrexona han tenido una duración de 12semanas de tratamiento y posteriormente de 12 semanas de seguimiento.Son necesarios estudios que investiguen la utilidad terapeútica del fármacopasadas las primeras 12 semanas.

Naltrexona presenta un bajo índice de efectos secundarios, siendo las náuseas,que aparecen en un 10% de los pacientes, el síntoma más frecuente. Otrosefectos secundarios son: cefalea (8%), vértigo (4%), nerviosismo (4%), fatiga(4%), insomnio (3%), vómitos (3%), ansiedad (2%) y somnolencia (2%) (177). Nal-

Page 190: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

188 Deshabituación

trexona está contraindicada en pacientes que presenten una dependencia aopiáceos o que requieran fármacos analgésicos derivados del opio; es impor-tante recordar el efecto antagonista opiode a la hora de pautar un tratamientoanalgésico (el Ácido Acetilsalicílico, el Paracetamol y el Ibuprofeno son los indi-cados); si el tratamiento analgésico con derivados del opio es imprescindible, esnecesario detener el tratamiento con Naltrexona y realizar un periodo de lava-do de tres días. Dado que a Naltrexona puede producir toxicidad hepática, aun-que este es un efecto dosis – dependiente que suele aparecer con dosis de200mg por día o superiores, es necesario revisar periódicamente la funciónhepática, sobre todo si el paciente toma otros fármacos con potencial hepato-tóxico (por ejemplo el Paracetamol o el Disulfiram) (177).

La dosis habitual es de 50mg por día, en pacientes con un deseo recurrente deconsumir alcohol la dosis puede elevarse a 100mg por día. El tratamiento seprograma para los primeros 3-6 meses, aunque puede ser necesario prolongar-lo hasta los 12 meses. Naltrexona puede combinarse con antidepresivos sin queaparezca un aumento de efectos secundarios o interacciones. Antes de iniciarel tratamiento se recomienda un periodo de abstinencia de 5 a 7 días.

Niveles de evidencia 1++ permiten recomendar:

Grado de recomendación A: Naltrexona, a dosis de 50mg pordía, debe utilizarse en pacientes con diagnóstico de depen-dencia alcohólica que cumplan los siguientes criterios: queestén médica y socialmente estables, que no tengan unaenfermedad hepática activa, que deseen tomar el fármaco,que no consuman derivados opiodes legales o ilegales, cuyoobjetivo terapéutico sea la abstinencia y que reciban la Nal-trexona dentro de un programa de tratamiento psicosocial.

5.1.2. Nalmefeno

Nalmefeno es otro antagonista opiode de estructura y actividad similar a lade la Naltrexona. Estudios preliminares confirman su eficacia con menor

GA

Page 191: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

riesgo hepatotóxico. Son necesarios nuevos estudios que confirmen losdatos preliminares. Las dosis se sitúan entre 20 y 80mg por día (178,179).

Niveles de evidencia 1+ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: Nalmefeno se presenta como unaalternativa eficaz a Naltrexona, especialmente en casos enque se detecte una enfermedad hepática activa.

5.1.3. Acamprosato

El Acamprosato es un análogo estructural del Neurotransmisor GABA, conalta afinidad por los receptores Gabaérgicos. Acamprosato modula la activi-dad Gabaérgica y bloquea el receptor NMDA Glutamatérgico, sobre todo anivel del Núcleo Accumbens, estructura central en los sistemas motivacio-nales cerebrales (180,181).

Acamprosato no se metaboliza en el hígado y se expulsa de forma preferen-te por el riñón, con un vida media de 18 horas. Su efecto secundario másfrecuente es la diarrea (10%). Acamprosato no parece interaccionar conotros psicofármacos (181-182). Acamprosato necesita siete días para alcanzarniveles terapéuticos.

Estos efectos en la neurotransmisión cerebral dotan de una base teórica alos resultados obtenidos por Acamprosato en numerosos estudios de inves-tigación controlados (182-193). A dosis de 1332mg por día (4 tabletas por día en3 tomas diarias) en pacientes con un peso inferior a 60 Kg. y de 1998 (6tabletas por día en 3 tomas diarias) si el peso es superior a 60 Kg. El periodode tratamiento en los estudios abarcó de 3 a 12 meses de terapia con unseguimiento de hasta 12 meses, manteniendo el Acamprosato su eficaciatras 6-12 meses de haber suspendido su administración. Con estas dosis yperiodos de tratamiento, Acamprosato ha demostrado ser superior a place-bo en lo que al mantenimiento de la abstinencia se refiere (181-192).

No debe ser administrado a personas con insuficiencia renal o fallo hepáticograve, o a mujeres embarazadas o en lactancia.

GB

189Deshabituación

Page 192: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

190 Deshabituación

Niveles de evidencia 1++ permiten recomendar:

Grado de recomendación A: Acamprosato, a dosis según pesocorporal, debe utilizarse en pacientes con diagnóstico dedependencia alcohólica que cumplan los siguientes criterios:que estén médica y socialmente estables, que no tengan unainsuficiencia renal activa, que deseen tomar el fármaco, que suobjetivo terapéutico sea la abstinencia y que reciban el Acam-prosato dentro de un programa de tratamiento psicosocial.

5.1.4. Disulfiram

El Disulfiram introducido en 1949 inhibe la enzima hepática Aldehido Deshi-drogenasa bloqueando el metabolismo del alcohol en el estado de acetaldehí-do; este último se acumula en el organismo provocando una reacción tóxica(el efecto Antabus) que se caracteriza por: cefalea, sudoración, taquicardia –palpitaciones, aumento de la frecuencia respiratoria, enrojecimiento facial,náuseas, sensación subjetiva de calor, vómitos, sequedad de la mucosa bucal yde la garganta y malestar general. Ingestiones elevadas de alcohol puedenproducir arritmias, hipotensión y desmayos. La reacción suele empezar 10-30minutos después de consumir alcohol y dura varias horas. La reacción puedellegar a ser peligrosa para pacientes con las siguientes patologías: fallo cardía-co, enfermedad coronaria, insuficiencia hepática o renal, insuficiencia respi-ratoria, hipertensión, diabetes o epilepsia (194-199).

Si se produce una reacción severa con fallo cardiovascular hay que tumbaral paciente con las piernas elevadas y debe administrársele un vasopresorjunto con Vitamina C o un Antihistamínico Intravenoso.

Cuando al paciente se le receta el fármaco la decisión de beber o no sólo setoma una vez al día (en el momento en que se decide tomar o no tomar elfármaco). Si lo toma sabe que experimentará la reacción negativa y eso leayuda a resistir en posibles situaciones en que desee beber alcohol. Se tratade un proceso en el que se va produciendo un aprendizaje secundario.

GA

Page 193: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

La dosis diaria es de 100 a 200mg por día (los intentos de crear un implantesubcutáneo fracasaron ya que la disponibilidad sanguínea del fármaco era muyirregular (200)) y requiere varios días para alcanzar un efecto pleno. Sus efectossecundarios más frecuentes son: letargia, fatiga, vómitos, halitosis y sabor oraldesagradable, impotencia y en ocasiones dificultades respiratorias. Disulfiraminteracciona con varios fármacos: aumenta el efecto de las warfarinas, inhibe elmetabolismo de los antidepresivos tricíclicos, de la fenitoína y de las BZD.

Dado que el efecto inhibidor de Disulfiram se prolonga durante siete días es posi-ble realizar una pauta en la que el fármaco sólo se tome dos veces por semana.

Disulfiram ha demostrado ser eficaz en situaciones en que el fármaco se hautilizado con pacientes motivados dentro de un programa terapéutico (194-199).

Niveles de evidencia 2+ permiten recomendar:

Grado de recomendación C: Disulfiram debe utilizarse enpacientes con diagnóstico de dependencia alcohólica quecumplan los siguientes criterios: que estén médica y social-mente estables, que no tengan las siguientes patologías:fallo cardíaco, enfermedad coronaria, insuficiencia hepáticao renal, insuficiencia respiratoria, hipertensión, diabetes oepilepsia; que deseen tomar el fármaco, que su objetivo tera-péutico sea la abstinencia y que reciban el Disulfiram dentrode un programa de tratamiento psicosocial.

(Existe otro fármaco, la Cianamida Cálcica, que también inhibe la AldehidoDeshidrogenasa. La dosis terapéutica es de 50mg cada 12 horas. La inhibi-ción es máxima a las 2 horas y desaparece al cabo de 24 horas. Sus efectossecundarios son menores que los del Disulfiram, pero apenas se han realizadoestudios que demuestren su eficacia frente a placebo o frente a Disulfiram)

5.1.5. Inhibidores selectivos de la recaptación de serotonina (ISRS)

Los ISRS son un grupo de antidepresivos con un perfil de efectos secundariosmejorado con respecto a antidepresivos más antiguos (tricíclicos, tetracíclicos,

GC

191Deshabituación

Page 194: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

192 Deshabituación

IMAOS). Dada la implicación del sistema serotoninérgico en el control delestado de ánimo, de la ansiedad y de los impulsos (funciones alteradas en lospacientes con dependencia alcohólica) y, teniendo en cuenta la posible impli-cación del sistema serotoninérgico en la respuesta cerebral al consumo dealcohol, se han realizado numerosos estudios controlados para comprobar laeficacia de los ISRS en el tratamiento de la dependencia al alcohol.

Los resultados de los estudios realizados en pacientes no deprimidos soninconsistentes; en algunos casos los estudios reflejaron resultados positivos(201,202), en otros los resultados fueron iguales para el ISRS y para el placebo(203),y en otros los resultados fueron incluso negativos (204,205) – aumentando elconsumo de alcohol en alcohólicos tipo B: más impulsivos, con mayor disfo-ria, y un cuadro de dependencia alcohólica más severo y más precoz (206) -.Cuando los pacientes presentaban un Trastorno depresivo o de ansiedadcomórbido los resultados obtenidos fueron positivos (207).

Niveles de evidencia 1+ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: los ISRS no deben utilizarse comoprimera opción para el tratamiento farmacológico durante lafase de deshabituación. Su uso debe reservarse para pacien-tes que cumplan criterios de depresión o de ansiedad y nopertenezcan al subtipo B de alcoholismo.

(El Ondansetron, antagonista serotoninérgico 5-HT3, ha demostrado sereficaz en la fase de deshabituación de pacientes con un inicio precoz de ladependencia alcohólica (208,209)).

5.1.6. Fármacos anticonvulsionantes

5.1.6.1. Carbamazepina

La Carbamazepina ha demostrado ser eficaz en la fase de deshabituación enun estudio controlado (210).

GB

Page 195: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

5.1.6.2. Ácido valproico

El Ácido Valproico ha demostrado ser eficaz en la fase de deshabituación enun estudio controlado (211).

5.1.6.3. Topiramato

El Topiramato ha demostrado ser eficaz en la fase de deshabituación en unestudio controlado (212).

Niveles de evidencia 1- permiten recomendar:

Grado de recomendación C: los agentes anticonvulsivantes Car-bamazepina, Ácido Valproico y Topiramato no han reunido hastala fecha suficiente evidencia científica para poder ser recomen-dados como fármacos de primera elección en el tratamiento dela deshabituación alcohólica; por lo tanto su uso se recomiendaen situaciones de comorbilidad, como tratamiento adjunto o siaparecen intolerancias a los fármacos de primera elección.

5.1.7. Tiapride

El antagonista Dopaminérgico D2 ha demostrado, en un estudio controlado,ser capaz de promover la abstinencia en pacientes alcohólicos con sintoma-tología depresiva o ansiosa. Sin embargo, su perfil de efectos secundariosdificulta su uso prolongado (213,214).

Niveles de evidencia 1- permiten recomendar:

Grado de recomendación C: el Tiapride no ha reunido hasta lafecha suficiente evidencia científica para poder ser recomen-dado como fármaco de primera elección en el tratamiento dela deshabituación alcohólica; por lo tanto su uso se reco-mienda en situaciones de comorbilidad, como tratamientoadjunto o si aparecen intolerancias a los fármacos de prime-ra elección.

GC

GC

193Deshabituación

Page 196: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

194 Deshabituación

5.1.8. Combinaciones terapéuticas

Dado que numerosos sistemas de neurotransmisión parecen estar implica-dos en la dependencia al alcohol y en el proceso de recaída, es lógico pensarque la combinación de varios fármacos para el tratamiento de la dependen-cia alcohólica pueda dar resultados superiores al uso individual de cada unode esos fármacos. Además, el uso de varios fármacos podría permitir reducirlas dosis eficaces de cada uno aumentando la tolerancia al tratamiento aldisminuir los efectos secundarios dosis dependiente.

Las combinaciones ensayadas en estudios controlados han sido:

ACAMPROSATO Y DISULFIRAM: En un estudio doble ciego, Disulfiramaumentó la eficacia de Acamprosato al incrementar el número de díasque los pacientes permanecieron abstinentes. Sin embargo, el tratamien-to con Disulfiram no se aleatorizó sino que fue voluntario (190).

Otras combinaciones están siendo investigadas pero todavía no se hanpublicado resultados.

Niveles de evidencia 1- permiten recomendar:

Grado de recomendación C: las combinaciones terapéuticas nohan reunido hasta la fecha suficiente evidencia científica parapoder ser recomendadas como estrategias farmacológicas deprimera elección en el tratamiento de la deshabituación alco-hólica; por lo tanto su uso se recomienda en situaciones decomorbilidad, en pacientes resistentes a la monoterapia o siaparecen intolerancias a los fármacos de primera elección.

5.1.9. Aspectos clínicos de los fármacos indicados para la deshabituaciónalcohólica

Los tratamientos descritos es este apartado no producen un alivio inme-diato de los síntomas.

GC

Page 197: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Sus efectos beneficiosos se producen a largo plazo manteniendo la abs-tinencia y previniendo recaídas.

Estos dos hechos unidos a los efectos reforzantes del consumo de alco-hol y a que los pacientes no suelen atribuir a la medicación ningún papelen el mantenimiento de la abstinencia complican la adherencia al trata-miento. Es por esto que el uso de estos fármacos debe realizarse en elcontexto de un programa psicoterapéutico que garantice la adherencia.

5.2. Intervenciones psicoterapéuticas

Las terapias psicológicas son componentes críticos para el tratamiento efec-tivo en la fase de deshabituación del alcohol. A continuación se presentanaquellos que han obtenido una mayor validación y aprobación científica. Esnecesario recordar que los estudios que a continuación se mencionan fue-ron realizados en dispositivos que garantizaban la formación y el entrena-miento de sus terapeutas.

5.2.1. Reforzamiento comunitario

El Community Reinforcement Approach (CRA) (215) es un programa conduc-tual que cuenta con un gran soporte empírico. Este modelo psicoterapéuticose aplica de forma individual o en grupo, y es útil en medios ambulatorios yhospitalarios. Su objetivo es reducir el consumo de alcohol y mejorar el fun-cionamiento social y laboral de los pacientes mediante las siguientes técni-cas:

Tratamiento con Disulfiram que supervisa un familiar del paciente; laadhesión se refuerza mediante técnicas operantes.

Entrenamiento en habilidades de comunicación. El paciente y las perso-nas más relevantes de su medio se entrenan para crear una rutina deactividades no relacionadas con el alcohol. El medio del paciente refuer-za socialmente este programa. La intoxicación conlleva la perdida de eserefuerzo social.

195Deshabituación

Page 198: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

196 Deshabituación

Creación de un “club social de abstemios” que ofrece actividades socialesy posibilidades de reinserción socio–laboral.

Entrenamiento para enfrentarse a los deseos de beber y a la presiónsocial pro – consumo de alcohol.

Este modelo ha sido objeto de numerosas investigaciones controladas en lasque ha demostrado su eficacia (216-223).

Niveles de evidencia 1+ permiten recomendar:

Grado de recomendación B: El Community ReinforcementApproach es una modalidad psicoterapéutica que debe con-siderarse como primera opción terapéutica en el tratamien-to de deshabituación alcohólica tanto en pacientesambulatorios como en pacientes hospitalarios.

5.2.2. Manejo de contigencias

En esta modalidad psicoterapéutica el consumo de alcohol se enfoca comouna conducta operante mantenida por los efectos biológicos del alcohol y elrefuerzo social. Esta situación se intenta modificar ofreciendo reforzadorestangibles de la abstinencia, esos reforzadores pueden ser bienes o servicios.

Esta modalidad se ha utilizado más en otras adicciones y por ello no haysuficientes estudios que avalen su uso en los problemas relacionados con elalcohol (224-228).

Niveles de evidencia 1- permiten recomendar:

Grado de recomendación C: el Manejo de Contingencias debeconsiderarse una opción psicoterapéutica de segunda líneaen el tratamiento de la deshabituación alcohólica.

GB

GC

Page 199: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

5.2.3. Terapia de exposición a pistas

Para este modelo psicoterapéutico (Cue Exposure Treatment, CET), los estí-mulos neutros que se van asociando al consumo de alcohol pueden llegar aser capaces de provocar respuestas condicionadas de consumo de alcohol.El objetivo del tratamiento es desactivar esa asociación de estímulos neutros– deseo de consumir alcohol.

Tanto los estudios realizados en el laboratorio(229) como los realizados conpoblación clínica(230-234) han obtenido resultados equívocos.

Niveles de evidencia 1- permiten recomendar:

Grado de recomendación C: el Manejo de Contingencias debeconsiderarse una opción psicoterapéutica de segunda líneaen el tratamiento de la deshabituación alcohólica.

5.2.4. Entrenamiento en habilidades sociales y de afrontamiento

Esta modalidad psicoterapéutica, enmarcada en la corriente cognitivo–con-ductual, tiene como objetivo principal dotar al paciente de habilidades decomunicación que le permitan enfrentarse y controlar situaciones de riesgo,entendiendo como tales situaciones sociales en las que estímulos concretosdesencadenan el deseo de consumir alcohol.

Numerosos estudios controlados(235-245) y meta–análisis(246-250) avalan la efecti-vidad de esta intervención. Además, esta intervención ha demostrado mejo-rar sus resultados cuando se combina con fármacos como laNaltrexona(251,252) y el Acamprosato(253), aunque no todos los estudios han sidocapaces de replicar esos hallazgos(254).

Niveles de evidencia 1++ permiten recomendar:

Grado de recomendación A: El Entrenamiento en Habilidades Socia-les y de Afrontamiento debe considerarse como primera opciónterapéutica en el tratamiento de la deshabituación alcohólica.

GC

GA

197Deshabituación

Page 200: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

198 Deshabituación

Niveles de evidencia 1- permiten recomendar:

Grado de recomendación C: El Entrenamiento en HabilidadesSociales y de Afrontamiento debe considerarse la modalidadpsicoterapéutica ideal para combinar con tratamientos far-macológicos.

5.2.5. Prevención de recaídas

El programa psicoterapéutico de Marlatt y Gordon, Relapse Prevention, esuna variante del modelo cognitivo – conductual cuya base teórico – prácticaes trabajar para detectar situaciones de alto riesgo de recaída en el consumode alcohol; una vez detectadas se trabaja con el paciente para poder afron-tarlas con garantías de éxito.

Diversos estudios controlados(164, 255-261) y meta–análisis(247, 248, 262, 263, 264) avalan lautilización de esta modalidad psicoterapéutica durante la fase de deshabi-tuación alcohólica. Además, esta modalidad psicoterapéutica ha demostradosu eficacia en el tratamiento de los pacientes más graves (con niveles dedependencia más intensos, comorbilidad psiquiátrica y peor apoyo social) encomparación con otras intervenciones (265).

Niveles de evidencia 1+ permiten recomendar:

Grado de recomendación A: La Prevención de Recaídas debeconsiderarse como primera opción terapéutica en el trata-miento de la deshabituación alcohólica.

A continuación se presenta un esquema de modelo de prevención de recaí-das, con los pasos que llevan a la recaída y las medidas con las que afrontarcada uno de ellos y detener el proceso:

GC

GA

Page 201: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

5.2.6. Terapia conductual familiar

La Terapia Conductual Familiar se centra en mejorar las capacidades decomunicación en la familia. Esta terapia utiliza múltiples herramientas delos modelos expuestos con anterioridad y su aspecto diferencial es el traba-jo con el paciente y los integrantes de su medio familiar(266,267).

Diversos estudios controlados(221,223, 268-275) y una revisión de los estudios reali-zados(259) avalan el uso de técnicas de manejo familiar en la deshabituaciónalcohólica.

Niveles de evidencia 1+ permiten recomendar:

Grado de recomendación A: la incorporación de la familia, yen especial de la pareja, del paciente debe considerarsecomo parte fundamental del tratamiento de la deshabitua-ción alcohólica.

GA

199Deshabituación

Page 202: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

200 Deshabituación

Modificar estilosde vida

Estilo vida inadecuado(debo versus quiero)

Condutas de indulgencia/gratificacion inmediata

Urgencias oCraving/nesgoscognitivos y condutuais

Situación de alto riesgo

Respuestas deafrontamientoinadecuadas

Baja autoeficacia+ expectativa anteel consumo

Consumo agudo

Recaída–efecto deviolacion de la abstinencia

Intervencióncognitiva

Role–playing

Buscar indulgenciaspositivas

Intervencióncognitiva

Evaluación desituaciones de riesgo(actuales y pasadas)

Buscar “adicciones”positivas (deporte)

Control de estímulosexposicióncontrolada

Promover elautocontrol

Entrenar habilidades(Role–playing)

Psicoeducación.Tablas de decisión

Elaborar contratos ytarjetas de recuerdo

Relajación, controldel estrés, aumentode la sensacionde eficacia

Page 203: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para el paciente ypara sus familiares 6

Page 204: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 205: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

203Información para el paciente ypara sus familiares

6.1. Información para desintoxicación ambulatoria

Si ha decidido dejar de beber alcohol es posible que durante los prime-ros días se encuentre nervioso, agitado, sudoroso o con insomnio.Estos síntomas forman parte del Síndrome de Abstinencia Alcohólica.Este síndrome, que algunas personas padecen al dejar de beber, o redu-cir el consumo, aparece tras un periodo largo tomando de forma regu-lar bebidas alcohólicas. Para evitar estos síntomas tan desagradables sumédico le habrá recetado una medicación. Dado que este síntomaalcanza su máxima intensidad a las 48 horas y desaparece en torno alos 7 días, no necesitará el tratamiento más allá de ese periodo detiempo. Su médico le explicará cómo debe tomar el tratamiento, sigasus recomendaciones.

Al dejar de beber bebidas alcohólicas la gente suele tener sed. Procurebeber agua, leche y zumos de frutas pero sin excederse (2 litros al día essuficiente), no se trata de “lavar” el alcohol que hay en el cuerpo. Nobeba más de 3 cafés o 5 tés al día ya que ambas bebidas contienen cafe-ína que es un excitante y provoca nerviosismo e insomnio.

Procure relajarse. Lo más importante ahora es pasar este difícil periodosin beber alcohol. Realice actividades que le distraigan y le mantenganalejado del alcohol (ir a pasear, escuchar música, etc). Procure realizar unpoco de ejercicio ( 20 minutos a la mañana y 20 a la tarde, pero no hagaejercicio después de las 20:00 horas).

Incluso con el tratamiento puede notar que tiene dificultades para dor-mir, no se preocupe y, sobre todo, no vuelva a beber alcohol para mejo-rar su sueño. Se trata de una situación transitoria que en unos díasdesaparecerá. Evite dormir durante el día.

Recuerde que el tratamiento que le ha indicado su médico puede produ-cir somnolencia, sobre todo los primeros días, por ello procure no condu-cir ni realizar tareas peligrosas.

Page 206: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

204 Información para el paciente ypara sus familiares

Procure comer regularmente aunque no tenga mucha hambre, comapequeñas cantidades. Su apetito se recuperará pronto.

Si se siente muy somnoliento no tome la siguiente dosis.

Busque el apoyo de sus familiares y amigos.

Si está tomando otros medicamentos consulte a su médico.

6.2. Normas de consumo moderado

Es recomendable que antes de iniciar un periodo de consumo moderadose esté 2 ó 3 semanas sin beber nada de alcohol, de esta forma es másfácil comenzar el consumo en los límites establecidos que si se va redu-ciendo la cantidad que se bebe gradualmente.

No beba más de 3 UBEs (300 ml de vino de mesa) si es un hombre y 2UBEs si es una mujer.

No beba más de 4 días a la semana.

No beba a solas.

Beba siempre con el estómago lleno.

No beba si se siente mal, especialmente si está deprimido.

Beba solamente cuando se sienta física y psíquicamente estable.

No pida otra bebida hasta que haya terminado la que está consumiendo.

Beba a sorbos y apoye siempre el vaso entre sorbo y sorbo.

Tarde por lo menos 15 minutos en tomar cada consumición alcohólica;dele por lo menos 6 sorbos a cada bebida alcohólica.

Intercale bebidas no alcohólicas con las consumiciones que sí tenganalcohol.

Page 207: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

205Información para el paciente ypara sus familiares

Procure evitar las bebidas destiladas, especialmente las mezclas de bebi-das destiladas con bebidas gaseosas que contengan cafeína.

Pida consumiciones con menor volumen (cortos en vez de cañas; chupi-tos en vez de copas, etc.).

Rechace participar en rondas de bebida.

Lleve siempre un recuento de lo que ya ha bebido.

Procure llevar a cabo actividades que sean incompatibles con el alcohol(practicar un deporte).

Evite beber alcohol con personas que consumen de forma excesiva ypierden el control con facilidad.

Page 208: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 209: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para grupos depoblación específicos 7

Page 210: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 211: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

209Información para grupos depoblación específicos

7.1. Personas implicadas en actividades de riesgo

Si en sus actividades cotidianas maneja maquinaria, vehículos, explosivos oarmas de fuego; o si practica o supervisa actividades deportivas que impli-quen un riesgo para la integridad física de las personas, debe evitar lasbebidas alcohólicas antes y durante esas actividades.

Recuerde que incluso pequeñas cantidades de alcohol pueden afectar a susreflejos y a su capacidad de juzgar el peligro y de intervenir si sucediesealguna complicación.

Cuanto más alcohol consuma más tardará su cuerpo en eliminarlo. En gene-ral, nuestro cuerpo necesita una hora para eliminar una UBE (unos 100 mlde vino de mesa) y si la cantidad que ha bebido es importante el tiempo deeliminación de cada UBE será todavía mayor.

7.2. Personas responsables de establecimientos donde sesirvan bebidas alcohólicas

Debe usted promocionar un consumo responsable evitando servir alcohol apersonas ya intoxicadas. Si una persona con signos de intoxicación pide unanueva bebida sugiérale que tome una consumición sin alcohol. Supervise elconsumo de las personas jóvenes. Disponga de comida para sus clientes.Intente que sus clientes alternen bebidas no alcohólicas con las consumicio-nes que sí tengan alcohol. Procure disponer de un medio de transporteseguro para aquellos clientes que no puedan conducir.

7.3. Persoas que tienen algún familiar con problemasrelacionados con el alcohol

Si algún familiar directo (padre, madre, hermanos, abuelos, tíos o primos)suyo ha tenido o tiene problemas con el alcohol debe usted tener vigilar lacantidad de alcohol que toma, ya que es posible que tenga usted una mayorvulnerabilidad al alcohol. Procure no beber todos los días de la semana.

Page 212: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

210 Información para grupos depoblación específicos

7.4. Personas que padecen enfermedades mentales

El consumo de alcohol empeora las enfermedades mentales (en especial ladepresión, y dentro de la depresión la ideación suicida) y entorpece los tra-tamientos de las mismas. Por ello, si usted está a tratamiento por padeceralguna enfermedad mental evite tomar bebidas alcohólicas.

Si es usted una persona ansiosa evite combatir esa ansiedad tomando alco-hol, ya que, aunque a corto plazo el alcohol puede controlar esa ansiedad, alargo plazo empeorará su estado de ánimo y disminuirá su capacidad de res-ponder a los problemas diarios generadores de ansiedad, provocando unempeoramiento de la ansiedad.

Recuerde que el alcohol altera el sueño. Basta con tomar una consumiciónalcohólica para que se produzcan despertares precoces que empeoran lacalidad del sueño.

7.5. Persoas que toman alguna medicación de formacrónica o puntual

Lea el prospecto del medicamento, incluso si se trata de un producto demedicina natural, y verifique si el fármaco interacciona o no con el alcohol.Si toma cualquier fármaco con efectos sedantes (ansiolíticos, hipnóticos,analgésicos derivados del opio) suspenda el consumo de bebidas alcohólicasmientras tome el tratamiento.

Si toma usted varios tratamientos el riesgo es siempre superior.

Ante cualquier duda consulte a su médico o a su farmacéutico.

7.6. Personas de la tercera edad

Con la edad la capacidad del cuerpo para eliminar el alcohol disminuye yesto hace que las personas mayores toleren peor el alcohol. Además, las per-sonas mayores presentan más patologías crónicas, lo que les obliga a tomarcombinaciones de fármacos de forma continuada; estas combinaciones far-

Page 213: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

211Información para grupos depoblación específicos

macológicas implican un mayor riesgo de interacciones con el alcohol. Porotro lado, el riesgo de fracturas debido a caídas aumenta con la edad.

Por todo esto se recomienda que las personas mayores no beban más de unaUBE al día, siempre y cuando no presenten enfermedades o tomen medici-nas que impliquen la necesidad de una abstinencia total.

7.7. Personas jóvenes (18–25 años)

Las personas jóvenes son las que más riesgo tienen de presentar complica-ciones agudas en relación con consumos excesivos de alcohol (accidentes,peleas, sexo inseguro y conductas suicidas).

Es necesario que compares los efectos beneficiosos del alcohol a corto plazo(la desinhibición y la euforia) con los riesgos que ese consumo de alcoholimplica.

Lee con atención el ANEXO 7.2 y utiliza aquellas estrategias que te sean másutiles para controlar tu consumo de alcohol.

7.8. Adolescentes

La capacidad de un adolescente para tolerar el alcohol depende de su gradode desarrollo físico y psíquico. En general su capacidad es inferior a la de losadultos, además les falta la experiencia de los adultos en el manejo del con-sumo de alcohol.

En general, cuanto antes se empieza a beber alcohol más riesgo hay de tenerproblemas relacionados con el alcohol en el futuro.

Si decides no beber alcohol busca el apoyo de otros que hayan tomado lamisma decisión que tú. Bebe lo menos posible. Busca el consejo de los adul-tos de tu familia si tienes alguna duda con respecto al alcohol.

Page 214: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

212 Información para grupos depoblación específicos

7.9. Mujeres embarazadas o que desean quedarseembarazadas

El alcohol atraviesa la placenta y alcanza el sistema circulatorio del niño,esto puede afectar a su desarrollo, especialmente durante las primerassemanas del embarazo. No se sabe con exactitud a partir de qué niveles dealcohol aparece el riesgo de malformaciones, por ello lo mejor es no beberalcohol durante el embarazo.

Si a pesar de esta información usted decide beber alcohol durante su emba-razo no debe beber más de una UBE al día.

Ya que las primeras semanas son las más críticas, aquellas mujeres que pue-dan quedarse embarazadas también deberían aplicar estas normas de con-sumo.

Estas normas también son aplicables a mujeres que estén dando lactanciamaterna a sus hijos, ya que pequeños aportes de alcohol en la leche mater-na causan irritabilidad, pérdida de apetito y alteraciones del sueño a losniños.

Page 215: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Información para el personal sanitario 8

Page 216: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 217: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

215Información para el personal sanitario

8.1. Principales interacciones entre el alcohol y losfármacos (276, 277)

8.1.1. Analgésicos

Salicilatos: El alcohol potencia su efecto ulcerogénico al aumentar lasecreción gástrica. La ingesta de AAS aumenta la disponibilidad del alco-hol al disminuir la actividad de la ADH gástrica.

Paracetamol: La ingesta aguda de alcohol aumenta su vida media; laingesta crónica de alcohol, al actuar sobre el CYP2E1 disminuye su vidamedia. El riesgo de toxicidad es elevado debido a ese efecto enzimático ya que, en casos de malnutrición secundaria a un alcoholismo crónico, losniveles de glutation y de glucosa pueden ser bajos lo que dificulta lametabolización del paracetamol. Es por esto que el uso de paracetamolen personas que consumen alcohol de forma crónica está contraindica-do.

Derivados del opio: Potenciación del efecto depresor sobre el SNC.

8.1.2. Anestésicos

Halotano–Enfluorano: El alcohol retrasa su metabolización al interferiren la función del CYP2E1 aumentando su toxicidad.

8.1.3. Antiandrogénicos

Ciproterona: El alcohol reduce su efecto clínico.

8.1.4. Antiarrítmicos

Procainamida: El alcohol reduce su vida media.

Disopiramida: El alcohol aumenta su aclaración renal.

Page 218: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

216 Información para el personal sanitario

8.1.5. Antiasmáticos

Teofilinas: El alcohol aumenta sus concentraciones plasmáticas y suefecto farmacológico.

8.1.6. Anticoagulantes

Dicumarol: La ingesta aguda de alcohol potencia su efecto anticoagu-lante; la ingesta crónica de alcohol reduce su efecto anticoagulante.

Warfarina: La ingesta crónica de alcohol reduce su efecto anticoagu-lante.

8.1.7. Antidiabéticos

Insulina: El alcohol potencia el efecto hipoglucemiante de la insulina alreducir la gluconeogénesis hepática.

Sulfonilureas: El alcohol potencia su efecto hipoglucemiante.

Biguanidas: El alcohol potencia su efecto hipoglucemiante.

Efecto antabus: Tolbutamida, Clorpropamida.

8.1.8. Antihipertensivos

Antagonistas del calcio: El alcohol aumenta los efectos farmacológicosde Felodipino y Nimodipino; el Verapamilo aumenta la concentración dealcohol y tiene “efecto Antabus”.

Vasodilatadores (guanetidina, hidralazina, metildopa): El alcoholaumenta su efecto vasodilatador.

Nitratos: El alcohol aumenta su efecto hipotensor.

Propanolol: El alcohol reduce sus efectos farmacológicos.

Page 219: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

217Información para el personal sanitario

8.1.9. Antihistáminicos

H-1: El alcohol aumenta sus efectos depresores sobre el SNC.

H-2: La Cimetidina inhibe el sistema microsomal hepático potenciandolos efectos del alcohol.

8.1.10. Antiinfecciosos

Doxiciclina: El alcohol reduce su efecto antimicrobiano.

Efecto antabus: Metronidazol, Griseofulvina, Ketoconazol, Furazolidona,Quinacrina, Isoniazida, Cloramfenicol y las Cefalosporinas.

8.1.11. Antineoplásicos

Metrotrexate: El alcohol aumenta su toxicidad hepática.

8.1.12. Antiparkinsonianos

Bromocriptina: El alcohol aumenta sus efectos tóxicos.

8.1.13. Psicofármacos

Antipsicóticos: El alcohol aumenta la depresión del SNC que producenestos fármacos. La ingesta de alcohol en pacientes que tomen antipsicó-ticos y que a la vez padezcan de asma, EPOC u otros problemas respira-torios puede ser fatal.

Barbitúricos: El alcohol aumenta la depresión del SNC que producenestos fármacos. La dosis letal de los barbitúricos se reduce a un 50% si ala vez se ingiere alcohol.

Benzodiazepinas: El alcohol aumenta la depresión del SNC que producenestos fármacos en un 20-30%. Además, grandes cantidades de alcoholinhiben el metabolismo de las BZD.

Page 220: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

218 Información para el personal sanitario

IMAOS: Estos fármacos inhiben la ADH potenciando los efectos delalcohol. El alcohol aumenta la síntesis catecolaminérgica a nivel del SNC.

Mianserina: El alcohol aumenta la depresión del SNC que produce estefármaco.

Fenitoína: Consumos elevados de alcohol inhiben la metabolización enzimá-tica de la fenitoína, es importante recordar este aspecto cuando el pacienteinicia un tratamiento de desintoxicación – deshabituación alcohólica.

Trazodona: El alcohol aumenta la depresión del SNC que produce estefármaco.

Antidepresivos tricíclicos: El alcohol aumenta la depresión del SNC queproducen estos fármacos. Tanto el alcohol como estos fármacos reducenel umbral convulsivo.

8.2. Recursos para la entrevista motivacional

8.2.1. El discurso motivacional

Expresar empatía: La empatía se basa en el respeto. Es necesario aceptary escuchar el punto de vista del paciente. El médico debe intentar com-prender la situación del paciente, sin criticar, juzgar o condenar. La ambi-valencia a la hora de decidir abandonar una conducta como es elconsumo excesivo de alcohol es una actividad psicológica normal, no esuna conducta patológica. Todo esto no significa dar la razón al pacientey aprobar su consumo excesivo de alcohol.

Desenvolver discrepancia: La mayor parte de los pacientes reconocen losefectos adversos que el consumo excesivo de alcohol genera en sus vidas.Desarrollar discrepancia implica intensificar, amplificar y acentuar la per-cepción, cognitiva y emocional, de esos efectos negativos. Frente a elloshay que situar objetivos familiares, sociales, laborales y de salud que pue-den verse perjudicados por los efectos negativos del consumo de alcohol.Es conveniente buscar ejemplos recientes de ese efecto perjudicial.

Page 221: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

219Información para el personal sanitario

Evitar la confrontación: La confrontación directa vuelve al paciente rea-cio al cambio. Es preferible trabajar siempre desde la óptica del paciente.Frases como: “usted es un alcohólico”, “usted miente” sólo obstaculizanel cambio.

Trabajar la resistencia: La resistencia al cambio debe ser presentadacomo un fenómeno normal y natural, aunque superable, de la experien-cia humana. La motivación para vencer esa resistencia tiene que surgirdel paciente. Las amenazas, más o menos veladas, deben evitarse.

Estimular la confianza en uno mismo: El paciente debe confiar en susposibilidades para controlar su consumo de alcohol. La esperanza y laconfianza son ingredientes fundamentales. El médico debe estimular laidea de que un cambio en el comportamiento es posible, especialmentecuando el paciente se hace responsable de ese cambio.

Clarificar objetivos: El médico debe ayudar al paciente a establecer obje-tivos realistas, alcanzables y medibles.

Ayuda activa: El médico, aún respetando la libertad de decisión delpaciente, no debe comportarse de forma pasiva. Su objetivo es mante-ner la terapia en marcha y por ello, no sólo debe informar y aconsejar,sino que también tiene que facilitar el acceso a las citas y debe intentarrecuperar al paciente si éste abandona la terapia.

8.2.2. Técnicas motivacionales

Para conseguir este cambio en el comportamiento son útiles las siguientestécnicas:

Emplear preguntas abiertas como: ¿Qué es lo que le preocupa acerca desu forma de beber?, ¿Cómo cree que yo puedo ayudarle ?.

Utilizar la escucha reflexiva para concentrarse en las preocupaciones yambivalencias del paciente con respecto a sus hábitos de bebida: ya veo,le escucho, cuénteme más acerca de eso.

Page 222: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

220 Información para el personal sanitario

Hacer que el paciente analice los efectos positivos y negativos tanto debeber alcohol, como de dejar de hacerlo.

Reforzar con mensajes de apoyo el relato del paciente para inspirar con-fianza: ha conseguido reducir su consumo en poco tiempo, puedoentender porque bebe, le agradezco que sea tan sincero en esta entre-vista.

Destacar del discurso del paciente mensajes promotores de cambio:

Reconocimiento de problemas: nunca me di cuenta de lo mucho quebebo, es posible que esté corriendo un riesgo estúpido..

Manifestaciones de preocupación: estoy preocupado por lo que mifamilia pueda pensar de mí.

Intenciones de cambio: no sé cómo, pero quiero intentar cambiar..

Optimismo: puedo hacerlo, voy a solucionar este problema.

LAS TÉCNICAS MOTIVACIONALES SE PUEDENRESUMIR EN LA SIGUIENTE FRASE:

UNA PERSONA CREE LO QUE SE ESCUCHA DECIR A SI MISMA.

Page 223: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Desarrollo de esta guía 9

Page 224: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 225: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

223Desarrollo de esta guía

Los niveles de evidencia presentes en esta guía clínica se obtuvieron a travésde una revisión sistemática de la literatura realizada en las siguientes basesde datos: Medline, Embase, Healthstar, Cinahl, PsychINFO y The CochraneLibrary. El periodo temporal abarcado va de 1990 a 2003, incluyendo artícu-los anteriores al año 1990 cuando se consideraron de alto interés. Esta bús-queda fue complementada con material de los siguientes textos:

PÉREZ, A.; FERNÁNDEZ, J.R.; FERNÁNDEZ, C.; AMIGO, I.: Guía detratamientos psicológicos eficaces. Madrid: Pirámide 2003.

BOBES, J.; CASAS, M.; GUTIÉRREZ, M.: Manual de evaluación y tratamientode drogodependencias. Barcelona: Ars Médica 2003.

BERGLUND, M.; THELANDER, S.; JONSSON, E.: Treating alcohol and drugabuse.Wienheim: Wiley – VCH 2003.

EDWARDS, G.; MARSHALL, E.; COOK, Ch.: The treatment of drinkingproblems. Cambridge: Cambridge University Press 2003.

SANTO–DOMINGO, J.; JIMÉNEZ–ARRIERO, M.A.: Consenso de la SociedadEspañola de Psiquiatría sobre diagnóstico y tratamiento del alcoholismo yotras adicciones. Sociedad Española de Psiquiatría 2003.

SOCIEDADE ESPAÑOLA DE ALCOHOLISMO: Sociedad Española deAlcoholismo. Manual SET de alcoholismo. Madrid: Editorial Panamericana2003.

HEATHER, N.; STOCKWELL, T.: The essential handbook of treatment andprevention of alcohol problems. Chichester: Wiley and Sons 2004.

Page 226: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 227: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

225Bibliografía

1 Griffith E, Marshall EJ, Cook CC. Assessment as thebeginning of therapy. En: The Treatment of DrinkingProblems a guide for the helping professions fourthedition. Cambridge: Cambridge University Press2003: 234-262.

2 Corrao G, Bagnardi V, Zambon A, Arico S. Exploringthe dose-response relationship between alcoholconsumption and the risk of several alcohol-relatedconditions: a meta –analysis. Addiction 1999;94(10): 1551-1573.

3 Organización Mundial de la Salud. CIE-10 DécimaRevisión de la Clasificación Internacional de lasEnfermedades. Madrid: Organización Mundial de laSalud 1992.

4 Echeburúa E. Abuso de Alcohol. Madrid: Síntesis2001.

5 Stockwell T, Hodgson R, Edwards G, Taylor C,Rankin H. Developmental of a questionnaire tomeasure severity of alcohol dependence. Br JAddiction 1979; 74: 79-87.

6 Rubio G, Urosa B, Rubio MC, Ulibarri S, Mata F.Validación del cuestionario sobre la gravedad de ladependencia al alcohol en población española. AnPsiquiatría 1996; 12: 285-289.

7 Rubio G, Urosa B, Santo Domingo J. <validación dela escada de la intensidad de la dependencia alalcohol. Psiquiatría Biológica 1998; 5(supl 1): 44-47.

8 Liebre CS. Medical disorders of alcoholism. NewEngland Journal of Medicine 1995; 333: 1058-1065.

9 Sjögren H, Eriksson A, Ahlm K. Role of alcohol inunnatural deaths: a study of all deaths in Sweden.Alcohol: Clinical and Experimental Research 2000;24: 1050-1056.

10 Wetterling T, Veltrup C, Driessen M, John U.Drinking pattern and alcohol – related medicaldisorders. Alcohol and Alcoholism 1999; 34: 330-336.

11 Lishman WA. Toxic Disorders.Organic PsychiatryTercera Edición. Oxford: Blackwell Science 1998:594-638.

12 Farrell M, Howes S, Taylor C et al. Substance misuseand psychiatric comorbilidity: an overview of theOPCS National Psychiatric Morbidity Survey.Addictive Behaviours 1998; 23: 909-918.

13 Helzer JE, Pryzbeck TR. The co-occurrence ofalcoholism with other psychiatric disorders in thegeneral population and its impact on treatment.Journal of studies on Alcohol 1988; 49: 219-224.

14 Kessler RC, Crum RM, Warner LA, Nelson CB,Schulenberg J, Anthony JC. Lifetime co-occurrence

of DSM-III-R alcohol abuse and dependence withother psychiatric disorders in the NationalComorbidity Survey. Archives of General Psychiatry1997; 54: 313-321.

15 Reid AL, Webb GR, Hennrikus D, Fahey PP, Sanson– Fisher RW. Detection of patients with high alcoholintake by general practitioners. British MedicalJournal 1986; 293: 735-738.

16 Canning UP, Kennell-Webb SA, Marshall EJ, WesselySC, Peters TJ. Substance misuse in acute generalmedical admissions. Quarterly Journal of Medicine1999; 92: 319-326.

17 Rollnick S, Kinnersley P, Stot N. Methods of helpingpatients with behaviour change. British MedicalJournal 1993; 307(6897): 188-190.

18 Babor TF, Steinberg K, Anton R, Del Boca F. Talk ischeap: measuring drinking outcomes in clinicaltrials. Journal of Studies of Alcohol 2000; 61(1):55-63.

19 Miller WR, Rollnick S. La entrevista motivacional.Preparar para el cambio de conductas adictivas.Barcelona: Paidos 1999.

20 Ewing JA. Detecting Alcoholism, the CAGEquestionnaire. J Am Med Assoc 1984; 252: 1905-1907.

21 Rodríguez – Martos A, Navarro R, Vecino C, Pérez R.Validación de los cuestionarios KFA (CBA) y CAGEpara diagnóstico del alcoholismo. Drogalcohol 1986;11: 132-139.

22 Bradley KA, Boyd – Wickizer J, Powell SH, BurmanML. Alcohol screening questionnaires in woman: acritical review. JAMA 1998; 280(2): 166-171.

23 Fiellin DA, Reid MC,O´Connor PG. Screening foralcohol problems in primary care: a systematicreview. Arch Intern Med 2000; 160(13): 1977-1989.

24 Aertgeerts B, Buntinx F, Ansoms S, Fevery J.Screening properties of questionnaires andlaboratory tests for the detection of alcohol abuse ordependence in a general practice population. Br JGen Pract 2001; 51(464): 206-217.

25 Saunders JB, Aasland OG, Babor TF, De la FuenteJR, Grant TI. Development of the Alcohol UseDisorders Identification Test (AUDIT): WHOCollaborative Project on Early Detection of Personswith Harmful Alcohol Consumption – II. Addiction1993; 88: 791-804.

26 Rubio G, Bermejo J, Cabellero MC, Santo DomingoJ. Validación de la prueba para la identificación detrastornos por uso de alcohol (AUDIT) en atenciónprimaria. Rev Clin Esp 1998; 198: 11-14.

Page 228: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

226 Bibliografía

27 Bradley KA, Bush KR, McDonell MB, Malone T, FihnSD. Screening for problem drinking: comparison ofCAGE and AUDIT. Ambulatory Care QualityImprovement Project (ACQUIP).Alcohol UseDisorders Identification Test. J Gen Intern Med1998; 13(6): 379-388.

28 Feurlein W, Ringer C, Küfner KA. Diagnose desAlkoholismus: Der Münchner Alkolismustes (MALT).Münch Med Wochf 1977; 119: 1275-1282.

29 Rodríguez – Martos A, Suárez R. MALT (MünchnerAlkoholismus Test). Validación de la versiónespañola de este test para el diagnóstico delalcoholismo. Rev Psiquiatr Psicol. Mend 1984; 16:421-432.

30 Rodríguez – Martos A. Alcoholismo: diagnóstico,concepto, motivación y tratamiento. En: Becoña E,Rodríguez A, Salazar I, eds. Drogodependencias. V.Avances. Santiago de Compostela: Servicio dePublicaciones de la Universidad de Santiago deCompostela 1999.

31 Kokkevi A, Hartgers C. European adaptation of amultidimensional assesment instrument for drug andalcohol dependence. Eur Addict Res 1995;1: 208-210.

32 Bobes J, González MP, Sáiz PA, Bousoño M. Índiceeuropeo de severidad de la adicción: EuropASI.Versión Española. Actas de la IV ReuniónInterregional de Psiquiatría. 1996; 201-218.

33 González MP, Sáiz PA, Bousoño M, Bobes J.Evaluación de la gravedad de la conducta alcohólica.Psiquiatría Biológica 1998; 5 (Supl 1): 40-43.

34 Gual A, Contel M, Segura L, Ribas A, Colom J. ElISCA (Interrogatorio Sistematizado de ConsumosAlcohólicos), un nuevo instrumento para laidentificación precoz de bebedores de riesgo. MedClin 2001; 117: 685-689.

35 Santo – Domingo J, Jiménez – Arriero MA. Consensode la Sociedad Española de Psiquiatría sobreDiagnóstico y Tratamiento del Alcoholismo y otrasAdicciones. Euromedice ediciones médicas 2003.

36 Chan AWK. Biochemical markers for alcoholism. En:Windle M, Searles JS, eds. Children of alcoholics.New York: The Guilford Press 1990: 39-72.

37 Santo – Domingo J, Rubio G, Marín JJ, Martínez MI,Amalich F. Transferrína deficiente en carbohidratos yotros marcadores de consumo de alcohol en elhospital general. Revista Clínica Española 1997;197(9): 627-630.

38 Conigrave KM, Saunders JB, Whitfield JB.Diagnostic tests for alcohol comsuption. Alcohol andAlcoholism 1995;30: 61-66.

39 Conigrave KM, Degenhardt LJ, Whitfield JB,Saunders JB, Helander A, Tabakkoff B. CDT, GGT,

and AST as markers of alcohol use: the WHO/ ISBRAcollaborative project. Alcohol Clin Exp Res 2002;26(3): 332-339.

40 Anton RF, Stout RL, Roberts JS, Allen JP. The effectof drinking intesity and frequency on serumcarbohydrate – deficient transferrin and gamma –glutamyl transferase levels in outpatient alcoholics.Alcohol Clin Exp Res 1998; 22(7): 1456- 1462.

41 Scouller K, Conigrave KM, Macaskill P, Irwig L,Whitfield JB. Should we use carbohydrate –deficient transferrin instead of gamma – glutamyltransferase for detecting problem drinkers? Asystematic review and metaanalysis. Clin Chem2000; 46(12): 1894-1902.

42 Salaspuro M. Carbohydrate – deficient transferrin ascompared to other markers of alcoholism: asystematic review. Alcohol 1999; 19(3): 261-271.

43 Hoeksema HL, De Bock GH. The value of laboratorytests for the screening and recognition of alcoholabuse in primary care patients. Alcohol Clin Exp Res1998; 22(6): 1300-1311.

44 Bates ME, Martin CS. Inmediate, quantitativeestimation of blood alcohol concentration fromsaliva. J Stud Alcohol 1997; 58(5): 5331-538.

45 Bien TH, Miller WR, Tonigan JS. Brief interventionsfor alcohol problems: a review. Addiction 1993;88(3): 315-335.

46 Kahan M, Wilson L, Becker L. Effectiveness ofphysician – based interventions with problemdrinkers: a review. CMAJ 1995; 152(6): 851-859.

47 Wilk AI, Jensen NM, Havighurst TC. Meta – analisysof randomized control trials addressing briefinterventions in heavy alcohol drinkers. J Gen InternMed 1997; 12(5): 274-283.

48 Senft RA, Polen MR, Freeborn DK, Hollis JF. Briefintervention in a primary care setting for hazardousdrinkers. Am J Prev Med 1997; 13(6): 464-470.

49 Ockene JK, Adams A, Hurley TG, Wheeler EV, HebertJR. Brief physician – and nurse practitioner –delivered counseling for high – risk drinkers: does itwork?. Arch Intern Med 1999; 159 (18): 2198-2205.

50 WHO Brief Intervention Study Group. Am J PublicHealth 1996; 86(7): 948-955.

51 Fleming MF, Barry KL, Manwell LB, Johnson K,London R. Brief physician advice for problemalcohol drinkers. A randomized controlled trial incommunity – based primary care practices. JAMA1997; 277(13): 1039-1045.

52 Heather N. Using brief opportunities for change inmedical settings. En: Miller RW, Heather N, eds.

Page 229: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Treating Addictive behaviors, 2nd edition. New York:Plenum Press 1998: 133-148.

53 Mullen PD, Simon – Morton DG, Ramirez G,Frankowski RF, Green LW, Mains DA. A meta –analysis of trials evaluating patient education andcounseling for three groups of preventive healthbehaviors. Patient Educ Couns 1997; 32(3): 157-173.

54 Wallace P, Cutler S, Haines A. Randomisedcontrolled trial of general practitioner intervention inpatients with excessive alcohol comsumption. BrMed Journal 1988; 297: 663-668.

55 Freemantle N, Gill P, Godfrey C. Brief interventionsand alcohol use. Effective Health Care Bulletin1993; 7: 1-14.

56 Kaner EFS, Heather N, Mc Avoy BR, Lock CA,Gilvarry E. Interventions for excessive alcoholconsumption in primary health care: attitudes andpractices of English general practitioners. Alcoholand Alcoholism 1999; 34: 559-566.

57 Kaner EFS, Lock CA, Mc Avoy BR, Heather N, GilvarryE. A RCT of three training and support strategies toencourage implementation of screening and briefalcohol intervention by general practitioners. Br J GenPractice 1999; 49: 699-703.

58 Poikolainen K. Effectiveness of brief interventions toreduce alcohol intake in primary health carepopulations: a meta – analysis. Prev Med 1999;28(5): 503-509.

59 Anderson P, Scott E. The effect of generalpractitioners´ advice to heavy drinking men. Br JAddict 1992; 87(6): 891-900.

60 Scott E, Anderson P. Randomized controlled trial ofgeneral practitioner intervention in women withexcessive alcohol consumption. Drug Alcohol Rev1990; 10(4): 313-321.

61 WHO Brief Intervention Study Group. A Cross –National Trial of Brief Interventions With HeavyDrinkers. American Journal of Public Health 1996;86: 948-955.

62 Cordoba R, Delgado MT, Pico V, Altisent R, Fores D,Monreal A, Frisas O, López del Val A. Effectivenessof Brief Intervention on Non – Dependant AlcoholDrinkers (EBIAL): A Spanish Multi – Centre Study.Journal of Family Practice 1998; 15: 562-568.

63 Fleming MF, Mundt MP, French MT, Manwell LB,Stauffacher EA, Barry KL. Benefit – Cost Analysis ofBrief Physcian Advice With Problem Drinkers inPrimary Care Settings. Medical Care 2000. 38: 7-18.

64 Kahan M,Wilson L, Becker L. Effectiveness ofPhysician – Based Interventions With ProblemDrinkers: A Review. Canadian Medical AssociateJournal 1995. 152: 851-859.

65 Aalto M, Saksanen P, Laine P, Forsstrom R, RaikaaM, Kiviluoto M. Brief intervention for female heavydrinkers in routine general practice: a 3 – yearrandomized controlled study. Alcohol Clin Exp Res2000; 24(11): 1680-1686.

66 Aalto M, Seppa K, Mattila P, Mustonen H, Ruuth K,Hyvarinen H. Brief intervention for male heavydrinkers in routine general practice: a 3 – yearrandomized controlled study. Alcohol Alcohol 2001;36(3): 224-230.

67 Wutzke SE, Conigrave KM, Saunders JB, Hall WD.The long – term effectiveness of brief interventionsfor unsafe alcohol consumption: a 10- year follow –up. Addiction 2002; 97(6): 665-675.

68 Fleming MF, Mundt MP, French MT, Manwell LB,Stauffacher EA, Barry KL. Brief physician advice forproblem drinkers: long- term efficacy and benefit –cost analysis. Alcohol Clin Exp Res 2002; 26(1):36-43.

69 Kristenson H, Ohlin H, Hulten – Nosslin MB, Trell E,Hood B. Identification and Intervention of HeavyDrinking in Middle – Aged Men: Result and Follow –Up of 24-60 Months of Long – Term Study WithRandomized Controls. Alcohol Clin Exp Res 1983;7: 203- 209.

70 Kristenson H, Osterling A, Nilsson JA, Lindgarde F.Prevention of alcohol – related deaths in middle –aged heavy drinkers. Alcohol Clin Exp Res 2002;26(1): 36-43.

71 Psaty BM, Smith NL, Siscovick DS, Koepsell TD,Weiss NS, Heckbert SR. Health outcomes associatedwith antihypertensive therapies used as first – lineagents. A systematic review and meta – analysis.JAMA 1997; 277(9): 739-745.

72 Richmond R, Heather N, Wodak A, Kehoe L, WebsterI. Controlled evaluation of a general practice – basedbrief intervention for excessive drinking. Addiction1995; 90(1): 119-132.

73 Maisto SA, Conigliaro J, McNeil M, Kraemer K,Conigliaro JL, Kelley ME. Effects of two types ofbrief intervention and readiness to change on alcoholuse in hazardous drinkers. J Stud Alcohol 2001;65(5): 605-614.

74 Kaner EF, Lock CA, McAvoy BR, Heather N, GilvarryE. A RCT of three training and support strategies toencourage implementation of screening and briefalcohol intervention by general practitioners. Br JGen Pract 1999; 49(446): 699-703.

75 Lock CA, Kaner EF, Heather N, McAvoy BR, GilvarryE. A randomized trial of three marketing strategies todisseminate a screening and brief alcoholintervention programme to general practitioners. Br JGen Pract 1999; 49(446): 699-703.

227Bibliografía

Page 230: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

228 Bibliografía

76 Moyer A, Finney JW, Swearingen CE, Vergun P. Briefinterventions for alcohol problems: a meta – analyticreview of controlled investigations in treatment –seeking and non – treatment –seeking populations.Addiction 2002; 97(3): 279-292.

77 Kaner EF, Wutzke S, Saunders JB, Powell A,Morawski J, Bouix JC. Impact of alcohol educationand training on general practitioners´diagnostic andmanagement skills: findings from a World HealthOrganization collaborative study. J Stud Alcohol2001; 62(5): 621-627.

78 Kaner E, Lock C, Heather N, McNamee P, Bond S.Promoting brief alcohol intervention by nurses inprimary care: a cluster randomised controlled trial.Patient educ Couns 2003 in press.

79 Monti PM, Colby SM, Barnett NP, Spirito A,Rohsenow DJ, Myers M. Brief interventions for harmreduction with alcohol – positive older adolescents ina hospital emergency department. J Consult ClinPsychol 1999; 67(6): 989-994.

80 Peters J, Brooker C, McCabe C, Short N. Problemsencountered with opportunistic screening for alcohol– related problems in patients attending an accidentand emergency department. Addiction 1998; 93(4):589-594.

81 Chang G, Wilkins – Haug L, Berman S, Goetz MA.Brief intervention for alcohol use in pregnancy: arandomized trial. Addiction 1999; 94(10): 1499-1508.

82 DiClemente CC, Prochaska JO. Towards acomprehensive, transtheoretical model of change:stages of change and addictive behaviors. Miller WR,Heather N, eds. Treating Addictive Behaviors, 2nd

Edition. New York: Plenum Press 1998: 133-148.

83 Dunn C, Deroo L, Rivara FP. The use of briefinterventions adapted from motivational interviewingacross behavioural domains: a systematic review.Addiction 2001; 96(12): 1725-1742.

84 Rollnick S, Heather N, Gold R, Hall W. Developmentof a short readiness to change questionnaire for usein brief, opportunistic interventions among excessivedrinkers. B J Addict 1992; 87: 743-754.

85 Rodríguez – Martos A, Rubio G, Aubá J, Santo –Domingo J, Torralba LI, Campillo M. Readines tochange questionnaire: Reliability study of itsSpanish versión. Alcoh Alcoholism 2000; 35: 270-275.

86 Slattery J, Chick J, Cochrane M, Craig I, Godfrey C,Kohli H. Prevention of relapse in alcohol dependence.Glasgow: Health Technology Board for Scotland 2003.Health technology assesment report 3.

87 Deehan A, Marshall EJ, Strang J. Tackling alcoholmisuse: opportunities and obstacles in primary care.Br J Gen Pract 1998; 48(436): 1779-1182.

88 Drummond DC, Thom B, Brown C, Edwards G,Mullan MJ. Specialist versus general practitionerstreatment of problem drinkers. Lancet 1990;336(8270): 915-918.

89 Weisner C, Mertens J, Parthasarathy S, Moore C, LuY. Integrating primary medical care with addictiontreatment a randomized controlled trial .JAMA2001; 268(14): 1715 – 1723.

90 Samet JH, Freidmann P, Saitz R. Benefits of linkingprimary medical care and substance services:patient, provider, and society perspectives. ArchIntern Med 2001; 161(1): 85-91.

91 Leigh G, Ogborne AC, Cleland P. Factors associatedwith patient dropout from an outpatient alcoholismtreatment service. J Stud Alcohol 1984; 45(4): 359-362.

92 Rees DW, Beech HR, Hore BD. Some factorsassociated with compliance in the treatment ofalcoholism. Alcohol Alcohol 1984; 19(4): 303-307.

93 Rees DW. Health beliefs and compliance withalcoholism treatment. J Stud Alcohol 1985; 46(4):517-524.

94 Hilton ME, Maisto SA, Conigliaro J, McNiel M,Kraemer K, Kelley ME. Improving alcoholismtreatment across the spectrum of services. AlcoholClin Exp Res 2001; 25(1): 128-35.

95 Stout RL, Rubin A, Zwick W, Zywiak W, Bellino L.Optimizing the cost – effectiveness of alcoholtreatment: a rationale for extended case monitoring.Addict Behav 1999; 24(1): 17-35.

96 Drake RE, Mercer- McFadden C, Mueser KT,McHugo GJ, Bond GR. Review of integrated mentalhealth and substance abuse treatment for patientswith dual disorders. Schizophr Bull 1998; 24(4):589-608.

97 Hellerstein DJ, Rosenthal RN, Miner CR. Aprospective study of integrated outpatient treatmentfor substance – abusing schizophrenic patients. AmJ Addict 1995; 4(1): 33-42.

98 Diamond I, Gordon AS. Cellular and molecularneuroscienceof alcoholism. Physiol Rev 1997; 77:1-20.

99 Hayashida M, Alterman AI, Mc Lellan AT, O´BrienCP, Purtill JJ, Volpicelli JR. Comparativeeffectiveness and costs of inpatient and outpatientdetixification of patients with mild – to – moderatealcohol withdrawal syndrome. N Engl J Med 1989;320(6): 358-365.

100 Bennie C. A comparison of home detoxification andminimal intervention strategies for problem drinkers.Alcohol Alcohol 1998; 32(2): 157-163.

Page 231: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

101 Klijnsma MP, Cameron ML, Burns TP, Mc GuiganSM. Out – patient alcohol detoxification – outcomeafter 2 months. Alcohol Alcohol 1995; 30(5): 669 -673.

102 Bartu A, Saunders W. Domiciliary detoxification: acost effective alternative to inpatient treatment. AustJ Adv Nurs 1994; 11(4): 12-18.

103 Stockwell T, Bolt L, Milner I, Pugh P, Young I. Homedetoxification for problem drinkers: acceptability toclients, relatives , general practitioners andoutcome after 60 days. Br J Addict 1990; 85(1):61-70.

104 Collins MN, Burns T, Van Den Berk PA, Tubman GF.A structured programme for out – patient alcoholdetoxification. Br J Psychiatry 1990. 156: 871-874.

105 Griffith E, Marshall EJ, Cook CC.Withdrawal statesand treatment of withdrawal. En: The Treatment ofDrinking Problems a guide for the helpingprofessions fourth edition. Cambridge: CambridgeUniversity Press 2003: 263-279.

106 Santo – Domingo J, Jiménez – Arriero MA. Consensode la Sociedad Española de Psiquiatría sobreDiagnóstico y Tratamiento del Alcoholismo y otrasAdicciones. Euromedice ediciones médicas 2003.

107 Mayo – Smith MF. Pharmacological management ofalcohol withdrawal. A meta – analysis and evidence– based practice guideline. American Society ofAddiction Medicine Working Group onPharmacological Management of AlcoholWithdrawal. JAMA 1997; 278(2): 144-151.

108 Holbrook AM, Crowther R, Lotter A, Cheng C, KingD. Meta – analysis of benzodiazepine use in thetreatment of acute alcohol withdrawal. CMAJ 1999;160(5): 649-655.

109 Schaffer A, Naranjo CA. Recommended drugtreatment strategies for the alcoholic patient. Drugs1998; 56(4): 571-585.

110 Saitz R, Mayo – Smith MF, Roberts MS.Individualized treatment for alcohol withdrawal.JAMA 1994; 272: 519-523.

111 Chang PH, Steinberg MB. Alcohol withdrawal. MedClin North Am 2001; 85(5): 1191-1212.

112 Williams D, McBride AJ. The drug treatment ofalcohol withdrawal symptoms: a systematic review.Alcohol Alcohol 1998; 33(2): 103-115.

113 Moscowitz G, Chalmers Tc, Sacks HS, FagerstromRH, Smith H Jr. Deficiencies of clinical trials ofalcohol withdrawal. Clin Pharmacol Ther 1983;34(6): 822-826.

114 Hill A, Williams D. Hazards associated with the useof benzodiazepines in alcohol detoxification. J SubstAbuse Treat 1993; 10(5): 449-451.

115 Ritson B, Chick J. Comparison of twobenzodiazepines in the treatment of alcoholwithdrawal: effects on symptoms and cognitiverecovery. Drug Alcohol Depend 1986; 18(4): 329-334.

116 Kolin IS, Linet OI. Double – blind comparison ofAlprazolam and Diazepam for subchronic withdrawalfrom alcohol. J Clin Psychiatry 1981; 42: 169-173.

117 Wilson A, Vulcano BA. Double – blind trial ofAlprazolam and Chlordiazepoxide in themanagement of the acute ethanol withdrawalsyndrome. Alcohol Clin Exp Res 1985; 5: 23-27.

118 Miller WC Jr, McCurdy L. A double – blind comparisonof the efficacy and safety of Lorazepam and Diazepamin the treatment of the acute alcohol withdrawalsyndrome. Clin Ther 1984; 6(3): 364-371.

119 D´Onofrio G, Rathlew NK, Ulrich AS, Fish SS,Freedland ES. Lorazepam for the prevention ofrecurrent seizures related to alcohol. N Engl J Med1999; 340: 915-919.

120 Griffiths RR, Wolf B. Relative abuse liability ofdifferent benzodiazepines in drug abusers. J ClinPsychopharmacol 1990; 10/4): 237-243.

121 Serfaty M, Masterton G. Fatal poisoning attributed tobenzodiazepines in Britain during the 1980s. Br JPsychiatry 1993; 163: 386-393.

122 Burroughs AK, Morgan MY, Sherlock S. Double –blind controlled trial of bromocriptine,chlordiazepoxide and chlormethiazole for alcoholwithdrawal symptoms. Alcohol Alcohol 1985; 20(3):263-271.

123 Peppers MP. Benzodiazepines for alcohol withdrawalin the eldery and in patients with liver disease.Pharmacotherpy 1996; 16(1): 49-57

124 McInnes GT. Chlormethiazole and alcohol: a lethalcoktail. Br Med J (Clin Res Ed); 294(6572): 595.

125 Morgan MY. The management of alcohol withdrawalusing chlormethiazol. Alcohol Alcohol 1995; 30(6):771-774.

126 Taylor CP, Gee NS, Su TZ, Kocsis JD, Welty DF,Brown JP, Dooley DJ, Boden P, Singh L. A summaryof mechanistic hypothesis of gabapentinpharmacology. Epilepsy Res 1998; 29: 233-249.

127 Gentry JR, Hill BS, Malcolm R. NewAnticonvulsivants: a Review of Applications for theManagement of Substance Abuse Disorders. Annalsof Clinical Psychiatry 2002. 14(4): 233-245.

128 Watson WP, Robinson E, Little HJ. The novelanticonvulsivant, gabapentin, protects against bothconvulsant and anxiogenic aspects of the ethanaolwithdrawal syndrome. Neuropharmacology 1997;36: 1369-1375.

229Bibliografía

Page 232: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

230 Bibliografía

129 Myrick H, Malcolm R, Brady K. Gabapentintreatment of alcohol withdrawal. Am J Psychiatry1998; 155: 1626.

130 Bonnet U, Banger M, Leweke FM, Maschke M,Kowalski T, Gastpar M. Treatment of alcoholwithdrawal syndrome with gabapentin.Pharmacopsychiatry 1999; 32: 107-109.

131 Ballenger JC, Post RM. Kindling as a model foralcohol withdrawal syndromes. Br J Psychiatry1978; 133: 1-14.

132 Malcolm R, Ballenger JC, Sturgis ET, Anton R.Double – blind controlled trial comparingcarbamazepine to oxazepam treatment of alcoholwithdrawal. Am J Psychiatry 1989; 146: 617-621.

133 Ballard CG, Mohan RN, Handy S. Carbamazepine inalcohol withdrawal. Br J Psychiatry 1991; 158:133.

134 Stuppaeck CH, Pycha R, Whitworth AB, OberbauerH, Fleischhacker WW. Carbamazepine versusOxazepam in the treatment of alcohol withdrawal: adouble- blind study. Alcohol Alcohol 1992; 27: 153-158.

135 Malcolm R, Myrick H, Roberts J, Wang W, Anton RF,Ballenger JC. The effects of Carbamazepine andLorazepam on single versus multiple previousalcohol withdrawals in an outpatient randomizedtrial. J Gen Intern Med 2002; 17: 1-7.

136 Franz M, Dlabal H, Kunz S, Ulferts J, Gruppe H,Gallhofer B. Treatment of alcohol withdrawal tiaprideand carbamazepine versus clomethiazol. A pilotstudy. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 2001.251(4): 185-192.

137 Sternebring B, Liden A, Andersson K, Melander A.Carbamazepine kinetics and adverse effects duringand after ethanol exposure in alcoholics and inhealthy volunteers. Eur J Clin Pharmacol 1992;43(4): 393-397.

138 Lambie DG, Johnson RH, Vijayasenan ME, WhitesideEA. Sodium valproate in the treatment of the alcoholwithdrawal syndrome. Aust NZ J Psychiatry 1980;14(3): 213-215.

139 Rosenthal RN, Perkel C, Singh P, Anand O, MinerCR. A pilot open randomized trial of valproate andphenobarbital in the treatment of acute alcoholwithdrawal. Am J Addict 1998; 7(3): 189-197.

140 Myrick H, Brady KT, Malcolm R. Divalproex in thetreatment of alcohol withdrawal. Am J Drug AlcoholAbuse 2000; 26(1): 155-160.

141 Reoux JP, Saxon AJ, Malte CA, Baer JS, Sloan KL.Divalproex sodium in alcohol withdrawal: arandomized double – blind placebo – controlledclinical trial. Alcohol Clin Exp Res 2001; 25(9):1324-1329.

142 Longo LP, Campbell T, Hubatch S. Divalproex sodium(Depakote) for alcohol withdrawal and relapseprevention. J Addict Dis 2002; 21(2): 55-64.

143 Thomson AD, Cook CC, Touquet R, Henry JA, RoyalCollege of Physicians London. The Royal College ofPhysicians report on alcohol: guidelines formanaging Wernicke´s encephalopathy in theaccident and emergency department. AlcoholAlcohol 2002; 37(6): 513-521.

144 Chataway J, Hardman E. Thiamine in Wernicke´ssyndrome – how much and how long?. Postgrad MedJ 1995; 71(834): 249.

145 Ambrose ML,Bowden SC, Whelan G. Thiamintreatment and working memory function of alcohol –depndent people: preliminary findings. Alcohol ClinExp Res 2001; 25(1): 112-116.

146 Baines M, Bligh JG, Madden JS. Tissue thiamin levels ofhospitalised alcoholics before and after oral or parenteralvitamins. Alcohol Alcohol 1988; 23(1): 49-52.

147 Lucht M, Kuehn KU, Ambruster J, Abraham G,Gaensicke M, Barnow S, Tretzel H, Freyberger HJ.Alcohol withdrawal treatment in intoxicated vs non –intoxicated patients: a controlled open – label studywith tiapride / carbamazepine, clomethiazol anddiazepam. Alcohol Alcohol 2003; 38(2): 168-175.

148 Soyka M, Morhart – Klute V, Horak M. A combinationof carbamazepine / tiapride in outpatient alcoholdetoxification. Results from an open clinical study.Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 2002; 252(5):197-200.

149 Lepola U, Kokko S, Nuutila J, Gordin A. Tiapride andchlordiazepoxide in acute alcohol withdrawal. Acontrolled clinical trial. Int J Clin Pharmacol Res1984; 4(5): 321-326.

150 Murphy DJ, Shaw GK, Clarke I. Tiapride andChlormethiazole in alcohol withdrawal: a double –blind trial. Alcohol Alcohol 1983; 18: 227-237.

151 Worner TM. Propanolol versus diazepam in themanagement of the alcohol withdrawal syndrome:double – blind controlled trial. Am J Drug AlcoholAbuse 1994; 20(1): 115-124.

152 Sullivan JT, Sykora K, Schneiderman J, Naranjo CA,Sellers EM. Assessment of alcohol withdrawal: therevised Clinical Institute Withdrawal Assessment forAlcohol Scale (CIWA-AR). Br J Addict 1989;84:1353-1357.

153 Rodríguez –Martos A. Manual de alcoholismo para elmédico de cabecera. Barcelona: Salvat editores 1989.

154 Sainz R, Mayo – Smith MF, Roberts MS, RedmondHA, Bernard DR, Calkins DR. Individualizedtreatment for alcohol withdrawal. A randomizeddouble – blind controlled trial. JAMA 1994; 272(7):519-523.

Page 233: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

155 Sellers EM, Naranjo CA, Harrison M, Devenyi P,Roach C, Sykora K. Diazepam loading: simplifiedtreatment of alcohol withdrawal. Clin PharmacolTher 1983; 34(6): 822-826.

156 Jaeger TM, Lohr RH, Pankratz VS. Symptom –triggered therapy for alcohol withdrawal syndrome inmedical inpatients. Mayo Clin Proc 2001; 76(7):695-701.

157 Manikant S, Tripathi BM, Chavan BS. Loading dosediazepam therapy for alcohol withdrawal state.Indian J Med Res 1993; 98: 170-173.

158 Wetterling T, Driessen M, Kanitz RD, Junghanns K.The severity of alcohol withdrawal is not agedependent. Alcohol Alcohol 2001; 36(1): 75-78.

159 Kraemer KL, Mayo – Smith MF, Calkins DR. Impactof age on the severity, course, and complications ofalcohol withdrawal. Arch Intern Med 1997;157(19): 2234-2241.

160 Turner RC, Lichstein PR, Peden JG, Busher JT,Waivers LE. Alcohol withdrawal syndromes: a reviewof pathophysiology, clinical presentation, andtreatment. J Gen Intern Men 1989; 4: 432-444.

161 Rathlev N, D´Onofrio G, Fish S. The lack of efficacyof phenytoin in the prevention of recurrent alcohol –related seizures. Ann Emerg Med 1994; 23: 513 –518.

162 Froehlich JC, Badia – Elder NE, Zink RW,McCullough DE, Portoghese PS. Contribution of theopioid system to alcohol aversion and alcoholdrinking behavior. J Pharmacol Exp Ther 1998;287(1): 284-292.

163 Volpicelli JR, Alterman AI, Hayashida M, O´Brien CP.Naltrexone in the treatment of alcohol dependence.Arch Gen Psychiatry 1992; 49: 876-880.

164 O´Malley SS, Jaffe AJ, Chang G, Schottenfeld RS,Meyer RE, Rounsaville B. Naltrexone and copingskills therapy for alcohol dependence, a controlledstudy. Arch Gen Psychiatry 1992; 49: 881-887.

165 O´Malley. Naltrexone in the treatment of alcoholdependence: a combined analysis of two trials.Psychiatr Ann 1995; 25: 681-688.

166 O´Malley SS, Jaffe AJ, Chang G, Rode S,Schottenfeld R, Meyer RE, Rounsaville B. Six –month follow – up of naltrexone and psychotherapyfor alcohol dependence. Arch Gen Psychiatry 1996;53: 217-224.

167 Volpicelli JR, Rhines KC, Rhines JC, Volpicelli LA,Alterman AI, O´Brien CP. Naltrexone and alcoholdependence. Arch Gen Psychiatry 1997; 54: 737-742.

168 Oslin D, Liberto JG, O´Brien J, Krois S, Norberck J.Naltrexone as an adjunctive treatment for older

patients with alcohol dependence. Am J GeriatrPsychiatr 1997; 5(4): 324-332.

169 Anton RF, Moak DH, Waid R, Latham PK, MalcolmRJ, Dias JK. Naltrexone and cognitive behavioraltherapy for the treatment of out – patient alcoholics:results of a placebo – controlled trial. Am JPsychiatry 1999; 156: 1758-1764.

170 Chick J, Anton R, Checinski K, Croop R, DrummondDC, Farmer R, Labriola D, Marshall J, Moncrieff J,Morgan MY, Peters T, Ritson B. A multicentre,randomised, double – blind, placebo controlled trialof naltrexone in the treatment of alcoholdependence. Alcohol and Alcoholism 2000; 35:587-593.

171 Kranzler HR, Modesto – Lowe V, Van Kirk J.Naltrexone versus Nefazodone for treatment ofalcohol dependence. A placebo – controlled trial.Neuropsychopharmacology 2000; 22(5): 493-503.

172 Morris PLP, Hopwood M, Whelan G, Gardiner J,Drummond E. Naltrexone for alcohol dependence: arandomised controlled trial. Addiction 2001; 96:1565- 1573.

173 Krystal JH, Cramer JA, Krol WF, Kirk GF, RosenheckRA. Naltrexone in the treatment of alcoholdependence. New England Journal of Medicine2001; 345: 1734-1739.

174 Streeton C, Whelan G. Naltrexone, a relapsepevention maintenance treatment of alcoholdependence: a meta – analysis of randomizedcontrolled trials. Alcohol Alcohol 2001; 36(6): 544-552.

175 Srisurapanot M, Jarusuraisin N. Opiod antagonist foralcohol dependence (Cochrane Review). TheCochrane Library. Issue 1,2003. Oxford: UpdateSoftware.

176 Miller WR, Wilbourne PL. Mesa Grande: amethodological analysis of clinical trials of treatmentfor alcohol use disorders. Addiction 2002; 97: 265-277.

177 Croop RS, Faulkner EB, Labriola DF. The safetyprofile of naltrexone in the treatment of alcoholism.Results from a multicenter usage study. TheNaltrexone Usage Study Group. Arch Gen Psychiatry1997; 54(12): 1130-1135.

178 Mason BJ, Ritvo EC, Morgan RO, Salvato FR,Goldberg G, Welch B, Mantero – Atienza E. A double– blind, placebo controlled pilot study to evaluatethe efficacy and safety of oral nalmefene HCL foralcohol dependence. Alcohol Clin Exp Res 1994;18(5): 1162-1167.

179 Mason BJ , Salvato FR, Williams LD, Ritvo EC,Cutler RB. A double – blind placebo - controlledstudy of oral nalmefene for alcohol dependence.Arch Gen Psychiatry 1996; 275: 761-767.

231Bibliografía

Page 234: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

232 Bibliografía

180 Wilde MI, Wagstaff AJ. Acamprosate. A review of itspharmacology and clinical potential in themanagement of alcohol dependence afterdetoxification. Drugs 1997; 53(6): 1038-1053.

181 Littleton J. Acamprosate in alcohol dependence: howdoes it work?. Addiction 1995; 90(9): 1179-1188.

182 Lhuintre JP, Moore N, Tran G, Steru L, Langrenon S,Daoust M, Parot P, Ladure P, Libert C, Boismare F.Acamprosate appears to decrease alcohol intake inweaned alcoholics. Alcohol Alcohol 1990; 25(6):613-622.

183 Paille FM, Guelf JD, Perkins AC, Royer RJ, Steru L,Parot P. Double – blind randomised multicentre trial ofacamprosate in maintaining abstinence from alcohol.Alcohol and Alcoholism 1995; 30: 239-247.

184 Sass H, Soyka M, Mann K, Zieglgänsberger W.Relapse prevention by acamprosate: results from aplacebo controlled study on alcohol dependence.Arch Gen Psychiatry 1996; 53: 673-680.

185 Whitworth AB, Fischer F, Lesch OM, NimmerrichterA, Oberbauer H, Platz T, Potgieter A, Walter H,Fleischhacker WW. Comparison of Acamprosate andplacebo in long – term treatment of alcoholdependence. Lancet 1996; 347: 1438-1442.

186 Pelc I, Verbanck P, Le Bon O, Gavrilovic M, Lion K,Lehert P. Efficacy and safety of acamprosate in thetreatment of detoxified alcohol – dependentpatients. Br J Psychiatry 1997; 171: 73-77.

187 Barrias JA. Acamprosate: multicenter Portugeseefficacy and tolerance evaluation study. Psiqiatr Clin1997; 18: 149-160.

188 Geerlings PJ, Ansoms C, Van Den Brink W.Acamprosate and prevention of relapse in alcoholics.Eur Addict Res 1997; 3: 129-137.

189 Poldrugo F. Acamprosate in a long – term community– based alcohol rehabilitation program. Addiction1997; 92: 1537-1546.

190 Besson J, Aeby F, Kasas A, Lehert P, Potgieter A.Combined efficacy of acamprosate and disulfiram inthe treatment of alcoholism: a controlled study.Alcoholism: Clinical and Experimental Research1998; 22: 573-579.

191 Tempesta E, Janiri L, Bignamini A, Chabac S,Dotgieter A. Acamprosate and relapse prevention inthe treatment of alcohol dependence: a placebo –controlled study. Alcohol and Alcoholism 2000; 35:202-209.

192 Chick J, Howlett H, Morgan MY, Ribon B. UnitedKingdom multicentre acamprosate study (UKMAS):a 6 –month prospective study of acamprosate versusplacebo in preventing relapse after withdrawal fromalcohol. Alcohol and alcoholism 2000; 35: 176-187.

193 Mason BJ, Ownby RL. Acamprosate for thetreatment of alcohol dependence: a review of double– blind, placebo – controlled trials. CNS Spectrum2000; 5(2): 58-69.

194 Azrim NH, Sisson RW, Meyers R, Godley M.Alcoholism treatment by disulfiram and communityreinforcement therapy. Journal of Behaviour Therapyand Experimental Psychiatry 1982; 13: 105-112.

195 Fuller RK, Branchey L, Brightwell DR, Derman RM,Emrick CD, Iber FL, James KE, Lacoursiere RB, LeeKK, Lowenstam I. Disulfiram treatment ofalcoholism: a Veteran Administration co-operativestudy. JAMA 1986; 256: 1449-1455.

196 Duckert F, Johnsen J. Behavioural use of Disulfiramin the treatment of problem drinking. InternationalJournal of the Addictions 1987; 22: 445-454.

197 Wright C, Moore RD. Disulfiram treatment ofalcoholism. Am J Medicine 1990; 88: 647-665.

198 Chick J, Gough K, Falkowski W, Kershaw P, Hore B,Mehta B, Ritson B, Ropner R, Torley D. Disulfiramtreatment of alcoholism. Br J Psychiatry 1992; 161:84-89.

199 Hughes JL, Cook CCH. The efficacy of disulfiram: areview of outcome studies. Addiction 1997; 92:381-396.

200 Johnsen J, Morland J. Disulfiram implant: a double –blind placebo controlled follow – up on treatmentoutcome. Alcohol Clin Exp Res 1991; 15(3): 532-536.

201 Angelone SM, Bellini L, Di Bella D, Catalano M.Effects of Fluvoxamine and citalopram inmaintaining abstinence in a sample of Italiandetoxified alcoholics. Alcohol and Alcoholism 1998;33: 151-156.

202 Tiihonen J, Ryynanen OP, Kauhanen K, Hakola HP,Salaspuro M.. Citalopram in the treatment ofalcoholism: a double – blind placebo – controlledstudy. Pharmacopsychiatry 1996; 29(1): 27-29.

203 Kranzler HR, Burleson JA, Korner P, Del Boca FK,Bohn MJ, Brown J, Liebowitz N. Placebo –controlled trial of fluoxetine as a adjunct to relapseprevention in alcoholics. Am J Psychiatry 1995;152(3): 391-397.

204 Kranzler HR, Burleson JA, Brown J, Babor TF.Fluoxetine treatment seems to reduce the beneficialeffects of cognitive – behavioural therapy in type Balcoholics. Alcoholism: Clinical and ExperimentalResearch 1996; 20: 1534-1541.

205 Pettinati HM, Volpicelli JR, Kranzler HR, Luck G,Rukstalis MR, Cnaan A. Sertraline treatment foralcohol dependence: interactive effects ofmedication and alcoholic subtype. Alcoholism:Clinical and Experimental Research 2000; 24:1041-1049.

Page 235: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

206 Babor T, Dolinsky Z, Meyer R, Hesselbrock M,Hoffman M, Tennen H. Types of alcoholics:concurrent and predictive validity of some commonclassification schemes. Br J Addiction 1992; 87:105-112.

207 Cornelius JR, Salloum IM, Ehler JG, Jarrett PJ,Cornelius MD, Perel JM,Thase ME, Black A.Fluoxetine in depressed alcoholics. A double – blind,placebo – controlled trial. Arch Gen Psychiatry1997; 54(8): 700-705.

208 Sellers EM, Toneatto T, Romach MK, Somer GRmSobell LC, Sobell MB. Clinical efficacy of the 5-HT3antagonist Ondansetron in alcohol abuse anddependence. Alcohol Clin Exp Res 1994; 18(4):879-885.

209 Johnson BA, Roache JD, Javors MA, Di ClementeCC, Cloninger CR, Prihoda TJ, Bordnick PS, Ait-Daoud N, Hensler J . Ondansetron for reduction ofdrinking among biologically predisponed alcoholicpatients. JAMA 2000; 284: 963-971.

210 Mueller TI, Stout RL, Rudden S, Brown RA, GordonA, Solomon DA, Recupero PR. A Duoble- blindplacebo – controlled pilot study of carbamazepine inthe treatment of alcohol dependence. Alcoholism:Clinical and Experimental Research 1997; 21: 86-92.

211 Brady KT, Myrick H, Henderson S, Coffey SF. Theuse of Divalproex in alcohol relapse prevention: apilot study Drug Alcohol Depend 2002; 67: 323-330.

212 Johnson BA, Ait-Daoud N, Bowden Ch, DiClementeC, Roache JD, Lawson K, Javors MA, Ma JZ.OralTopiramate for treatment of alcohol dependence : arandomised control trial. Lancet 2003; 361: 1677-1685.

213 Peters DH, Paulds D. Tiapride: a review of itspharmacology and therapeutic potencial in themanagementof the alcohol dependence syndrome.Drugs 1994; 147: 1010 – 1032.

214 Shaw GK, Waller S, Majumdar SI, Alberts IL,Latharn CJ, Dunn G. Tiapride in the prevention ofrelapse in recently detoxified alcoholics. Br JPsychiatry 1994; 165: 515-523.

215 Hunt GM, Azrim NH. A community – reinforcementapproach to alcoholism. Behaviour Research andTherapy 1973; 11: 91-104.

216 Azrim NH. Improvements in the communityreinforcement approach to alcoholism. BehaviourResearch and therapy 1976; 14: 339-348.

217 Azrim NH, Sisson W, Meyers R, Godley M.Alcoholism treatment by Disulfiram and communityrefinforcement therapy. J Behavior Therapy &Experimental Psychiatry 1982; 13: 105-112.

218 Mallams JH, Godley MD, Hall GM, Meyers RJ. Asocial – system approach to resocializing alcoholicsin the community. J Stud Alcohol 1982; 43: 1115-1123.

219 Sisson RW, Azrin NH. Family – member involvementto initiate and promote treatment of problemdrinkers. Behavior Therapy & ExperimentalPsychiatry 1986; 17: 15-21.

220 Smith JE, Meyers RJ, Delanney HD. The communityreinforcement approach with homeless alcohol –dependent individuals. J Consulting and ClinicalPsychology 1998; 66: 541-548.

221 Meyers RJ, Miller WR, Hill DE, Tonigan JS.Community reinforcement and family training(CRAFT): engaging unmotivated drug users intreatment. J Substance Abuse 1999; 10: 291-308.

222 Miller WR, Meyers RJ, Hiller – Sturmhöffel S. TheCommunity – Reinforcement Aproach. AlcoholResearch and Health 1999; 23: 116-119.

223 Miller WR, Meyers RJ, Tonigan JS. Engaging theunmotivated in treatment for alcohol problems: acomparison of three strategies for interventionthrough family members. J Consulting and ClinicalPsychology 1999; 67: 688-697.

224 Iguchi MY, Belding MA, Morral AR, Lamb RJ,Husband SD. Reinforcing operants other thanabstinence in drug abuse treatment: an effectivealternative for reducing drug use. J Consulting andClinical Psychology 1997; 65: 421-428.

225 Higgins ST, Petry NM. Contingency management.Incentives for sobriety. Alcohol Research and Health1999; 23: 122-127.

226 Petry NM, Martin B, Cooney JL, Kranzler HR. Givethem prizes, and they will come: contingencymanagement for treatment of alcohol dependence. JConsulting and Clinical Psychology 2000; 68: 250-257.

227 Petry NM, Tedford J, Martin B. Reinforcingcompliance with non - drug related activities. J ofSubstance Abuse Treatment 2001; 20: 33-44.

228 Petry NM, Simcic F. Recent advances in thedissemination of contingency managementtechniques: clinical and research perspectives. J ofSubstance Abuse Treatment 2002; 23: 81-86.

229 Carter BL, Tiffany ST. Meta – analysis of cue –reactivity in addiction research. Addiction 1999; 94:327-340.

230 Dawe S, Powell J, Richards D, Gossop M, Marks I,Strang J, Gray JA. Does post – withdrawal cueexposure improve outcome in opiate addiction? Acontrolled trial. Addiction 1993; 88: 1233-1245.

233Bibliografía

Page 236: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

234 Bibliografía

231 Monti PM, Rohsenow DJ, Rubonis AV, Niaura RS,Sirota AD, Colby SM, Goddard P, Abrams DB. Cueexposure with coping skills treatment for malealcoholics: a preliminary investigation. J Consultingand Clinical Psychology 1993; 61: 1011-1019.

232 Drummond DC; Glautier S. A controlled trial of cueexposure treatment in alcohol dependence. JConsulting and Clinical Psychology 1994; 62: 809-817.

233 Sitharthan T, Sitharthan G, Hough MJ, Kavanagh DJ.Cue exposure in moderation drinking: a comparisonwirh cognitive – behavior therapy. J Consulting andClinical Psychology 1997; 65: 878-882.

234 Rohsenow DJ, Monti PM, Rubonis AV, Gulliver SB,Colby SM, Binkoff JA, Abrams DB. Cue exposurewith coping skills training and communication skillstraining for alcohol dependence: 6 – and 12 –month outcomes. Addiction 2001; 96: 1161-1174.

235 Chaney EF, O´Learly MR, Marlatt GA. Skill trainingwith alcoholics. J Consulting and Clinical Psychology1978; 46: 1092-1104.

236 Oei TPS, Jackson PR. Long-term effects of groupand individual social skills training with alcoholics.Addictive Behaviors 1980; 5: 129-136.

237 Ferrell WL, Galassi JP. Assertion training and humanrelations training in the treatment of chronicalcoholics. International Journal of the Addcitions1981; 16: 959-968.

238 Oei TPS, Jackson PR. Social skills and cognitivebehavioral approaches to the treatment of problemdrinking. J Stud on Alcohol 1982; 43: 532-547.

239 Jones SL, Kanfer R, Lanyon RI. Skill training withalcoholics: A clinical extension. Addictive Behaviors1982; 7: 285-2990.

240 Eriksen L, Björnstad S, Göttesman KG. Social Skillstraining in groups for alcoholics: One – yeartreatment outcome for groups and individuals.Addcitve Behaviors 1986; 11: 309-330.

241 Monti PM, Abrams DB, Binkoff JA, Zwick WR,Liepman MR, Nirenberg TD, Rohsenow DJ.Communication skills training with family andcognitive behavioral mood management training foralcoholics. J Stud on Alcohol 1990; 51: 263-270.

242 Cooney NL, Kadden RM, Litt MD, Gerter H.Matching alcoholics to coping skills or interactionaltherapies: Two –years follow – up results. JConsulting and Clinical Psychology 1991; 59: 598-601.

243 Burtscheidt W, Schwartz R, Wolwer W, Gaebel W.Outpatient behavioural treatment in alcoholism:alcohol consumption and sociodemographic factors.Fortschritte der Neurologie Psychiatrie 2001; 69:526-531.

244 Burtscheidt W, Wolwer W, Schwartz R, Strauss W,Gaebel W. Out – patient behaviour therapy inalcoholism: treatment outcome after 2 years. ActaPsychiatrica Scandinavica 2002; 106: 227-232.

245 Litt MD, Kadden RM, Cooney NL, Kabela E. Copingskills and treatment outcomes in cognitive –behavioral and interactional group therapy foralcoholism. J Consulting and Clinical Psychology2003; 71: 118-128.

246 Holder HD, Longabaugh R, Miller WR, Rubonis AV. Thecost effectiveness of treatment for alcoholism: a firstapproximation. J Stud on Alcohol 1991; 52: 517-540.

247 Mattick RP, Jarvis T (eds). An outline for themanagement of alcohol problems: Quality assurancein the treatment of drug dependenceproject.Camberra: Australian Government publishingService Monograph series nº 20, 1993.

248 Miller WR, Brown JM, Simpson TL, Handmaker NS,Bien TH, Luckie LF, Montgomery HA, Hester RK,Tonigan JS. What works? A methodological analysisof the alcohol treatment outcome literature. En:Hester RK; Miller RW (Eds). Handbook of alcoholismtreatment approaches. Effective alternatives.Needham Heights, MS: Allyn and Bacon 1995.

249 Longabaugh R, Morgenstern J. Cognitive- Behavioralcoping – skills therapy for alcohol dependence:current states and future directions. AlcoholResearch and Health 1999; 23: 78-85.

250 Morgenstern J, Longabaugh R. Cognitive –Behavioral treatment for alcohol dependence: areview of evidence for its hypothesized mechanismof action. Addiction 2000; 95: 1475-1490.

251 Feeney GF, Young RM, Connor JP, Tucker J, McPherson A. Outpatient cognitive behavioural therapyprogramme for alcohol dependence: impact ofnaltrexone use on outcome. Australian and NewZealand Journal of Psychiatry 2001; 35: 443-448.

252 Monti PM, Rohsenow DJ, Swift RM, Gulliver SB,Colby SM, Mueller TI, Brown RA, Gordon A, AbramsDB, Niaura RS, Asher MK. Naltrexone and cueexposure with coping and communication skillstraining for alcoholics: treatment process and 1-yearoutcomes. Alcoholism: Clinical and ExperimentalResearch 2001; 25: 1634-1647.

253 Feeney GF, Young RM, Connor JP, Tucker J, McPherson A. Cognitive behavioural therapy combinedwith the relapse – prevention medicationacamprosate: are short – term treatment outcomes foralcohol dependence improved?. Australian and NewZealand Journal of Psychiatry 2002; 36: 622-628.

254 Wildt WA, Schippers GM, Van Den Brink W,Potgieters AS, Deckers F, Bets D. Does psychosocialtreatment enhance the efficacy of acamprosate inpatients with alcohol problems?. Alcohol Alcohol2002; 37(4): 375-382.

Page 237: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

255 Annis HM, Peachey JE. The use of calciumcarbimide in relapse prevention counselling: Resultsof a randomized control trial. Br J Addiction 1992;87: 63-72.

256 O´Farrell TJ, Choquette KA, Cutter HS, Brown ED,Mc Court WF. Behavioral marital therapy with andwithout additional couples relapse preventionsessions for alcoholics and their wives. J StudAlcohol 1993; 54: 652-666.

257 Maisto SA, McKay JR, O´Farrell TJ. Relapseprecipitants and behavioral marital therapy.Addictive Behaviors 1995; 20: 383-393.

258 Sobell MB, Sobell LC, Gavin DR. Portraying alcoholtreatment outcomes: different yardsticks of success.Behavior Therapy 1995; 26: 643-669.

259 O´Farrell TJ, Choquette KA, Cutter HS. Couplesrelapse prevention: sessions after behavioral maritaltherapy for male alcoholics: outcomes during thethree years after starting treatment. J Stud Alcohol1998; 59: 357-370.

260 Anton RF, Moak DH, Waid LR, Latham PK, MalcolmRJ, Dias JK. Naltrexone and cognitive behavioraltherapy for the treatment of out – patient alcoholics:results of a placebo – controlled trial. Am JPsychiatry 1999; 156: 1758-1764.

261 Schonfeld L, Dupree LW, Dickson – Euhrmann E,Royer CM, McDermott CH, Rosansky JS, Taylor S,Jarvik LF. Cognitive – Behavioral treatment of olderveterans with substance – abuse problems. JGeriatric Psychiatry and Neurology 2000; 13: 124-129.

262 Carroll KM. Relapse prevention as a psychosocialtreatment: a review of controlled clinical trials.Experimental and Clinical Psychopharmacology1996; 4: 46-54.

263 Jaffe AJ, Rounsaville B, Chang G, Schottenfield RS,Meyer RF, O´Malley SS. Naltrexone, relapseprevention and supportive therapy with alcoholics:an analysis of patient treatment matching. JConsulting and clinical Psychology 1996; 64: 1044-1063.

264 Irvin JE, Bowers CA, Dunn ME, Wang MC. Efficacyof Relapse Prevention: a meta – analytic review. JConsulting and Clinical Psychology 1999; 67: 563-570.

265 Holder HD, Cisler RA, Longabaugh R, Stout RL,Treno AJ, Zweben A. Alcoholism treatment andmedical care costs from Project MATCH. Addiction2000; 95: 999-1013.

266 O`Farrell TJ. Marital and family therapy. En: HesterRK, Miller WR , eds. Handbook of alcoholismtreatment approaches. Effective alternatives.Needham Heights, Allyn & Bacon 1995.

267 Epstein EE, Mc Crady BS. Behavioral couplestreatment of alcohol and drug use disorders: currentstatus and innovations. Clinical Psychology Review1998; 18: 689 – 711.

268 O´Farrell TJ, Cutter HS, Floyd FJ. Evaluatingbehavioral marital therapy for male alcoholics:effects on marital adjustement and communicationfrom before to after treatment. Behavior Therapy1985; 16: 147-167.

269 Mc Crady BS, Longabauch R, Fink E, Stout R,Beattie M, Ruggieri – Authelet A. Cost effectivenessof alcoholism treatment in partial hospital versusinpatient settings after brief inpatient treatment: 12-months outcomes. J Consulting and ClinicalPsychology 1986; 54: 708-713.

270 Mc Crady BS, Noel NE, Abrams DB, Stout RL,Nelson HF, Hay WM. Comparative effectiveness ofthree types of spouse involvement in outpatientbehavioral alcoholism treatment. J Stud Alcohol1986; 47: 459-467.

271 Bowers TG, Al-Redha MR. A comparison of outcomewith group / marital and standard / individualtherapies with alcoholics. J Stud Alcohol 1990; 51:301-309.

272 Mc Crady BS, Stout R, Noel NE, Abrams DB, NelsonHF. Effectiveness of three types of spouse – involvedbehavioral alcoholism treatment. Br J Addictions1991; 86: 1415-1424.

273 O´Farrell TJ, Choquette KA, Cutter HS, Floyd FJ,Bayog R, Brown ED, Lowe J, Chan A, Deneault P.Cost – benefit and cost – effectiveness analyses ofbehavioral marital therapy as an addition tooutpatient alcoholism treatment. J Substance Abuse1996; 8: 145-166.

274 Fals – Stewart W, O´Farrell TJ, Birchler GR.Behavioral couples therapy for male substance –abusing patients: a cost outcomes analysis. JConsulting and Clinical Psychology 1997; 65: 789-802.

275 O´Farrell TJ, Van Hutton V, Murphy CM. Domesticviolence before and after alcoholism treatment: atwo – year longitudinal study. J Stud Alcohol 1999;60: 317-321.

276 Álamo C, López – Múñoz F, Martín B, Cuenca E.Farmacología del etanol. En: Rubio G, Santo-Domingo J, eds. Guía práctica de intervención en elalcoholismo. Madrid: Nilo 2000: 85-113.

277 Bazire S. Psychotropic Drug Directory 2003/04.Salisbury : Fivepin Publishing Limited 2003.

235Bibliografía

Page 238: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 239: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Anexos 10

Page 240: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 241: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Sí No

1. ¿Tuvo usted alguna vez la impresión de que debería beber menos?

2. ¿Le molestó alguna vez la gente criticándole su forma de beber?

3. ¿Se sintió alguna vez mal o culpable por su costumbre de beber?

4. ¿Alguna vez lo primero que hizo por la mañana fué beber para calmar sus nervios o para librarse de una resaca?

239Anexo

1. Cuestionario CAGE

Page 242: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Ítems Criterios operativos de valoración

1.¿Con qué frecuencia consume alguna bebida alcohólica?1. Una o menos veces al mes2. De 2 a 4 veces al mes3. De 2 a 3 veces a la semana4. Cuatro o más veces a la semana

2. ¿Cuantas consumiciones de bebidas alcohólicas acostumbra realizaren un dia de consumo normal

2. Cinco o 63. De 7 a 94. Diez o más

3. ¿Con qué frecuencia toma 6 o más bebidas alcohólicas en una sola ocasiónde consumo?

2. Mensualmente3. Semanalmente4. A diario o casi a diario

4. ¿Con qué frecuencia en el curso del último año fue incapaz de pararde beber una vez empezó?

2. Mensualmente3. Semanalmente4. A diario o casi a diario

5. ¿Con qué frecuencia en el curso del último año no pudo hacer lo que se esperaba de usted porque bebiera?

2. Mensualmente3. Semanalmente4. A diario o casi a diario

6. ¿Con qué frecuencia en el curso del último año necesitó beber en ayunas para recuperarse después de beber mucho el día anterior?

2. Mensualmente3. Semanalmente4. A diario o casi a diario

7. ¿Con qué frecuencia en el curso del último año tuvo remordimientos o sentimientos de culpa después de haber bebido?

2. Mensualmente3. Semanalmente4. A diario o case a diario

8. ¿Con qué frecuencia en el curso del último año no pudo recordar lo que sucedió la noche anterior porque estuviera bebiendo?

2. Mensualmente3. Semanalmente4. A diario o casi a diario

9. ¿Usted o alguna otra persona resultaron heridos porque ustedbebiera?

4. Sí, el último año

10. ¿Algún familiar, amigo, médico o profesional sanitario mostraronpreocupación por su consumo de bebidas alcohólicas o le aconsejaronque deje de beber?

0. Nunca

0. Una o 21. Tres o 4

0. Nunca1. Menos de una vez al mes

0. Nunca1. Menos de una vez al mes

0. Nunca1. Menos de una vez al mes

0. Nunca1. Menos de una vez al mes

0. Nunca1. Menos de una vez al mes

0. Nunca1. Menos de una vez al mes

0. No1. Si, pero no en el curso del último año

4. Sí, el último año

0. No1. Si, pero no en el curso del último año

2. Test AUDIT

240 Anexo

Page 243: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

Cuestionario MALT-O

Sí No

Sí No

1. Enfermedad hepática (mínimo 1 síntoma clínico, p. ej., hepatomegalia, dolor a la presión, etc.,y por lo menos 1 valor de laboratorio patológico, p. ej., GOT, GPT, GGT). (Solo procede cuando se trata de una hepatopatía alcohólica o de origen desconocida: descartar hepatitis viral,hepatomegalia de hepatopatía congestiva, etc.)

2. Polineuropatía (solo procede cuando no existen otras causas conocidas, p. ej., diabetes mellitus o intoxicaciones crónicas específicas)

3. Delírium trémens (actual o en la anamnesis)

4. Consumo de alcohol superior a los 150 ml (en la mujer 120 ml) de alcohol puro al día, por lo menos durante unos meses

5. Consumo de alcohol superior a los 300ml (en la mujer 240ml) de alcohol puro, una o más veces al mes

6. Aliento alcohólico (en el momento de la exploración)

7. Los familiares o allegados ya buscaron, en una ocasión, consejo acerca del problema alcohólico del paciente (con el médico, asistente social o instituciones pertinentes)

Cuestionario MALT-S

1. En los últimos tiempos me tiemblan a menudo las manos

2. Por temporadas, sobre todo por las mañanas, tengo una sensación de náuseas o ganas de vomitar

3. Alguna vez, intenté calmar la resaca, el temblor o la náusea matutina con alcohol

4. Actualmente, me siento amargado por mis problemas y dificultades

5. No es raro que beba alcohol antes de almorzar o de comer

6. Tras los primeros vasos de una bebida alcohólica, a veces siento la necesidad irresistible de continuar bebiendo

7. Frecuentemente puendo en el alcohol

8. A veces bebí alcohol, igual cuando el médico me lo prohibió

9. En las temporadas en que bebo más, como menos

10. En el trabajo me llamaron ya la atención por mis ingestas de alcohol o alguna vez faltéal trabajo por haber bebido demasiado en vísperas

11. Últimamente, prefiero beber alcohol a solas (y sin que me vean)

12. Bebo de un trago y más rápido que los demás

13. Desde que bebo más, soy menos activo

14. Frecuentemente me remuerde la conciencia (sentimiento de culpa) después de haber bebido

15. Ensayé un sistema para beber (p. ej., no beber antes de determinadas horas)

16. Creo que debería limitar mi ingestión de alcohol

17. Sin alcohol no tendría tantos problemas

18. Cuando estoy excitado bebo alcohol para calmarme

19. Creo que el alcohol está destruyendo mi vida

20. Tan pronto quiero dejar de beber como cambio de idea y vuelvo a pensar que no

21. Otras personas no pueden comprender por que bebo

22. Si no bebiese, me llevaría mejor con mi esposo/a (o pareja)

23. Ya probé a pasar temporadas sin alcohol

24. Si no bebiese, estaría contento conmigo mismo

25. Repetidamente me mencionaron mi «aliento alcohólico»

26. Aguanto cantidades importantes de alcohol sin apenas notarlo

27. Por momentos, al despertar, después de un día de haber bebido mucho, aúnque sin emborracharme,no recuerdo en absoluto las cosas que ocurrieron en la víspera

3. Müncher Alkolismustes Test (MALT)

241Anexo

Page 244: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

242 Anexo

INSTRUCIONES

1. Cubrir totalmente.Cuando sea preciso utilizar:

X = pregunta no contestadaN = pregunta no aplicable

Use un solo carácter por ítem2. Las preguntas rodeadas por un

círculo van dirigidas al estudiode seguimiento. Las preguntascon asterisco son acumulativas,y deberían ser reformuladas parael seguimiento

3. Existe espacio al final de cadasección para realizar comentariosadicionales

ESCALAS DE GRAVEDAD

Las escalas de severidad midenestimaciones de necesidades detratamiento en cada área. El rangode la escala oscila desde 0 (nonecesita ningún tratamiento) hasta9 (tratamiento necesario en situaciónde riesgo vital).Cada escala está basada en historiade síntomas problema, estado actualy valoración subjetiva de susnecesidades de tratamiento en cadaárea. Para una mejor calificación de esta severidad consultar el manual

SUMARIODE AUTOEVALUACIÓN

DEL PACIENTE

0. Ningunha1. Leve2. Moderado3. Considerable4. Extrema

A. N.º deidentific.

B. TIPODE TRATAMIENTO:

1. Desintoxicación ambulatoria2. Desintoxicación hospitalaria3. Tratamiento substitutivo

ambulatorio4. Tratamiento libre de drogas

ambulatorio5. Tratamiento libre de drogas

hospitalario6. Centro de día7. Hospital psiquiátrico8. Otro hospital/servicio9. Otro:0. Sin tratamiento

C. FECHADE ADMISIÓN:

D. FECHADE LA ENTREVISTA:

*E. Hora de inicio:

*F. Hora de fin:

G. TIPO:1. Ingreso2. Seguimiento

H. CÓDIGO DE CONTACTO:1. Personal2. Telefónico

I. SEXO:1. Hombre2. Mujer

J. CÓDIGO DEL ENTREVISTADOR:

K. ESPECIAL:1. Paciente finalizó la entrevista2. Paciente rechazó3. Paciente incapaz de responder

INFORMACIÓN GENERAL

*1. LUGAR DE RESIDENCIAACTUAL:

1. Ciudad grande ( > 100.000)2. Mediana (10-100.000)3. Pequeña (rural) (< 10.000)

*2. CÓDIGODE LA CIUDAD:

*3. Desde cuando vive usteden esa dirección años meses

*4. Ese lugar de residencia, ¿espropiedad de ustedo de su familia?0 1= No = Sí

*5. EDAD

*6. NACIONALIDAD

*7. PAÍS DE NACIMIENTO DEL:

Entrevistado

Padre

Madre

*8. ¿Estuvo ingresado en el último mes en un centro de este tipo?

1. No2. Carcel3. Tratamiento de alcohol

o drogas4. Tratamiento médico5. Tratamiento psiquiátrico6. Únicamente desintoxicación7. Otro:

*9. ¿Cuantos días?

RESULTADOS DE LOS TESTSADICIONALES

...........................................................

...........................................................

...........................................................

...........................................................

PERFIL DE GRAVEDAD

9

8

7

6

5

4

3

2

1

0

SA

MEL

BO

RP

OCI

M

SE

TR

OP

ED/

OLE

PM

E

LO

HO

CLA

SA

GO

RD

LA

GEL

LAI

COS/

AILIM

AF

OCI

GÓL

OCIS

P

*Ítems opcionales.

4. Índice europeo de gravidade da adicción (EuropASI)

Page 245: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

243Anexo

Page 246: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

244 Anexo

Page 247: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

245Anexo

Page 248: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

246 Anexo

1. Estado civil:1. Casado2. Casado en 2.ªs nupcias3. Viúdo4. Separado5. Divorciado6. Soltero

2. ¿Hace cuanto tiempo tiene este estado civil? años meses

3. ¿Está satisfechocon esa situación?0. No1. Indiferente2. Sí

4. Convivencia habitual (en los últimos 3 años)1. Pareja e hijos2. Pareja3. Hijos4. Padres5. Familia6. Amigos7. Solo8. Medio protegido9. No estable

5. ¿Cuanto tiempo vivió en esasituación? años meses

(Si es con padres o familia contar a partir de los 18 años)

6. ¿Está satisfecho con esa convivencia?0. No1. Indiferente2. Sí

¿Vive con alguien que:0. No 1. Sí

6A. Actualmente tiene problemas relacionados con alcohol?

6B. Usa drogas psicoactivas?

7. ¿Con quién pasa la mayor parte do su tiempo libre?

1. Familia, sin problemasactuales de alcohol o drogas

2. Familia, con problemasactuales de alcohol o drogas

3. Amigos, sin problemasactuales de alcohol o drogas

4. Amigos, con problemasactuales de alcohol o drogas

8. ¿Está satisfecho con la forma en que utiliza su tiempo libre?0. No1. Indiferente2. Sí

9. ¿Cuantos amigos íntimos tiene?

Instrucciones para 9A a 18: Ponga un«0» en la categoría familiar cuando larespuesta sea claramente no paratodos los familiares de la categoría,«1» cando la respuesta es claramentesí para algún familiar dentro de esacategoría, «X» cando la respuesta noesté de todo clara o sea «no se» y«N» cuando nunca esistiese unfamiliar en dicha categoría.

9A. ¿Diría usted que tuvorelaciones próximas, duraderas,personales con alguna de lassiguientes personas en su vida?

Madre

Padre

Hermanos/hermanas

Pareja sexual/marido

Hijos

Amigos

Tuvo períodos en queexperimentó problemas serios con:

0. No 1. SíÚltimo A lo largo

mes de la vida

Último A lo largomes de la vida

10. Madre

11. Padre

12. Hermanos/hermanas

13. Pareja sexual/marido

14. Hijos

15. Otro familiar

16. Amigos íntimos

17. Vecinos

18. Compañeros de trabajo

¿Algunas de estas personas (10-18) abuso de usted?

0. No 1. Sí

18A. Emocionalmente? (insultándolo, etc.)

18B. Físicamente? (produciéndole daños físicos)

18C. Sexualmente? (forzándolo a mantenerrelaciones sexuales)

19. ¿Cuantos días en el último mestuvo problemas serios

A. Con su familia?

B. Con otra gente? (excluir familia)

PARA LAS PREGUNTAS 20 Y 23,POR FAVOR, PÍDALE AL PACIENTE

QUE UTILICE LA ESCALA DE AUTOEVALUACIÓN

¿Cuanto le molestaron opreocuparon en el último mes sus

20. Problemas familiares?

21. Problemas sociales?

¿Qué importancia tiene ahora parausted el asesoramiento para eses:

22. Problemas familiares?

23. Problemas legales?

ESCALA DE GRAVEDAD PARA EL ENTREVISTADOR

24. ¿Cómo puntuaría la necesidad del paciente de asesoramiento familiar y/o social?

PUNTUACIONES DE VALIDEZ

La información anterior estásignificativamente distorsionada por:

25. ¿Imagen distorsionada del paciente?

0. No 1. Sí

26. ¿La incapacidad paracomprender del paciente?

0. No 1. Sí

Comentarios

RELACIONES FAMILIARES/SOCIALES

dosis

dosis dosis

Page 249: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

247Anexo

Page 250: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

1. Si en alguna ocasión toma bebidas alcohólicas (vino, cerveza, etc.). ¿Cuantas consumiciones toma el día que bebe? (expresado en UBE)

2. ¿Con qué frecuencia lo hace? (número de días a la semana)

3. ¿Los fines de semana (o los días laborales) cambia sus hábitos de consumo?

Hoja de registro (en UBE):

Cantidad Días Subtotal

Consumo días laborales

Consumo días festivos

Total: __________________________

248 Anexo

5. Interrogatorio Sistematizado de Consumos Alcoholicos (ISCA)

Page 251: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85
Page 252: Guía para o manexo ambulatorio dos problemas7.1. Persoas implicadas en actividades de risco 85 7.2. Persoas responsables de establecementos onde se serven bebidas alcohólicas 85

CONSELLERÍA DE SANIDADE

Subdirección Xeralde Saúde Mental e Drogodependencias

Guías, manuais, protocolos, procesos,procedementos e normativa

Servizo Galegode Saúde

Protocolos de intervenciónen urxencias extrahospitalarias

06103

Pro

toco

los

de in

terv

enci

ón e

n ur

xenc

ias

extr

ahos

pita

laria

s. 0

61

D