Gramática da lingua galega I Fonética e fonoloxía (2006) [2ª edición] - Freixeiro Mato

7/28/2019 Gramática da lingua galega I Fonética e fonoloxía (2006) [2ª edición] - Freixeiro Mato

http://slidepdf.com/reader/full/gramatica-da-lingua-galega-i-fonetica-e-fonoloxia-2006-2a-edicion 1/298

G R f l n n f l T i c f lDfl LinGUfl GRL£Gf l

FOnÉTICfl £ FOnOLOXÍR

XQSERAMONFREIXEIROMATO



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G AFONÉTICA E FONOLOXÍA



E

G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A

FONÉTICA E FONOLOXÍA

X O S É R A M Ó N F R E I X E I R O M A T O

E D I C I O N SAHOSATERBA



2" edición: outubro 2006

© Xosé Ramón Freixeiro Maio

© P R O M O C I Ó N S C U L T U R A I S G A L E G A S . S .A .

Rúa do Principe, 22. 36202 V I G O

I S B N - 1 0 : 84-8341-060-5I SB N - 1 3 : 978-84-8341-000-8D. Legal: 244529/06

Impresión e acabamento:

Noiprint Artes Gráficas S. A.4780-583 Santo Tirso - PortugaJ



P R E S E N T A C I Ó N



Xusí; R A M Ó N FRhixeno M A KI

Este v o l u m e pretende ser a prim eira entrega dun pro xecto global d c gramá ticagalega qu e, alén de fonét ica e fonoloxía , i n c l ú a a morfolox ía e a s in taxe (ou m or-fosintaxe) e m a i s a semánt ica léxica . Con e l quérese ofrecer ao público intere-sado un traballo de sistem atización, estud o c reflexión qu e, dentro das súas posi-bi l idades e suxei to a humanas l imi tac ións, con t r ibúa a c o n f o r m a r u n mode loc o m ú n de l ingua cada vez máis axustado ás necesidades presentes e fu turas doid ioma e, ao mesmo tempo , á propia esencia do galego.

Sen pre tendermos constru í r u n h a gram át ica prescr i t iva , si temos a intención dea conve r te r n u n h a gramát ica or ien t a t iva , como unha proposta máis que , sumada

ás xa existen tes e a outras que con seguranza han -e terán- de vir , coadxuve natarefa de f ixar, d ivu lga r e dignif icar a l ingua nac ional da Galiza.

Desde esta óptica, a nosa proposta vai enc am iña da á construción dun marcoteórico propio que, tendo en conta todas as l inguas do noso contomo, e mesmooutras m áis afastadas, non sexa dependente ou non estea subordinado a n ingunhadelas, coa declarada in tención de fu xirm os do discurso diglósico galego / cspañolpred om in an t e , até hai pouco , na nosa t rad ic ión gram at ica l . Co idam os qu e se ta ldiscurso puid o ter xusti ficación histórica no pasado por diferentes razóns d e sobracoñecidas, hoxe non debe ter xa cabida. N o e n t a n t o , no n que remos r enunc ia r tam -pouco a esa tradición por escasa ou deficiente que esta fose, senón, polo cont ra-r io, procuramos integrala e aprovei ta la no noso estudo, pois, a pesar de todo,cons t i túe unha das m ellores fon tes de información l ingüística de que dispomos econforma a base para o desen vo lvem ento da filoloxía galega moderna.

O modelo de que se parte neste traballo é o do galego co m ún , hoxe en avanza -do proceso de conformación. Porén. no estudo do sistema lingüístico galego nonpoden ficar á marxe as variantes dialectais máis relev antes, que tamén deben se rexpücadas en relación con aquel e en función da súa presenza no galego queactualmente se fala. Tampouco se pode prescindir das variantes diastráticas ou dia-fásicas, sobre todo nunha si tuación histórica como a da l ingua galega modernaonde a mestura de nive is e rexistros Hngüísticos se converteu en n o r m a tamén nal ingua escrita por ausencia dun modelo formal ou cu lto irradiado desde o poder.



G R A M A T I C A DA U N G U A GALEGA. Fonética e fonoloxía

10

Por outra parte, tendo en con ta que a escaseza e precariedade dos nosos estu-dos lingüísticos, polo menos até tempos recentes, se viu compensada polo flore-cemento dunha extraordinaria l i teratura escri ta , pareceunos que ese tesourodebía se r aprove i tado para o estudo da l ingua . A pesar das in terfere ncia s , agro-maron sen cesar nos nosos textos literarios desde o Rexurdimento decimononi-co os t razos máis xenuínos e puros que con f o rm an o que se podc c h a m a r o xenioda lin gu a, estilist icam ente utilizados po r escritores e escritoras qu e honraron cdignif icaron o idioma, convenéndoo d e fala descoidada e rús t ica cn lingu a l ite-raria e de cul tu ra , e devo lvéndol le t amén, no ámbi to da escri ta, o esplendor duu -tros tempos. Sería un luxo que talvez non nos debamos permitir o feito de prcs-c in d i rm os de todo ese mater ia l l ingüíst ico-e st i lís t ico de pr ime i ra o rde.

É por iso que os tex tos da lgún s d os nosos autores xa clásicos servirán dc guíae exemplo para acompañar a explicación gramatical, aínda que somos conscien-tes de que por principio, como af irma Lyons, a l inguística debe se r descritiva ea aplicación d os usos l i tcrarios n o estudo d a l ingua entra d e chco n o campo d aestilística. Mais tampouco queremos fuxir desta, senón máis ben todo o contra-r io . Querem os co m binar propos itadamente a descrición gramat ica l da l i n g u a c ouso estilístico que os escritores e as escritoras fíxeron dela, tanto por seguirmosu n h a tradición xa moi asentada nos estudos lingüísticos luso-brasileiros, c o m opor sermos conscientes d a profu nd a raíz popular, e por t an to d a au t cn t i c id ad e , d a

nosa lingua literaria moderna, con todas as súas eivas e as súas virtudes, que coi-damos seren moitas, por riba dos lóxicos condicionamentos que a süa propiana tureza impón .

O corpus literario que utilizamos foi seleccionado en func ión da conxunciónde varios factores: seren obras da l i teratu ra galega mo derna, séculos XIX e XX,salvo a lgunh a mo i p u n t u a l referencia á l i teratura anterior; pertenceren a auto res ,m á i s ou m en os xa clásicos d as nosas letras, n on vivos ; tércnse estes caracteriza-do polo do m in io do xenio d a l ingua e en consecuencia polos valore s l ingüís t icosdas súas obras; seren estas representativas do estado da l ingua no seu momento

ou posuíren algunhas informacións lingüísticas relevantes; seren obras publica-d as antes da impos ic ión do ac tua l proceso n o rm a t iv o que un i f o rm ou en boamedida a lingua literaria; e, por últ imo, constituíren as obras e os seus autoresun h a mostra o máis representat iva posíbel das diferentes épocas, xéneros litera-rios e est i los da nosa his to ria l i teraria moderna. A marxe destes criterios xerais ,en casos moi puntuais tamén se poderá acudir a algún outro texto concreto dunde te rminado autor por in terese específico; será no capítulo de fonoestilíst icaonde se incorporen textos dalgúns autores ou autoras actuais .

O criterio seguido na t ranscrición dos textos literarios citados baséase no res-

pecto absoluto á l ingua do au tor , sen a l te rac ións de n i n g ú n t ipo qu e puideren terrepercusión fonética. Por razóns de coherencia ao combinarmos o manexo depr imei ras edicións ou edicións en v i d a do autor con outras edicións crí t icas rea-



Xosfi RAMÓN RiBKElROMfflO

lizadas por especialistas con criterios de cdic ión d i fe renc iado s, v ímono s na con-ven ienc ia de uni f icar m inim am ente na grafía o s textos cando eses aspectos pura-

mente gráficos non t iñan n i n g u n h a relevancia; loxicamente isto non se levou acabo ao tratarmos da evolución na escri ta de certas grafías nin no capítulo defonét ica sintáctica, con struído fund am enta lm ente a part i r da l ingua l iteraria e dasú a representación gráfica.

D e todos eses autores e autoras é debedor o presente t r aba l l o , así como dec a n t a s persoas traballaron co n anterioridade n o estudo do id ioma, bcn cn ar t i-gos, ben en m o n o g r a f í a s i n d i v i d u a i s o u colec t ivas; unhas coas lóxicas def i -c ienc ias der ivadas do l a m e n t á b e l estado en que se ac ha ba n os estudos de f i lo -loxi'a ga lega d u ra n te mo i to t em po , ou t r as co r igo r prop io d un ha fo rm ac ión

f i lo lóxica adecuada , todas so n merecen tcs d e r eco ñeccmcn t o po r tc rcn con-t r i b u í d o ao estudo e d iv u l g a c ió n do i d i o m a . N o á m b i t o c o n c r ct o d a tono lox íaparece de x us t iza s ingu lar izar m os a im por tanc ia do labor levado a cabo poloprofesor Amable Ve iga ArÍas .

Este p r ime i ro vo lume pre tende o f rece r ao púb l i co in te resado u n estudo om á i s comple to posíbel da foné t i ca e da fonoloxía galegas. A pesar de sermosconsc ien tes d a separac ión en tre as d úa s d i sc i p l i n a s , que nos poder ía levar at r a t a r m o s d i f e r e n c i a d a m e n t e cada u nh a delas, ta l e com o t amén se vén f acen -

d o no u t ra s r ea l idades l i ngü ís tí cas , e m e sm o a c o n f o r m a r m o s co n elas dousv o l u m e s d i s t i n t o s , pareceunos máis opor tuno para este proxec to englobarmosa m b a s as ma te r i a s nu n estudo de c o n x u n t o . P e ns am o s que a tamén clara rela-c ión en tre foné t ica e fonoloxía , posta sempre de mani fes to po los es tud iososa té o p un to de con f r ecuenc ia a s t er en t r a tad o co nx un ta e /ou i n d i f e ren c iad a -m e n t e , pcrmi te u n t r aba l lo d e sín tese en t re ambas como o presente, co a v a n -taxe de ev i ta rm os te r de tra ta r cada u nh a das cuest ión s en dous apar tados d i f e -rentes, u n foné t ico e o u t r o f o n o l ó x i c o , coas consecuentes repeticións n o nsempre c la r i f i ca do ras , senón m á is b en x e r a d o r a s d e c o n t u s i ó n . A d i s t i n c i ó n

en t r e ambos os apar tados, sendo fac i lmente en tendíbel na teor ía , resul ta conf r ecuen c i a d i f í c i l d e i e v a r á prác t i ca .

Aínda que procurando cen tra rmo s tamén este vo lum e no galego co m ú n, ao t ra -t a rm os dos aspectos fonéticos da l ingua parece obr igado tc rmonos qu c rcferi r afenómenos dia lec ta is , populares e /ou vu lgare s que , f icando tora da no rm a están -dar, coidamos que non poden ser de n i n g u n h a manei ra obviados nun trabal locomo este, e máis aínda cando todos eses fenómenos teñen un amplo reflexo nal ingua l i te ra r ia , qu e c o n s t a n t e m e n t eu t i l i zamos a modo de exem pli f icac ión polasrazóns xa expostas. Se nos textos escritos e na l ingua fa lada se mani festa ron oumanifes tan casos de alteracións do vocal ismo ou do consonant ismo como asi -mi lac ións , dis imi lac ións , metáteses etc. , eses fenómenos deben ser necesaria-m e n t e expl i cados , mesmo de forma especial en l inguas como a nosa , onde as cir- 1 1



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonéi ica e fonoioxía

cunstancias de carácter sociolingüístico os f ixeron máis presentes, aínda conr isco d e caírmo s nun catálogo de "desvíos" que procuram os cv i ta r . A lgúns t'enó-menos de procedencia dialectal ta n destacados no camp o fonctico-fonolóxicocomo a m etafo nía , a gheada e o seseo pensamos quc t iñan de ter así mesmo untratamento especial que fose acorde coa súa relevancia.

N a nosa in tención es t ivo , á hora de realizarmos o p resen tc vo lume , a contbr-mac i ó n de d ú a s l iñas de lectura d i fe renc iadas , u n h a const i tu ída polo corpo pr in -cipal do texto, que permitiría unha visión de conxun to da materia tratada seninterferencias (fontes bibliográficas, c i tas e rudi tas ou exemplif icación l iterarianon f u nda m e n ta l ) , e out ra que con temp lase tamén o apar el lo crí t ico e d o c u m e n -ta l incluído nas notas a rodapé, onde se explicitan todas as fontes utilizadas, se

contrastan ou com p lemen tan as op in ións dos especial is tas e se achegan excm-plos l i terarios cando estes non cons t i t úen en b i mesmos o e l e m e n t u cen t ra) dodiscurso, como acontece por exemplo coa tbnética sintáctica.

As palabras uti l izadas como exemplos ao longo da obra van acompañadascomo norma xe ra l da súa t ranscrición fonét ica. Cando se non t ra tar dun tenó-meno dialectal concreto, esta transcrición entenderase referida ao que nós con-s ideramos com o un modelo aproximado de realización fo nét ica com ún ou están-dar, modelo que aínda hoxe non está totalmente definido c q u e , por t an to , nospresenta non poucas dif icul tades, sobre todo á hora de m arcarmo s o t i m b r e das

vogais de grao medio e a posíbel actuación sobre el da m etafonía ou da conso-ante nasal trabante.

Por ú l t i mo que rem os agradecer o apoio e a x u d a de amigos e comp añe i ros d edepar tamento na Facul tade de Filoloxía da U n i v e r s i d ad e da C o r u ñ a , q u e , co seuánimo constante e as súas suxestións, contribuíron decisivamente á reaüzacióndes ta obra . Queremos agradecer igualmente a conf ianza rec ib ida da empresaeditora e a axud a da lgún s amigos e recen s ion is t as , que coa súa atenta lectura daobra axudaron a corrixir algúns erros nesta segunda edición, adaptada as últi-m a s m u d a n z a s n o r m a t i v a s d e 2003.



INDICE XERAL



XOSÉ R A M Ó N FREKBRO Mxm

Abreviaturas 21

Signos fonéticos utilizados 25

Introdución: a gramática 29

Def inic ión e clases 31Partes da gramá t i ca 3 2A t rad ic ión gram at ical galega 32

1. Fonética e fonoloxía 39

1.1 . D ef in i c ión e relacións 41

1.2. A un idade fono lóx i ca : o f o n e m a 431.2.1. Defin ic ión ....431.2.2. C o n m u t a c i ó n 43

1.2.3. Oposición e contraste 441.2.4. N e u t r a l i z a c i ó n e a r q u i t b n e m a 46

1.3. A unidade fonética: o son 471.3.1. Defin ic ión 471.3.2. Var iantes fon ét icas 471.3.3. Sons vocálicos e sons consonánticos 48

1.4. A ortografía 491.4.1. A cuestión d a ortografía galega 49

1.4.1.1. Anál ise h is tór ica 49

1.4.1.2. Si tuación ac tual 561.4.2. Letras e dígrafos 60

1 . 4 . 3 . O a l f a b e t o .. ...-61

2, O sistema vocálico 63

2.1. Caracter ización fonética e fonolóxica das vogais 65

2.2. Clasif icación das voga i s 66

2.3. D ef in i c ión do sistema vocálico galego 69



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o n ét ic a e fonoloxía

2.4. Os subsistemas vocálicos 712.4.1. O subsistema tónico 71

2 . 4 . 1 . 1 . M o d e l o x e r a l 712.4.1.2. O fonema vocálico /a / 722.4.1.3. Os fonemas vocálicos /e/,/o/ 74

2 . 4 . 1 . 3 . 1 . C a s u í s t i c a d e / e / 742.4.1.3.2. Casuística de /3 / 79

2.4.1.4. O s fonemas vocál icos /e/,/o/ 822.4.1.4.1. Casuística de /e/ 822.4.1.4.2. Casuística de /o/ 842.4.1.4.3. A metafonía 86

Metafonía dc -o e -a 86

A sú a distribución xeográfica 88Outros posíbeis casos de metafonía 90

2.4.1.4.4. A influencia da nasal trabante 922.4.1.5. Os fonem as voc ál icos / i / , /u/ 93

2.4.2. O s subsistemas átonos 942.4.2.1. O vo cal ismo pretónico 94

2.4.2.1.1. Caracterización xeral 942.4.2.1.2. En posición inic ial 98

Apró tese 98

A aférese 1002.4.2.1.3. En posición medial 101A asimilación: hannonización e labialización ... 101A disimilación 105A a n a p t i x e 106A síncope 10 7

2.4.2.1.4. A palatalización de /a / 1082.4.2.2. O vocalismo postónico interior 109

2.4.2.2.1. Ca racter ización xeral 109

2.4.2.2.2. A síncope 1112.4.2.3. O vocalismo postónico final 1122.4.2.3.1. Caracterización xeral 1122.4.2.3.2.Aparágoxe 1132.4.2.3.3. A apócope 11 5

2.4.2.4. O voc al ism o á tono e o modelo es tándar de l ingua 1162.4.2.5.Síntese 117

2.5. Ditongos e tritongos 1192.5.1. A s semivogais 119

1 6 2.5.2. Defin ic ión de ditongo 120



X O S F . R A M Ó N F R E K H R O M A T O

2.5.3. Ditongos decrecentes 1202.5.3.1. Descrición 120

2.5.3.2. Alternancias -aul-ao, -eul-eo en final de palabra 1212.5.4. Dito ngo s crecentes 1222.5.4.1. Descrición e prob lemá t i ca 1222.5.4.2. Ditongo e h ia to . Aepén tese 124

2.5.5. Ditongos homoxéneos 1272.5.6. Síntese 1282.5.7. Tri tongos ... 130

3.0 sistema consonántico 1 31

3.1. Os sons conson ánt icos e a súa clasificación 133

3 .1 .1 . A fron teira fonética entre vogais e consoantes 13 33.1 .2. As soantes 1343.1.3. A s obstru ín tes 135

3.2. Os fonem as consonánt icos e as súas rea l izac ións 136

3.2.1. Clasif icación 1363.2.2. Os fonemas oclusivos 1383.2.2.1 . O s x o r d o s / p / , / t / , / k / 1383.2.2.2. Os sonoros /b/, /d/, /g/ .' 1383.2.2.3. Os grupos con sonán t icos cu l tos 1393.2.2.4. A gheada 142

3.2.2.4.1. Ex tensión terr i torial e situación social 1433.2.2.4.2. Valoración histór ica da gheada 1443.2.2.4.3. Teses sobre a orixe da gheada 150

3.2.2.4.4. Ar g u m e n t o s a favor da tese castelanista 1533.2.2.4.5. A gheada e o estándar l ingüístico 158

3.2.3. O fonema afr icado /tj/ 1593.2.4. Os fonemas fricativos 159

3.2.4.1. O fr icativo labiodental /f / 1593.2.4.2. O f r icat ivo in te rdenta l /0 / 1603.2.4.3. O fr icativo alveolar /s / 1603.2.4.4. O fr icativo prepala ta l /J/ 1613.2.4.5.Oseseo 162

3.2.4.5.1. Orixe do seseo 1623.2.4.5.2. Tipos de seseo 1643.2.4.5.3. Ex tensión te r ri to r ia l . ... 164 17



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né ti c a e fo no lo x ía

3.2.4.5.4. Subsistemas de sibilantcs 1663.2.4.5.5. Valoración e uso do seseo na l ingua escrita ....169

3.2.4.5.6. Conclusión 1743.2.5. O s fonemas nasais. A nasal velar 1753.2.6. A s consoantes líquidas 179

3.2.6.1. As laterais 1793.2.6.1.1. A lateral alveolar /1/ 1793.2.6.1.2. Ala te ra l palatal /A/ 1803.2.6.1.3. A deslatcralización de /A7 180

3.2.6.2. A s v ib ran tes 1813.2.6.2.1. A v i b r an te simplc c a v ibu in tc m úl t ip l a 181

3.2.6.2.2. A m etátese 1823.2.6.3. Vacilación entre l íquidas 1833.2.7. Fenómenos de asimilación e disimilación entre consoantes 185

3.3. Síntese esquemática das consoantes 1873.3.1. Cadro de fonemas consonánticos en galego 1873.3.2. Cadro de sons consonánticos en galego 188

3.4. E xe m plo de transcrición fonét ica 189

i s

4. Fonética sintáctica 191

4.1. Sandhi e eufonía 193

4.2. E ncon tros vocálicos 1944.2.1. O uso do apóstrofo na l i ngua escrita 1944.2.2. Encon t ro de vogais tónicas 197

4.2.3. Encontro de átona e tónica 1984.2.4. Encontro de á tonas homólogas 2004.2.5. Encontro de átonas non homólogas 2014.2.6. A conxu nc ión copu la t iva 204

4.3. Encontros consonánticos 2054.3.1. O -n f inal de palabra 2064.3.2. O -s final de palabra 2114.3.3. O -r f inal de palabra 213

4.3.4. O -/ e o -z finais de palabra 214

4.4. Conclusión . . . .214



XosÉ R A M Ú N FKHXHRO MATO

S .As í laba 2 1 7

5.1. Definic ión e delimítación 219

5.2. Estrutura da sflaba 220

5.3. Clases de sflabas 223

6. Os trazos suprasegm entais 225

ó . l . O a c e n t o 22 76.1 .1 . Defm ic ión , func ión e clases 2276.1.2. O acento na sílaba e na palabra 2286.1.3. Sobre as regras de acentuación 230

6.2 . Aentoac ión 23 36.2.1. O ton e as l i nguas 2336.2.2. Entoación e melodía 2346.2.3. O grupo fónico 235

6.2.4. Modelos de entoación en galego 236

6.3 . Adu rac ión 2396.3.1. Definición e rendemento nas l i nguas 2396.3.2. A cantidade vocálica en galego 239

7. A fonoestilística 243

7.1 . A estilística: definición e clases 245

7.2. F ono estilística e fonos imbol i smo 246

7.3. O potencia l expresivo dos fonemas 2477.3.1. A expresiv idade dos fonem as vocálicos 2487.3.2. Ae x p r e s i v i d a d e dos fonem as consonánt icos 252

7.4. Valor expresivo da repetición de f o n e m a s 259

7.5. A onomatopea 26319



G R A M A T I C A D A LINGUA GALEGA. F oné l i ca e fonoloxía

7.6. Alteracións fonéticas en textos literarios ................................................................ 269

7.7. A cxpresividade nos trazos suprasegmentais ........................................................ 276

7.8.Agrafbest il íst ica .................................................................................................................... 280

8. Desenvolvemento de abreviaturas usadas nos textos literarios ............. 285

9. Bibliografía ................................................................................................................................. 289

lO.índices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

10.1. De palabras e expresións transcritas ....................................................................... 301

10.2. D e m a t e r i a s ............................................................................................................................ 309

10.3.Deautores . . . ...314



A B R E V I A T U R A S



XOSÉ RAMON FREKURO MATO

adv . adverb ioadx. adxec t ivo

an t . ant igoCI pr imei ra conx ugaciónC II segunda conxugac iónCIII terceira conxu gaciónC D complemento directoC I complemento ind i rcc tocap. capítulocast. casteláncfr. confróntesecom. galego c o m ú ncont r . contracciónconx. conxunciónd i a l . dialectaldir. director(a)ed . edición, edi toreds. editoresfem. f e m i n i n ofr .

francésgal. galegoga l -port. galego-por tuguésibid. mesmo autor e mesma obraImp. ImperativoInd . Ind ica t ivoingl. ingléslat. latínmasc . mascu l ino

M M T m o r f e m a modo- tempora lM N P morfema número-persoalmod. modernon. notap. páxinaPl p r ime i ra persoa verbal , s ingu larP2 segunda persoa verbal, singularP3 terceira persoa ver bal, sin gu larP4 pr im ei ra persoa verb al , plural

P5 segunda persoa verbal, pluralP6 terceira persoa verbal , plura lpart . participio 23



G R A M A T I C A D A L I N G U A GALEGA. Foné t i ca e fono lox ía

pl.

port .

s ing .ss.subs .S u b x .s.v.

t .V.

v id .V Rv s .

vu lg .w.V T

pluralpor tugués

s ingula rseguintessubs tan t ivoS u b x u n t i v osub voce, baixo a entradatomoversovéxasevogal radical

versus, en oposición avulgarversosvogal temáticamor fema cero

.'4



SlGNOS FONÉTICOS UTILIZADOS



XOSÉ RAMÓN FREIXHRO MAIO

Signo' Defmición do son Exemplo

[a][as]

[0]

[e][e][oe]

[i]I . ÜM[0]

f u ][w]~T<

( P l

[bl[g]| t |l d |I < ) 1| k |[glM

L f c ]| V |

( i i l[ f i ]|x|

I x l|K|

W[tíl[ f j

vogal central abertavogal central aberta palatal izadavogal central aberta velarizadavogal anterior media abertavogal anter ior media fechadavogal anterior m edia fechad a labia lizadavogal anterior fechadasemivogal palatalvogal posterior media aberta

vogal posterior media fechadavogal posterior fechadasemivogal velarnasalización da vogala longamento da vogal

consoante oclu siva bi labial xordaconsoante oc lusiva b i lab ia l sonoraconsoante apro xim ante b i lab ia l sonora

consoante oclusiva dental xordaconsoante oclusiva dental sonoraconsoante aproximante in te rden ta l sonoraconsoante oc lu siva ve lar xordaconsoante oclusiva velar sonoraconsoante aproximante velar sonoraconsoante fr icat iva faringal xordaconsoan te fr ica tiva far inga l sonoraconsoame f r i ca t iva glotal (o u lar ingal) xord aconsoante fr icat . glotal (ou lar ingal) sonoraconsoante fr icativa velar xordaconsoante fr icativa uv u la r xo rdaconsoante f r icat iva u v u l a r sonoraconsoante aproxim ante uvular sonoraconsoante afr icada prepalatal xordaconsoante fr icat iva labioden tal xorda

casa ['kasa]caixa [ 'kaej jalpau [ ' p ü w jferro ['fero]feo f ' f e o |semana [sce 'mana]pita [ ' p i t a ]papeix [pa'pejs|forte [ ' f o r t e ]

soño [ ' soj io]furna [ ' f u r n a ]p a u [ ' p u w lirmún [ i r 'már ) ]lévaa ['lega:]

pucho ['putjo|barco ['barko]levar [le'(iaf]

touro ['towrojdouror [ d o w ' t o r ]dado l'daóo]urco [ ' u f k o ]guedella [ge 'óeAaJfígado [ ' f i iqaóo jftgucira [ f i ' h e j r a lpegada [ p c ' Tu d a ]galo l'hülo]f i g a [ ' f i f i u jgato ['xato]galiña [xa ' lTj ia]logO ['lDBO]

chegar [ t / e ' K a r ]murchar [mur'tjar]foula [ ' f o w la ]

1. Séguese o Inlematíoaal Phonetic Alphabet ( IP A ) ou Alfabeto Fonético Internacional ( A F f ) . lendo en conca a rev is ión doano 1993. c ux a adaplación ao galego xa fo i parc ia lmenle co n t em p lad a na edición revisada da s normas oficiais (11,G /R A G 1995), así como tamén fo i ulilizada en Regueira (1994); alén disio. ex i s te unha proposia de representaeíón fonéli-c a d a s s i b i l a m e se n Vidal Figueroa (1993) . Para todo o re la t ivo aos sítnbolos fonéticos v id . Pul lum / Ladusaw (1996). 27



G R A M Á T I C A D A L I N G U A C A L E G A . Foné t i t a e fonoloxía

[0 ] consoante fricativa interdental xorda[6] consoante f r ica t iva interdental sonorizada

[s] consoante fr icativa apicoalveolar xorda[s] consoante fr icativa apieoalveolar sonorizadaíí

[z] consoante fr icativa apicoalveolar sonoraf s J ] consoante fricativa semipalatalizada xorda[sJ] consoante fricativa sem ipala ta l izada sonor.[s] consoante f r i ca t iva predorsodental xorda[ s ] consoante f r icat iva predorsodental sonorizada[z] consoante f r icat iva predorsodental sonora[s] consoante fr icativa predorsointerdental xorda

L Z ] consoante fricativa predorsointerdental sonora[ J " ] consoante fr icativa prepalatal xorda[3] consoante fr icativa prepalatal sonora[m] consoante nasal bilabial sonora[n ] consoante nasal alveolar sonora[ji] consoantc nasal palatal sonora[g] consoante nasal vela r sonora[nj] consoante nasal labiodentalizada sonora[n] consoante nasal (inter)d entalizada sonora[ n J j consoan te nasal palata lizada sonora[ I I con soante l íquida lateral alveolar sonora[1] consoante líquida lateral (inter)dentalizada sonora[ l . i ] consoante l íquida lateral palatalizada sonora[1] consoante líquida velarizada sonora[X] consoante lateral palatal sonora[ j - ] consoante f r ica t iva mediopalatal sonoraf r l con s. l íqu ida vib ran te simple alveolar son.[j] cons. líqu. vibr. simple alv. son. relaxada[r] cons . l íquida v ib ran te m últ ip la a lveolar son.

cnzalizgairo

souto [ ' s o w t o lesvarar [esga'rar]

casa ['kaza]sómosche ['gomosJÍJe]fasllo ['fasíAo]cai.ii ['kasa]dezdías [ 'des 'ó ias]cociña [ko 'zíj iallanza l ' l Ü Q s a ]

vezes [ 'bezes]xantar [Ján'tar|hoje [ 'oge]mañá [mó'jiajnada l ' naóa lviño [ 'b í j io junha l 'üj iü]enfermo [ é i r j ' f e r m o |onte [ ' 5n t e |encher [ c n J ' t J e r ]galiña [gü ' ÍTj ia]caldo L ' k u l d J

algaquenlla [ ' k e n i A a Jmuller f m u ' j e r lquerer Ike'rer]as ras [a j ' raslcorrer [ ko ' r e r ]

28



I N T R O D U C I Ó N



Xosf: R A M Í Í N F R L Ü X H I R O M A T O

A G R A M A T I C A

Definición e clases

C o n v é n , a modo de i n t roduc ión , r ea li zarmos unh as cons iderac ións xcrais rete-ren tes ao c o n x u n t o d a mate r i a d e que imos tratar . Tra t án d os e d u n h a gramát ica ,cómpre en pr im ei ro luga r , a índa que d e f o r m a breve , es tabelecermos uns pr in ci -pios xenéricos sobre o seu obxecto, sobre as clases de gramát icas e x i s t e n t c s c so-b re as súas di ferentes partes. A lén desa óp t ica x era l , porase tam én a atencion n o

espazo edi tor ia l galego.D ef in i rmos a gramát ica e del imi tá rmola no seu con t ido n on é ta refa cxcnta d e

prob lemas . E n xeral pódese af i rmar que a gramática esluda o quc é s is temát icona l i n guaxe , aquílo que a lingua ten de orde ou de sistema. Ora ben, ese estudoé posíbel real izalo desde diversas perspectivas, o que dá l u g a r a f a l a rmos de d i -ferentes clases de gramática: lóxica, histór ica, ps i co lóx i ca , n o r m a t i v a , c o m p a ra -d a , desc r i t iva , func iona l ou es t ru tura l . Es tas t res ú l t i m a s denominacións son asmá is acaídas, pois a verdade ir a g ram á t i ca consiste na descrición do s is tema mor-fofuncional o u e s tr u t u r a f u n d a m e n t a l d u n h a l i ngua nunha fase de tc rminada da

sú a evo luc ión ' . Con outras palabras, a gramá t i ca é o estudo do mecan i smo po loca l u n h a de te rminada l i ngua func iona n u n d e t e r m i n a d u m o m e n to como mediod e c o m u n i c a c i ó n e n t re os fa lan tes , e a análise d a e s t r u t u r a o u con f igurac ió n fo r-m al que a caracter iza nese m o m e n t o 3 .

A verdadei ra gramát ica é, pois, descr i í iva e , nun sen t ido am plo , t amén se llepode chamar f u nc i o na l ou es t ru tu ral polo se u carácter está t ico ou s incrón ico . T é-ñase en con ta que x a S aussure d iv id i r a a l i ngü ís t i ca en d i ac rón i ca e s inc rón i ca ,e n t e n d e n d o po r l ingüís t ica s inc rón i ca a gramát ica descri t iva 4. Sincróníca é ta-mén a gramática normativa, presente dalgunha forma desde a existencia dos pri-

mei ros es tudos l ingüíst icos. Así , a gramá t i ca g reco la t i na de fmíase como a artede fa lar e escr ib i r cor rec tamente , conver téndose po r conseguin te en gramát ican o r m a t i v a , c o m o o é t a m é n a gramá t i ca t r ad i c ion a l .

2 Vid. Roca-Pons (1985:27).3 V i d . C S m a r a ( 1 9 8 2 : l l ; l a m é n 1981:7).4 V i d . S a u s s u r e ( 1 9 8 7 : l 7 3 ) .



GRAMÁTICA DA LINGUA GALEGA. Fonética e fbnoloxía

A gramát ica descr i t iva forma par te da l ingüís t ica pura e a normat iva da l in-güística aplicada a un fin de comportamento socia l . A g r a m á t i c a n o r m a t i v a v én

imposta po r razóns de orde práct ica dentro da sociedade. M a i s non se debe con-f u n d i r a gramát ica descr i t iva e a norm at iva , a índa q u e esta ú l t i m a deberá base-arse na p r ime i ra , pois, como Mat toso Cámara añrmara, a n o r m a no n pode serun i fo r me e ríxid a, m ais elást ica e c o n t i n x e n t e , d e acordo co n cada s i tuación es-pecífica ?.

Partes da gramática

Estabe lecermos as partes d a gramát ica t amén resu l ta un ha cues t ión p rob l em á-t ica . Sempre se cons iderou a morfoloxía c a s in taxe como par tcs fun d amen la i sdela, entendendo po r morfoloxía o es tudo das formas (clases de palabras , con-xugac ió n s , accidentes do n o m e e do verbo e tc .) e por sintaxe o es tudo d a ora-c ión , das súa s clases e, ás veces, das s ign i f i cac ións ou das f u nc ións das fo rmastratadas pola morfoloxía. Ambas están int imamente relacionadas.

N o n hai a m e s m a u n a n i m i d a d e a respecto doutros estudos como a fonét ica e afonolox ía ou a lexicoloxía e a semánt ica . Lyons , por cxcmplo . pon a gramát ícaen cont ras te coa fono loxía e coa sem ánt ica , cons iderando con fusa a i nc l us ión dc

ambas d en t ro da primeira '1. Tamén Roca-Pons af i rma que, en sent ido estri to, agramát ica só está formada po r morfo lox í a e s in tax e , aínda qu c comp rende qu edesde un p u n t o d e v is t a no rma t ivo e práct ico se inc lúan nocións fonét icas , l ex i -colóxicas e o r tográf icas a carón das es tr i tamente gramat ica is 7.

Por outra parte, Alarcos af i rma que se debe reservar o n o m e de fonoloxía aoes tudo func iona l e es t ru tu ra l d o s elementos fónicos ou d a expresión ( u n i d a d c snon s ignif ica t ivas , de u n h a soa cara) e conservar o de gramática ( fu n c i o n a l o ues t ru tu ra l ) para o es tudo da f unc ión e es t ru tura d o s elementos do contido (o s sig-n o s l ingüís t ico s , un idade s d e dúas caras, s ignif ica nte e signif icado), baseándose

n a teoría d a dup la ar t iculación d e Mart inc t* .A rea l idade é que m oi tas gram át ica s , inc lu ída a Introducción a la Gramática

de Roca-Pons, inc lúen a fonét ica e a fonoloxía , e m e s m o a l cxicoloxía e a se-m á n t i c a , baixo o t í tu lo c o m ú n d e Gramática. Véxase como exemplo a NovaGramática do Portugués Contemporáneo d e Celso Cunha e Lind ley C in t ra( 1 9 9 1 ) , que mesmo contén nocións de ve rs i f i c a c ión .

A tradición gramátical galega

Os estudo s l ingüísticos galegos que conform an a nosa tradición gram atical sonhistoricamente escasos e en xeral pouco relevantes. N o n é necesar io in s is t i rm os

325 V Í d . C á ma r a ( 198 2 : 16 ) .6 V i d . L y o n s í 1990:87).7 V i d . Roca-Pons (1985:9-18). tmde se podc ach a r u n h a símese do estado da cues t ión.8 V i d . A l a r c n s ( l 9 7 4 : 3 1 ) .



X O S É R A M Ó N FRexmRO M Á T O

nas causas, de sobra coñecidas e evidentes. Debido a elas, as nosas gramáticasson moi serodias e, asemade, diglósicas, non só por estaren redixidas en caste-

lán boa parte delas, senón porque en case todas, incluídas as escritas en galego,o español está sempre presente como l ingua de constante referencia ou comopano de fond o. Desta form a, pódese afi rm ar que o discurso gra m at ica l ga lego tb iconstruído en com parac ión , con t r aste cm oposic ión co nstan te á l i n g u a d o m i n a n -te pol i t i camen te .

Se as linguas do noso contorno teñen as súas primeiras gramáticas arredordo século XVI, a nosa debe agardar até a segun da par te do X I X . Por orde cro-no lóx ica , podem os cons ide ra r como con fo rm adoras d a nosa t r ad i c ión g ram a-tical as seguin tes obras: Mirás (1864) , Saco Arce (1868), CuveÍ ro P iño l

(1868) , Val ladares (1892, publ icada en 1970) , San t i ago y Gó m e z ( 1 9 1 8 ) , R .A .9 (1919) , Lugr ís Freire (1922 , r eed i t ada en 1931) , C o u c e i r o Fre i jomi l(1935) , Carbal lo Calero (1966, úl t ima ed ic ión en 1979) e Carré Alvare l los(1967) '" ; a e las debemos ac recen ta r má i s r ecen tem en te Álvarez . et alii ( 1 9 8 6 )e Costa Casas et alii (1988)".

Á parte d as características x a indica das, as nosas gram áticas teñen todas, un hasmáis e ou t ras menos , u n declarado carácter normativo, explicábel pola necesÍ-dade de f ixación dun m ode lo l ingüíst ico com ún peran te o abandono xene ra li za -do en que a l ingua se achaba no momen to en que foron red ixidas; e expl icábel

tamén po la ausencia de insti tució ns académicas encargadas de velaren pola pu-reza l ingüíst ica , ou pola inefica cia destas -Real A cadem ia Ga lega (1906)- can-do foron creadas. Á falta dun modelo de l ingua ora l e escri ta com ún que escol-mase as di feren tes falas dialectais, uníase o polimorfismo e a heterografía quevai caracterizar os nosos textos li terarios do XIX e do XX.

Dada a absolu ta desa tenc ión do galego no ám bi to un ive rsa ta r io e científ ico,que levou ao to ta l abandono dos nosos estudos f i lolóxicos, tampouco podc rc-sultar estraño que as nosas gram áticas presenten u nh a xeral ausenc ia de co ntidoepis temolóxico ou taxonómico referido aos problemas teóricos xerais da l in-

güíst ica, fácil de entender tamén se temos en conta que boa parte dos seus auto-res carecían de preparación fi lolóxica e tan só estaban m ov idos por un afán pa-triótico o u uti l i tar io ; neste sentido Saco A rce é a afortunada excepción, pola sú apreparación académica e polo r igor qu e pre tendeu dar á súa obra, base das gra-máticas posteriores. Mirás sobre todo e a maioría do s d e m a i s so n exemplo docontrario.

9 Inieiais de "Ramón Alvar iño" , pseudónimo do escritor Leandro Carré Alvarellos.10 Para un estudo par t icular izado de cada u n h a delas, salvo Santiago y G ó m e z , R. A. e Couceiro Freijomil . vid. Santamari-

na (1974b); se na nosa t r ad ic ión gramat i cal incluímos as obras de Mirás ou C u v e i r o Piño l , po r e x e m p l o , ncm acham o s ar -gum em os para desbotarmos dela esas t res men cion ada s. Vid . tam én C ar b a l l o C a le r o (1979:30-35) e M. Brca (1994) . E n-tr e os esludos xerais sobre a l ingua moderna Carba l lo Calero (1979:34—35) inclúe l a mé n o t raballo de Ju les Cornu"Morfología del gallego modemo". publ icado en 1906 no Boletín de la Real Academiti GuHega en tradución de Fernan-do Mar t ínez Morás e baseado f u ndam en i a l m em e na gramáiica de Saco Arce.

1 1 H ai qu e sub l iñar t amén a imponancia das g ramát icas escolares. q u e a u me n t a n progresívamenle na década dos oiteniacomo consecuencia da incorporación do galego ao sislema e du cati vo . Con elas esiá relacicmada a de Costa Casas ei aiii,a índa que a súa signif icación ul t rapasa o ám bi lo escolar, pois supón unha renovación e modernizaeión importantes n o dis-curso g ramat ica l galego.



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o n ét ic a e fonoloxía

Amaioría destas gramáticas, como consecuencia da conccpción diglósica queencerran, prescinden, pois , das cuestións teóricas m áis básicas o u elementa is , so -

breentendendo que é desde o español desde onde se deben cxpliear, e procuranprincipalmente ir marcando as diferenzas a respecto da qu e) . Así , son moi esca-sas as defmic ións de gramática que achamos, tan só dúas, a de Valladareb13 e ade Carré Alvarellos; e ambas inciden no clásico concepto de gramática comoarte de falar e de escribir correctamente, aínda que Carré t amén a define prev ia -mente como o estudo sistemático dos elementos que constitúen u n h a lingua".

Canto ás partes en que div iden a materia as gramáticas galegas, o c o m p e n d i ogramatical propiam ente di to de M irás comprende só 27 páxinas de pcquen o for-mato distribuído en catro partes: declinación do artigo; o pronome; con xugac ió n

do verbo auxi l ia r "ser", dos verbos "amar", "temer", "partif' e con xugac ió n sirregulares doutros verbos; por últ imo, o adverbio. O resto da obra está consti-tuído por un v ocabu la r io "de n om bres gallegos con su equ iva lenc i a castcllana"e f u n d a m e n t a l m e n t e -é a parte máis extensa, da páxina 57 á 147- por u n con-xun to de textos en prosa -os menos- e en v erso, uns de crcación propia e outrostraducidos para o galego polo autor. Esta é t amén a parte qu e te n máis in terese,xunto co vocabulario, pois o breve compendio gramatical é sumamente defi-ciente e está cheo de castelanismos.

A gramática de Saco Arce , a primeira verdadeiramente merecente de tal n o m c

pola sú a estrutura , pola extensión e polo rigor con que o au tor a escr ib iu , dentroloxicamente do s condicionantes do seu tempo, comprende todas aquelas partesdunha forma ou doutra presentes nas gramáticas que se precen dc tales; e de-senvo lv idas amplamente de acordo cun ha est rutura lóxica a través das 245 páx i -nas que compoñen a parte gramatical, á parte dos apéndices. Inclúe o vocalismoe consonant ismo ("Observaciones sobre la s letras"), lexioloxía ou tratado daspalabras (estuda as clases de palabras), sintaxe, prosodia (ton, acento e cant ida-de) e onografía. Ou sexa, que trata da íbnética (repartida entre o vocalismo econsonant ismo inicial , a eufonía con que termina o amplo capí tulo de lexioloxía,

a prosodia e a ortografía) , a morfoloxía e a sintaxe.A obra de Cuvei ro Piñol ten dúas partes ben d iferenciadas: un ha prim eira refe-r ida á orixe e fo rmación da ling ua galega e un h a segunda ("Analogía") que con-tén un pequeno compendio gramatical de 38 páxinas, unha especie de morfoloxíaelemental do galego, onde inclúe os seguintes apartados: o alfabeto, as vogais, asconsoantes, o s ditongos, analoxía, declinación do artigo, o nome, numerais , pro-nomes, verbos (con exemplos das diferentes conxugacións) , adverbio, preposi-c ión , conxunción e in terxección; f inalmente dedícalle unha páxina á sintaxe.

A gramática de Marcial Valladares, datada en 1892 aínda que publicada en

1970, dedica unhas páxinas iniciais á fonét ica e á ortografía (alfabeto, ditongo,12 Cfr. Val ladares (1970:11) : "Gramática gallega es el arte de hablar y escribir correctamenle en gallego por medio de le-

tras, cu y as dife ren tes combinac iones forman la s sílabas de qu e se componen la s palabras".13 Cfr . Carré Alvarel los (1967:11): "Gtamática es el estudio sisiemático de lo s el emenios que cons l i iuyen u n a l engua : soni-

dos, palabras. forma, etc. / El estudio de la gramática gal lega es necesario para hab lar y escribir correctameme, según la sreglas deducidas de la práctica, la lengua característka de la región -Galicia- que ocupa el Noroesle de la Península Ibé-rica".



X o s f i R A M Ú N F R H I X U K O M A T I J

sflabas, monosflabos, apóstrofo), a parte central da obra á morfoloxía pr incipal -m e n t e (xénero , número , casos, ar t igo , nome substan t ivo , adxcc t ivo , pronomc.

ve rbo , adve rb io , preposic ión, conxunción e interxección) co n algo de sin taxe , epor ú l t i m o va r ios apartados a modo de apéndices (días da semana , meses, nomesde persoas, m odism os, re frán s, t r a d u c i ó n s , aníoloxía poética etc.).

En 1918 José de Sant iago y Gómez pub l i ca Filología de la Íengua gallega,obra xa cua l i f i cada como to ta lmen te di le tan te e retrasada desde o p u n t o de vis-ta científ ico1 4, aínda que seguramente non máis que a de Mirás, se ben a nature-za de ambas é completamente diferen te. Esta dedica o s c inco pr imei ros cap í tu -los a falar da orixe, evolución e elementos const i tu t ivos da l ingua galega. O scapítulos restantes (V I-XX) teñen contid o gram atical: sistema vo cálico, sistema

consonántico, ar t igo, substantivo, adxectivo, pronomes, verbos, advcrbios, prc-posic ións, conxuncións, Ín terxeccións , sin tax e , m od ism os, locu cións e t ranspo-sicións de vocábulos, or tografía e subdialectos.

O Compendio de Gramálica Galega de R . A . é a prim eira gram átíca galega doséculo XX co t í tulo de tal e tamén a primeira de toda a nosa t radición grama t i -cal red ixid a en l in gu a galega, aínda que n a realidade non pasa de ser un folletopolas 36 páxinas de que se compón. Comprende os seguintes breves capítulos:letras, artigo, nome, adxectivo, graos de signif icación do adxect ivo , pronome,verbo, observacións sobre a conxugacíón , adverb io , preposic ión , conxunción ,

in te rxecc ión , a lgunhas regras de escri tura, regras ortográficas, acentos, apóstro-fo , guión, interrogación e exclamación. O u sexa, que é unha síníese morfolóxi-ca e ortográfica.

A gramát ica de Lugrís Freire, publicada en 1922 e reeditada en 1931 , taménestá redixida en l ingua galega, aínda que é moi debedora da de Saco Arce". Con-tén cinco partes ben diferenciadas: fonética, morfoloxía, sintaxe, uns "adi ta-mentos" de carácter léxico (modismos, toponimia, meses, días, castelanismosetc.) e mostras l i terarias. Se algún méri to ten é o da reorganización do materialut i l izado por Saco A rce , de f o r m a que a est ru tura xera l da obra é m áis coheren-

te e harmónica ao integrar acertadamente o apartado de e u f o n í a e os capí tu los deprosodia e ortografía dentro da foné t ica .

A obra de Coucei ro Fre i jomi l (1935) é un ha m iscelánea de 500 páxinas ondese inc lúe a historia externa da l ingua e a historia da literatura galega. A terceiraparte leva o t í tu lo específico de "Gramática" e consta de 172 páxinas, máis qu eas 154 da gram ática de Valladares, seguida aínda dun ap éndice sobre n orm as or-tográficas qu e ocupa outras 30 páxinas '6. Aínda que a gramát ica é de carácterhistór ico e trata da evolución fonética e morfolóxica desde o latín ao galego se -g u i n d o García de Diego e Menéndez P idal , un ida a este apéndice gramatical so -

14 Cfr. Carballo Calero (1979 :34> .quen engade a e s a o p i n i ó n recoll ida de Rohl fs : "Salvo lo que tom a de Saco. nada hay deinlerés en esta obra".

15 C f r. A . Sa ma ma r i n a ( 197 4b : l 94 ) : "Porque rea lmente ia g ram ál ica de L u g n s n o e s más que una t raducción de la de Saeo.A d e má s de t r a d u c i r adap tó . el iminando observae iones de Saeo y poniendo oiras propias. con lo cua l la obra salió perju-dicada poque no fue muy a l i n a d o t a mn en lo que añadió como en lo que supr imió" . N on moi to máis benévo la é a opi-nión de Carbaüo Calero ( c f r . 1979:34): "S i res tamos lo que Lugrís t radu jo de S a c o . b i e n poca cosa queda".

16 N a rea l idade o aulor rcproduee aquí o \a publ icado an le r ior r aeme en Coucei ro Frei jomil (1929).

35



G R A M A T I C A D A L I N G U A GALEGA. Fonél ica e fonoloxía

bre as normas do galego mo derno si túase tam én dentro da nosa escasa tradicióngramatical.

A gramática de Carré Alvare l los, de 1967, defíciente pola escasa preparaciónl ingüís t ica do au tor '7 a pesar dos seus múl t ip los saberes -postos tamén en oca-sións aqu í de manifesto- noutras materias, estrutúrase en catro partes ben dife-renciadas : fonoloxía e prosodia, morfoloxía, sintaxe e ortografía.

A Gramática elementai del gallego común dc C arbal lo Calcro publ icouse porprimeira vez en 1966, un ano antes que a de Carré Alvarellos, mais íb i dcspoisreiteradamente reeditada até chegar á 7" edición de 1979, con con t inuas modifi-cacións que afectaron tanto o cont ido da obra, sucesivamen te ampl i ado , como apropia fi losofía l ingüística do autor. Por iso a colocamos despois da de Carré,

pois tamén indicamo s as partes de que consta na ú lt im a edición. Á parte do con-t ido propiamente gramat ica l , a obra inclúe u n apartado inicial sobrc bibliografíacomen tada da lingua galega e u n segundo apartado, amplo como o pr ime i ro , so -bre xeneralidades arredor do idioma (orixes, fontes lexicais, relación co portu-gués e co caste lán , m odal idades do galego, historia cxterna etc.) . O resto da obraxa se centra no contido habitual das gramáticas: fonética e fonoloxía C'los soni-dos"), morfoloxía ("las palabras") e sintaxe ("usos y construcciones") . A forma-ción f i lolóxica e o r igor do autor f ixeron que esta se convertese no seu m om en-to na mellor gramática do galego, superando todas as anteriores, a pesar de estar

fe i ta en español e en contraste permanente con el .Dentro xa do período m á i s o u menos ac tua l , a gramát ica de Álvarez / Regue i -

ra / Monteagudo, publicada en Galaxia en 1986 en preto de 600 páxinas , con-vértese na máis completa gramática descri t iva da lingu a galega realizada dcsdeo ámbito da oficialidade normat iva -a autora e os autores son m c m b r o s do ILG-con cri terio pu rista . Part indo dun esquem a tradiciona l, esta obra com prende o es-t udo da fon ét ica e da fonoloxía , da m orfoloxía e da s in taxe . R edix ida en l inguagalega, é tamén a primeira gramática que prescinde de apéndiccs ou ad i tamen-tos fóra do contido estr i tamente gramatical .

Aínda qu e conc ib ida como gram át ica para a a p r e n d i z a x e da l ingua e por tan-to para o uso escolar , a gramática de Costa / González / Morán / Rábade, pu-bl icada en Vía Láctea en 1988, excede claramente ese ámbi to para se conver te rn u n h a achega fundamenta l na nosa tradición gram a t i ca l , sobre todo polo qu esupón de renovación e modernización do propio discurso teórico, tanto na ter-minoloxía uti l iza da como no contido xeral da obra. Red ixid a tamén en galegoe afastada da concepción d iglósica dominante na maior parte das precedentes,segue os cri ter ios normativos coñecidos como de "mínimos" o u "norma t iva deconco rd ia" , o que va i condic ionar o desenvolvemento xera l da obra , tendente a

ofrecer unha proposta gramatical coherente arredor desa opción. Céntrase ta -17 A . San t am ar i na (cfr . 1974b:!95) ,c imha dureza ao noso enlender excesiva en relación ao u l r as o b r a s p r eced en t es. af i rma:

"Con esta gramát ica vo lvemo s cas í al mísmo s i t io en que e mpe z a mo s , a la gramálica de Mirás, pues . aunque hay una di-ferencia nolable en el niimero de páginas de tas dos gramá licas, ambas se earacter izan por ser obra de afieíonados sin pre-paraeión l ingiiís l ica a l g u na . Desde la s pr imeras pág inas nos enleramos qu e Carré no sabe qué es un t r ip tongo. ni una si-bi l ante sonora, ni dis t ingue e mr e un c o mpl e me n i o indirecto y uno ei rcuns tancia l , etc. Por eso esta obra es u n granretroceso, pese a su elevado número de págínas".



X O S É R A M Ó N F R F J X E I R D M A T D

mén na fonoloxía , na morfoloxía e na s intax e, mais cunha am pla "Presenta-ción" in ic ial onde se xus t i f i can o s criter ios n o r m a t i v o s , pedagóxicos e , sobre

todo, gramat icais seguidos; ao f inal i nc lúe var ios apénd ices que non saen doámbi to exc lus iva m en te l ingü ís t i co p rop io da o b r a , ent re os que f igura u n cadroc o m p a r a t i v o d a s d i f e r e n t e s n o r m a t i v a s l ingüís t icas ex í s t en t e s n o m o m e n t o .

Á marxe das gramá t icas sinc rón icas , cabe r esa lt a r f ina lmen te , como impo r tan-te axuda complementa r ia pa ra o estudo da gramática galega modcrna, após asachegas precedentes de García de DÍego (1909) e de Coucei ro FreÍjomil (1935),a feliz apar ic ión nos úl t imos t empos da pr imcira gramát ica his tórica da l inguagalega, da au tor í a de Manuel Ferreiro (1995 / 1997), en d o u s v o l u m c s , o pr i-meiro sobre fonética e mor fos in taxe , e o segundo sobre lexicoloxía.



1. FONÉTICA E FONOLOXÍA



X U S É R A M Ó N F R H X U R O M A T O

/ .1 . Defmición e relacións

Partindo da distinción de Saussure" entre os dous aspectos fundamentais da lin-guax e , fala (parole), fenóm eno concreto e indiv idua l , equ iva l en t e ao falar concre-to, e l ingua (langue), modelo constante e xeral de todas as manifes tac ións lingüís-t icas particulares, o sistemático'11 , e sabendo tamén qu e todo o lingüístico ten dúascaras, a expresión e o contido -ou o significante e o signif ícado segundo a terrni-noloxia de Saussure:'-, que asociados forman o signo lingüístico, no p lano da ex-presión hai un n úm ero inf initam cnte variado de sons realizados e perceptíbeis na

fala e unha serie l imitada de regras abstractas que forman o sistem a expresivo dal ingua e serven de modelo ideal nas manifebtacións indiv idua is e concretas. O s pri-meiros so n físicos e fisiolóxicos, as segundas inmateriais e sociais; os primcirosson a substancia ou materia palpábel do signif icante e as segundas a súa forma.

A discip l ina que t rata dos sons, da su bsta nc ia do s ign i f i can te , é a fonét ic a, quenon ten en conta a función do fónico no signo lingüístico, ocupándose só dossons usados na l ingu ax e. A fonoloxía é a disc ipl ina quc sc ocupa das norm as queordenan esa materia sonora, da fo rma do signif icante; co n outras palabras, é adiscipl ina l ingüís t ica que se ocupa do estudo da func ión do s elementos tonicos

das linguas, ou sexa, que estuda os sons desde o punto de vista do seu funciona-men to na l i ng u a x e e da súa ut il iz aci ón para form ar signos lingüíst icos. A fonéti-ca opera con fe i tos mater ia is e concretos; a fonoloxía con puras abstraccións, in-materiais e fo rma is , qu e cons t i túen u n sis tema. E n consecuencia , as unidadesfonéticas (os sons) no n coinciden coas unidades fonolóxicas (os fonemas), poisa fonoloxía só debe ter en conta nun son aqu i lo que cump re unha de t e rminadafunción na l ingua , aqui lo que serve c o m o marca d i s t in t iva das palabras21.

C on este sentido a fonoloxía é unha ciencia recente, téndose usado con ante-r ioridade c o m o sinónimo de fonét ica. O mesmo Saussure 22 chamou fonoloxía ao

estudo fonético sincrónico, reservando o termo fonética para o estudo diacrónico

18 . V id . 1987:78.19. Coseriu (v id . 1973:11-1 Í3| preeisa a dis i indón enlre s i s i ema, n o r ma e fa la .30. Vid. 1987:137-139.II. Vid.Tnibelzkoy (1976:10).:. Vid. 1987:101-102.

41



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né t ic a e f o no lo x ía

dos feitos fónicos. Por iso se crearon outros termos comofonemátíca oufemémi-ca, de uso especial en países de fala inglesa. N o entanto, aínda que a fonoloxía

non deba confundirse coa tbnética, pois os seus tms son diferentes, hai que ter enconta que a fonética non estuda os sons en xeral , mais os sons da l inguaxe , e nósaprehendemos a lingua polos datos que nos ofrece a súa materiali/ .ación fónica;polos s inais físicos -articulatorios e acústicos- demarcamos , acou tamos as enti-dades abstractas que consti túen o sistema formal da l ingua, A fonoloxía precisada fonética co mo p u n t o de partida para podcr abstracr ou t irar da mater ia t on icaas unidades abstractas da fonna fónica.

O pr inc ip io de toda a descrición fonolóxica co nsistc en descubr i r as oposiciónsfónicas que serven para diferenciar os s ign iñcados nunha l i ng u a dada e para iso

hai que partir do inven tar io fonético desa mes ma l ingua. A pcsar da súa inde-pendencia básica , pois, o contacto ent re a fonética e a tbnoloxía c i n c v i t á b c l eabsolutamente necesar io , sobre todo no s in ic ios da descrición tbnolóxica e fo-nética, aínda que se debe l imitar ao estritamente necesar io . Nas etapas máisavanzadas da descrición o estudo do sistema fonolóxico c das súas combina-cións xa se torna to talmente independente da fonética23 .

A fonoloxía está en con tac to co n o u t r a s d isc ip l ina s l ing í i ís t icas : co a tbnéti-ca pa r t i l l a o estudo d o s e l e m e n t o s fón icos da l inguaxe ; co a gramá t ica es tudao seu obxecto desde o p u n t o d e v is t a d a f u n c i ó n que desem peña no s is tema d a

l i n g u a ; c o m o a H n g ü í s t i c a , en xera l , pode o r i e n t a r o seu interese cara á sin-c ronfa o u á diacronía -fonoloxía sincrónica o u diacrónica-; como a est i l ís t i-ca , pode r e f l ec t i r n o p l a n o d a expresión -do significante- u n est ilo persoal o uc o l e c t i v o , c o n v e r t é n d o se e n a u x i l i a r d o s estudos l i terar ios.

A fonét ica es tuda só a Hng u a x e ar t i cu lada , prescindindo dout ras t b rmas de lin-guaxe. Esta l inguaxe art iculada supón a presenza do falante que produce os sonse do o u v i n t e que os interpreta, polo qu e haberá dous aspectos na fonética: oacúst ico, qu e estuda a es t ru tu r a dos sons ut i l izados e como o ouvido reaxe pe-rante estes sons, e o ar t icula tor io , qu e estuda o s órganos dc art iculación e a pro-

d uc ió n da l ingua xe. Segundo os aspectos qu e trate, pode falarse dunha /on¿ticaxeral, qu e es tuda as posibi lidades acú st icas do ser h u m a n o e o func ionamento dose u aparello fonator io ; fonética descriíiva, qu e estuda as par t icu lar idad es fonét i -cas dunha l i ngua determinada; fonéüca hístórica (o u e v o l u t i v a ) , que estuda asmu danza s fonéticas dunha l ingua n a sú a e v o l u c ió n ;efonética normaüva (ou or -toepia) , con xun to de regras que determinan a cor recta pron un cia du nha l ingua2 4 .

Tamén existe, como xa se ind icou , unha fonoloxia diacrónica e unha fonoloxíasincrónica, podendo d is t ingu i r nesta unha fonoloxía da palabra, que estuda a fun-ción dist int iva dos e lemen tos fón icos (casa / cala) e a función demarcat iva ou deli -

mitat iva deles, que permite illar entre si as palabras (lexemas e mor femas) , e u n h afonoloxía dafrase, que serve para dis t inguir u n h a s frases das outras (función dife-

4223- Vid. Trubetzkoy (1976:12-13).24 - Cfr. Malmberg (1954:10-11) , quen a f i rma que a "ortoépia í.upóe a exisléneia dc u m a norma de pronúncia , norma-padrao.

vál ida no inter ior de um gnipo l ingüíscico, Estado, província, unidade cu l iu ra l , grupo social". Mart ínez Celdrán (vid.1994:25-29) dist ingue tres ramas demro da fonética: aeúsl ica , a ud i t i v a e articulatoria: polo se u o b x ec t o o u elases d ees t u d opode ser xeral. particular ou comparada .



XosÉ RAMÓN F R K I X H K O MAIU

rencial en/o/ el tfoi el?). O s elementos fónicos que desempeñan a sda función den-tr o da unidade semántica simple (palabra ou mo rfema) var ían ex traordinar iamentc

dunh a lingua para ou tra . O s elementos fónicos con ftmción dentro da t'rasc so n m á i sxerais e semellantes dun ha l ingua a outra . Por iso te n maior interese o estudo da to-noloxía da palabra, que sinala máis claramente a or ixinal idade de cada lingua25 .

12. A unidade fonolóxica: ofonema

1.2.1. Defmición

O texto é oral, ut i l iza a vo z hum an a (os textos escritos no n son má is que u n h amane i ra de representar grañcam ente un texto oral); e esta o ralidade d o tex to ex i-xe a súa l inearidade, que fai que non sexa o mesmo casa que saca, ou home po-bre que pobre home2". A articulación do texto c dup la , pois está intcgrudo porunidades de dous d i fe ren tes n ive is , segundo expu xo M ar t ine t : un idade s dotadasde significado (prim eira ar t iculación ), sendo o m o n e m a -o u morfema- a un ida -de m íni m a da pr imei ra a r t iculac ión; e u n idade s non por tadoras de s ignif ícado,qu e pertencen só á cara significante do signo l inguist ico , osfonemas, que teñenu n h a misión d is t in t iva , o u sexa, qu e serven para dist inguir u ns enunciados dou -

tros, consti tuíndo a segunda art iculación27

.O concepto de fonem a -unidade l ingüíst ica m ínima (non pode ser d iv id id a) detipo fónico que ten carácter dist in tiv o- parte do principio de que o que rea lmen-te interesa na comun icae ión l ingüística é u n pequeno n ú m e r o de propiedades ar-t iculatorias e acústicas (trazos) e non o c o n x u n t o da emisión fónica . Estes trazos,chamados d is t in t ivos, son os que serven para dist inguir n u n h a l ingua dada unssons dos outros . Cada fon em a, ou sexa, cada conxunto de certos trazos dis t in t i -vos, opón entre si as formas da l i ngua que o posúen , t ronte a outras formas quenon o posúen ou posúen no seu lugar outro fonerna ; casa, cama, cara, cana,

cata, capa, ca\a. Estas un idades fonolóxicas non divis íbeis en unidades menoressucesivas son os fonemas . O fonema é, pois, a unida de tbno lóxica máis peque-na da l i ng u a de que se tratar. A face signif icante de cada pa labra pode se r anali-zada en fonemas e ser representada como unha serie determinada de fonemas2* .

O fo nem a é un concepto que non corresponde a ningu nha realidade concreta, xaque só é o c on xu nto dos trazos pertinentes realizados sim ultan eam ente . Son os fo-nemas, e non os trazos pertinentes, as unidades mínimas que identifícan os falantes.

7.2.2. Conmutación

Para determinar os fonemas a que corresponden as variantes fonéticas, o pro-cedemento utilizado é a conmutación, que consiste en substituír un segmento fó-

25 . Vid.Alarcos(1974:36-37) .26. V id . V e ig aA r i as ( 1 9 7 6 :1 0 ) .27 . Vid-Mar t ine t (1978:10-12) e sobre lodo "A dup la a r icula fáo da l inguagem", in Mart inel (1971:11-35) .28. Vid .Trubetzkoy (1976:32-33).




nico dun significante por outro existente na mesma l ingua , de modo que o resul-tado fónico evoque unha signif icación diferente. Por teren os tbnemas función

dist int íva, ao subst i tuírmos un tonem a por outro obtemos un novo sígno lingüís-üco; en consecuencia, a conmutación convértese en técnica dc análise que nospermite saber se un ha var ian te , se un son, te n valor d is t in t ivo ,ou sexa, se é un fo-nema ou non (mesa / pesa, paso I \aso).

Para estabelecermo s o inven ta r io d os t 'onemas dunha l i n g u a ha i d ous m o m c n -tos necesarios na análise: primeiro a conmutación, quc nos permite separar oselementos dis t in t ivos , e despois a ident if icación d as v a r i a n t e s d un m e s m o fone-m a tendo en conta a súa distribución, a súa aparición nas ditcrentes posicións si-lábicas e o cri terio da s ímil i tude fonét ica . Tcor icam ente haber ía que realizar a

conmutación tantas veces como fose necesario paru dis tinguirmo s cada tbncm ade todos os demais do mesmo sistcma, mais na práct ica chega con conf ronta rcada un cos fonemas cu xa realización fon ét ica c máis próxima 29 .

O n ú m e r o d e f o n e m a s ten de ser necesariamente l imitado en cada l i ngua , poiso seu coñecemento é obrigado para todos os membros da com un id ad c l ingüísti-ca; cons t i túen un inven tar io fechado que ado ita andar polos 24 máis ou menos -o

galego ten 26 fonemas-. Median te a com binac ión dun cu r to núm ero dc fonemaspódense conseguir os máis variados textos, o que supón u n h a grande econoniíade m edios. O falante en cada pu nto da cadea falada ten a posibilidade e a necesi-

dade de el ixir entre varios fonem as; ou sexa, en cada pu nto da cadea falada so nvarios os fonemas que poden aparecer, mais só un o fará con exclusión dos dc-m ais, o que significa que o s fonem as se opoñen u ns a outros e por tanto son con-mutábeis .

7.2.3. Oposición e contraste

U n h a calidade fónica terá func ión dis t in t iva cando se opoña a outra cal idade fó -nica, isto é, cando ambas fo rmen unha oposición tbnica. As diferenzas tonicas

que n u n h a l ingu a dada permiten dist inguir as signif icacións so n oposic ións fono-lóxicas, distintivas ou relevantes. Polo contrario, as difercnzas fónicas que nonpermiten esta distinción so n fonoloxicamente irrelevantes ou non pertinentes3".

Por exemplo, a oposición /r/:/r/ é dist int iva, pois permite dist inguir a signifi-cac ió n de certas palabras (parra I para), m a i s a oposición [b j oc lus ivo b i l ab ia lsonoro e [ ] aproximante b i labia l sonoro non é dis t in t iv a , pois non permited i s t i n gu i r n i n g u n h a parel la d e p a lab ras , s endo ind i f e ren t e a u t i l i zac ión d u n h aou out ra para a signif icación destas. C o t e rmo oposición des ignamos , pois, a_ sdife renzas ent re e lem entos que poden aparecer n o mesm o co ntexto , dos que un

es tá rea lm ente p resente e ou t ro é só v i r tu al (caso I calo).A s diferenzas entre eleme ntos sucesivos no decurso falado chám anse contrastes. N a4 4 palabra pé a consoante p non se opón á vogal e, senón que contrasta con ela. As vo-

29. V id - A l a r c o s (1974:43-16).30. V i d .A l a r c os (1974:40).



Xasíi RAMÓN FRHXHIRO MAIU

gais, que poden ser elemento central da sílaba, e as consoantes, sempre elementosmarxinais en galego, non se opoñen, m ais contrastan na secuencia fóníca. En canto aoposición é de t ipo paradigmático, o contraste é unha relación de natureza sintagmá-tica que se estabelece entre morfemas e fonemas dentro da cadea falada11 .

A s oposicións poden c las if icarse a tende ndo a var ios criterios32:

1. Segundo a súa relación coas dcmais oposicións do sistem a poden ser, por u n h aparte, bilaterais e mult i la tera is ; e por outra parte, isoladas e proporc iona is :a) nas oposicións bilaterais o c o n x u n t o de propiedadcs quc os d o u s m e m -

bros posúen en c o m ú n é exc lus ivo de les e non aparccc nos demais mem-bros do sistema; por exemplo, en galego a oposición /J/:/tJ/ é bilateral ,pois as propiedades comúns de ambo s (orais, pa latais, xordo s) non aparc-

cen r eun idas nou t ro fonem a da l i n gua .b) polo cont rar io , a oposición /e/ : /u/ é multilateral, pois as propiedades co-

m ú n s aos dous fonemas (seren vogais) aparecen noutros fonemas.c) u n h a oposición proporcionai é a que fo rman do us f on em as cu xa relación

é idéntica á d o u t r a ou doutras oposicións; por e x e m p l o , a relación /p/ :/b/é a m e s m a qu e / t / : /d / ou /k/ :/g/ .

d) un ha oposición isolada é aque la cu xa relación non se dá no utra oposicióndo s istema, por exem plo / r / ; / l / .

2. Segundo a relación entre os seus membros, as oposicións poden ser:a) privativas: son as formadas po r dous membros, un caracterizado pola presen-

za dun trazo pertinen te e outro pola sú a ausencia: sono ridade / falta de sonori-dade, nasalidade / falta de nasalidade, labialización / falta de labialización etc;o membro caracterizado pola presenza do trazo positivo chámase marcado.

b) graduais: son as que se estabelecen entre dous m e m b r o s caracter izadoscada un por posuír un grao diferentc da mesma propiedade, por exemploos diferentes graos de aber tura das vogais; o membro que posúe a cal ida-de no grao mínimo ou máximo é o membro extremo; o outro é o medio.

c ) equipolentes: estabelécense entre dous m e m b r o s e q u i v a l e n t e s , o u sexa,que non representan dous graos d a mesma p rop iedade nin a afirmacióno u a negac ión dunha propiedade, po r exemplo /p / : /k / o u /e/ :/D/.

3 . Segundo a extensión o u a m p l i t u d e da súa capacidade dis t in t iva , as oposiciónst amén poden clasif icarse en constantes e ne utra l izáb eis:a) no galego os fone m as /s/ e /1/ aparecen en calquera posición da pa labra

(v id . 3.2.4.2 e 3.2.6.1.1) fo rmand o un ha opos ic ión constante ou f ixa .b) polo contrario, /r/ e /r/ só aparecen opostos en posición intervocálica, m e n -

tres nas dem ais posicións a aparición dun ou dout ro fonema é regulada m e-canicamente (vid. 3.2.6.2), polo que neste caso a súa oposición se neutrali-za ou suprime; por iso a oposición se chama neutralizábel ou in t e rmi ten te .

3 1 . V i d . Mar t i ne t (1978:24).32. Vid . Tmbetzkoy (1976:59-75); v i d . t amén Alarcos (1974:47^9).



GRAMATICA DA L I N G U A GALEGA. Fonética e fonoloxía

1.2.4. Neutralización e arquifonema

N ontodos os fonema s du nh a ling u a son capaces de apareceren en calquera pun-to do texto, pois están suxeitos a determinadas distribucións, que son particularcs

de cada lin gu a. No utras ocasións o feito de certos fonemas non apareeeren nalgun-ha posición con creta débese a que o trazo ou trazos que os opoñen non teñen perri-nencia nesa posición. Neste caso fálase de neutraiización e os fonemas neutralizu-dos aparecen realizados por unha unidade consti tuída polo conxun to de trazoscomúns a todos eles, a que se lle chama arquifonema.

A neutral ización é, pois, a anulación ou supresión, en determinadas condicións,d u n h a oposición fonolóxica. Só adoi tan sc r neut ral izábeis as oposicións bilaterais,

pois o a r q u i f o n e m a de dous fonemas en relación multi lateral confundiríase co ar-qu i fonema dos outros fonem as que posúen as mesmas propiedades co m ún s.O arquifonema é o conxun to dos trazos per tinentes com úns aos d o u s membros

desa oposición; represéntase con letra maúscula; en galego / R / , por exemplo, é o ar-quifonema resultante da neutralización de /r/ e /r/ en posición implosiva: carm/ ' k a n t a / . O arquifonema pode se r realizado na fala de varias formas":1 . O representante do arqu i fonema é seme llante, m ais non idéntico, aos dous fo -

nemas neutral izados.

2. O representante do arquifonema é idéntico á real ización fonética de un dosdous fonemas neutralizados, dependendo a elección dun ou outro do contactocon o ut ros fonem as da palabra (condicionamento ex ter ior ) .

3 . O representante do a r q u i f o n e m aé idén t ico á rea l i zac ión fonét ica de un dosdous fonemas neu t r a l izados , m a i s a elección é c o n d i c io n a d a i n t e r i o r m e n -te ; se a oposición é pr ivat iva , será o m e m b r o n o n m a r c a d o o que repre-sente o a r q u i f o n e m a ; se a oposición é gradual, o arquifonema estará re-presen tado polo membro ex t r emo.

4. As realizacións fonéticas dos dous fo ne m as neutralizados representan, segundoas posicións, o arquifone ma .

A neu tralización prodúcese en certas posicións e, por tanto, nesas posicións apa-rece un n ú m e r o menor de fonemas do que nas outras. Alén do sistema xeral de fo-nemas e de particularidades prosódicas, hai por conseguinte tam én sistemas parciaisque func ionan só en posicións fónicas determinadas e en que están representadossó un ha par te dos recursos fonolóxicos do sistema xeral.

Aínda que as leis da neut ra l izac ión m u d a n d u n h a l ingua para outra, Trubetz-koy estabelece, porén, do us t ipos pr inc ipais de neutra l ización das oposicións dis-4 6 t in t ivas con carácter xeral:

33 . Vi d .A la rco sl 1974:50) .



XOSÉ R A M Ó N FREJXHRO MATO

1. Os tipos de neutralización condicionados polo contexto, en que a neutralizacióndunha oposición fonolóxica te n lugar na veciñanza de determinados fonemas.

2. Os tipos de neutralización co ndicionados pola estrutura, en que a neutraüzaciónse produce en determinadas posicións dentro da palabra, indepcndcntemente dosfonemas viciños34,

1.3. A unidade fónica: o son

1.3.1. Definición

O s sons concretos da fala conteñen, xunto ás características fono lox i camen terelevantes, outras moitas que o non son. Non son fonemas, m ais realízacións oumanifes tacións d o s fonemas cuxos t razos diferenciais con teñen . O f o n e m a é u nc o n x u n t o só de características dis t in t ivas ; o son é un con xun t o de earactcrís t icasdistimivas e indis t in t ivas , é u n s ímb olo m ate ria l do f o n e m a . Cada son presentaos trazos peit inentes do f on em a de que é realización e mais tamén ou t r a serie detrazos fónicos i rrelevantes . Por iso, un mesmo fonema pode se r realizado por di-versos sons, con tal de que estes conteñan os m es m os t razos diferenciais .

En canto a fonoloxía estuda o sistema de fonemas, a fonéúca ten fundamcntal-mente dous campos de estudo interdependcntes: o xeral, que estuda todas as posi-bilidades físicas e fisiolóxicas de emitir sons capaces de seren aproveitados na co-municac ión , e o part icular du nh a lingua, qu e estuda os alofones dos fonemas35 . A q u ícentrarémonos no segundo campo, no estudo particular dos alofones do galego"',

1.3.2. Variantes fonéticas

Chegamos así ao concepto de varíantes fonéticas dun fonema, que son as difercn-te s realizacións deste na fala, A realización m aterial dun fonema non se repite nuncaexactamente, pois os tbnemas con que está en contacto e en ocasións Ínclusive fone-m as distantes ou outros factores, ás veces mesmo subxectivos, inflúen na súa rcaliza-ción, dando lugar ás variantes ou alofones, termo creado polos lingüistas am ericano s.

Trubetzkoy 37 estabeleceu catro regras de validez xeral nas diterentes linguaspara a diferenciación entre fonema e variantes fonéticas:1. Cando dous sons da m es m a l ingua aparecen exactamente no mesmo contex-

to fónico e poden ser reemprazados un por outro sen que iso provoque unhadi ferenza na signíf icación intelectual da palabra , os ditos sons só son v a r i an -tes foné t icas facul ta t iva s dun fonema ún ico .

34 . V i d . Trabeukoy (1976:2f)9-221): d e n i rod os lipcis de neutrali/ .ación cond i t ionados polo con tex to disl ingue entre neutru-l i íación d i s i m i l a t i v a . as imila i iva e combinada ; deniro do s t ipos de neu t ra l izac ión cond ic iunados pola estmiura sinala ancutral i /ación cenirífuga, a redut iva e a t o mb i n a d a .

35. V i d . M a r t ín e íC e l d r á n ( 1994: 23 ).36. Para un estudo xeral de fonética acúslica, fís iolóxita uu ai t iculator ia . v i d , Malmberg (1954:13-50).Rosetti (1974:36-62),

Quil is (1988:17-104) ou Martínez Celdrán f 1994:31-88).37. V i d . 1976:41-^6.

47



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonét ica e fonoloxía

2. Cando dous sons aparecen exactamente na mesma posíción fónica e non po-den ser reemprazados un por outro se n modi f icar con iso a significación d as

palabras ou sen converter estas en i rrecoñecíbeis , os ditos sons son realiza-cións fonéticas de dou s fonem as diferentes ,

3 . Cando dous sons dunha Hngua emparentado s acúst ica ou ar t i cu la tor iamcntenon se presentan nunca no mesmo contexto fón ico , deben sc r consideradoscomo var iantes combina to r i as d o m e s m o f o n e m a .

4. Dous sons, a pesar de se axus ta r en ás condicións da regra anterior, non debense r considerados como var iantes dun mesmo fonem a cando podcn , na l ingua

de que se tratar, acharse contiguos un do outro, ou sexa, cando poden fo rmarun grupo fónico nas posicións en que tamén un deles pode aparecer isolado.

A sí pois, se os alofones d un fonema son debidos ex clusivame nte ao co ntex tofálase de variantes combinatorias, q u e , por non aparecer nunca u n h a no lugar daoutra, se di que están en distribución complcmentaria.

133 . Son s vocálicos e sons consonánticos

Xa desde as descr icións gramaticais dos gregos, os sons que compoñen u n h al ingua veñen clasificándose en vogais, sons en cuxa articulación a corrente de arn on encon t r a na c a v id a d e bucal n ingún obstáculo que teña de scr forzado ou qu eproduza rozamento, e consoantes, sons en que a corrente de ar procedente dosp u l m ó n s acha na súa ar t iculación n a cav idade lar ínxea ou b u c a l algún obstáculoque ten de ser forzado.

N a p r o d u c ió n das v o g a i s Ín te rveñen o s m ú s c u l o s depresores, quc lle dan aomaxi l a r infer ior u n m o v e m e n t o de aber tura; estes m úsc ulo s es tán u n i d o s ao s l i n -guais e por tanto ao descender o maxilar tamén descende a l ingua. Por iso se

cons ide ran o s sons a r t i cu lad os vo cá l icos como os máis aber tos. N a emis ión decon s oan t es ac tú an os músculos elevadores , que lle dan ao maxi l a r infe r io r u nm o v e m e n t o en sentido oposto ao que t eñen as voga is . O s m ú s c u l o s e levadorestenden cara á fechazón do m a x i l a r e , com o es tán l igados ao s l inguais , proxec tana l ingua cara ao padal (duro ou brando) . Por iso, os sons consonán t icos consi-déranse c o m o o s máis fechados.

N o son articulado vocálico as cordas vocais presentan maior tensión, maiorn ú m e r o de v ib r a c ió n s po r u n id a d e de tempo -frecuencia-; desa forma, o ton f u n -d a m e n t a l dun son vocá l ico é mais alto que o dun son consonánt ico. N a produ-

ción dun son co nsonántico sonoro, as cordas vo cais teñen un h a tensión m enor evibran un nú m ero máis pequeno de veces por un i d ad e de tempo; en consecuen-48 cia, teñen un ton fundamental máis baixo que o dunha vogal.



XOSÉ RAMÓN FREKEIKO MATO

Mais desde a consoante máis pura , como pode ser [ p j , á vogal tamén máispura, como pode se r [a], exis te unha gradación de sons cuxo intento por a d iv i -

d ir ha resul tar necesariamente convencional , pois hai sons qu e p ar t i c ip an de ca-racterísticas vocálicas e consonánticas nas diferentes l inguas do m u n d o (vid.3.1.1) .

1.4. A ortografía

i .4.1. A cuestión da ortografía galega

1.4.1.1. Análise histórica

A regulación das l inguas e a oficial ización de normas para a súa cscrita esti-veron sempre en función do poder pol í t ico, que a determinada a l tura considerouconveniente ditar disposicións para rnel lor as preservar e potenciar . No en tan to ,cando iso pasou no contexto en que o galego estaba inserido, a Galiza xa perde-ra o seu poder político propio e sen tal poder, e mesmo cont ra un poder alleo queo s u b x u g o u , o galego tivo de sobrevivir desde f ins da Idade Media até a ac tua-l idade. Nestas co ndicíóns re sul ta lóxico e natura l que o galego chegase a f ins doséculo XX sen ter resolvidos os problemas ortográficos e mesmo que a ortogra-

fía se convertese nun prob lema en si m e s m o , sendo obxecto de polémica nos úl-t imos séculos3s.N os séculos de normal idade l ingüís t ica qu e para o galego supuxo o período

medieval dáse unha heterografía o u vacilación na representación gráfica que éconsubs tanc i a l naquela a l tura a todas as l i nguas romances ; e un pol imorf ismoque, sendo tamén normal nestas l inguas , no caso do galego-portugués cscri to naGaliza se fai máis presente pola carencia dun poder político propio e exclus ivoa f ins da Baixa Idade Media qu e cumpra unha func ión unif icadora .

Par tíndomo s da af i rmación da un ida de l ingüís t ica galego-por tuguesa durante

toda a Idade Media , é evidente que no seu ú l t imo período se foi dando no terri-torio situado ao norte do M i ñ o a preferencia por unhas de terminadas soluciónslingüísticas sobre outras que se van impondo como xerais en territorio portu-gués. A o mesmo t emp o , a vac ilación ortográfica entre b/v, má is f recuente en tex-to s galegos, pode ind icar o in ic io da neutra l ización da oposición fonolóxica, asícomo a vaci lac ión na representación gráf ica das sibi lantes xordas e sonoras podeser ind ic io da in ic iac ión do proceso de enxordecemen to das sonoras no noso te-r r itor io . Cu es t ión puram ente gráf íca é a da representación das consoantes pala-tais lateral e nasal : mentres en Portugal o rei Afonso III vai importar da Proven-

za e impor Ih , nh, xa xerais a partir de 1275, en territorio galego seguirase a usarpara a lateral /, // o u //' e para a nasal n, nn, ni ou nni, acabando por usar taména grafía ñ imposta na corte castelá.

38. V id -Mar t í n ez C e ld r án ( ! 9 9 6 :1 8 ) .39. Vid . Freixei ro Mato (1997:113-136) . a onde remetemos t amén para cuest ións relaiivas á histor ia exieraa da l ingua e á

sú a si tuación social.



GRAMATICA DA LINGUA GALEGA. Fonética c fonoloxía

O s poucos textos conservados do s séculos escuros e da I lus t r ackm permi -ten obse rva r a t endenc ia á c o n f u s i ó n e n t r e b/v, s/xs ou z / f , parccendo con-

f i r m a r o a p u n t a d o n o período anter ior . A estas al te rnancias gráf icas va iseu n i r agora outra de e x t r a o r d í n a r i a i m p o r t a n c i a e que scrá fonte p e r m a n e n t ed e polémica no XIX e no XX: a representac ión d a s a n t i g a s c o n so a n t e s f r i -ca t ivas prepala ta is sonoras (agora se ca l l a r x a desonor i zadas ou en procesod e en x o r d e c e m e n t o ) m e d i a n t e a graf ía x, en coex i s tenc i a cony ' , g + e, i e ox t r a d i c i o n a l d a f r i ca t i va xorda . P o rén , a p rác t i ca desapa r i c ión do ga lego daescr i ta , c o a c o n s e g u i n t e a u s e n c ia d e es tudos l i ngü ís t i co -g rama t i ca i s , n o nn o s permi te coñece r a ve rdade i r a s i tuac ión do id io m a nun período cn que asl i n g u a s p r ó x i m a s si os t eñen : Gramático do lingoagem porluguesa d e

Fernao de Olive i r a (1536) , Grammárica da língua portuguesa de Joao deBar ros (154 0 ) , Gramática de la lengua castellana de Nebr i ja (\492),Rcglasde onhogrophia en la lengua castellana ( 1 5 1 7 ) , Le regole della linguafio-rentina d e Lorenzo de Medic i (14 9 5 ) , Le tretté de la grammere franfoeze deLouis Meigre t (1550) e tc .

Até o século XVIII o s escritores4" i n te n t a n m a n t e r a distinción gráfica entreg, j, Jt, mais aparecen vac i l ac ións e i n c o h e r e n c i a s : nas car tas ao conde deG o n d o m a r ( f ins do XVI e p r i n c i p i o s d o X V I I ) xa aparecen corexidor, deija ebeijo\ n o soneto de Vázquez, d e N e i r a (16 11) t emos baijos\ nas d é c i m a s ao

Apóstolo Santiago (c . 1617) queija e deija\ no en tremés de 1671 f igu ran de-baijo, deijemola, enbaijada, fojen, jente e seijoadas. No XVIII o Padre Sar-m i e n t o constata o e n x o r d e c e m e n t o d a f r i c a t i va prepa la ta l sonora, m a i s dcfen -d e o m a n t e m e n t o d a d i s t i nc ión e t im olóx ica en t r e e s tas g ra f í a s , a í n d a qu ecomete i nco r r ecc ión s como beixos, ygrexas, laranxa etc. A m e s m a i n t en c ió ne deso r i en tac ión mos t r a ron o Padre Sobre i ra e Co rn idc Saav ed ra . M ar ía F ran -cisca de Isla Losada al terna no seu romance (c . 1775), entre outras incohe-r e n c i a s , Virgen/Virxen e ja/xa. O cura de Fru íme , poe ta do X V I I I dc t e n d e n -c ia popular , emprega xa sempre a graf ía x (xamais, xente, xa e tc . ) . Para a

r ep resen tac ión d as consoantes pala ta is l a t e r a l e nasa l du ran te o s sécu los XV I ,X V I I e X V I I I vanse consol idar as graf ías // e ñ, a pesar de acharmos a lgúncaso esporádico de Ih no Padre Sarmiento (seis veces o utiliza nas súas co -plas) e de nh en Co rn ide (dúas veces nas súas déc imas e ou t ras dúas «); ninS a r m i e n t o u t i l i za n u n c a nh n in C o r n i d e Ih . A v i s ta d i s to , Mar iño P az a f i r m aq u e p a ra i n t e l e c t u a i s d o X V I I I c o m o C o r n id e e Sa r m i e n t o o p o r t u g u é s xa de-b ía f u n c i o n a r como unha r e fe renc i a a t e r en con ta pa ra o e s tabe lecemen tod u n h a norma escr i ta galega41 . N o en t r emés de 1671 A contenda dos labrado-res de Caldelas apa rece cons tan temen te ñ e / / nos par lamentos de galegos,

f ronte a nh maio r i t a r i amen te (con a lgún caso de ñ) e // ( n u n c a Ih ) nos de por-tugueses42 .

50

40. Para coñecemento e euludo das grafías nos lextos escritos duranle os séculos escuros e o X VI I ! . vid. Marino(1995:7-102).

41 . Vid . Mar iño (1995:27).42 . P a r a a earat ter izat ión l ingii ísi ico-or tográflea e edidón d o e n t r e m é s , v id . Ferreiro ( 1 9 % ) .



X O S É R A M Ó N FteexEKO M A T O

Á parte das cuestións puramente gráficas, ten chamado a atención a a b u n -d a n c i a d e de te rm inad as fo rma s l ingü ís ti cas m á is p rop ias d o t e r r i to r i o por tu -

gués que do galego n u n s poucos tex tos do s séculos escu ros . O soneto da c o n -desa de A l tam ira ded icado a don A l o n s o de Ercilla (c. 1578) contén i b r m a sc o m o na^'aon o u náo, i n e x i s t e n t e s e n t re n ó s , a o la d o d o u t r a s s o l u c ió n s m á i sp rop ias do país v e c i ñ o , acon tecendo a lgo parcc ido , a índa que en menor me-d i d a , no c h a m a d o "Soneto de M o n t e r r e i" , a n ó n im o de ar redor de 1530. Ta-m én J . L . Pensado 41 ten reparado no " a p o r tu gu e s a m e n to " do galego u l i l i z a dopo r d o n D ie go S a r m ie n t o de S o t o m a y o r nas súas car tas d i r ix idas desde Ba io-n a a o c o n d e d e G o n d o m a r a pr i n c i p i os d o X V I I ; este galego co nt ras ta co u t i -l izado po r d o n a B r i a t í s da Ser r a nou t r a ca r t a qu e t a m é n H e d i r ix e ao c o n d e

desde Baiona, máis próximo do que se supón que sería o galego común daépoca ; Diego Sarmicn to u t i l i za f o r m a s c o m o bein, naon, quein, napoins, con-traíci£aon,foraon, provisaon etc . Para Pensado es te que e l c h a m a a p o r t u g u e -samento do galego obedecería ao desexo de fux i r da l ingua dun pobo depri-m id o p a r a b u s c a r r e f u x io n o u t r o m o d e l o l ingüís t í co máis prest ixiado; ocastelán sería o máis usua l , a índa que a v ía por tuguesa t ampouco se r í a des -coñec ida . Sendo d i scu t i be l esta a r g u m c n t a c i ó n , o cer to é que nos séculosX V I , X V I I e X V I I I a c h a m o s x a presentes o u suxer idos aque les e lem entos qu edurante o XIX e XX farán pór de mani fes to u n con f l i t o n o r m a t i v o qu e a n t c s

apenas se p u id o e v id e n c i a r p o l a fal ta de uso escr ito do galego.P o r outra par te , nes te longo período d o galego medio p rodúcense o u con-solídanse na lingua común varias mudanzas fonéticas: desaparición da na-sa l idade vocá l ica , aparecendo pares d ia l ec ta is mao/man o u gadolgando\ en -x o r d e c e m e n t o e r educ ión do s i s t e m a d e s ib i l an t e s , qu e orixinou a ex is t enc iade zonas de seseo/non seseo; extensíón maioritaria do ditongo oi\ apariciónd a g h e a d a ; e t c. A l g u n h a s d e st a s m u d a n z a s s v an c o n d i c io n a r a e v o l u c ió n dou so dalgunhas g ra f í as ao desaparecer a dis t inc ión f u n c i o n a l en que este sebaseaba (s/ss, z/£,j o u g+e,ilx). A l g u n h a s solucións de t ipo morfolóxico ta -

mén van i r e v o l u c i o n a n d o a té c o i n c i d i r e n coas do cas te l án , p rovocando asospei ta da i n t e r f e r e n c i a deste (-zónl-ción, -zol-cio, españós/españoles,

verdadelverdá etc.).Fica claro que o reaxuste do s istem a fono lóxico producido nes tes séculos e a

ev o luc ió n dalgunhas solucións morfolóxicas v an c o n t r i b u í r a u n progresivoafas tame nto e nt re o pr i mi t i v o galego-por tugués falado n a ac tua l Gal iza e o doPortugal a c t u a l , ao m e s m o t e m p o que a l ingua falada -e t amén escrita- na Ga-liza cada vez máis se aproxima do castelán, sobre todo nalgúns aspectos mor-folóx icos e no l éx ico . A cues t ión que afnda no n achou com ple ta exp l icac ión é

sabermos se a l g u n h a s d e sa s m u d a n z a s -outras n i n gué n as discute- se p r o d u c i -ron desde den t ro do propio s istema l ingüís t ico galego ou foron provo cadas polapresión do c a s t e l á n . 5 1

43. VkJ.Pensado (1985:17-22),



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonét ica e fonoioxía

Desta forma, nos séculos XVI, X V I I e X V I I I fican sentadas as bases para oconfli to n o r m a t i v o que se vai desatar no XIX e no XX, chegando mesmo á ac-

tual idade. A s dúas m ani fes t ac ións ex t r ema s deste confli to , ut i l ización das grafí-as histórico-etimolóxicas do galego-portugués medieval que perviven no portu-gués m oderno ou adopción das graf ías máis fone t ic is tas mo dernas coinc identesxeralmente coas do cas te l án , xa están suxer idas no XV II I po lo Padre Sarm ien to ,part idario da p r imei r a po lo coñecemento dos docum entos me diev a is , do por tu -gués e mais polas súas tendencias etimoloxizantes, e polo Cura de Fruíme, qucfa i máis uso da segunda pola súa tende ncia popular e despreocupación erud i taou f i lolóxica.

Cando o galego recupera o uso escri to no século XIX a un s nive is que supcran

os puramente anecdóticos do período anterior, vaino facer coa vestimenta orto-gráfica do castelán, pois esa era a l ingua en que os nosos escr itores foran alfa-betizad os, descoñecedores tam én dos tex tos medievais na súa m a io r í a e dos t ra-ballos real izados polo Padre Sarm iento, que a índa perman ecían incdi tos na súamaior parte. Por tanto, os problemas onográficos van ficar reducidos a como re-presentar aqueles fonemas e palabras que non existían no españo l . Van aparecera lgunhas discrepancias nos usos de b/v ou h e sobre todo vai x u rd i r a grande po-lémica na representación do f o n e m a fr icativo prepalatal xordo , inex is t cn te en es-pañol: uns proporán o uso sistemático de x e outros o de g + e, i,j ou x de acor-

do coa etim oloxía; temo s, pois, estabelecida a polémica , que agora será públ icaa través de ar t igos de p ren sa, entre et im olo xistas e an t ie t imoloxis tas , que se vénsumar a outra m áis impo r tante ent re defensores e detractores do galego.

Con relación ao m odelo xeral de lingu a utilizada na escrita, xa o profesor Carba-llo Calero44 te n sinalado u nha etapa d ialectal en que cada autor escribiría de acordocoa fala aprendida na súa zona de orix e, representada por Cantares ga llegos de Ro-salía, ou tra interdialectal representada por Follas novas,onde se me sturan solució nsmorfolóxicas de diferentes zona s xeográficas e un ha terceira etapa supradialectal,xa representada no XX polo labor das Irmand ades da Fala, en que se pretendc su-

perar os modelos anteriores para conseguir unha l ingua dcpu rada e culta. Esta cla-sificación resulta clara e útil nalgúns casos, como na obra de R osalía, m ais non ser-ve para aplicar con criterio xeral. De feito, xa X. M. PÍntos45 pedía e pretendía unmodelo com ún de l ingua antes de se publicaren os Cantares gallegos.

Por outro lado , algúns autores do período intersecular, com o No riega V arela, aín-da permanecen totalmente fieis ao modelo dialectal . Por iso B. Fernández e H .Monteagudo 46 propoñen dist in guir entre galego popular (até fins do XIX aproxi-madamente ) , galego enxebrista (desde fms do XIX até 1936), galego protoestán-dar (d e 1936 á década dos 70) e galego estánd ar (desde fins dos 70 á actual idade),

clasificación qu e, como todas, tam én resulta discutíbel, pois no XIX temo s un au -to r como Pondal que procura e en parte consegue un galego non popular, senónculto, en canto que no XX aínda son var ios os escritores fieis ao galego popular.

44 . V i d . 1980:123-125.45 . Vid., po r e xe mpl o . P i m o s . A G G 37.

46. VÍd. 1995:125-150.



X O S É R A M Ó N F R H X t m i u M A T O

A anarquía en que se m o v e a l ingua no XIX a pesar da apar ic ión dos pr ime i -ros estudos gramaticais -uns m oi deficientes e os de Saco Arce sen a socializa-

ción necesaria- levou a que personalídades destacadas como Pintos, o propioSaco Arce , Murgu ía , Curros, Lamas Carvajal c outros reclamasen a creaciónd u n h a inst i tuc ión co n autor idade suficiente como para c laborar un ha gramát icae u n dicionario d a l ingua galega qu e estabelecese u n cri ter io uni f icador . Esta ins-t i tución non se dará conformado até 1906 como Real Academia Galega e, alénd i s o , n o n s e r á c a p a z d e c u m p r i re s e o b x c c t i v o . E n 1910 aínda A u r e ü o Riba l t a re-aliza a súa proposta ortográfica fo neticista . practicada c de fend ida no se u Lihrode Konsagrazión. Feixe de poesías gallegas.

A polémica v ai con t inua r na cpoca do m o v e m e n t o das I rmandades da Fala,

sendo v arios o s autores (Risco, Victoriano Taibo, Vique ira etc.) que se dccantanpolo uso das grafías g , j f ron te a x, verdadeiro nó da cues t ión . M a i s é Xoán V i-cente V iquei ra quen co n m áis c la reza e mesmo pa ixón v ai defender a ut i l i zac iónda grafía e t imo lóxica e a aproximación do galego ao por tugués, idea quc dcsdcun plano teórico v ai m ante r t amén bo a parte do galeguismo de preguerra, comoxa mant ive ra no XIX (Pondal , M u r g u í a ) . Rafael Dieste, po r exemplo, participapolos anos vin te na polém ica da ortografía na prensa diaria , e m ostrándo se cau-to no proceso, propugna avanzar cara á consecución dunha "l ingua franca gale-go-portuguesa" 47. O propio Castelao defende que o galego se debe aprox imar do

por tugués até se confundir con el , embora a súa norma da escri ta se manteñadentro do que é a práctica habi tual da época.

Neste posicionamento do galeguismo t ivo de Ínfluír, alén doutros factores, o fei-to de que desde fins do XIX se fose coñecendo a lírica medieval galego-portu-guesa, así com o a prosa literaria; o portugués Teófilo Braga fíxo unha edición doCancioneiro da Vaticana en 1878, da que Anton io dc la Iglesia inclui r ía u n h a an-toloxía na súa obra E ! Idioma Gallego (1886), e Andrés Martínez Salazar editouen 1900 a Crónica Troiana; poster iormente ir á xurd indo todo o noso rico patri-m o n io lingüístico-literario m ediev al, que mesmo vai orixinar a aparición da esco-

la poética neotrobadoresca. Agora os autores teñen un modelo de lingua medievalque os devanceiros do XIX descoñecían na súa m aior parte. N on obstante, o dese-xo galeguista de conseguir ese m odelo supradialectal e cu lto de galego, sen inter-ferencias do castelán, levou os nosos escritores de preguerra a incorreren en nu-merosas arbitrariedades -pseudogaleguismos ou hiperenxebrismos-, ao lado doshabi tuais vulgarismos e algúns novos arcaísmos tomados dos textos medievais.

Séntese a necesidade de regulamentar a l ingua e de estabelecer unha s norm asortográficas comúns. Á parte da publ icac ión de nov os estudos gramaticais -R . A .(1919) , Lu grís Freire (1922) ou Couceiro Freijomil (1935)-, a f ins da década dos

vinte comezan a aparecer algu nh as propostas ortográfícas. E n 1927 Fuco G. Gó-m ez pub l i ca na Habana Grafía galega, l ibro ca rente do mínimo r igor , f igurandoa co ntin ua ción do t í tulo: "Coiste método p rái t ico póide-se adeprender a falar e is- 53

47. Cfr. "Cara á língoa franca galaico-portuguesa". in Diesle (\9%\:34— 35).



G R A M A T I C A D A L I N G U A GALEGA. Fonét ica e fonoloxía

54

quirbil -o galego correitamente con profesor e sen il' M 8. Couceiro Frcijomil cn1929 tira do prelo Onografía gallega. Bases para su unificación e o S e m in a r i o

de Estudos Galegos en 1933 Algunhas normas pra a unificazón do idioma gale-go, complementadas en 1936 cun ha breve Engádega ás normas pra a unificazóndo idioma galego', foron pouco operat ivas pola m arxin ació n ot 'icial da l i ng u a .

A lenta e ditícil recuperación l ingüístico-cultural da posguerra i m p u ñ a outrasprioridades que non as no rm at iv as . Aínda así, a editora Galaxia v ai pór en f u n -c ionamento nos anos cincu cnta un has norm as in ternas que supoñen un paso cua-l i ta t ivo na vía da mo dernización o r tográfica , pois el imina acentos, t razos, após-t rofos e a representación das variantes alomórficas do ar t igo após o v e r b o , quede forma innecesaria afeaban e/ou com pl icaban a l ingua escri ta .

Coa chegada á presidencia da Real Acad emia Galega (RA G) en 1960 de SebastiánMartínez-Risco, quen teoricam ente tamén se ten manitestado en reiteradas ocasiónsa favor da identidade l ingüíst ica galego-portuguesa, quérese relanzar o obxec tivosistematicamente incumprido de elaborar un ha gramática e un ha s norm as ortográfi-cas do galego, para o que se crean comisións que non son capaces de daren pasossignificativos. A índa así, en 1970 a RAG aproba unhas breves normas ortográficaspara a ling ua galega e en 1971 complétaas con outras normas m orfolóx icas, pub li-cadas nese mesmo an o conxuntamente co título de Normas ortográficax e morfoló-xicas do idioma galego. Estas, que consagran algunhas das solucións das normas de

Galaxia, estabelecen un sistema de acentuación seguindo o modelo do español (n aintrodución xa se di que "a actual ortografía galcga, como non podía menos de su-ceder, formouse sobre a castelá"4<!), o plural das palabras term inadas en -«, -/ coa so-lución -ns e coa perda do -/- intervocálico respectivam ente, nonrepresentación dasasimilacións do artigo , emprego do .v para o fon em a prepalatal xordo, representaciónen ao da contracción de preposición máis artigo, sufixo -bel etc.

N o entanto, xa antes de a Ac adem ia publicar estas norm as se deran pasos impor-tantes que ían posibilitalas. No ano 1965 incorpórase a l ingua e a l i teratura galegasaos estudos universitarios, ocupándose deles o profesor Carballo Calero, quen pu-

blicará ao ano seguinte a Gramática elemental del gallego común, obra importantena traxectoria dos estudos lingüísticos sobre o galego, que alcanzou sete edicións;o seu autor sería tamén o m áis directo responsábel das normas académicas. O mes-mo ano en que estas se publican (1971) tamén se funda o Inst i tuto da Lingua Gale-ga (ILG) dentro da Univer s idade de Santiago, que vai exercer un papel primordialna futura estandarización do galego, sendo o autor directo das normas oficiais de1982, hoxe en vigor. A partir do ano da súa fundación vai publicar os man uais deaprendizaxe Gallego I (1971), Galego II (1972) e Galego II I (1974), en qu e, coin-cidindo en moi tos aspectos coas normas da Academia, non obstante vai in t roducir

algunhas discrepancias de especial relevo que serán fonte de constante polémica,sobre todo a substi tución da contracción ao por ó, a conservación do -/ nos pluraisou a representación da s forraas asimiladas do artigo.

48. Cfr . F. G. G ó m ez (1927) . As súas propostas or iografías carecen de t a l q u e r a l ó x i c a e r igor . denotando u n h a total falla dec o ñ e c e me n t o s filolóxicos por pane do au to r ; preieniie a tlefensa das grafías et imolóxicas. mais co n criierifis disparaiados.

49. Cfr . Real A c a d e m i a G a l l e ga (1971:6) .



X O S É R A M Ó N F R E K E I R O M A T O

Por estes anos, o profesor portugués Rodrigues Lapa, sempre preocupado polal ingua e pola cu l tura da G al iza , propón direc tam ente na rev is ta Grial que o por-

tugués se conver t a na norma culta do galego™, proposta qu e rap idamente é re-xei tada por Ram ón P iñe i ro , a índa que con proclamas de que "o galego e o por-tugués son radicalmente a mesma l ingua"5 1 . A par t i r de aquí o conf l i tonormat ivo , sempre latente no galego m oderno , vaí ter c laramen te marcados osseus polos de referencia: o portugués e o seu modelo or tográf ico para o reinte-grac ion ismo, e a ortografía do español , dotninante no galego moderno, para ooficialismo l ingüís t ico.

Após unha se r ie d e r e u n i ó n s convocadas polo IL G entre f i l ó logos e per-soas espec ia lmente in t e r esadas pola l ingua e l abóransc en 1977 unhas Bases

prá unificación das normas lingüfsticas do galegv. Será cn 1980, nos i n i -cios do p o d e r a u t o n ó m ic o , c a n d o a Consel lar ía de Educac ión e C u l t u r u daX u n t a d a G a l iz a c o n s t i t ú a u n h a C o m i s i ó n Lingü ís t i ca , q u e presidirá o pro-fesor C a r b a l l o C a l e r o , co f in de e la b o r a r u n h a s n o r m a s o f i c i a i s . S u r x e n asías Normas ortográficas do idioma galego de 1980, as pr imei r as que van tercarácter of ic ial ; aínda que n e l a s c o n v iv í a n e se p u ñ a n de manifes to as dúasp o s t u r a s e n f r o n t a d a s , a c h a m a d a i n d e p e n d c n t i s t a o u iso lac ion is t a , pa r t ida -ria d e m a n t e r o galego afas tado d o p o r t u g u é s , e a r e in tegrac ion i s ta ou lu -sista, partidaria de achegar o galego do portugués", a práctica maioritaria

des tas n o r m a s ía c o n s a g r a n d o u n h a v ía i n t e r m e d i a , l ogo coñec ida como d ec o n c o r d i a o u d e m í n i m o s , x a m a r c a d a n a prop ía r edacc ión delas, s e g u r a -mente a ú n i c a vía posíbel de conf luencia entre dúas f ilosofías diferentes so-bre o Í d i o m a .

Porén, u n h a v ez xub i l ado como ca tedrá t ico de Ling u a e Literatura Galegas daUniversidade de Santiago oprofesor CarballoCalero.o ILGelabora cn 1982 ou-tras Normas ortográficas e morfotóxicas do idioma galego que, presentadascomo un acordo ent re o ILG e a R A G , es ta v ai sanc ion ar en rcu nión plenar ia ea Xunta da Galiza adoptará como oficiais mediante decreto. Estas normas reco-

llen só os postulados da posición chamada independen t is ta ou isolacionista, dei-xando á m arxe delas tanto o s re in tegracionis tas má is c la r amente def in idos comoas persoas que optaban pola via intermedia do consenso.

50. O artigo fo i primeiraTnenle publicado en Coltíffuio/Letrax e reproducido en Crial: cfr . Lapa (1973:286): "Nada mais res-ta senao a d m i t i r que . sendo o por tugués l i terário ac iua l a l 'orma que leria o galego se u náo l ivessem desviado do c a m i -nho próprio. cste aceiie u m a l íngua que Ihc é br indada n u m a salva de prata . É com este male ria l da ve lha casa com um , cse m pó r de lado o caslelhano para o que for provisor iamenie necessário, qu e se deve forjar progress iva mas acelerada-m e n t e a l íngua de cu l tu ra i ndi spcniável a Gal iza" .

51 . Cfr. P i ñ e i n > ( 1973:401-^102): "No n é o por tugu és moderno o herdeiro l i lerar io único do galego-por tugués orixinario. se-nón que ha i Ires herdeiro s. t res cootinuadores: o ga l e go , o poitugués e o brasileiro [...]E n pr imei ro lugar. es t amos tu ta lmente de acordo en que o galego e o portugués son r a d i t ü l m e n t e a m e sm a l ingua . D u -rante séeulos -os sécu!os da súa fo rmación e os pr imei ros séculos da súa f loración l i t e ra r ía - . er a u n h a l ingua ú n i c a queeonocemo.s como galego-poriugués. Si hox e , ao tabo dos séculos, es a l ingua se ramif ieou en t res var i edades , o t ronco.o n ú c l e o . é c o m ú n ás tres |...|.En c o mo n a n c i a co n esio. a polít ica a seguir na f ixación do galego cul to debe or ieniarse decididamente á eonsoüdac iónde todo o que hai de c o m ú n n o galego e no por tugués . E na inctirporación do vocabula r io fécn ico . [jue o galego ten quelevar a cabo i n i ensamente . l amén d e b e mo s t e n d e r á maio r iden t idade das duax l inguas irmás".

52 . A . S a n i a m a r i n a ( c f r . 1995:71-79), desde a súa defensa da pr imei r a pos lu ra , fala de "galego iden l i f í cado" fronte a "gaie-go satelizado".

55



G R A M A T I C A D A L I N G U A GALEGA. Foné t i ca e fonoloxía

56

O re in tegrac io nismo l ingüís tico co portugués , que xa t eor icamente t ivera unhaa m p l a n ó m i n a d e defensores ,como an te r io rmen te se v i u , a c h o u p l a s m a c i ó n con-

creta en 1979 coas Direclrices para a reintegración iingüística galego-portu-guesa de Xosé Mart iño Montero Santal la. No ano 1980 a Asociación Sócio-Pe-dagóxica Galega (AS-PG) dá a coñecer as súas Oríentacións para a escrita donoso idioma, que se manteñen nu nh a p os ib i li st a v ía intermedia entre as posturasextremas, sendo adoptadas polo único periódico en galego, A Nosa Terra, e pordiferentes sectores do nacional ismo; en 1982 terán u nh a vers ión re in tegrac ionis -ta , f ro i to dunha escisión na asociación. Igualmente, a daque l a recén creada A s-socia^om Galega da Língua ( A G A L ) , de carácter reintegracionista, publica en1983 un Estudo cntico das Normas orlográficas e morfolóxicas do idloma ga-

!ego (ILG-RAG), qu e terán u n h a segunda edición en 1989 acrecentada coa súapropos ta nonmat iva ;en 1985 publ icou tamén un Prontuário ortográftco galego.

Neste período, sobre todo a partir da impo sición das normas oficiais en 1982, desa-touse un virulento conflito entre os partidarios das diferentes posturas, que t ivo espe-cial incidencia no m u n d o do ensino. Como consecucncia, algúns sectores reintegra-cionistas optaron por escribiren directamen te en por tug uc s, acolléndose m esmo algúnsao acordo ortográfíco de Rio de Janeiro entre portugueses e bra silciros, aínda con es-casa im plantación nos países lusófonos. Por outra parte, en 1995 o ILG e a RAG pu-bücan unha nova edición, a n ú m e r o doce, revisada das normas, que só corrixe erros,

introducindo algunhas pequenas modificacións ou adaptacións da norma que paranada alteran a súa fílosofía nin o seu contido esencial, senón que supoñen unh a ratifi-cación plena da v ía norm ativa emprendida anteriormente.

1.4.1.2. Situación actual

A s primeiras normas oficiais promulgadas en 1980, non sen certas dif icul tadcsiniciais, foron conseguindo un ha aceptación am pla, iniciando o camiño da súa pro-gresiva im plantació n. Certo é que esas normas eran pouco definidas, ofrecendo di-

ferentes posibilidades. mesmo algunhas antagónicas, mais a práctica fo i marcandoun ha vía de conf luencia , se cal lar a ún ica posib el, entre concepcións lingüísticas di-verxentes. Posteriormente serían coñecidas como a "normativa de mínimos" ou"normat iva de concordia". Alén de marcaren unha aproximación posibílista do por-tugués sen o galego renunciar a nada de seu, tamén parecía ser a única v ía norma-tiva que tiña posibilidades reais de conciíar o consenso.

Mais lonxe de tal consenso se producir, ao pouco tempo, en 1982, mú danse asnormas oficiais, que agora optan claramente por u n h a das concepcións l ingüísticasexistentes, a m áis afastada do portugués entre as que t iñan certo predicamento, dei-

xando fóra todas aquelas que, en m a i o r ou menor grao, propugnaban unha aproxi-mación do modelo ortográfico-l ingüíst ico de alén M Í ñ o . É ncse momento cando oconflito normat ivo , que xa persistía na elite intelectual galeguista desde o século



XOSÉ RAMÓN FREKEKO MATO

XIX, estala con forz a, estendéndose tamén á sociedade polo tcito de o galego ocu-par por primeira vez un posto dentro do sistema educativo.

A partir de aí, desde os posicionamentos l ingüístico-normativos oficiais negousesistematicamente a posibilidade de consenso adu cindo a exístencia de dúas concep-cións lingüísticas antagónicas51 , argumento que por si mesmo impcdiría a procura doacordo en calquera ám bito , pois a existencia de todo conflito implica posturas diver-xentes que me smo poden chegar a ser contraditorias entre si. Se csa posibilidade deconcordia se ncga desde o poder, iso máis ben fai presupor a ausencia dc vontade po rmodificar a situación e, en consecuencia,por acabar co conflito. Alén diso, hai que teren conta que o conflito normat ivo non se estabelece só entre os que queren unha nor-m a autónoma para o galego e os que quercn adoptar a norma culta do portugués di-

rectamente, posición esta minoritaria, senón que o conflito se dá maioritariamentc en-tre os qu e, defendendo esa norma autónom a, discrepan á hora da súa fíxación.Por un ha par te, as novas normas ofíciais de 1982 resultan mesmo regresivas a res-

pecto das promulgadas pola RAG en 1970 e 1971, contendo aspectos totalmenteinaceptábeis para moitas persoas interesadas polo idioma (colle-lo libro, ata,posi-

ble, có, Galicia etc.), ao non ofreceren para elas m e s m o un ha tasquía d igna da lin-gua. N o intento por se afastaren do portugués, as normas oficiais acabarían nunhaexcesiva aproximación do español, verdadeiro perigo para a supervivencia do nosoidioma. A o mesmo tempo, a falta d u n s criterios claros e coherentes levaría os auto-

res delas a daren ban dazos desorientadores inc lusiv e para os profesores de lingua(xusticia/xustizff, extraño/estraño, ta l vezjtalvez/tal vez de novo etc.) .

Por outra parte, algúns sectores reintegracionistas, vendo se callar nos "mínimos"

só un primeiro paso m oi transitorio para unha inm ediata conf luencia gráfica co por-tugués, e sen esperaren a que estes estivesen socialmente consolidados, dan novose signifícativos pasos no cam iño da reintegración lingüístic a. Ora b en, para iso te-ñen de violentar en exceso a realidade da l ingua (un pouco resulta necesario, poishai que superar certas interferencias que o secular domin io castelán im pu xo ) sen te-ren conseguido previamente o apoio social preciso. no que máis ben semella un ha

fuxida cara a dian te. A o pción normat i va dos chamados "máximos" presenta ini-cialmente grandes problemas de aprendizaxe e de receptividade social, imposíbeisde vencer sen un proceso previo de consenso maioritario entre especialistas, forzaspolíticas represen tativas, instituc ión s culturais e en sinante s, para todos eles exerci-taren logo a necesaria pedagoxía social que a viabilizar.

Dado o radical enfrontam ento ent re as dú as posicións anter io res, a oficial e a demá x imos , tanto desde o pun to de vista ortográfico como ideolóxico-lingüístico, anorma de concordia arredor do s "mínimos" co ntin úa a nos parecer a máis adecu a-da. Alén de teren a v irtu de de ofrecer esa posíbel vía de co nflue nc ia, as normas do

80 son continuadoras da liña marcada polas normas da RAG 1970/71 e pola tradi-

53 . Cfr . FernSndez Rei (1995:193); "Nesta situación. a únic a concordia pos ib leé a que se pode dar enire quen te n unha mes-ma coneepción l ingüística, entre os que consideran que o galego é l ingua propia e qu e é necesario acabar de elaborar unmodelo esiánciar. Ouira posibilida de podería ser negarmos qu e ex ís te un idioina propio. que non paga a pena esforzarsepor elaborar ninglin estátidar para o galego porque o porlugués é a nosa l ingua cul t a e pasar a usar l i lurxicamenie o es -t ánda r por tugués creando oulro t ipo d e diglosia".



G R A M A T I C A DA L I N G U A G A L E G A . Fonética e fonoloxía

ción galeguista e nacionalista de aprox imac ión do por tugués, se n presentaren gran-des problemas de aprendizaxe e receptividade social. A o mesmo tempo, supoñen

un modelo gráfico digno e autónom o, d is tan te da perigosa aproximación do espa-ñol, co que se marca un h a clara fronteira tamén gráf ica , e inserido, embora sexaminimam ente, no á m b i t o da escrita da área de expresión galego-portuguesa, queredicir, na súa propia área lingüística, de onde fo i arrincado por c i rcuns tanc ias histó-rico-polfticas. E isto non supón negar a consideración do galego como l ingua aus-ba u ("por elaboración") e o por tugués como l ingua abstand ("por distancia") e aus-bau ao mesmo tempo, na te rminoloxía de H einz K loss; nin tampo uco supón negar,seguindo Muljacic, que o galego e o portu gués mo dernos sexan l inguas hielabora-das com o dous dialectos da primitiva l ingua galego-portuguesa, l ingua distancia-

dcf\ Mais se, como dicía Ram ón P iñeiro, galego e portugu és son radicalm ente amesma l ingua, e se español e galego so n radicalmente dúas l inguas diferentes, omani fes tado con anterioridade si supón afirmar que a ortografía gale ga debe estarmáis p r ó x i m a da do portugués que da do español .

O acordo non se lograra porque nin tan sequera se in ten tara ; c tampou co parc-cía existir a vontade necesaria para lograr un amplo consenso no rm a t ivo po r par-te dos que de ten taban o poder l ingüístico. D e todas as formas , tamén para esepoder se podía comezar a in tu í r u n h a rea l p osib i l idade de m uda nza , a un prazomáis ou m enos cu rto, por vía polí t ica. M ais a l i n gua , co mo pa t r im on io com ún de

todos e todas, debería de estar a salvo das c o n t i n x e n c i a s electorais . A n o r m anunca debe ser imposta por uns sobre outros ao vaivén das mudanzas políticas.Hoxe é necesaria a ex i s tenc i a du nh a no rma oficial estábel , pois a presenza do

galego no ensino, na administ rac ión e nos medios de comunicación así o de-manda perentoriamente. Neste sentido, non resultaba sensato nin xust iñcábel ,após teren transcorrido uns anos de inicial resistencia por todas as partes, pro-longar m á i s un confl i to en si m e s m o desmobi l izador e dan iño . H como a presentexeración talvez non sexa xa capaz de solventar def in i t ivam ente esta po lcmicacuestión que vén desde o século XIX, que sexan fu turas xeracións, co id ioma so-

cialmente consolidado, as que a revisen e a resolvan. Mais para iso débese ga-rant ir primeiro a superv ivencia do galego, seriamente ameazada pola constanteperda de falantes; esta debería ser a tarefa prioritaria na ac tual idade .

Fracasada anter iormente a posibilidade de consegui r un acordo norma t ivo edada a necesidade dunha norma oficial , non se vía máis solución, para que estanorma aglu t inase e i lusionase u n h a maior ía de persoas implicadas na vida doi d i o m a , que apoiar desde as instanc ias do poder político-lingüístico unha revi-sión ou adecuación das normas oficiais, coa finalidade de el iminar aqueles as-pectos considerados máis agresivos ou negativos e incorporar outros non con-

templados por elas, na procura d un ha ampliación da base de aceptación.Neste sentido, aqueles que, d un ha forma ou doutra, mantivemos algún tipo de dis-

5 8 crepancia coa no rm a imposta tivem os presente que en todos os lugares e en todos os

54 . Vid .Fem án d ezRei<1995 :192- ¡ 93 ) .



X t i s f - R A M Ó N F R H X H R O M A T O

ámbitos as norm as veñen sempre impostas ou ditadas polo poder e non pola oposición,a non ser que haxa un consenso entre ambas as partes. O tema da norma lingüística

era un dos que aconsellaban o m aior consenso posíbel, mais ao non estar disposta a ela parte máís tbrte, non cabía esperar que a oposición impuxese os seus criterios. Poriso foi necesario convencer aquela para unha revisión po r consenso das normas de1982 dentro do ám bito académico. E a sí foi posíbel que en 2003 a RAG aprobase asnovas normas hoxe en vigor.

Non se pode, de todas as formas, virar as costas ao portugués e a Portugal, em oito menos agora en que, coa integración europea, a Galiza e o norte do país v e-ciño van constituír unha única rexión europea, senón que se debe procurar no po-síbel un achegamento non só de carácter ortográfico, m ais tam én por vía do léxi-

co e por vía da aproximación e i n te rcambio cul tura is . O galego non poder enunc i a r á inmensa for tuna de se ter conv ertido, a través do portugués saído dose u propio seo, n u n h a das l inguas máis faladas do m u n d o .

Despois de recuperado o prestixio social do galego e recuperado tamén u n m o -delo estándar de l ingua que resul te d igno na aprec iac ión du nh a maior ía de espe-cial is tas e q u e , ao mesmo tempo, procure u n h a posib i l i s ta co inc idencia co por-tugués sen renunc iar a nada que ao galego l le é propio, outros íempos han de viren que se decida se o galego continúa coa súa norma autónoma ou avanza má i scara a esa l ingua franca galego-portuguesa de que falara Rafael Dieste e tan tas

outras personalidades da nosa cu l tu r a .En síntese, a ortografía dominante no galego moderno após o Rexurdimento de-

c imonónico , e tam én a actual ortografía ofícial, é basicam ente a do español por ra-zóns xa apuntadas con anterioridade. Sendo o galego unha l ingua diferente da ofi -cial do Estado e sendo tamén unha lingua identificada historicamente co portugués,ta l feito constitúe en si mesmo un ha anom aiía. Se a isto acrecentam os que o cspa-ñol exerce sobre o galego un d om inio constante desde hai centos de anos e que cadavez lle está roubando máis falantes e usos, interferindo ao mesmo tempo taméncada v ez má is o propio sistem a lingüístico galego con castelanismos de todo o tipo

(fonéticos, m orfolóx icos, sintácticos e léxicos) a través da abafante presión deriv a-da de ser lingua de poder e de dom inio absoluto nos medios de comunicac ión , e setamén engadimos que , polo contrario, o portugués está to talme nte ausente na vidado galego, como máis unha lingua estranxeira, se n posibi l idade ningunha de in-f luencia nas actuais circunstancias, tal anomalía faise aínda moito máis ostensíbel.

Por iso, calquera concesión ortográfica ou normativa en xeral que o galegovaia facendo en dirección ao español e en contra do portugués supón un pasomáis cara á súa desnaturalización e cara á absorción def m itiva pola l ingua do Es-tado. De aí que sexa tan im portan te para a supervivencia do galego determos ese

proceso. A actual norm a l ingüística ofícial , se callar , non está servin do de freoeficaz á castelanización do galego, aínda que esta ú l t i m a rev is ión de 2003 se ndúbida deberá supor un paso adiante importante nesa dirección. 59



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o n ét ic a e f o n o l o x ía

Por outra parte, en principio calque ra paso de aproximación do portugués supón unhabarreira fronte ao perigo do español e un avanzo na recuperación da propia au tenticida-

de lingüística. O portugués non supón ningún perigo para o galego po rque no n ten pre-senza significativa na Gal iza, nin socialmente, po r tanto, exerce ningunha influencia.Mais se tal perigo ou influencia ex istir , esta será sempre positiva para o galego, pois afas-tarao da lingua qu e realmente o ameaza e reconducirao cara ao seu tronco primitivo.

O ra ben , unha cousa son os desexos e outra é a real idade. E esta d inos que , deacordo coas disposicións vixentes, a R AG di tou unhas normas or tográf icas cmorfolóxicas para o galego e que estas operan co n toda a efect iv idade qu c llcsdá o seu carácter oficial . Só desde un amplo consenso se podcrán mudar a lgúndía, sempre co a prudenc ia que o t ema demanda .

1.4,2. Letras e dígrafos

Está claro que o fonema é un concepto da l ingua oral e non se confunde coa le-t ra na l ingua escrita, representación gráfica daquei. Aínda que hai un h a e q u iv a l e n -cia xeral entre letra e fone m a, esta nun ca pode se r total, producíndose en cada l in -gua unha maior ou menor correspondencia entre ambos. N o caso do galegomoderno, a lgúns fonem as precisan dúas letras (dígrafos) para seren representados:

/ ' u r j a / = unha* 5

/ ' oAo/= ollo/'kero/ = quero

Ou ben existen dúas grafías para representar un mesmo fonema, por razónshis tór ico-e t imolóxicas ou contex tuais :

b e v (barco, vaso) para /b /c e qu (casa, quero) para /k /g e gu (gato, guerrá) para /g /z e c (zoca, cinco) para /6 /

Tamén u n h a mesma letra pode simbolizar fonemas diferentes: x pode repre-sentar o f o n e m a /J7 enfixen ou o grupo /ks/ en taxi, e inclus iv e dentro da mes-ma pa labra : exixir [ eks i ' J i r ] . A letra h non representa n i n g ú n f o n e m a (hábil, hor-ta), salvo cando forma par te do dígrafo nh (algunha).

0 fone m a represéntase graficamente pondo o signo corresponden te entre barras (/i/,/b/ , /k/) e a súa realización fonética, o son, represéntase co seu signo entre colchetes( [ $ ] > [§], [ae]. A transcrición fonolóxica é a reprodución gráfica da constitución fono-lóxica da lingua; debe representar graficamente os fone m as, prescindindo dos dife-

rentes sons ou variantes fonéticas en que se real izan na práctica. A transcrición foné-tica debe reproducir grafícamente as diferentes realizacións do sistema fonolóxico;

60 debe representar os sons, a realización dos fonemas no plano da fala.

55. Nesie con texlo . non nout ros : [ ' u r j ' o m e l = un home.



XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MAJO

1.4.3. O alfabeto

O alfabeto é o conxunto de letras, convencionalmente ordenadas, utilizadas regu-lannente por unha lingua. O alfabeto galego, de acordo coa representación gráfica m o-dema, maioritaria e acíualmente oficiaP, consta de vinte e tres letras e seis dígrafos;adem ais existen algunhas ou tras letras que só se utilizan en palabras de procedenciaestranxeira -j (jazz), k (póker), y (Byrori) ou w (wáter)- e nas abreviaturas e nos sím-bolos de uso internacional (km = quilómetro, W = oeste etc.).

Estas son as letras, co seu nome e co fonema que representan, que conformano alfabeto do galego estándar actualmente en vigor:

L E T R A

abcdefg

hi1 _nin

ño

P; < i

rstuV

X

z

N O M E

abeccdeeefe

gue

hacheiele

em eeneeneope

que

erreeseT e

uuvexezeta

FONEMA(S) QUE R E P R E S E N T A

/a //b //9/(+e,i)5J ,/k/(+a,o,u)/d //e/ , /e// f //g/

0/ i //1/

/m //n /

/Ji//0/, /3/

/P/

/k/M

/ r / , / r //s// t //u //b //J7,/ks//6/60

EXEMPLO

gatobarcocinco, casadatater , t e r r af il lofigo

haberGalizagrilol u m etonabrañahoxe, portapaíscarqweixa

caro, regueifachousacortepuchoavogadoxantar , examezun i r

56 . Como se acaba de ver ( v i d . 1.4.1), en l iñas xerais reproduce o sistema gráfico do español . despois de romper coa tradi-ción escrita do galego-ponugués me d i e v a l , segundo xa suxería Saco Arce (1868:13) no séculn XIX ao r ea l i / .a r a lgunhasobservacións sobre as letras: "E l alfabelo gallego no se d iferenda del castellano mas que en carecer de la aspiración gu -mral fuene , representada en el segundo po r la/'.

57. Nas áreas seseanies esía grafía represenla o fonema /s /.58. Só formando parie do digrafo nh representa o fonema /i}/ no galego moderno (unlta, algunha].59. A lelra q sempre le n de ir seguida de u para forrnar o dígrafo qu . que representa o fonema /k/ ao ir seguido de e, i.60. Nas áreas seseanies a letra ¿ represenia o fo n em a/ s / . Xa escribía Lugrís Freire (1931:2): "O c f i n a l sona s suave: cruz,

lu¿, Guitiriz. pronúnciase crus. lus. Guilirís".

í.l



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nét ic a e fono lox ía

Os seis dígrafo s son os seguintes:

chgu11nh

_ j a y _rr

ce hachegue uele duploen e hacheque uerre duplo

/y v/ g // x //0 //k //r/

murcharguindastrefaragullaalgunhaquendaaforrar

De acordo co visto en 1.4.1, no galego antigo existían tamén as letras / (/'«), g +e, i (gente), £ (posfafar) e os dígrafos I h (filho), nh (marinha) con valor palatal e

-ss~ (esse), aínda presentes en xeral nos textos do galego medio e vixen tcs taménno portugués actual. N o galego moderno estas grafías manteñen a sú a presen/a ,aínda que minor i tar ia , a través dos textos literarios da lgúns autores do XIX (j, g +e, i en Pondal, f en Rosalía, por exemplo) e do XX, prolongándose á actualidadccon coherencia e sistem aticid ad e nas correntes lingü ísticas reintegracionistas.

Palatum Velum

Uvula

Pharynx

Fig. 23 — Principais par tes das cavidades supraglótícas co m suasdenominagoes latinas, a parttr das quais se formaram os termos empre-

gados em fonética

(Malmberg 1954:48)



2. O SISTEMA VOCÁLICO



XOSÉ RAMÓN F R I J X L I R O MATO

2.0 sistema*1 vocálico

2.1. Caracterizaeiónfonética efonolóxica das vogais

D o p u n t o de v is ta foné t i co , as vogais son os sons que presentan a m a i o r

aber tu ra do s órganos a r t i cu la to r ios , o m a i o r n ú m e r o d e v i b r a c i ó n s d as cordasvocais po r u n i d a d e de t empo e a m a i o r m u s i c a l i d a d e de en t re todo o m a tc r i a lfón ico da l ingu a .

Do punto de v is ta fonolóxico, as vogais opóñense ás consoantes pola sriacapac idade pa ra fo rmaren núc leo s i l áb ico . Só as vogais poden se r po r t ado rasde par t i cu la r ida de s p rosód icas d i s t in t i v as e, por t a n to , son as ú n i c a s q u c po -den rec ib i r o acenío en galego e , en consecuenc ia , seren núcleos s i lábicos .Nis to contras tan coas consoantes , qu e f u n c i o n a n c o m o m a r x e s s i l áb icas (par-te ascendente ou descendente do núc leo s i láb ico) . O contras te s i lábico / asi-

lábico é o ú n i c o qu e opón f o n o l o x i c a m e n t e as v o ga i s ás consoantes. Is to é vá-lido só para aquelas l inguas , entre elas o galego, en que se dá estac i r c u n s t a n c i a , m a i s no n para aque lou t ras en que un ha consoan te pode ser nú-cleo s i lábico (a lemán, por exemplo) . Trátase, pois , dunha def in i c ión f u n c i o -nal ou d i s t r ibuc io na l e nada p resupón can to á na tu reza fón ica dunh a voga l eao seu con t ido fonolóxico .

A s vogais contras tan s in tagmaticamente coas consoantes polo se u carácterde núc leo s i l áb ico e en t re si as vogais opóñense paradigmaticamente unhas aou t ras ; debido a es ta oposic ión paradigmática , as vogais son conmutábeis un-

has por outras, sendo a c o n m u t a c i ó n a que nos vai perm i t i r facer un inve ntar iodo s fonemas vocál icos .

61. Oplamo s por ulil izar esta tbrma e no n subsislema, lamén de uso xa consol idadu. po r nos resultar rnáis operativa para po -dermos falar posteriormente de subsisíema lónieo e áiono. igual que no sistenia consonánt ico poderemos falar du n sub-sistema seseanie, po r e xe mpl o .



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonética e fonoloxía

2.2. Clasificación das vogais

As v ogais non son máis que v oz reperc utida polas partes superiores do cond u-to respiratorio, segundo afirmación d e Martinet ' '2. O v o l u m e e a fo rma da cavi-dade bucal é o que dá a cada unha o seu t imbre característico.

Tres son os factores que configuran os sons vocálicos e que nos permiten cla-sifícalos: a posición da l ingua, a posición dos labios e o grao de abenura da boca;en certas linguas hai que acrecentar a resonancia e a cantidade.

1) A posición da lingua: segundo o movemen to da l ingua na cavidade bucal prodú-cese un estreitamento na parte antcrior ou posterior da boca, o que pemiite clasifi-

car as v ogais en:a) anteriores ou palatais: se a l ingu a se aprox ima do padal duro n producindo

un es t re i tamento na pane de a t rás ; o pu nto de art iculución está no padalduro; desde o punto de vista acústico son agudas porque a l ingua ocupaunha posición anterior, o que determina que a cavidade de resonancia an-terior sexa máis pequena que a posterior. Son /i/, /e/, /e/.

b) posteriores ou velares'. a lingua aproxímase do veo do padal, onde está s¡-tuado o punto de articulación; acusticamente son graves, dado que a l in-gua ocupa unh a posición poster ior e entón o r i x i n a u nha grande cavidadc

de resonancia anter ior a u m e n t a d a pola accción labial . S o n / u / , / o / , / D / .c) central ou media: se o dorso da l ingua se acha nunha rexión cubcrta polo

padal medio (en xeral a l ingua permanece baixa e case en repouso) , ist» é,n u n h a zona cen t ra l ; acus t icamen te é neutra dado que se crean dúas cavi-dades de resonancia -anterior e posterior- que son pract icamente idénti-cas.É o/a/.

2) A posición dos labios: segundo a posición que estes adoptaren tcmos vogaisa) labializadas -tamén chamadas redondeadas ou bemolizadas-: os labios

adoptan u n h a posic ión abucinada, redondeada, reducíndose segundo ograo d e aber tura . S on /u / . /o / , /o/ .b) deslabializadas'. os labios adoptan un ha postura alongada, horizontal .Son /i / ,

3) O grao de abertura; depende da abertura da cavidade bucal; entre o m á x i m oe o m ínim o existen diferentes graos de abertura, dos que cada l ingua escolleun número determinado:a) vogais de abertura m ínima o\ifechadas: a posición da boca é a máis fecha-

da:/i/,/u/.b) vogais de abertura media ou tnedias: a posición da boca é Íntermedia en-

66 tre a m áis aberta e a m áis fechad a, dan do orixe a dous t ipos de vogais m e-

62. Vid . 1978:39-40.



XOSÉ RAMÓN FREIXHRO MAIÜ

dias segundo se aproximaren máis dunha ou doutra: /e/, /o / medias aber-tas (ou semiabertas), e /e / , /o / medias fechadas (o u semifechadas) .

c) vogais de abertura máxima: a posición da boca é a máis aberta: /a/ .

4) A resonancia suplementar ia : segundo o veo do padal estea ou non pegadoá parede fa r ínxea pe rm i t i r á que a corren te de ar saia o u n o n polas fosas na-sais:a) vogais orais: o v eo do padal está pegado á parede farínxea e polo tanto a

onda sonora sa e u n i c a m e n t e a t ravés da cav idade buca l .b ) vogais nasais: cando o veo do padal está si tuado n u n h a pos ic ión m e d i a

entre a l i n g u a e a parede fa r ínxea , n o n o b s t a c u l i z a n d o n i n g ú n dos dous

c a m i ñ o s ; a onda sonora sae ao m e sm o t e m p o p o l a c a v i d a d c b u c a l c po-las fosas nasa is . No galego común non ha i vogais nasa is como fone-mas, a índa que a nivel d ia lec ta l no ancarés si se produce unha in tensanasa l izac ión po r perda d e -N - (vecía. lüa, irmao)'*; t amén no galegoa n t i g o ex i s t í a n voga i s nasa i s po r pe rda d o m esmo son consonán t i co . Ogalego moderno e l iminou esta nasal idade po r medio da desapariciónp u r a e simple do -N-:

la t . GERMANA>med. i cmaa>med . e dia l . i rma>com . irmá

O u t ransformou a resonancia nasal en oral por medio da aparición dun /n / :lat . GANATU>med. gaado > m e d . e dia l. gado > com. gando

Segundo a l ingua adoptar un ha ou outra soíución , prodúccse un xogo de alter-nancias en que unha das formas é considerada dialectal :

gado I gando,coello I coenüo,tedes I tendes e tcM .

Si hai no galego co m ún actual vogais nasalizadas por consoantes nasais conti-guas, mais esta nasalidade non é pertinente do p u n t o de vista fono lóxico , poisno n xera o posición e non ten, por t an to , va lo r d i s t i n t i vo ; o o nasalizado de lon-go ['lóggo] non é máis qu e u n h a variante combinatoria do f o n e m a /o /65 .

5) A cantidade: alén dos trazos diferenciais que caracterizan unicamente un sófonema na cadea falada, hai outros trazos pert inentes que caracterizan seg-mentos de te rminados da cadea fa lada non coinc identes sempre cun fonema.Son os t razos prosódicos' '6, entre os que está a can t idade . O s t razos inhe-

63 . V i d . F e r n á n d e / G o n / á l e z ( 1981:31).64. Para u n comple io coñecem ento da nasal ización vocáliea en relación co a caida do -N - inlervocál ico lalino desde o pun to

dev i s I ad í ac r ón i co .v i d .F e r r e í r o (1995:94-95 e 126-138); tamén J. I. Pérez Pascual (1982:201-213).65 . Vid. VeigaA rias(1976:54) .66 . Estes t razos. conlrariamenle ao qu e aconlecc cos inherenles, f ican á murxe da segunda aniculación (Martinei. 1978:12)

e c o n s l i t úe n o q u e o s lingüislas americanos denominan ' fonen iassuprasegmeniais ' e os fonó logosde Pragn ' p rosodemas ' :na l ingüisi ica americana a cant idade ou duración é un ' f on e ma de d u r a c i ó n ' (Veiga A rias. 1976:55).



G R A M A T I C A DA L I N G U A G A L E G A . Fonélica e fonoloxía

rentes crean oposicións cuxos termos se exclúen tnu tamente nun contextodado , en canto que os trazos prosódicos crean contrastes no texto; ou sexa,

ment r es un fon em a é pe rt in en te pola súa oposición sistemá tica in absentia,un trazo prosódico precisa a presenza s imul tánea no decurso fónico dos dou stermos para que teña valor dife renc ia l , d i s t in t i vo . Com o en todas as l í nguas ,as vogais en galego poden ter u n h a m aio r ou menor du rac ión segundo a súapropia na tu reza e segundo o con tex to , ma i s non podemos falar co n propie-dade dun ha oposic ión fonolóxica en t re vogais longas e breves no noso idio-m a (v id . 6.3.2).

Dadas a s caracter ís t icas f i s io lóxicas e acús t i cas que concor ren na rea l i za -

ción d o s d ive rsos fonemas vocá l i cos , podémolos d e ñ n i r d o p u n t o d e vistafoné t i co e fono lóx ico ; fone t i camen te hai que ter en c o n t a o s seguin tes e le-men tos :1. Grao de abertura (ou modo de ar t iculación):

a) m ínim a: / i /, /u /b ) media: /e/, /e/, /o/, / D /c) máxima : /a /

2. Punto (ou lugar) de art iculación:

a) ante rior ou palata l : / i / , /e /, /e /b) posterior ou velar: /u/, /o/, /o /c) central : /a /

3 . Acción do v eo do padal :a) oraisb) nasais

4. Acción dos labios:

a) labializadas o u redondeadas (bemolizadas) : /u / , /o/ , /o /b) non labializadas ou non redondeadas (sostidas); /i/, /e/, /e/, /a/

5. Intensidade (v id . 6.1.1):a) tónicasb) átonas

6. Timbre (caracterización acústica):a) agudas /i/, /e / , /e /

b) graves /u/, /o/, /o/c) neu t ra /a /

Ex.: / 'o/ = m edia fe chada, posterior , o ral , labializada, tónica, grave.



De todas as caracterís t icas que posúe fonet icamentc u n h a vogal só a l g u n h a sso n fonoloxicart iente pert inentes . Así. do pu n to de vis ta fonolóxíco dous son os

trazos dis t in t ivos :1. Modo de art iculación (grao de aber tura) : m í n i m a /i, u/, m ed ia f echad a /e, o/,

media aberta /e, o/ e m á x i m a /a/.

2. Luga r de ar t icu lac ión: anterior /i, e, e/, posterior /u, o, 3/ e cen t ra l /a/.

2 J. Definición do sisíema vocálico galego

Existen tres tipos fundamenta is de sistema s vo cálicos aténdon os ao m o d o e aolugar de art iculación67 :1. Lineares: as particularidades de localización non existen con valor d is t í n t i vo ,

m ais s i os graos de abertura; son m oi raros (l ingua s do C áuc aso oc cid en tal) .

2. Cu adrangulares: todas as vo gais presentan grao de abertura e particularidadesde loca lización con valor dist int ivo (dialecto m onten egrino,dialectos polacos).

3 . Tr ian gu la res : as vogaís presentan grao de aber tu ra , mais as parlicularidades

de localización defínense negativamente na vogal de abertura m á x i m a e po-s i t ivamente nas dem ais (polaco . xaponés ou i t a l iano) .

Dentro destes t ipos fundamentais pódense estabelecer subtipos segundo os gra-os de abertura e as clases de localización. A sí , hai s ís temas t r iangu lares de d úa sclases e de tres graos (grego moderno , checo). A maioría das linguas presenta sis-temas vocálicos de tres graos; máis raras, aínda que numerosas, son as que teñencatro graos, como o i t a l iano .

M e d i a n t e a c o n m u t a c i ó n o b te m o s en galego sete f o n e m a s vocálicos /i, e , £,

a, o, 3, u/. O valor fonolóxico, d iferencial , destes fonemas fica demostradov a l é n d o n o s d e opos ic ió n s d e pa lab ras en que a c o n m u t a c i ó n d u n h a v o g a ! po ro u t r a é suf ic ien te para o r ix inar u n novo s ign i f icado d i fe ren te do an t e r io r . E nteoría habería que efectuar a conmutac ión das vogais tantas veces como fosepreciso, is to é, cada f o n e m a d ebe r í a con m ut a rs e co s seis foneinas res tantes .N a práct ica basta conf ron ta r cada f on em a con aq ue les cuxa r ea li zac ió n foné-tica é m ais próxima:

/Í/-/e/: piso-peso/í/-/u/: riso-ruso

Como o grao d e abe r t u ra é p e r t i n e n t e en ca lquera s is tema vocál ico , desesse te fonemas vocál icos d o galego un ou máis serán de a b e r t u r a m á x i m a e u n

67. Vid. Trubelzkoy (1976:87ss.) e Veiga Arias (1976:43).



G R A M A T I C A DA L I N G U A G A L E G A . Fonética e fonoioxía

ou m áis s erán d e ab e r t u ra m í n im a . Se f os en un e u n , o s is tema sería l ine ar; sefosen do us e do us, o s is tema sería cjiadrangular . M ais en ga lego temos un fo-n e m a de a b e r t u r a m á x i m a /a/, on d e nin os labios nin a pos ic ión d a l i n gua po -d en d es em peña r n i n g ú n papel pola propia po s ic ión d e abe r t u ra t o t a l d a boca ,e d o u s f o n e m a s de a b e rt u ra m í n i m a , /i/ e /u / , ao f e c h a r m o s a boca até o m á-x i m o com pa t í be l coa e m is ió n d un s on vocálico, que se opoñen porquc u n h a égrave (/u/, posterior e redondeada) e a out ra é aguda (/i/, anterior e non rc-dondeada).

O sistema vocálico do galego é, pois, triangular.

/i/

70

O f on em a /a/ é non anterior fronte a /i/ e non postcrior fronte a /u/; mais só é

non redondeado, trazo que o pode opor a /u/ e non a /i/. É, pois, a oposición an-terior / posterior a que define negat ívamente a localizaeión do f o ne m a /a/ . Os fo-nemas /i/ e /u/ son respectivamente anterior e posterior, trazo per t inentc, e t aménnon redondeado e redondeado, t razo redundante .

A aber tu ra é un t razo per t inen te en todos os sis temas vocálicos; os fone -m as qu e t eñen a m es m a abe r t u ra con s t i t úen u n grao d e abe r t u ra . En t re o sgraos d e a b e r t u r a m á x i m a /a/ e m í n im a / i / , /u / exis ten ou t ros dous graos d ca b e r t u r a media : / e / , /3 / semiaber tos e /e / , /o/ semi fechados , /e/ e /e/ a n t e -r io re s non r ed on d ead os e /o/, /o/ posteriores redondeados; mais a oposición

an te r io r /pos te r io r é suf ic ien te por si m es m a pa ra d i f e r en c i a r os dous paresd e f on e m as , po lo que a opos ic ión n o n redondeado / redondeado resu l ta re -d u n d a n t e .

A sí pois, o galego posúe un sis tema vocálico t r iangular de dúas clases de l o ~caüzac ión (anter ior e posterior ), catro graos de abertura (m áx im a , m ed ia abe rt a,media fechada e m ín im a) e se te fonem as .

O ra b e n , este é o subsis tem a princ ipal, pois, debido a que a oposición /e/ - /e/e / D / - /o/ se pode neutralizar en dete rm inado s casos6S , o galego posúe un sub-sistema v ocá lico parc ial de dú as clases d e loc alizac ión (anterio r e posterior), tresgraos d e aber tu ra (m áxim a, med ia e m ín im a) e c inco fonem as .

68, Segundo afirma Veiga Arias (1976:47). esia neuiralización está condicionada pola propia estnilura do sislema e non polocontex to , p rodueíndose en todas as sílabas agás na t ón i ca , c u x a posición na palabra len valcir dist int ivo por ctintraste; se -gu indo Trubel/ioy, e ua l i f i c a la l neulral ización como dc t ipo r e d u t i v o . díferenle da de t ipo cenlrífugo, onde a posición d eneutralización coint-ide coa primeira ou úl tima sílaba da palabra ou con ambas a un lempo. Mais en 2.4.2.2 verase que enposición átona pretónica non se produce en galegu neut r a lUac ión .



XOSÉ RAMÓN FREIXURO MATO

2.4. Os subsistemas vocálicos/

^Para unha correcta descrición do sistema vocálico é necesario dis t inguirmos entrevogais en sílaba tónica e vogais en sflaba átona e inclusive estabelecer graos de atoni-cidade: as postónicas presentan un grao máis alto que as pretónicas. sobrc todo a pre-tónica inicial. Esta gradación canto á tonicidade / atonicidade cumpre unha funcióndelimitadora da palabra dentro da cadea fónica e ao mesmo tempo provoca unha di-ferente descrición do sistema segundo os casos. As pretónicas manteñen a oposiciónentre os fonem as de grao me dio abertos e techados; as postónicas nc utr alí /an a e pre-sentan unha maior inestabilidade na súa articulación.

Con carácter xera l, todos os fonemas vocálicos poden resultar l ixciramente nasali-

zados sempre que se acharen en contacto con consoan te nasal. sen perdercn os dem aistrazosfi9; tal nasalización adquire a suficiente relevan cia como para se r representada fo -neticamente nos seguintes casos:1. Sempre que a vogal for t rabada por consoante nasal:

antes ['ántes]onte ['orte]

2. Se a vogal for entre dúas consoantes nasais:metitres ['mentres]

mundo [ ' m ü n d o ]

3 . Tras a nasal velar:unha [ 'ürja]

4. Na terminación -iño:padriño [pa'óríjioj70

2.4.1. O subsistema tónico

2.4.1.1. Modelo xeral

S e n a pa lab ra bala facemos todas as c o n m u t a c i ó n s posfbe is d a vogal t ó n i -ca teremos bala /'bala/, vela /'bela/, vela /'bela/, vila / ' b i la / , bola / ' b o l a / ,bola /'bola/, bula /'bula/71. Quere isto dicir que en galego hai sete fonemasvocál icos en pos ic ión íón ica /a, e, e, i, o, o, u/ e só c in co letras para os re-presen ta ren graf icamente (a, e, i, o, u).

69. Vi d. Alvarez et alii (1986:19), a quen en i iñas xerais Keguimos na caracterización do s alofones dos fonemas vocálicos econspnánticos.

70. Mais en conxunto a nasalización é pouco relevante, como aflnna Ál v a r ez (1991:518): "En galego dáse a ex istenc ia dealófonos l ixeiramenie nasalizados cando a vocal se atopa enire dú as consoantes nasais ou en posición inicíal trabada por/N/; noulras condicións a nasal ización por consoanle nasal irdbante non é xeral . A consoante nasal da sílaba scguin te nonnasalíza a vocal precedente. de no n ser en casos de exeepción,coma a terminactán iño".

71 . T o m a m o s u e xe mpl o de Ve igaAr ias (1976:40).

7 1



G R A M Á T I C A D A LINGUA GAL EGA . Foné t ica e fono loxía

O subsistema vocálico tónico presenta, pois, os sete fonemas vocáÜcos:

/ u /

/e/ /D/

/ a J

72

O galego herdou di rec tamente do latín estes"sete fonemas , que responden, port an to , a criterios etimolóxicos. Mais a pr imit iva unidade nos resultados da evo-lución do latín ao galego viuse quebrada no vocal ismo tónico pola metafonía epola inf luencia do /n / t r abando a sílaba (vid. 2.4.1.4.3 e 2.4.1.4.4).

y

2.4,1.2. O fonema vocálico /a/

O fonema vocálico /a/ defínese como u n fonema cent ra l de aber tu r a máx ima;

realízase normalmente como [a], central e aberto72 :casa ['kasa]cama [ ' k u m a ]

N a real idade, "dos fonemas vocálicos galegos só /a/ ofrece var iantes condi-c ionadas polo contexto" 73 . Son estas:1 . O alofone velar f a ] , que aparece en :

a) sílaba trabada po r /17:ca l ['kal]

algo ['ahijo]

b) formando sflaba con [r)] velar explosivo ou implosivo:unha ['üga]

pan [ 'parj]

c) en ditongo decrecente coa semivogal velar [w] e ante /'ll/:pau ['paw]baúl [ba'ut]

d) seguido d e |o|:lancarao [ l á r j k a ' r a o ]

72 . N o e n t a n t o . A r e s (1994:132) pref i re f a l a r d e [a ] "eentral cer rado" , f ronte a u n h a r e a l i z a c i ó n máisaberta [a | ."ceniral aber-to", co m o resul iado da contracción de /aa/.

73 . C f r . Á l v a r e ? ! 1991:520).74. Na prácl iea. as t e rminac ións -au, -ao tenden a se igualaren na p r o nu nc i a como di tongos |aw¡. c omo o detnostran as al-

temancias irmao / irmau (dial ,) , Vid, Veiga Arias (1976:69). Vid. tamén 2.5.3.2. \



XOSÉ RAMÓN FREIXQRO MATO

e) en contacto con consoante velar /g/ ou /k/ :esmagar [esma'iqar]

acto ['akto]

75

2. O alofone pala ta l [ae]76 aparece:a) ante consoante palatal:

cacha [ ' k t e t j a lpalla ['pseAa]paxe [ 'paeje]

fb) ante semivogal palatal (vid. tamén 2.4.2.1.4):

va i [ 'baej]

3 . Prodúcese un alongamento de /a/, representado por [ai]:a) como resultado da contracción /aa/, en sílaba íónica é un trazo tonico ligado a

certas palabras que na súa evo lución histórica perderon unh a consoantc intcr-vocálica latina:

lat . RANA>raa>ra ['ra:]lat. LANA>laa>la [ ' la i ]

b) en xeral naquela sflaba en que /a/ sufrir un alongamento ou t i ve r unha in -tensidade maior da normal , o qu e adoita acontecer cando a sflaba tón icacoincide cun m o m e n t o de eíevación da curv a tonal por razóns de énfase:que pasa? ['ke'pa:sa-L]7t !.

c) en sílaba átona de a ton ic idade m f n i m a [a:] é resul tado da contracción de[aa]; a súa realización está m oi próx ima da da vogal tónica, se é que noncoincide con ela:

á [a:], contr. de a preposición + a artigoprá [pra:], contr . popular d e p a r a a>p'ra acú [ka:],de ca + acoma a min [ k o m á i ' m í r ) ]contra a noiíe [ k o n t r a i ' n o j t e ]a aquel [a:'kel]déixaa ['dejja;]

\75. Na realidade, esta velar ización qu e pode afectar todo /a / que vaia en contacto co n eses fonemas resulia l ixeira (Álvarez .

1991:520): caitdo [ ' kü n d o ] , lantur ( k án ' t a r ] . T am én se produce en contacto coas diferemes reali/acións de /g/ nos ca-so s dialeciais de gheada: agora [a'horaj.

76. A palalal izaeión de /'a/ en [ 'ae] ou [ ' e ] é caracten'stiea do s Ancares de León ean d o n a sílaba an ter ior hai í ou u: cereixalIflerej 'J ' iEll , limpar [ l ím ' p íE r ] . bitxcar [hus 'k ie r i : t amén se dá a palalal ización do /'a/ en Hermisende (Zamora) en for-m as como branco | 'bf£ér |ko] ou cravo l'krs^o] . N a /ona costeira do occidente coruñés a palatalízación de a álono pro-dúcese especialmente ante / ' i / : panir [p í e r ' t i r j . d á n d ose estes ou oulros tipos de palatal ización lamén ao longo de lodoo lerriiorio de fala galega (Femández Rei, 1991:39-40).

77. Álv arez (1991:520) fala nestes casos d u n alofone m áis abeno, igual que an ter iormen te Álvarez ei aiii (1986:20).78. Ares (1994:133), qu en fala d u n aloibne central aberto nestes casos.

73



G R A M Á T I C A DA LING UA GA LEG A. Fonét ica e fono lox ía

2.4.1.3. O s fonemas vocálicos /£/ , /D /

O f o n e m a /e/ é un fonem a vocálico an ter ior o u palatal de abertura media aber-to; ten un ú n i c o alofone [e ] , anterior semiaberto, que pode estar nasalizado ounon igual que os demais; a realización máis ou menos aberta obedece a hábi tosdos fa lan tes ind iv idu ais máis que ao con texto fónico .

O f o n e m a /D / é un fonema vocálico posterior ou velar de abertura media aber-to; ten un único alofone posterior ou velar semiaberto [o], que tamén pode estarnasalizado ou non; igual que en /e/, a realización máis ou menos aberta obede-ce a hábi tos dos falantes i n d i v i d u a i s e non ao contexto fónico .

Aínda que non hai regras fixas para sabermos se un e ou un o gráficos se pro-

nunc ian abertos ou fechados™, si existcn algun has pautas quc pcrmitcn idcntifica-los. A acción m etafónica do -o ou -a finais pode alterar o t im bre etim olóxico des-tes dous fonem as, así como a influencia da nasal trabante (v id. 2.4.1.4.3 e 2.4.1.4.4).

A aparición de /e/, /o / átonos é minorítaria con relación aos tónicos e só se podedar en posición pretónica, inicial ou m edial, m ais nunca en posición postónica in -terior ou final, onde se produce neu tralización coas fechadas (v id. 2.4.2).

74

2.4,1 .3.1; Casmstica de /e /

En xeral pódese afirmar que o galego prcsenta /E/ nos scguintcs casos:1 . N as palabras te rminad as en -e l e os seus plura is :

papel [pa'pet] / papeis [pa'pejs]

E-en xeral cando o e for en co ntacto con /1/ que trabe a sífaba:m el [ ' m e t ]pel ['pet]

melro [ ' m e l r o ]felpa [ ' f e lpa ]feltro [ ' f e l t r o ]

2. Nas formas verbais de t ema de Pretérito i r regular:viñemos [bi'jiemos]fixermos [ f i ' J e r rnos ]souberon [sow' [5eror ) ]tiveches [ t i ' g e t jes]

houhera [ow'gera]trouxese [trow'Jese]

79 . A ín d a que fal la moi io por facer para podennos esiabelecer un ha paulas xerais que nos permit iren Fixar un canon de pro-nu nc i a estándar das vogais de grao medio -c tal-vez l amén u n h a s norm as gráficas de fixación na escrila-, por r iba da s n u -merosas varianles dialectais . xa se l e v a n feitos algúns i n t e n t O K parciais: Carballo (1979:107-109) , Costa cí a/i'i'(1988:34-37), Reguei ra ( 1994:53-59). Ferreiro ( 1995:23-57).



X O S É R A M Ó N F R E I X E I R O M A T O

3 . Cando provén de é breve tónico ou ae latinos:lat. FÉRRU>ferro ['fcro]

lat . PÉDE>pé ['pe]lat. CAELU>ceo ['Bco]

A metafonía de -o f inal o u u n h a nasal trabante poden facer que apareza [ej enpalabras que e t imo loxicam ente deberían levar [e]:

lat. MÉTU>medo ['medo]lat. CAPÉLLU>cabelo [ka'gelo]lat. DÉNTE>dente ['dénte]

Estes resultados non son un i fo rmes no territorio galego (vid. 2.4.1.4.3 e2.4.1.4.4).

4. As palabras terminad as en :

\a) -ela (<lat -ÉLLA), -ego e -estre:

cadela [ka 'óe la]b) -elo (< lat.-ÉLLU ) tamén produce n o r m a l m e n t c u n h a aberta80 , agás en ca-

,sos de m eta fon ía (v id . 2.4.1 .4.3):

castelo Ikas ' t e lo Jmantelo Imán' telo] 81

c) -enza, -encio,-encia (<lat.-ÉNTiA), aínda qu e cond ic ionadas á posíbel in -f luencia da nasal t r aban te (v id . 2.4.1 .4.4);

ciencia [ ' O j e r t E í j a ]mourenza f m o w ' r e r f i a ]pertenza [pe r ' t£ r f )a ]süencio

5. O e t rabado por consoante oclus iva , igual que acontece con o, é normalmen-te aber to tanto en posic ión tónica como pre tónica (v id . 3.2.2.3):

técnica ['teknika] / tecnicismo [ t e k n i ' O i sm o ]recto ['rekto] / rectangular [rektaggu'lar]texto ['teksto] / textual f t e k s ' t w a f ]sexo ['sekso] / sexual [sek'swai]

ITodas estas palabras so n cul t ismos ; o prefixo extra, non obstante, parece ten-

der a p r o n u n c i a r se m á i s ben como semi fechado (fejxtraordinario')83; ex- como

sflaba i n i c i a l de palabra parece admitir as dú as realizacións:80 . A í n d a q u e para Carballo (1979:108) menos aberta qu e n o caso de -ela por i n f l u K O de -11 f ina l : coiielu [koj'telo].81. corona fulgurosa na aimea du n caslélo, / ou raioliña humilüe en kusca dn mantélo / e da lania gruvuda na Crus d < > Sai-

vador... ( A q u i l i n o , P G C 32 ) ; o ti l sobre e ind iea neste auior vogal aber tu ,82 . Siléncio e svledade pervat;ando... ( A q u i l i n o , P G C 40).83 . Vid . Reguei ra ( 1994:56). que n t amén considera que o prefixo ex- se p r o nu nc i a normalmenie c i > n [e ] . o que no n no s pa -

rece ta n claro, senón máis be n lodo o contrario.

75



GRAMÁTICA DA LINGUA GALEGA. Fonética e fonoloxía

exame [ek'same] / [ek'same]exasperar [eksaspe'rar] / [eksaspe'rar]

excedente [eksGe'óénte] / [eksGe 'óénte ]excelencia [eksGe'lerf ija] / [eksGe'lenBja]ex~minisíro [eksmí 'nistro] 1 54

6. Tamén se real iza normalmente como / ' e / todo e tónico en posición proparo-xí tona, independentemente da est rutura da sflaba; na maioría dos casos trála-se de palabras cultas, pois existen poucas palabras proparoxítonas pat r imo-nia is en galego (vid. 6.1.2):

médico [ ' m e d i k o j

célebre [ 'Oelegre]domésüco [ do ' mes t i k o lética l ' e t i k o jléxico ['leksiko]vixésimo [bi'Jesimo]pésimo ['pesimo]protésico [ p ro ' t e s i k o ]

Algun has palabras pa t r imon ia i s como céspede e péxego (var ian te d ia l . de pe-

xego [pe'Jeojo]) a d m i t e n ta m é n a realización sen^fechada t a lvez por non serencul t ismos, a índa qu e parece ex is t i r unha t endenc ia xera l á analoxía co resto dasproparoxí tonas:

céspede ['Otspeót:] / [ 'Gespeóe]brétema ['bretema]néboa [ ' n e g o a ]

7. Igual real ización aber ta ['e] ten es ta vogal nas palabras teor icamente pa-roxítonas te rminadas en ditongo crecente, aínda que con t e n d e n c i a a se

p r o n u n c i a r e n c o m o proparoxí tonas (v id . 2 .5 .4 e 6.1.3) . A pesar de quem oitas destas palabras son tam én cu l t i smos , pois ex is ten en galego pou casvoces pa t r im on ia i s acabadas en d i tongos c recen tes , porén a t endenc ia a sereal izaren c o n [ ' e ] é xe ra l e a f ec ta un grande nú m ero de las , i ndepend en te -m e n te do t ipo de suf ixo ou t e r m i n a c i ó n de que se t ra tar :

intemperie [ í n t é m ' p e f j e ]criterio [ k r i ' t e r j o ]modestia [mo'óestja]controversia [kóntro'gersja]

recua [ ' r e k w a ]seria [ ' se r j a ]

7 6 leria [ ' l e r j a ]

84. En todos estes casos é posíbel u n h a pronunc ia mái.s popular -oo menos culia- en que se reduce o grupo consnnáni ico ,mais conse rvando a dupla posibil idade: exame [c'samc] ou [e ' sam e] . Tratándose d o pref ixo ex-. c o i d a mo s qu e é total-mente do m i nan t e a realización aber la .



XOSÉ RAMÓN FROXEIRO MATD

egua ['cupva]legua [ 'l

Ent re estas palabras pódense inc luír as anteriorm ente ci tadas en -encio (silen-cio, Evencio, Prudencio) e en -encia (solvencia, frecuencia, independencia,conveniencia, prudencia etc.) , nom es propios como Arsenio, Demetrio, Valerio,Eleuterio, Exeria, Iberia, Liberia e ou tras moi tas; difíeria, miseria, serie, histe-ria, cesio, trapecio, melanesio, molesria, adulterio, amperio, cemiterio, hemisfe-rio, imperio, maxisterio, misterio, planisferío, refrixerio, mintsíerio, viluperio,improperio, megaíerio, comercio, materia, inerciaetc.

Existen algun has excepcións en voces patrimoniais, comofemia [ ' f c m j a ] , quc

conv ive confémea, forma do portugués padrón; tamcn premio ['premjo] e medioL ' m e ó j o ] .

8. En x eral, e tendo en consideración os dous casos an ter ior es, pódese af irmar quese dá /e/ n os cult ismo s, aínda quc non lles corresponda etimoloxicamente:

vela [ 'bela]milenio [ m i ' l e n j o ]arsénico [ar'seniko] *

9. A pesar da súa a tonic idade , a conxu nc ión copu la t iva e realízase sempre comoaberta segundo lle corresponde e t imoloxicamente :lat .

10. O e tón ico do radical do Presente de I n d . da CIF" nas P2, P3 e P6 dos ver-bos semir regulares:

meto ['meto]metes ['metes]meie ['mcte]

metemos [me'temos]metedes f m e ' t e ó e s ]meten [ 'me té i j ]

O s verbos ver, deber, crer e le r non presentan tal alternancia:ves ['bes]debe ['dege]len

85 . A i n d a q u e este é o m o d e l o d o galego c o m ú n . e n co inc idencia co do occiden ie d a C o r u ñ a e de Pontevedra , na ma i or í a d a sfalas galegas esta conxunc ión en posición anievocáliea adoiia ser [ j] / feehand o dous graos, sítuación en que pode alieraro i i m b r e d a s v oga i s co n qu e se agrupa (Fernández Rei , 1991:104); este fenómeno len unha fonc presenza na l ingua liie-raria: us co s seus roucos canlares I i autros con trinos xentís [...]; eslán bailandv a muñeira I el i ela ópé do pau'n (Cu-Tms.,AMT57); ¡lin fogueie i on repique (Noriega . OC 1.279) .

86 . Tamén o e tónico da raíz do s verbos da Ci. sexa cal for a súa orixe e üm ol ó x í c a , é aberto en basiantes casos: lat.NEtx»nego [ ' n cu io ] , lat. spÉRAT>«spera [es'pera]. Ma i s existen moilos exem plos en contrario: p(s)so,p¡6]sa. ord¡e]na.p¡e]dmetc.

77



XOSÉ RAMÓN F R F J X F J R O MATO

2.4.1.3.2. Casuística de /3/

E n xeral temos o aberto nos seguin tes casos:

1. Cando provén d e ó breve la t ino :lat. sóRTE>sorte ['sorte]la t . RóTA>roda ['roóa]

Mais a inf luenc ia metafón ica d e -o f inal podc faccr qu c apare/a /o/ en pala-bras qu e e t imoloxicamente levaban óbreve ( v i d . 2.4.1.4.3):

lat. rócu>xogo ['Joiqo]lat . póRTU>porto ['porto]

2. Tamén é aberto o o que provén da crase con ou t ro -o f ina l , postos en con tac-to por perda de consoante in tervocálica diferente de -N-sy:lat. S O L U > S O O > S Ó ['SD]lat. PüLVU>*PüLU>poo>po ['pa]lat. NODU>noo>nó [ ' n o ]

3. Nos verbos semir regula res da CIP° o o do radical é aberto en P2, P3 e P6 do

Presente de Ind. :moves [ ' m D g e s ]

move ['moge]moven [ 'mDgér) ]corres ['kores]corre ['kore]corren [ ' ko re r ) ]

4. Tamén aparece /o/ no radical de P2 , P3 e P6 dos verbos semir regula res daCIll qu e presentaren alternancia vocálica n o Presente de Ind. :

dormes ['dormes]

dorme ['dorme]dormen [ ' d o r m é r j ]cospes ['kospes]cospe ['kospe]

j cospen [ 'kospér) ]

5. O m es m o qu e acontece en /e/ , a oposición /D/:/O/ t en un grande rendementoen pares m í n im os , pe rm i t in d o a dis t r ibuc ión en t re fo rmas verba is con h/ e

subs tan t ivos co n /o/:

89. Vid. Ferreiro (1995:40). En caso de perda da mtsal. o resullado será [o] p» r influeneia da nasalidade medieval: lai,BO"NU>boo>bon l'borj] / bo l'ho). Após perda de -L- intervocálico o encontro vocálico fmal -oa adniia producír |3|, inde-pendentemenle da orixe elimolóxica: lal. Mü"LA>moa / '3/ , lai. so"i-A>soa / ' D / ; tras perda de -N- sucede o contrario (v id . infra).

90. Con frecuencia no s verbos da Cl o o tónico da raí/ é (amén aherto independentemenle da súa orixe e t imolóxica , sempreque non for scguido de nasal ou palaial : lat . cüETAT>cona [ ' k a r l a ] , la t .ÓPERAS>obras [ ' ^ g r as ] ; rnais conta [ ' ko r t a j , m o-lla [ 'moXa] , soña [ 'sojia] . Porén , as formas r i íotónicas dos verbos tomar e domar teñen /3/t tomn ( ' t s m o ] - tome

] ,domas [ ' d ^ m as ] -dn/ne l ' d a m e ] .

79



GRAMATICA D A LINGUA GAL EGA . Fonética e fonoloxía

(eu) acordo [ u ' k D f d o ] / (o) acordo [a'koróo]

(eu) rogo [ 'rDUjo] / (o) rogo [ ' rou jo j(eu) xogo ['J*3U|o] / (o) xogo [ ' Jbujo]

Todos os substantivos e verbos homónimos tenden a ser levados para esta oposición.

6. O t imbre da vogal o do radical permite igualmente dis t ingui r fo rmas verbaishomógrafas de P3 do Presente de I n d . e de P2 do I m p . de verbos da CII;

(el) colle [ 'koAe] lcolle (ti) [ 'koÁe](el) come [ ' k D m e ] icome (ti) [ ' k o m e ]

(el) pon I 'p5i)] / pon (ti) f ' pog ]

7. As palabras acabadas en -ol, e os seus plurais, tamén levan /'o/91 :caracol f k a r a ' k o t ] / carocois [ k a ra ' k o j s ]español [espce'jiof 1 / españois [espaí 'jiojs]m ol í'moi] / moles [ 'males]

Tamén as terminadas en -ola, tanto sexan a forma f emin ina correspondente ás

palabras en -ol como palabras derivad as co sufixo apreciativo -ola^e. -olo:caracola [karü'farola [fa'rola]galiñola

la [rapa'Gola]

8. As palabras terminadas en -orío, -oide, -oíe/a e en -oz,cos seus plurais res-pectivos:

voz ['boG] / voces [ 'boGes]feroz [fe ' rnO] I feroces [fe'ro6es|

veloz [be'bO] / veloces [be'bOes]noz [ 'naO] / noces ['noOes]

9. Os adxectivos femininos acabados en -osa teñen ['D] nunha parte importan-te do territorio, polo que se pode considerar esta realización como a propiado galego común (v id . 2.4.1 .4.3):

desexosaxeitosa [J

10, Igual que acontecía con e, íamcn o o trabado por consoante oclusiva é nor-malmcnte aberto tanto en posición tónica como pretónica (vid. 2.4.2.1.1):

91. E u xeral / c r t r aban t es lenden a favoreccr a abertura de [ o ] c n [sj; TüRPFXorpe ¡'larpe]. vfn.PE>golpe l ' g a l p e ] ( v id . Fe -rreiro. 1995:40).

92. Nonpodcmoseslenderanomaa t o das as p a i ab r as terminadasen-fi/n,pois.a pesajdequelenden asercon [3] (argfol/a.escfofla. \-i¡3lla elc.). iamén existen casos en contrario : p[aj/a. b[ojla. [o¡la, i[o]la, T [ I I ] Í U eic.



XOSÉ RAMÓN FREIXEKO MAK >

ópíimo [ ' a p t i m o ] / optimista [ o p t i ' m i s t a ]optar [op'tar] / opción [sp 'Ojog]

obter [ob'ter] / obtención [obtén 'Gjor)]obxectar [objek'tar] / obxección [abjek'9jór)]

O mesmo que [sjctosflabo, ['^Jptica, incf'^Jgnito, stf'^Jp, snf'sfb, robf'sjt;todas elas so n cul t i smos ou est ranxeir ismos.

11. De igual form a, realízase xeralme nte como / ' a / todo o tónicu en posición pro-paroxí tona, indepen dentem ente da estrutura da sílaba; trátase por regra xeral decult ismos:

inhóspito [ i ' nosp i to ]

acróstico [ o ' k r o s t i k o ]códitfo [ 'kDÓiujo]recóndito [ r e ' k5n d i t o ]tónico [ ' t r m i k o ]lóxico ['bjiko]módico [ ' m o ó i k o ]pródigo [ ' p fDÓi i q o j

Algunhas palabras como horóscopo, pirómano ou a pa t rimonia l lóstrego pare-

cen admi t i r t an to a real ización sem iaber ta como semifechada"3; a voz p a t r im o -nia l cóbado ten ['o].

12. Tamén de forma paralela con /'e/ presen tan /'o/ as palabras t eor icamente pa-roxí tonas acab adas en di tongo crecente (v id . 2,5.4.1 e 6.1.3), con Índepende-n ica da súa t e rm inac ió n ; t rá t ase n orm alme nte de cu lt ismos :

ocio [ 'oOjo]odio ['oójo]croio [ ' k r o j o j

serodio [se'roójo]bazofia [ba 'G of ja ]SOCÍO ['SD0JO]

casorio [ka'sorjo]

Nesta am pla casuíst ica entra n nom es propios como Ambrosia, Escocia, Teodo-sio ou Osorio e m oitos out ros substant ivos e adxectivos: bocio, negocio, historia,hostia, equinocio, sacerdocio, polio, capitolio, monopoüo, cusíodia, palinodia,parodia, polipodia, prosodia, rapsodia, episodio, espolio,folio, podio, sodio, au-

dilorio, conservatorio, consistorio, consultorio, directorio, dormitorio, etnporio,93 . Cfr . Reguei ra (1994:56-57), quen af i rma: "Sábese qu e tamén se producen dist intas adaplac ións de t imbre nt iut ros subs-

lanlivos de acen tuac ión grave , como prosa, tomo, sistema, pmgreso, Venus (con voca l medioaberta ou mediopechada) ,en i r e out r as , sen que sexa posíble polo lie agora eslablecer cal é a razón desa dobre adaplación neslas palabras e sen quecoñezámo-la exiensión de cada u n h a das variantes", P or is o el m es m o engade qu e é urxen te u n estudo par t i t u la r "sobrea adaptación do voca l i smo nos cull ismos e na s palabras novas antes de poder pronuneiarse sobre a forma qu e poderia re -comendarse para o galego co m ú n " .

S l




envoltorio, iníerrogatorio, repertorio, sanatorio, territorio, velorio, sucesorio,

transitorio, vexaíorio , irrisorio, notorio etc.A voz p a t r i m o n i a lcodia ten ['o]: ['koója]

2.4.1.4. Osfonemas vocáücos /e /T /o /

O fonema /e/ é un fonema vocálíco anter íor ou palatal de aber tura media fecha-do; realízase com o u nha vogal anterior de abertura interm edia entre /í / e /e/; o ga-lego non neutraliza a oposición /e/:/e/ diante de nasal trabante. como o portugués;esta co nsoante pode influír sobre /e/ nos nom es, m ais non no adverb ío ou en for-

m as verbais^4. Tamp ouco a neutraliza diante de consoante palatal, onde é posíbel areali/ación aberta, aínda que o maior núm e ro de casos se dá en formas verbais:

vello ['beAol / veña l'bejia]teñen [ ' tejiér)] / teño [ ' tejio]rexe l'reje] / rexo [ ' r e jo j

Diante de /l/ t r aban te /e / aparece m oi r a ra m e n te , dado que o /1/ velar iza a vo-gal anter ior e ábrea : e + I > [e t j ; mais a súa presenza está xust i f icada na l inguapola existencía de palabras como os pronomes el e aquel, seguramente m ot iva -

do ese [ej polas formas ant igas ele e aquele:el ['eijaquel lo'kel]

O fonema /o / é un fonema vo cál ico posterior ou velar de aber tu ra m e d i a fe-chado : realízase c o m o [o] , vogal p os te r io r de abe r tu ra in t e rmed iaenlre h/ e / u / .A árca de influencia da nasal trabante sobre /'o/, fechándoo en /o/, nos nomes ébas tan te m a io r que no caso de / 'e / (víd. 2.4.1.4.4). Dian te de /1/ t r aban te /'o/pra c t i c a m e n te non aparece , m ais si diante de pala ta l nalgunhas form as verba is :

mollo [ ' m o X o l vs. colles [ 'koAes] /

A apa rició n de /e/, /o/ átono s é do m ina n t e en posición pre tón ica , onde dc todasas formas non se p roduce neutral ización coas abertas correspondentes , e sistemá-tica en posición postónica interior e f inai , onde si hai ne utralización (vid. 2.4.2).

2,4.1.4.1. Caswstica de /e /

O galego presenta xeralmente un /e/ no s seguintes casos:1. C a n d o p rovén de í breve , e longo ou ce latinos:

la t . NiGRU>negro ['neiqro]lat. MERCÉDE>mcrcé [mer'Oe]

8 2 lat . POENA>pena ['pena]

94 . Vid. 2.4.1.4,4: be n l'btg\,senie [ 'scntej.í /c /i / í ' ['dérie] / ['dérte]. En portugués si se produce neutralización -no mixie-lo co m ú n lisboeia. fóra dalgunhas áreas dialeclais-. reducíndose a dnco as vogais nasais ou mesm o nasal i^adas ( Álva -re z 1991:519: C u n h a / C i m r a 1991:36-38).



XOSÉ RAMÓN Ffcaxtmo MATO

2. Nos demostrat ivos o / ' e / é perfectamente e t imo lóxico , conservando o f em i -n i n o o t im b re f echad o :

lat. ISTE >este ['este] / lat. lSTA>esta ['esta]"5

lat . lPSE>ese ['ese] / lat. ÍPSA>esa ['esa]

A real ización occ iden ta l d e aquela [a'kela] pode explicarse po r metafon ía oumáis ben por an a lox í a coas palabras t e rminadas en -ela ['ela] ( v i d , 2.4.1.4.3).

3 . Nos seguintes suf íxos :^ a) -és l -esa (d o lat.-ÉNSE) e -ense:

lugués [lu'mes]

coruñesa [koru'jiesa]b ) -edo (do lat . -ÉTU):abeledo [age'leóo]penedo [pe'neóo]reboredo [repo'reóo]rochedo [ro'tjeóo]

c) -ez I -eza (do la t . -ÍTIA):avareza [a(3a're9a]nobreza [no'greOa]pobreza

[po'|3re9ajd) -ello I -ella (do lat . -ICULU):pendello [pén'deAo]

orella [o'reXa]e) e en -eño/a, -engo, -esco/a, -exo/a, -etela.

4. Seguido de consoante palatal /t J/, / J Y , /ji/, /A/ é n o r m a l m e n t e fechado (coassalvidades xa vistas ao inicio do apartado):

fecho ['fet^o]empeño [ém'pejio]espello [es'peXo]

5. O e tón ico radical da maior parte dos verbos da CII%, agás a P2, P3 e P6 do

Presente de I n d . dos verbos semirregulares:verto ['berto] - vertas ['bertas] - vertan f ' b e r t a g ]hebo ['bego] - bebas ['begas] - beban ['bepárj]

6. Todos os i n f in i t i v os da CII , ben por l les corresponder e t imoloxicamente, benpor an a loxía , t eñen / ' e / como VT , t an to se son regula res, semir regula res ouirregulares: ver, coller, saber.

95. Ao lado de iste como fomia dialectah Iste licor é n da mncia dax muÜeres caxadas. Veñen eiquiu hebelo pola noitíña,co n moiia forra (Qtero. P 15) . Vid. Ferreiro (1995:258).

96. Teflen sempre /c/ na VR os verbos quecer (o u ut¡uecer} e esquecer; os verbos incoativos en -ecer tenden a se igualaren comixielo xeral do s ^emirregulares; o verbo querer presenla c abeno na VR t ón i eadn Preseíitedc \ná:.crer, lert ver sempre fe -chado. Desde a perspectiva diacrónica vi d. Ferrciro (311-313); sincmnicamente vid . Costa Casas el alii (1988:166-168).

83



GRAMATICA DA LINGUA GALEGA. Fonética e fonoloxía

S4

7. Tamén todas as formas verbais de tema de pretérito re guiar da CII teñen / 'e/como VT:

comestes [ko'mestes]temeu [ t e ' m e w ]colleres [ko 'Aeres]corresen [ko ' reséq]bebera [be'gera]

8. As formas dos verbos da CI en que a vogal e tónica do radical for formandodltongo con i [j]:

cheira l'tjejra]

cheiran ['tjejraq]

9. A vogal tónica do radical de verbos acabados en -ear:cean [ 'Oearj]ouvea [ o w ' g e a j

lO .Nos nomes termindas en - e o 1 * 1 :alleo [ae 'Aeo]freo [ ' f r e o ]

seo ['seo]

11.Os nomes das letras teñen tamén / 'e / :be ['be], ce [ 'Ge], de ['de], gue [lgé\,pe ['pcl

12.Nos ditongos con e como núc leo , [e] é a realización máis habi tual nos cre-centes e [e] a máis comú n nos decrecentes (vid. 2.5.3 e 2.5.4).

2.4.1.42. Casuísñca de /o /

Aparece o tónico semifechado nos seguintes casos:

1. Can do pro vén de ó longo e úb rev e latino s, agás algún caso de abertu ra en [3]por metafonía de -a final ( v i d . 2.4.1.4.3):

lat. Tóru>todo ['toóo]lat. cüBiTU>cóbado ['kogaóo]lat. TÜRRE>torre ['tore]

2. Na te rminación -oa produc ida por perda de -N- intervocálico, non só can-do provén de o longo, mais tamén de ó b r ev e , adoita aparecer /o/ pola in-f luencia da nasalidade medieval, posteriormente desaparecida 4* :

97 . Ocasodeí-eo ['9eo]. do la t . CAELU.que alterna co n ce u ['tew],constitúe un ha e x c e p c i ó n .98. Vid .Fer rcí ro (1995:37).



XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

lat. BóNA>boa ['boa]la t . coRóNA>coroa fko ' roa]

íat. sóNAi>soa [ ' soaj

3 . O o tónico radical da m aior parle dos verbos da C IF 9, agás a P2, P3 e P6 doPresente de índ. dos verbos semirregulares:

movo [ ' mofSolmovan [ 'm o ga r ) ]como ['komo]coman [ ' k o m á r j ]

4. As formas v erbais de t ema de pretéri to dos verbos ser e ir levan sempre /o/:fora [ ' f o r a ]fósemos [ ' fosemos]foron [ ' forór ) ]fordes ['foróes]

5. As formas de verbo s da CI en que a vogal tónica o vai formand o di tongo con/ ou va i seguida de consoante palatal /t J, J, ji, A7:

trasnoito [tras'nojto]acochas [a'kotjas]mollan [ 'moAar ) ]

6. O o das f o r m a s de Inf ini t ivo do verbo pór é sempre fechado:p ó r [ ' p o r jpores ['pores]pormos ['pormos]

7. O o que vaia formando di tongo con w t amén se realiza como fechado (vid.2.5.3):

mouro ['mowro]ouro ['owro]

8. Teñen igualm ente / 'o / os nomes acabados en:a) -ón I -ona'.

do n [ 'dóij]acción [ak '0 j6r )Jpapón [pa 'pó i j l

b) —oso'.

curioso [ku'rjoso]desexoso [dese'Joso]xeitoso [Jej'toso] S5

99. O verbo /wJc'f-presenia sempre [ 'o] na VR. Desde aperspect iva d iacrón ica v i d . Fer rei ro (311-313); sincronicamenle víd.Costa Casas í'í ü/i í (1988:166-168).



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonét ica e tbnoloxía

c) -oño e -or.dor ['dor]

/ cor [ ' k o r ]mellor [me 'Áor]100

Exceptúase m or [ ' m o r ] ( lat . MAióRE>maoi>mor) , hoxe só presente en palabrascompostas c o m o mordomo, altar-mor, capitán-mor.

9. Hai u n h a serie de palabras qu e se diferencian fonicamente só pola aber turadas vo gais tónicas de grao medio, lcvando til a palabra que ten / 'D/:

bóla (de billar) [ 'bo la ] / bola (de pan) [ ' bo la ]

fóra (adv.) [ ' fo ra ] /fora [v . ser ou ir ) ['fora]óso (esqueleto) ['oso] / oso ( an imal ) [ ' o so jpóla (rama) ['pola] / pola (pita ou por + u) [ 'po la j

10. Ou tras parellas hom ógrafas co rresponden a substantivos con / 'o / e verbos con/ ' o / ; non levan til para se diferenciaren na escrita, sendo o contex to quen o fai:

bote (barco) ['bote] / bote (v . botar) ['bote]molio (monllo) [ 'maAo] / mollo (v . mollar ou prebe) 1'moAoJ

2.4.1.4.3. A metafonía

Os diferentes fonemas non existen na lingua dun modo independente, senón queaparecen co mb inado s entre si formando parte du nha secuencia de orde sueprior, a sí-laba, que á súa vez se agrupa para forma r palabras. Os diversos fonem as qu e confor-man unha palabra están suxeitos a un ha serie de mo dificacións resultantes do contac-to ou do influxo do resto dos fonem as que com poñen esa unidade lingüística.

Un ha das principais modificacións que sufriu o vocalismo tónico en galego é de-

bida á metafonía nominal. Xunto coa caída de -L-, -N- intervocálicos, o mantemen-to de é, ó breves tónicos lat inoscomo vo gais abertas e o infmitivo tlexionado, a me-tafonía constitúe un trazo defmitorio da área lingüística galego-portuguesa, queafecta o portugués, o brasileiro, o galego e inclus ive o gaíego exterior, aínda quecon características peculiares en cada caso.

Metafonía de -o e -a

A m etafonia é a Ínfluencia asimiladora regresiva que exerce a vogal da sflaba

á tona final dunha palabra sobre a vogal da sílaba tón ica precedente desa mesmapalabra; v én exercida pr imordialmente por -o final e tamén por un -a f inal , aín-

100. maii, sohr'a do r da s cousas e sobr'a nosa dór I puxo Deus un sorriso, unha aurtiru, unhu flor, / 'unhu esirfiiña acesad'alegria...! ( A q u i l i n o , PGC 88); nesle au to r o aeenlo c i r cun t l exo i ndica vogal f echada. Porén, L-ando m e n os na zona oc-cidenta l , ao lado desta real ización f echada non repugna a aberta nalgú n caso. seguramenie f avorecida poto r i rabanle:amar [a'morl./crvor [ f e r ' j l a r ] , terror [ te ' r a r} . / ) í iv£ i r [pa'gar].



XOSÉ RAMÓN FRHXHRO MATU

da que esta última é obxecto de discusión101. A metafonía por -o fínal (<-u bre-v e final latino ) consiste na inf luencia de -o f inal sobre o / 'e/ ou o / ' o / da sílaba

L tónica da mesma palabra fechándoos un grao, de fo rma que /'e/, / 'o / > / ' e / , / 'o / :lat . Nóvu>novo [ ' n o g o l > ['nogo]lat. METU>medo ['meóo] > ['meóo]

A metafonía por ~a final (< de -a f inal latino) é o inf luxo do -a f inal sobre oe e o o fechados da sílaba tónica da mesma palabra abríndoos un grao, de forma

l a t . HóRA>hora ['ora] > [ ' o r a ]lat. TLLA>ela ['ela] > ['ela]

A influencia metafónica dáse aínda que -o, -a no n sexan f inais absolutos,afectando tamén os plurais:

lat. sóCRU>sogro [ 'sDiqro] > l ' so iq ro]lat. sóCROS>sogros ['souiros] >

A metafonía non afecta todas as palabras, senón só aquelas que teñen oposi-ción de xénero; a fecta, pois, algúns su bsta ntiv os, así como uns pou cos adxecti-vos102 e se callar os pronomes ela(s) e aquela(s), mais non adverbios:

lat. HAC HóRA>agora [a'u|oral / hora

A alteración do vocalismo tónico na raíz dos verbos non debe ser atr ibu ída ámetafonía , senón á acción do iode '01.

Xrátase dun mecanismo de tipo morfolóxico redundan te na f lexión de xénero-no m ascul ino / 'o / e no f em in in o / 'D/-, producíndose unha correspondencia en -tre vogal fechada e masculino por un lado e entre vogal aberta e feminino poroutro:

sogro ['soiiiro] - sogra [ ' spu j r a j

Tamén se pode dar a metafonía por propagación analóxica do m ascul ino para ofeminino: novo /'nobo/ fronte a nova /'nsba/ pode provocar que esta feche en

101. Cfr. Porto Dapena (1973:535-536),qu en, após interpretar o t i m b r e aberto de ela e aquela e omo pervivencia du nh a an t i -ga flexión i n terna do adxect ivo favorecida pola analoxía co suf ixo -ela.af i rma con ro tund idade : "L a inexistencia, por lodemás , de una melafonía ejercida po r -ti final en gallego-portugués me parece absolu tamente clara: m ien t ras existen sus-lanlivos mascul inos . si n un a forma f emenina correspondiente y con vocal tónica cerracla amieiimológicanienle (piénseseen los ejemplos titados de pobo, medo), no se produce el caso contrario, esto es , suslant ivos femeninos , sin su corres-pondiente mascul ino y con lón ica ab iena en contra de su e t imología" . E aínda recaica a cont inuac ión: "Descanadas,p u es ,las posibilidades de una meta fon ia en los n o mb r e s gallego-portugueses ejercida por -a final, no nos quedu olra ailerna-! i \ , i < _ | u u . n l i i i i l i i L ' o r u o u r i i i . i i n c i . i í i ' i i i . i L A i ^ U ' i i k - l a i l f n i k n l ' i " ( ' l i . [ i u r o m i n \\ntc. I n i i r o ( 1

l- f ( > I I I I I 1 2 ) . q u c n ,

baseándose no porlugués, mantén que o -a f i n a l por si só parece carecer "d e forga para provocar a metafonia do s ee edo s (jo tónícos fechados em ee e oo tónicos abertos". pois, após sinalar mniios exemplos a f avor desta tese. descarta os

^deverbais femin inus eo n e, o abertoi po r xa leren es e l imbre nas fonna.s verbai s cor responden tes .cues l iona os casos deelatsl, uifuelaisl por ter "havit to lambém certa influéncia analógiea das numerosas formas em -t/a/s/" e afirma que asformas f emininas do s adxec t ivos en -¡3¡sa<s) "sao cer tamen te analógicas".

102. Cfr . Á l v a r e z f 1988:142): "Son poucos e de extensión minoriiar ia os adxectivos afectados.aexcepción dos que presentano suf ixo -osofs) / -osa(sf.

103. V id. Santama rina (1974a:30) e Ferreiro (1995:312-313).



GR AM AT I C A DA L I NG UA GA L E GA . F o n é ti c a e f o n o lo x ía

/'noba/. N o e n t a n t o , só se deu esta extensión da alteración por metafonía en moipoucos casos, que com prenden pu ntos i llados ou un número reducido de falantes:

novo ['nogo] - nova ['noga] / ['noga]torto ['torto] - torta ['torta] / [ ' to r ta ] 1 0 4

H ai n o m e s con f l ex ión de xénero que escapan á regra da metafon ía en todo oterritorio galego:

lat. CAECU>cego [ 'Geuio]lat. vÉTULU>vello [ ' b e A o ]lat. íSTA> esta ['esta]

A estes casos poderían acrecentarse f[c]rro, inv[c]rno, mfcjlro, n[c]to ouc[t]rto, tam én presentes no portugués10 5, aínda qu e algúns poden estar condicio-nados fone t icamente por iren en contaco con r ou t rabados por /. M a is o feito deque sobre u n h a determinada palabra non operase a metafonía non Ímpl ica qu eesta deixe de ser opera t iva t amén nos seus der ivados ou compostos; así temos naparte occidental cego ['e] / morcego ['e]. Este mesmo exemplo most ra a dificul-tade de v i n c u l a r a or ixe e a expans ión da metafonía a razóns morfolóxicas e enconcreto ao xénero, pois se c[z]go / c[cjga non presenta metafonia en todo o te-rritorio a pesar de posuír f lexión, morcego, que non ten tlexión de xénero, si ten

metafonía. Esta non se or i x in a , po is, na f lexión de xénero dos substant ivos a par-tir da mesma base léxica (s[o]gro / sfajgra), pois ta l flexión non existe en medo,ollo, hora ou meda, mais si metafon ía , da m e s m a forma que ao lado de cadfcjlo/ cad[c]la t emos cfejsto / cfejsta, ou de desex[o]so / desex[3¡sa

m, raplojso /

rap[o]sa. A orixe da metafonía debe depender , pois, de factores fonéticos máisdo que morfolóxicos 107.

A súa distribución xeográfica

Canto á xeografía do f e n ó m e n o , as palabras afectadas pola metafonía non ocu-pan áreas idéntica s, aínda que se pode afirmar en l iñas xera is que a metafonía éun fenómeno caracter íst ico da parte occidental da Ga l iza . Así, tn[c]sa e p[c]ga,co n m etafon ía , aparecen nu nh a zona m oi r educ ida , na costa das rías de Arousa ePontevedra , en can to que ollo [ 'oXo] ocupa a metade occidental fronte a [ ' O Á O ]

na metade or iental ; e medo ['medo] penet ra bas tante na parte or iental , f icando

104. Cfr . Alva rez (1988:142): "xunto a nóvo, iwva e tórto, tónu. xera is na área afectada pola melafonía. c a b e n . m oi minor i -l a r iamenie . no\ ma e lóría. N o n sabemos doutros e x e m p l os en que ocorrera o me s mo " .

105. Vid . Álvarez (1988:144) . P o r é n . o caso de cast[c]lo no n n os parece xeral en galego. pois na área coruñesa no n repugna

a p r o n u n c i a co n / 'e/ .106. Pono Dapena (cfr , 1973:529), porén, di que na comarca ferrolá nos adxec t ivos galegos acabados en -oso, -osa "la ó escerrada lanlo en el m as cu l i no como en el t eme nino . no exis l i endo. por lo d e má s . n i n g ú n t ipo de al i ernancia en los adje-t i vosca l i f i ca t ivos" .

107. "Por tanto, no n parecen se r ra?,óns mor folóxicas n in direetaniente v i n c u l a d a s co xénero as qu e exp l iquen o t r iun fo n u-nhas palabras e a ausencia de metafonía noul ras . Por iso. aínda que nos parete ev iden te a relación co xénero na s palabrasqu e lioxe aeusan a al teración vocál ica. ala converlerse n u n h a marca redundante do mesmo, seguimos manlendo a op iniónde que a or ix e desa mutac ión no l inibre da voca! tónica debe buscarse no d o mi n i o da fonélica e non no da mor fo loxia"(Álvarez 1988:155-156).



XOSÉ R A M O N FREIXHIRO MAID

['meóo] r e d u c i d o á fa ixa m á i s oriental"w . Mais nunca a metafonía opera sobreu n h a palabra en todo o territorio, pois "sempre hai u n h a isoglosa que de l imi ta

para cada palabra unha zona de meta fon ía -situada ó oeste da isoglosa- e u n h azona de non metafonía ó seu leste"10 9.

O ra be n, resul ta d i f íc il acharm os u n h a exp l icac ión sa t i sfac tor ia para ta l com-por tamen to des te fenómeno , que de momen to debe remos cua l i f i ca r de arbitra-r io . Tomando como exem plo a l g ú n s nomes t e rminados en -elo, pódese consta-tar que en martelo, coitelo o u canceio m oi ra ramente ac túa a meta fon ía ,r ea l izándose en case todo o terr i torio co n / ' e / , en c a n t o que en cachelo, cadelo,couselo, mantelo o u portelo a real ización meta fón ica co n / ' e / se estende á me-tade occidental da Galiza"1 '.

É digno tamén de resaltar o feito de que u n h a m e s m a palabra se realice s im u l -t aneamente con m etaf on ía ou sen ela nun m esmo terr itorio ou en terr itorios pró-x im o s , mais con acepcións diferentes en cada caso: ollo [ ' oAo] , referido ao ór-gano de v i s i ó n . ocupa u n h a área xeográfica algo menor que referido á partecen t ra l da ve rd u ra e rego [ ' r eu jo ] ocupa unha zona algo máis ampla referido aoque fai o arado que á canle da auga, mentres nalgunhas zonas, nun mesmo nú-cleo rura l de poboación , [sjllo utilízase para o órgano de visión e [ojllo para oburaco onde se coloca o m a n g o do sacho.

A pesar da desigual dis t r ibución xeográfica da metafonía ao longo do territo-

r io galego e da complexidade da súa xus t i f i cac ión , pódense s ina lar a lgun hasconstan tes d ignas de seren tidas en conta '" :1. Que os exemplos con m e t a f o n í a de -o f i na l ocupan ex tens ións moi to

ma io res do que os-de -a f i na l , sen se aprec iaren grandes d i fe renzas en-tre que a voga l a fec tada sexa e{n ou o nin entre su b s t a n t i v o s e adxec t i -vos; o s casos e n q u e /'e, 'o / pasan a / ' e , 'o / o c u p a n p o l o x e r a l a metadeo c c i d e n t a l d a G a l i z a , en can to qu e a a b e r t u r a d e /'e, 'o / en / ' £ , 'o / se re-duce n o r m a l m e n t e a áreas m o i p e q u e n a s d a costa o c c i d e n t a l , en especialas s i t u a d a s ao sur, coa excepción de hora, que se reaJiza /'ora/ en íoda a

m e t a d e o c c i d e n t a l , e dos p r o n o m e s ela(s) e aquela(s), sobre que pro-xecta "serias d ú b i d a s de se r e a l m e n t e se t ra ta de e x e m p l o s d e i n f l u x o

v meta fón ico o u de fo rmas ana lóx icas d o su f i x o -elá", qu e presenta / ' e / entodo o t e r r i t o r i o " 3 .

108. Para a disir ibuckin lerrilorial desles e doutros casos de metatbnía véxase Femández Reí (1991:40-44|.109. Cfr. Álvarez (1988:144).110. A f n d a se podería engadir qu e ntibeio ( n o ' g e l o ] ocupa u n h a ex t em ió n bastante maior , pois tamén se dá na me ta d e occi-

denla! da prov inc ia de Lugo e en fase ttxla a prov inc ia de O u r eme (Álva rez 1988:145).111. De acordo con Álvarez (1988:146-149).1 1 2 . Para o-portugués. Louro (1961 :110) . após consiaiar qu e existen má i s excepcións á rneiafotiía do e tónico qu e á do o tn -

n ico , conclúe: "n o eslado actual da l íngua portuguesa a metafonia do e tónico «e o u ae). po r i nf luént i a do -» f inal (es-crito-o).já náo se conserva paralela á de o (< o) -nos subs tan l ivos .o e fechado por metafonia eslende-se ao p l. mase. eno s adjeclivos estende-se a todas as formas (mascul inas e f emininas )" ,

113. Ta! hipótese , xa apumada piir Porto Dapena (1977:57) . quen nega a emtencia de metafonía de -a fínal en lodws os ca -sos (hora [ ' n r a ] é para el u n cul l i smo ev iden te ) . e suxer ida tamén po r Louro ( 1 9 6 1 :1 1 2 ) . baséaa Álvarez (p . 147) funda -menta lmenle no feiin de seren elafs) e aquela(n) os únicoí; pronomes afet'iados e n o feiio de a área afeciada ser moi lom a i o r q u e a q u e ^ e d á e n s u b s t a m i v o s o u a d x e c i i v o s tcomopega ou mesa, só a r r e d ord o Salnés ou da rta de Pcmtevedra),vindo a eo incidi r máis ou menos coa do sufixo -ela [ ' e la] . C o m o argumento en contra r io . a fnda qu e n o n suriciente. dá oco m p o n am en t o da forma mascul ina f / . qu e non se v e afectada piir in f luenc ias ana lóxicas semellantes .

89



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né t i c a e fonoloxía

2. A área de acción da metafonía sitúase en todos os casos ao occidente da iso-glosa; desta form a, f íca separada a m etafon ía do galego da do asturiano, ao

non se prod ucire n exe m plos no terri torio lim ítrofe co astur-leonés; a m etafo-nía penetra con m aio r frecue ncia cara ao leste na parte sur do territorio; a re-gularidade con que se produce a distr ibución da metafonía ao oeste e non me-tafonía ao leste pode ser un facto r im portante á hora de desbotar a presenza dofenómeno en determinados casos que non se axustan a tal dis t r ibución (pes-cozo, almorzo, toxo, mollo-monllo etc.) , para cuxa explicación haberá queacudir a outras causas como a acción de iode ou a et im oloxía.

Oulros posíbeis casos de metafonía

Aínda se pode falar dou tros casos, m oi secundarioscon relación aos dous principaisaté agora me nciona dos, onde exíste a posibüidade dunha Ínfluencia metafónica:1 . Por unha parte podería estar o Ínfluxo dun /o/ átono final sobre /'e/ o u / 'o /

precedentes, fechándoos u n grao , de forma qu e pasasen a / ' i / ou / 'u/ respec-t ivamente ; deste modo expücaríanse casos como os de:

lat . ísiUD>istolat. PüTEU>puzo (ao lado do maiori tario pozó)M

lat. SÉNSU>siso"5

lat. -ÉTU>-ido (en topónim os ao lado de ~edo)m

lat . DiGíru>dido ( fo rma do m i nan t e dedo}

N o entanto , a irregular distr ibu ció n territorial destes casos, que n on se corres-ponde en xe ral coa área de ac ción da m etafonía antes ci tada, a escaseza de exem -plos existen tes , as dúbidas sobre a lgún étimo (sisó)"\ a posib i l idade de in f luen-cia de iode noutros (puzo) ou a non exis tencia en paralelo de exemplos deinf luxo dun /a/ f inal sobre / 'i/ ou / ' u / fan du b i da r da presenza real na l ingua des-te tipo de metafonía11 8.

2 . Por out ra par te , e con carácter exclusivamente dialectal , es tá o posfbeli n f l u x o m e t a f ó n i c o de /e / f i na l no su r de Po n t eved ra e n a par te mái s su -rocc iden ta l da p r o v i n c i a de Ou rens e , onde se produce fechazón de /'e/ sena sílaba f ina l hai / e/; e t amén f echazón d e /'e/ en / ' i / e de /'o/ en /'u/polo mes mo i n f lu x o de -e f i na l :

neve ['nege] v s. co m. [ ' n e g e ]fixese [f i ' Jese] v s. co m. [ f i ' J ese ] , mañ&fixera [fi

114. O grartdepuzo fo i aberiv na pedru piiin antigo canteiro qu e chamaban o Viso e viñera de tonxe das lerras de Cotoba-de... (Olero, D 10).

115. U n almorzo de papas de millo e velo aí vai o manxador camifto áa oficiña, co recordo da derradeira lupanda rillándu-90 U e o siso (Casielao, OC I. 290).

1 16. Pois que son do lempo voso, I carbailos de Carbatlido (Pondal . QP 29).1 17 . Ferreiro (1995:33) c i ta a posibil idade du n in f luxo de xuí;o ou dun proceso de harmonií.ación a panir de sesudv (n . 20).1 18 . De lodas as forma s os exemplos vislos neste caso "non son absolu tamen te equiparables" (AÍvarez 1988:150) ao s que se

poden aduci r nos dous t ipws importanles de metafbnía esludados.



X O S É R A M Ó N F R E K H R O M A T O

nume [ ' n u m e ] v s. c o m . nome [ ' n o m e ]huxe ['uje] v s. com. hoxe ['oje]""

iste [ ' i s te] vs . com. este [ 'este]1 20

cume e bibe vs. com. cfojme e bfejbe (Imp.)12 1

respunde vs. com. respfojnde1-

Ora, o feito de que , como se ve no s exemplos , tal Ínfluencia com prenda t aménformas verba is a fás t anos da del imi t ac ión do f e n ó m e n o de inflexión á categorían o m in a l e pode cuest ionar a cual if icación desta alteración fonética como meta-fonía de -e, sobre todo se se constata que non se precisa a presenza desta vogalpara a f echazón se produci r ' " . X. Henr ique Costas124 prefire falar de inestabi l i -

dade do / ' e / nesa zona, que afecta catro grupos de palabras, sempre co n real iza-ción aber ta no galego com ún :

a) terminadas en -e átono libre ou t rabado: neve [ 'nejSe] , metes ['metes],quere [ ' k e r e ] .

b) t e rmi nadas en -e tónico aberto no galego común en sílaba l ibre: pé [ ' pe ] .c) t e rminadas en /'e/ no galego común en sflaba t rabada: muller [ m u ' Á e r ] ,

m el [ ' m e f ] .d) palabras non patrimoniais acabadas en / 'e / l ibre ou trabado no resto do te-

rritorio: papel [pa'pel], café [ k a ' f e ] .

Mái s que falarmos de metafonía neste caso, habería entón que pór tal fenó-men o, que nun ca a fec ta o / ' o / , en relación co a di tongac ión goianesa12 5 e in t en ta rexplicalo como resul tado da mono tongac ión de ie126.

119. -Moito madrugas huxe , / dixo Xan de Venimces a Maniña (Cur ros , AM T 2 2 ) .120. Nistes camiños dn XVII, do XVIII, as au^as, ns carra.i, as rocas.falan un galego pelruciai , sollo, olenie (Otc ro. P 15).121. Exemplos achcgados por Álvarez (1988:150) , q u e n a d v i n e d a inclustón de verbos e adverb ios en i re as palahras afectu-

das. mais non de casos en q u e /e / f inal feche / 'a/ en /o/.\22.Respunde. Marüño.! ¿que les, que le i'aías? (Cur ros , AM T 15 ) .123. Cfr. Costas González (1988:385-386), qu en en g ad e : "Baseándonos n osd a los oblidos en estudios por nó s rea l i zados.nos

mate r ia i s do A r qu i v o Dialectolóxico d o IL G referentes a esias zonas e n a nosa propia expe r ienc ia co m o falanles dunhamicroárea dialectal ah r ang u i da po r este f e n ó m e n o , co idarnns f i rmem ente que es iamos peranie u n h a ' i nes iabi l idade ' no nuni ia r ia ni n h o mo xé n e a . xa que var ía r e la t ivamenie a siia i nc idencia segundo os t e r mo s dos que se t raie, segundo os lu-gares e segundo os falantes . dándose mesmo o feilo sorprendenle de que u n m e s m o falante pode ar t icu la r u n h a m e sm apalabra con o u sen a dev and i i a al teración" .

124. Vid. Costas Gon¿ález (1988:386-389).125. Para un complelo coñecemento do fenómeno v id . Pousa Or tega (1991) , quen comeza por afirmar: "A fala de G o ián . no

concel lo de Tomiño (Pomevedra) , caracterí/.ase por un f enóm eno insólilo no resto do territorio galego: a di tongación do/ci".

1 2 6 . Costas Gonzá lez (1988:390) af i rma: "Moiio.s casos de [e] no cam o de [E ] poderian ser r esul t ado de mono tongación deie . ó igua l que nouira.s /onas da R o m an i a ; daq u e la , o goianés sería u n h a r e l iqu ia v iv a desa dilonga ción. E non só ten'a lu-gar nestas zonas galegas senón t a m í n -e a teor dos dalos fomecidos polo dialeclólogo por tugués Pa i v a Boleo- na 7 X i n amíñota portu guesa . Esle profesor portugués in fómianos que na comarca de Melgago é correnle a pronunc ia dés, colhér,pudér, mulhér, etc."

Tamén Fernández R ei (1991:46) a c e p i a f a l a r d a i n e s i a b i l i d a d e d o e "caracteristica de falares do sur de Poniev edra. e quet amén se pode rex istrar n a Limia B a i xa ourensá" . que para e l "hai que poñelíi en relaeíón co a dílongación de é, e n u n a ide fi, dalgún-, barrios da parroquia de Goián no cnnce l lo ba ixo miñoio de Tomiflo".Mar iño (1994b:104) ,após es iudar co n delalle a.s diferentes casuíst icas relaeio nada s con este fenómeno, conclúe : "En de-finii tva. creo qu e a presencia de / -e/ inflúe na i n f l ex ión / 'e/ > /é/, a índa qu e no n parece ser absoluiameme ¡mprescindi-b l e ; n a ditongación de / ' c / condic iona o resullado d o segundo elemento do d i tongo . Nos demais casos analizados a sda¡n f luenc ia é disculible, especialmente. ó m eu modo de ver, no s imperal i vos bibe/cume e no substan t ivo nutne. D e lódo-lo s xei los, se se opta po r esla exp l i cación haberá que aclarar por que non hai inflexión en sede. verde, lorre. once, doce,Irece, catorce...".



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né li ca e fo n o lo x ía

2.4.1 .4.4. A influencia da nasal tmhante

Outro fenóm eno que afecta o vocalismo tónico é a inf luencia da nasal traban te;opera só sobre nomes. Consiste en que unha consoante nasal trabando a sflaba tó -nica pode alterar o t imbre de /'e/, / ' o / tónicos fechándoos un grao. No caso da vo-ga l anterior e temos:

l a t . D É N T E >dente [ ' den te ] > [ ' d é r t e ]lat. T É M P U >tempo ['tcmpo] > [ ' t é m p o ]l a t . G É N T E >xente ['Jente] >

92

É un fenómeno tamén característico da parte occidental da Galiza , onde se

produce / 'e/ fronte ao t imb re aberto no galego central e or iental . O poeta chaire-go Crecente Vega, un dos poucos escritores que marca graf icamente o t i m b r e dasvogais de grao medio (é, ó para indica r que son abertas) ut i l iza na súa obra asformas vénto (e vénñño), témpos, rénte, diferénte, reverénte, déntes, seménte,relénte , fénto (eféntiño), alénto, sentiménto etc.12 7 Tamén A q u i l i n o Iglesia Alva-r iño , natural do concello lucense de Abadín, marca graf icamente , con acentoagudo ou grave, o t imb re aberto da vogal cando vai trab ada por nasal:

Vnha estrela d'ouro afulxir nafrénte;unha prez nas labres -psalmo do Desérto-

vai pelegrinando, nun camiño incérto,o romeiro triste, de mirar doénte.

(Aquil ino, PGC 35)

Pobresiña de Deus, hágoa saudosa,a tremer nas meniñas dun doénte...¡Fora m eu corazón cólo de rósa,e tú gota de orvallo o sol nacénte...!

(Aqui l ino , PGC12)

Tal ulteración prodúcese en palabras pa t r im on ia i s , mais non afecta os cul t is -m os, que seguen a tend enc ia xeral a se rea lizare n co t im bre aberto da v ogal tó-nica de grao medio: independ[z]ncia, ci[£¡ncia,frecu[£,]ncia.

No caso da vo gal posterior o temos:lat. FÓNTE>fonte [ ' fon te ] > [ ' fonte]l a t . MóNTE>monte [ ' m S r t e ] > [ 'm o n t e ]lat. PóNTE>ponte [ ' p o r t e j > [ ' pon te ]

M a i s nes te caso o resu l tado co n / 'o/ fechado dáse en case todo o t e r r i t o -r io galego, agás en p u n to s i l l a d o s (C o u r e l , Pedrafi ta) 1 2M . Todo o f ina ) t r a b a -

127. Oí pes esquerquenaiiiñfis I lén.e os < ) s o s ispidiftos / coma as pédras do s camiños, I e o peto repuluxado I coma os dén-tesdun resirelo ( C r ecen ie . C I 2 > : Véntiño. vénto lixeim. /ftesqaiñoearrolad0r(.GK(xate,C65),

128. Cfr . F e r n á n d e / R e¡ (1991:44): "A s f o r ma s c o n f> + nasa l t rabada so n caracter íst icas do galego de Astur ias e falares do ga-lego de Lugo veciños. menires qu e o e trabado por nasal se manlén, en xeral. en Lugo. Ourense e galego exterior". Nomapa qu e esie autor presenla na p. 45 pode apreeiarse que a isoglosa d[e]me / d¡E]nte d iv id e m á i s ou rnenos o hloqueocc iden ta l do cent ra l e or ien ta l . meni res que pfojnte fica r ec lu ído n u n h a pequena área de L u g o l imf t rofe con Aslu r ias .



X O S É R A M Ó N F R E D C H R O M A T O

do por nasal realízase como fechado ['o] (xardón, xabón, lambón, cora-zóri)> agás no galego astur iano, no B a i x o M i ñ o e na G u a r d a , onde presenta

['O].

Esta alteración do t imbre etimolóxico dáse en substan t ivos e nalgú ns adxec ti -vos. N on afecta os adverbios:

ben [ 'be i j ]onte L'5nte]sempre [ ' sempre] 1 29

Nin o interrogativo quen [ ' ke r j j ou o cuantificador cen [ 'Oerj]; tampouco os ver-bos:

vendes [ 'bendes]vende [ 'bende](el) te n [ ' t er j ](el) vé n ['beg](e/J pon

En relación con este fenómeno, aínda que de moita menor relevancia, está afechazón de / ' e / e /'o/ tónicos trabados por nasal e seguidos de consoante orixi-nar iamente velar, de fo rma que pasan a /4/, / ' u / :

lat. LlNGUA>ant. lengua [l

l é r ) g w a ] >m o d . l ingua [ ' l í r jgwa]"1

lat. M i N U E R E > l a t . vulg. MlNUARE>menguar [mér}'gwar]>minguar [mír j 'gwar]"2

lat. cóNCHA>conca [ ' kor jka ] vs . cunca [ ' kügku]lat. cóNCHüLA>concha [ ' ko r u t Ja] v s. cuncha [ ' k ü n J t J a J ' "

2.4.1.5. Osfonemas vocálicos /í/, /u /

O f o n e m a /i/ é un fonema vocálico anterior ou palatal de abertura m í n i m a ou

fechado; presenta un alofone palatal fechado [i] en posición nuclear:f ío [ ' f io]ir ['ir]

E un alofone semivogal palatal fechado [j] na marxe silábica, en posición an-tenuclear ou posnuclear: despois [des'pojs], canción [kán'Qjór)] (v id . 2 .5) .

129. Bentiiiti sémpre xexnx. ¡óh Pai do Bon-Amor! l A q u i l i n o . PGC 32) .130. M e s m o n e s l e c a s o o / ' D / é an i i e t i m o l óx i t o , pois provén d u n w longo latino ( P Ó N I T ) , Anl ie t imolóxico é t amén o / ' t / d o g a -

lego asluriano et i palabras acabadas en -én que no galegn c o m ú n o fan en -eo: centén [6én'lí:r|] v s. centeo [9én'teo|; asíco m o o / ' 3 / do galego aslur iano ou de falares de Lugo próximos de Asmr ias cando va i t r abado po r nasal , igual qu e acon-leee na zona ponlevedresa do Baixo Miño: ladrón ¡ la ' i i rñi jl , melón |me'15r(] (cfr . Femández R ei 1991:45-46).

131 . A forma arcaica lengua (Ferreiro 1995:31) ai'nda debe estai v iv a n o galego mí ndon ieDse pois foí t'orma exc lus iva uti l i -zada po r u n poeta la n f i e l ao galego p>opular c omo No riega Varela ou me s mo Leiras Pulpei ro ; mraén A q u i l i n o Iglesia A l-varifio i n t i t u l o u o seu discurso de ingreso na Academia A lengua dospoetas ilv nnrie de L u ¡ > o ( A C o r u ñ a , 1964).

132. Pero tantafarturu minguou de súpetv e afamefoi emranda en lodtis osfogares (Caslelao . OC 1, 64).133. qut' ievas no dengue as garridas e brancas I cun chas do peregrino (Ponda l , BB 271 ) . Tamén lai . * T R i N i f A R E > f r e / i c / i a

v s. irínrha |trí n't Ja], aínda qu e este caso é d e orixe moilo m á is d u b id o s a .

9 3



G R A M A T I C A DA L I NG UA GA L E G A. F o né ti ca e fonoloxía

O fonema /u/ é un fonem a vo cá l ico poster ior o u velar de aber tura mínima o ufechado; presenta un alofone v elar fechado [u ] en posición nuclear :

túa [ ' t u a ]rúa ['rua]pulo [ ' p u l o j

E outro semivogal velar [w ] na marxe s i láb ica prenuc lea r ou posnuclear : ar-duo ['arówo], temeu [te'mew] (vid. 2.5).

2.4.2. Os subsistemas átonos

O vo calism o átono é menos defínido que o tónico, m ais sen chegar aos graos de re-laxamento do portugués nin ao cero fónico, salvo circunstanc iasm oi especiais. Porimprecisión do seu timbre resulta inestábel e vacilante, dando or ixe a diferentes t iposde alteracións no modelo de 'fonética popular ' , único existente na práctica tradicio-nalmente por estar o galego afastado do ámbito formal e culto durante séculos. A fo-nética po pular fo i tamén na realidade o único mo delo para a l ingua literaria, o que ex-plica que esta reproducira con moita frecuencia, en ocasións m esmo exaxeradam ente,todos os fenómenos propios daque la. Por iso, un ha descrición do sistema fon ético do

galego ten de prestar especial a tención aos fenómenos de fonética popu lar, pois desaforma estarase tamén explicando a historia da lingua escrita.

A s principais alteracións que se poden sinalar no vocalismo átono son, por unlado, aquelas que se producen por modificación ou vacilación no t imbre das vo-gais e, por outra parte, as que obedecen a fenómenos de subtracción ou aumentodas vogais que or ix inar iamente conformaban un h a palabra. O s f en ó m en os de alte-ración do t imbre das vogais á tonas obedecen funda me ntalmen te a procesos de asi-milación e dis imi lac ión , ben só ent re vogais ou entre vogais e consoantes .

M a i s nin en todas as posicións o vocalismo átono presenta u n mesmo subsis-

tema vocá l ico nin os f e n ó m e n o s de al teración das vogais á tonas se producen in -d is t in t am en t e en calquera posic ión. Tampouco o grao de inestabil idade deste v o -cal ismo é sempre o m e s m o . Por iso é preciso dist inguirmos var ios subsistemasden t ro do vocal is tno á tono.

9 4

2.4.2.1. O vocalismo pretónico

2.4.2.1.1. Caracterización xeral

A e s t a b i l i d a d e do vocalismo pretónico é m a io r do que a do postónico, o queexpl ica que en posición pretónica poidan aparecer os sete fonemas vocá l icos .



Xosé RAMÓN FREKEIRO MATO

Mais o rendemen to fono lóx ico d a oposic ión en t re vogais semiaber tas e semi fe -chadas de grao medio nes ta pos ic ión é escaso, pois son i l ladas as parel las de pa-

labras que se opoñen por este trazo (botar / b o ' t a R / "facer saír" - / b o ' t a R / "darbotes" e votar), se excep tua rmos as palabras der ivadas po r su f i xac i ó n , onde o se x e m p l o s so n abundan tes co n m a n t e m e n t o do vocal ismo da base, sobre todo set e m o s en conta a f recuenc ia do d i m i n u t i v o -mo:

poliña /po'l i j ia/ vs. /po' li j ia/pegada / pe 'gada / v s. / pe 'gada /besta 'arma' /'besta/ e hesteiro /bes'teiro/ fronte a besta 'animal*/'besta/ e besteiro /bes'teiro/corda / ' k o R d a / e cordeiro / k o R ' d e i r o / fronte a / k o R ' d e i r o / ' año '1 3 4.

O poeta Crecente Vega, qu e marca , como se v i u , co n acento grave o t i m b r eaberto das vogais de grao m ed io , de ixou nos exemp los como estes:

E unha casiña, enpédra pedrexada;grande a lareira, para que a roladade nenos queipa ó rénte do remól.

(Crecente , C 18)

Féntiño prisioneiro,que esvaído e tristeiro,e maréliño, o próbe, coma a cera,non salía do día en que nacera.

(Crecente, C 43)

-Róseira, róseiriña,¿tamén me espiñas ti?

(Crecente, C 50)

Véntiño das azas longassémpre a voar, a voar.

(Crecen te ,C65)

Veiga Arias '" , que non pode negar a existencia de vo gais semiabertas en posiciónátona , destaca que só u n h a vez en cada palabra figura unh a vogal m e dia aberta e quea sflaba tónica cont inúa a ser o e l e m e n to l imi tador da aparición d as vogais m e d i a s

134. Esres e nutnxs tíxemplos (apresar / ap t te ' saH/- /apRf : ' saR/ . po r exemplo) so n cilades po r Carballo ( J979:1 18), qu e páxi-na s atrás (p . 110) acudira a ermo I ermanza, am b o s co n /c/, eforno / j'ornadu, co n /o/ . para xusti f icar t)ue e, o átonos ta -m én poden ser aberiii ', ou fe thados ¡gual que os lónieos . Veiga Arias (1976:60) opón o ex empl o ásferro, con /e/, e/c-rreim, con /e/ ao de ermo e ermatiza. qu e considera Insuficienie, cueslionándose a súa vixencia na fala . da mestna formaque a de besteiro e cordeiro. Véxanse outros exemplos eomo x¡f:¡sta / xfE]steira,pap{£]lJpap[Rllaría, .f /c/rra / sfcjrra-dor. r[^]da / r¡3¡da.\e, p/j/río / pl^Jrieiro. h¡3¡ra I / i /3 / rur r« . f /3 / rnf j / c[^]rnada I c¡3lrnudo, ¡3¡so / [sjsamenta /l^lsario. p/o/rco / p¡3¡rcatlada / p¡3¡rqueim,f¡3¡ra I fl-sjráneo. m¡3¡ra / m¡3¡reira, entre outros máis d iscut íbeis .enHualde / Mart inez-Gi l (1994:186).

135. V i d . 1976-.60.

95



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nét ic a e fonoloxía

abertas, xa que só figuran na sflaba tónica ou na átona precedente e n u n c a en sflabapostónica. Para el cont inúa a ser vál ida a af i rmación de que a posición tónica é a

única en que poden aparecer as sete vogais, salvo os casos de derivación, onde,como acontece nos diminut ivos en -mo, -í'ña, a relación da derivada coa pr imit ivaé tan estreita que a derivación supón só u n h a modificación con valor expresívo ouimpresivo, ou ambos á vez, ou sexa, cando se trata de varian tes estilísticas. Para elesta apa rició n de v ogais med ias abertas en posición átona é de orde m oi secun dariae mesmo cuestiona a atonicidade do morfema radical (base) dos diminut ivos en-mo, adheríndose á defensa da dupla acen tuac ión nos diminut ivos feita por Gon^al-ves Viana para o portugués do no rte, onde , segundo el , os diminut ivos en -inho con-servan o acento radical e con el a abertura das vogais, fronte ao d ialecto l isboeta,

onde teñen un só acento, con neutral ización do t imbre nas vogais radicais antes tó -nicas e agora átonas13 6. Agás co sufixo -iño,no resto dos casos produc iríase neu tra-lización, como acontece efíferreiro [ f e ' r e j r o ] oupedroso [pe'óroso].

Porén , so n moitos os casos que contradín a tesc de Veiga A r i us . Moitos deri-vados de palabras con vogais tónicas medias aber tas o u fechadas manleñen omesmo t ipo de t imbre ao se converteren estas en átonas '" ; trátase con f rccuen-c ia de palabras der ivadas co n sufixos apreciat ivos, especialmente -iño, mais ta -m én con todos os demais do mestno t ipo, de manei r a que se pode afirmar queaquelas palabras formadas por sufixación ap rec i a t i va que t iñan /e/ ou /0/ no ra-

dical conservan o t imbre aberto destas vogais c o m o norma xeral :póla [ 'po la ] -> poliña [pD'lí jiaJhome ['ome] -> homazo lo 'm aGoJmuller [ m u ' A e f ] -> muüerona [ m u Á e ' r o n a ]vello [ 'beAo] -> vellote [be 'Aote ]festa [ 'fcsta] ->festuca [ f e s ' t u k a lfero [ ' f e ro ] ->ferísimo [ fe ' f l s imo]

Nalgún caso isto permite estabelecer oposicións fonolóxicas en pares homógrafos:

bóla [ 'bDla ] -> holiña [bo'líjia] vs. bola ['bola] -> boliña [bo'lijia]óso ['oso] -> osiño [o'síjio] vs. oso ['oso] -> osiño [o'síjio]

C o n suf ixos referenciais o t imbre altérase n u n h a s ocasións13 8:porta [ ' p o r t a ] ->portal [por'ta^]morte [ ' m o r t e ] -> mortal [mor'tai]

Mais noutras non:roda ['roóa] -> rodar [ro'óar]

corda [ ' kDf ó a ] -> cordeiro [kor'óejro]

1 3 6 . C f r . Viana (1973:145) : " N o u s a v o n s déja vu q u e . d a n s le nord . l es d iminut i i s on l loujours deux accenis: on dil ró.iínha,boltínha, qu e seraient r id i cu l es Uans le clialecte c o m u n . O L L il fau i prononcer ritíínha, butínha, en s u i v a n t la régle de ^ sy -llabes atones. O n di r a cependan t rósazínha. bottazínha, a cause de l ' inf ixe ;".

137. N o r m a l m e n t e o e o u o álonos aber tos v an f icar en posición pretóniea inicial . mais non sempre: mu/ler [mu'íícr] - m u-llerona |mu^c'rona]:papel - papeliño [papt r ' ITj io ] : /a r«/ -faroliño [ f arn ' ITj io ]

138. Isto é v á l i d n tantn para /3 / como para /t/. e o m o se viu enferro /c/-ferreiro ld\ pedra /d-pedmso /e/.



XOSÉ RAMÓN FRHXHRO MAIO

pé [ 'pe] ->pegada [pe 'ujaóa]póla [ 'pola] ->polada [po'laóa]

Nalgún destes casos a conservación do t imbre aberto podería estar condicio-nada pola existencia de pares léxicos homógrafos con /o/:

rodo ['roóo] -> rodar [ro'óar]pegar [pe'uiar] -> pegada [pe'iqüóa]pola ['pola] ->polada [po'laóa]""

O ra ben, se nos paramos a exam inar det idamente o comportamento do t imbrcdas vogais medias na formación das familias léxicas dc palabras priniitivas con

/ 'e / , / 'o / , chegaremos á conclusión de que, en contra d o af irmado por A ma ble Vei-ga, a neutral ización do t imbre nas derivadas consti túe a excepción e non a rcgra:r[^]daxe -> r¡3¡deira -> rfo]damento-> emp[3]brecer -> empfajbrecemento

b[c]lo -> bfcjleza -> embfcjlecer-> emb[e]lecemento -> b[c]lamentetfcjrra -> t[£]rrestre -> tfzjrreai -> T[c]rreo -> t[E]rrícola -> ífcjrri-torio -> tfcjrremotogufcjrra -> gu[c]rreiro -> gufejrrüla -> gu[c]rrilleiro -> gufc Jrrear ->gufzjrreante

s[3J -> sfsjidade -> s[3]amente -> sfo]litariovelfojz -> vel[o]cidade -> velfojzmente -> velfojcfmetrorfo]cha -> rfojchedo -> r[3]chosotfsjnico -> tfsjnicidadev[3]z -> vfojceiro -> v[s]cear -> v[^]iarrón[3]so -> fsjsudo ~> [sjsame -> ¡sjseira -> fojsificar -> [3]sificacUín

Moitos má is exemplos se poderían pór (selva—selvaxe, crego-cregaxe,ermo-ermanza-ermar, herdo-herdar, xesta-xestal-xesteira, poda-podar-poda-

da, corno-cornada-cornudo, certo-certeza, norte-norteño, ciencia-científico,mora-moreira, po-poeira etc. etc.) , o que permite af í rmar a universal ización daconservación do t imbre e a importante presenza de /e/ , /o/ en posición pretóni-ca. Existen algunhas excepcións, aínda suxeitas en ocasións a var iación dialec-ta l (c[c]go-c[e]gar-c[£]gueira, p[c]dra~p[e]drada-p[e]dreira, gob[c]rno-go-b[e]rnar-gob[c]rnación), que máis ben veñen conf i rmar a regra xeral . Esta,polo que se ve nos exemplos, non parece distinguir entre os diferentes sufixosreferencias , tanto qu e operen sobre bases nominais o u verbais; co ú n i c o s u ñ x oad v e rb ia l -mente a conservación do t imbre é s is temát ica , axudada tamén pola

exis tenc ia du n acento secundario sobre a vogal medía (ffcjramente, c[c]ga-tnente)1™ .

97

139. Véxanse estes e/ou outros exemplos en Carballo (1979:118), Costa ei aiii (1988:37), Ares (1994:133) ou Ferreiro(1995:43).

140. V i d . Viana (1973:144-145)-



G R A M A T I C A D A LINGUA GALEGA. Fonét ica e fonoloxía

E n conclus ión, as palabras formadas mediante suf ixación aprecia t iva con-servan sempre o t imbre aberto da vogal pr imi t iva e as fo rmadas median te su -

f ixación referencial ma nteñen a me sma ten denc ia xeral , se ben que en o cas iónsvaci lan na conservación o u neutra l ización do t im bre dependendo das zonas, deháb i tos i n d i v i d u a i s ou do c o n t e x t o fónico141 .

Tam én aparecen /c/, /o / pretónicos en grupos cu l tos . Po r regra xeral toda v o -gal pre tón ica de grao medio t rabada po r consoante agrupada real ízase comoaberta(vid. 3.2.2.3):

optimizar [ o p t i m i ' Ga r ]direcüva [ d i r e k ' t i g a ]obxectivo [objek'ti|3o]

inxección [ ínJ j"ek '9jor) ]

2,42.12. Enposición inicial

A o in icio da palabra poden aparecer os sete fonemas vocálicos, segundo co-rresponde á súa posición pretónica e corao se acaba de ver . Dous son os fenó-menos fonéticos con repercursións no vocalismo que se poden dar nesta posi-ción, a prótese e a aférese, de natureza contraposta.

A prótese

A i nes tab i l idade do vocal ismo átono manifés tase tamén na aparición de fo-nemas vocál icos de apoio dentro du nh a me sma palab ra , tanto en posic ión in i -cial como media l ou f inal , dando or ixe na fala popular con moi ta f recuenc ia afo rmas vu lgares que deben ser rexei tadas na l ingu a formal izada142.

A prótese é o aumento dun son vocálico no comezo da palabra sen este tero r ix e e t im o l ó x i c a N ' , senón que a súa apar ic ión está xe rada por un proceso defonét ica s in tác t ica con carácter eu fón ico . O caso m áis f recu ente en galego é aadic ión du n a an t i e t imolóxico ao corpo da pa labra , f enómeno moi p resen te

nos verbos , sobre todo da CI por seren estes con m o i to os máis presentes nal ingua '44 :

comparar [kompa'rar] v s. *acomparar [ akom p a ' r a r ] 1 4 5

limpar [ l i m ' p a r ] v s. *alimpar [alím'par]

141. A ] v a r e z ( 1991 : 5 2 1)s o s t én q u e "o galego, a di f erencia do por tugués , mantén no s der ivados o voca l i smo da base, d e xei-lo ranstanle polo metios en t an to se poídan relaciona-las dúas palabras"; e Ares (1994 :134) afirma ca iegor icamente qu e"o galego mantén nos der ivados o voca l i smo da base".

142. Lo xicame nte ha i que dis t ingu ir entre palabras his tor icameme formaiias median le es le p rocedememo d e a um e n l o vocáli-co, xa presenie no lal ín. e aquelou i ras que m o d em am en ie presen tan u n h a var i anl e vulga r L 'on t inuando la l proceso. V i d .Ferreiro (1995:203-209).

143. Novam ente deixamos de lado a perspccliva diae rón ica , pois l amén ha i pa labras que hiMor icamenle se conformaron m e-íi\anKpnAsse,ccimf\amaIló.afauio,alindar.tipa/paroualugar.Cfi.ferreho( 1995:203): "Á parte do e- in ic ial de apoiopara o s vocábu los l a t i n os co n s- l iquido. no curso da hisior ia da l ingua íóronse tonsol idando formas co n a- protét ieo.sendo d i f f c i l d i s d n g u i r en moitos casos cando tb i u n proceso pro to r romance de c a n d o p r av é n do propio lat ín a t ravés doacrecentamento Je AD- inicial".

144. CésarOro( 1977:65-68) d á u n h a m o i l on ga lisiaxe. p r ó x i m a a 3(X),de v e r b o s d a C l c o n "flucluación por próiesis de a",qu e mostra "dos formas resul tanles de anleponer un a a la forma ve rba l o suprimir la".

145. No sutes ivo todas aquelas palabras que supoñan unh a desv iac ión a respecto da fo rma lomada como modelo c o m ú n oueslandar izado serán ma r ta d a s cu n asterisco.



XOSÉ RAMÓN FRBXHRO MATO

renegar [ rene 'u ja r ] vs. *arrenegar [arene 'u iar ]rodear [ roóe 'ar ] v s. *arwdear [aroóe 'ar]

Algúns vu lga r i smos con a protético e sp e c i a l m e n t e r e c h a m a n t e s e r exe i t á -beis so n r e su l t ado dunha fa l sa segmen tac ión d o p r o n o m e i d e n t i f i c a d o r d e -f in ido f e m i n i n o a o u i n d e f i n i d o unha, q u e pode p r o v o c a r u n h a m u d a n z a d ex é n e r o :

a radio v s. *o arradio I unha radio v s. * un arradio™a moío vs. * o amoto I unha moío vs. * un amotoafoto vs. *o afoto I unhafoto vs. * un afotoa ra v s. *arrá ¡ unha ra v s. * un arrá^1

En ocasións o que se producen so n vacilacións na l ingua oral ou escrita en for-mas verbais xa incorporadas á l ingua formal izada:

mostrar v s. amostrarpodrecer v s. apodrecerpresentar v s. apresentarrecadar v s. arrecadarremedar v s. arremedarsemellar v s. asemellar

O s casos de prótese teñen u nha especial inc iden cia en palabra s que com e/anpo r r-, segundo se pode deduci r dos exem plos an teriores ou en :

roubar v s. *arroubarrodeo v s. *arrodeo

A prótese tampouco se acha ausente dos nosos textos li terarios:í'o vento antr'as follasasopra quezais.

As mozas do seu temp o arrodeaban ventres ou endereitaban corpos de mulie-res casadas ou, ó menos, tiñan mordiscado os froitos, aínda que ás veces ace~dos, mais goslosos, do amor.

( O t e r o , O M 1 2 )

Debía ser o Dioscórides na versión antiga española, de letra grande e crara,que os ollos da Prisca entendían aforza de afitar e remexer no enxergado.

(Otero, OM 29)

99

146, Er a pola tempo en gue se uxahan moito os aparaios de arradio con auriculares (Fole. HNC 118).147. Por unha falsa segmentac ión lamén se xerou no españi)! a forma Oporio, elaro castelanism o en galego; gal. e port. 0 Piir-

lo > esp. Opnrtv.



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o n éli ca e fonoloxía

A aférese

A a fé rese , f enó m eno opos to á pró tese , con siste n a supresión d u n son , nor-m a l m e n t e a, no i n i c i o d a p a l a b r a . A al te rac ión d o vocal ismo á tono po r supre -sión de vogais é o máis c la ro índ ice de f raqueza do vocal ismo nesa p o s i c i ó n .A subtracc ión d e f o n e m a s v o c á l i co s n u n h a p a la b r a é debida á pouco iden t i -dade fó n ica de les, que se acen túa con pr on un c ias r áp idas e desco idadas nafala popular espontánea. Por conseguinte, estes fenómenos de suprcsión vo-cál ica c o n s t i t u i r á n sempre t r azos l ingii ís t icos d e ca rác te r vu lga r n a l i n g u a u c -t u a l , d e i x a n d o d e lado a q u e l a s p a la b r a s h i s t o r i c a m e n t e f o r m a d a s m e d i a n t eeste procederaento 148 .

A aférese é u n fenóm eno fr ecuen te na l i ngua popular :abadexo [ aga 'óe jo j v s. *badexo [ba 'óe jo]acertar [ aO er ' t a r ] v s . *certar [9er'tar]agasaüeiro [oiqasa'Xejro] v s. *gasatleiro [ gusa ' Ae j roJ ' 4 ' 'aínda [a'índa] v s. *inda L' índa]alegría [ale ' iLjfia] v s. *legría [le'u|ria]isü

amarelo [ama'relo] v s. *marelo [ma'relo]131

azucre [ a ' B u k r e ] v s . *zucre [ ' O u k r e J ' "axiña [a;'J7jia] v s. *xiña ['Jíjia]IM

imaxinar [ imce j i ' na r ] v s. *maxinar [mseji'narp4

inimigo [im'miiqo] v s. *nimigo [ní'miu|o]

Á s veces prodúc ese aférese por perda tamén da consoa nte da sílaba in ic ia l , fe-nómeno máis ra ro e especia lmente vulgar :

estar [es'tar] v s. *tar l ' t a r ] 1 5 5

U n caso especial de r educ ión da palabra por aférese da sflaba in ic ia l cons t i tú -eo a form a posesiva miña > * ña na expresión coloquial e afec t iva ña nai, con

presenza li teraria, sobre todo na poesía lír ica:—Maríaniña, vait'ó río.-Deixá, ña nai, qu'aquíestea.

(Rosalía,W81)

148. Trátase de casos como la¡. attonitu > g a l . lonio. lat. erítiu > gal. rizo, la t . horologiu > gal . reloxio, lal . episcopu > gal .iw' jpo.etc. V i d . F e r r e i r o f 1995:199-200).

149. Seu cnrpa doeuse dafriaxe ó deixar i> afalago basto, pro quente e gasalleiro ó seu modii, da s sabáns de esiopa (Otero,OM 1 1 ) . Pouco máis ad ian te o me s mo a u l o r u l i l iza esia forma sen aférese: o Mamutaüa coasi esquencía o$ couces ga -ñados na mañán en pagn dns sem adiantos agasalleiros (Otero. OM 14i.

150. decorreu afuria legría da s escascus. enfriuu o bico o primeiro venlo do ouiono (Otero. OM 2 2 ) .151. / ú nmte volve pr á casa I lun papadiña e marela. I que, si se tumba na escanoj inda «,s tronos n'a despenan ( N o r i e g a .

OC 1,454).

152. Nonprvbou máis lambetadas qu e unliu pedra de zucre. e chátnaníle a M arquesiña (Casielao. OC I , 58),153. ca l errantes muxicas / qu'eatalan po r instantex, / i¡ue desparecen xiña (Rosal ía . FN 5) .154. Cando maxino qu'es ida / no mesmo so l le m'amostras {Rosalía, FN52).155. Neste caso concre to do verbo emar (e da s .súas (iiferenles fo rmas : *tou, *tas, *iaban) a aférese da sílaba in ic ial é bas tan-

te f recuenie no rexistro vulgar. fenómeno quizai.s suxer ido ne>ües versos: debaixo da s lúas antes I 'stá o valente Bretndo-iíií/(Ptrndal, (2?73).



X O S É R A M Ú N F R E I X E I R O M A T O

-Ñ a nai, ¡non llefaiga caso',o curmán quéreüe leria.

(Noriega, O C I , 518)

Noutras ocasións a aférese é debida a unh a pseudointerpre tación de a como ar-tigo15 6:

amora [a'mora] v s. *mora [ 'mora ]15 7

alameda [ala'meóa] v s. *lameda [la'meóa]alicates [ a l i ' ka tes l v s. *licates [ l i 'kates] '5 8

2.4.2.1.3. E n posición medial

É nesta posición o nde se produce o maior número de f e n ó m e n o s de alteraciónvocálica na fonét ica popu lar pr in c ipa lm en t e , ao se acharen as vogais átonas má isexpostas á inf luencia dou tros sons v eciños pola súa posición, ma is sen alcanza-ren a inestabil idade das postón icas. Estes fenóm eno s, non sempre ex clusivo s daspretónicas m edia i s , ma is si característicos delas, son: asimi lac ión , d i s i m i l a c i ó n ,anaptixe e síncope.

A asimilación

A as imi lac ión é u n proceso mediante o que un fon em a adq ui re t razos a r t i -c u l a t o r i o s novos pola i n f l u e n c i a d o u t r o c o n t i gu o ; o u dito á i n v e r s a , o proce-so po lo que os movementos a r t i cu l a to r ios dun son se propagan a outro próxi-m o . A s a r t i c u l a c i ó n s do s dous fonemas , na evolución his tór ica da l i n g u a ,p ó d e n se a p r o x i m a r en as imi lac ión parc ia l ( la t . TAURU>touro) o u to ta l ( la t . C A -LEND A>queenda>quenda) , podendo tamén a fec ta r as voga is ou as c o n s o a n t e s(lat . iPSE>esse>ese)lw . C a n to ao v o c a l is m o , n o r m a l m e n t e é o í i m b r e da voga l

pre tónica (en ocas ións tam én postón ica ) o que se as imi l a ao da tónica , sendof recuente a m u d a n z a e>a:

cerrar [Ge ' ra r ] v s. *zarrar [Oa'rar]16 0

exacto [ek 'sok to ] v s. *axacto [a ' sakto]lerchán [ l e r ' t j ' ág ] v s. *larchán [lar'tjáij]terrón [ te ' ro r) ] v s. *torrón [ t o ' r o g ]

156. N a pseudointerp re tac ión de a corao an igo leñen lamén a súa o r ixe a lgúns casos de aférese na l o p o n i m i a ,vs. *A Gnlíicia ou Agrelu vs. *A Grelti dous do s casos máis cofiecidos.

157. Realm ene nes t a pa labra produciuse prev iamenie unha ag lu l inae íón do a r t igo (v id . Ferreiro 1997:71, n. 89) e logo a súasegmeniaeión n o v a me n t e , o qu e most ra a vacüac ión d o a-.

158. Aínda que a aférese é u n f e n ó m e n o f u n d a m e n l a l m e n t e vocáüco, l amén se dan casos de aférese eonsonántiea: desdén[des'ócij] vs. fesiién [es'óer)]: Pm o lúzaro a penas arrotou unhas verhax de esdén (Otero, OM 3 1 ) . tste lipo de afére-se é f reeuente na l inguaole r iana : seu rir e cuspir esdenosos (O M 33) ; que il esdenaba (OM42Í. De todas as formas.esiecaso l amén pode se r explicado po r confusión den-/es-: despir/espir, despertaríespenar, desiragar/estragar e t t . V i d , F e-r r e i r o ( 1997:70 e 86).

I S 9 .P a r a u n h a v is ión d iae rón ica das m u d a n z a s fonéticas por as imi lac ión ou dis imilac jón v i d . Ferreiro (1995:191-197).

160, fíen ubcrtax, hen zorrados, i os alliños do s difuntos / soles ch e son xa apagados... (Nor iega , O C I, 483).

101



G R A M A T I C A D A L IN G U A G A L E G A . Fonética e fonoloxía

Mais tamén se pode produci r a asimilación entre vogais átonas en posiciónpretónica:

coruñés [koru'jies] vs. *curuñés [kuru'jies]dezanove [ d e G a ' n o ge ] v s. *dazanove [ d a G a ' n o g e ]dezasete [deQa'sete] v s. *dazasete [daGa'sete]161

ensinar [égsi'nar] v s. *insinar [ ír js i 'nar]ferramenta [fera'mérta] v s. *farramenta [ fa ra 'ménta] 1 62

portugués [portu'ujes] vs. *purtugués [purtu'ujes]

Todos estes so n exemplos de asimilación progresiva, pois a vogal asimiladaprecede a asimi ladora .

E sa t endenc ia c o n t i n úa a operar na l ingua ac tua l e acha terra doada para o seucul t ivo na fala espontánea de persoas iletradas, no n in f lu ídas polo estándar cul-to hoxe conformado, como antes a achou nos propios textos l i terarios por au-sencia dese estándar e/ou por interferencias diferencialistas16 3.

Ent re os tipos especiais de as imi lación con repercusións fundamen ta lmen te novocal ismo átono pretónico temos a harm onización e a labialización. A índa que ensentido amplo a harmonización comprender ía todos os fenómenos fonéticos,como a metafonía ou a asimi lac ión , que d u n h a forma ou doutra tendesen a equ i l i -brar o t imbre dos fonemas vocálicos dunha palabra, adoi ta restr inxirse po r con-

vención á influencia que as vogais tónicas / ' i / ou / ' u / poden exercer sobre un e ouo pre tón icos, p ro duc indo neutra l izacións dentro da serie anterior ou posterior co-r respondente , con real izacións máis fechadas do esperado, de forma que /e/ , /o/pasen a /i/, /u/ ou a un ha realización inter m ed ia entre estas e /e/, /o / respectiva-mente '64 :

domingo [ d o ' m i i j g o ] v s. *dumingo [du'miggo]pedía [pe 'ó i a j v s. *pid(a [pi'óialcollía [ko 'Á ia ] vs . *cullía [ku 'Aia ]medir [me'óir] v s. *midir [mi'óir]

cociña [ko'GTjia] v s. *cuciña [ku'OIjia]cobiza [ k o ' g iO a ] v s. *cubiza [k

N a l g ú n s casos a aceptación ou non no modelo estándar das f o r m a s co n infle-xión po r harmonización provoca al ternancias l ingüísticas qu e tamén poden levarconsigo discrepancias normativas:

161. Nó s estaremos de vitita o día dazanete pru manhiir Itidox xuntt», a Na.\pa (Celso E m i l i o . F l 25) .1 62. Era un homiño case en todo semellame rí Zurux an o Lopes. tanlii no tipo comu na vesiimema, se ben ista co n baslantea

máix romendos i u chepu bastunte máis premmciada. sobre a cal levaba o cesto co s roims i a farramenta pendurada dedous paus crvzados polos nmhreiros (G. Barros, A A Q 141).

163. el. anamorado sempre, / foise delrás pr a viv/re / do seu conventiñ 'enfrente (Curros , AMT4t>); Salaios de condanado , xi -chos branciis, lopadax, iramcnrdos, e deseguida todoficou en gran silencio (Dieste, DAT54).164. Tales neul r aüzac ións . máis qu e enlre /c/: /e/: /Í / e /o/: /o/: /u/ como af i rma Alvarez (1991:5231, parece dárense enlre /e/:/¡/

e lol'.tvl, c omo se pon de mani fes to no caso da s palabras derivadas co suf ixo -iño. Ao se desprazar o a c e n lo d o m i n a n l eao i do su f ixo , este tende a fechar un grao o o. e fechados precedenies. f e n ó me n o que non se dá cando so n abertos(pr{£¡.<,iña/hl3lliña, m¡£]smo/m[£¡smim>), m a i s q u e si pode darse na fala espontánea cando e, o son fechados. Saco(1868:48) xa rexistra na súa gramálica tomo dim¡niHivi.>s i r regulares niniñti. bacuriño.pouquimño.pouquichiño e piqui-niño: en Crecente Vega. polo conlrario. xa se vi ran fo rmas como ventiño aaféntiflo, co a conservación do e aber to .

165. -Ceio quizais! ... -Non. cubisa. I ¡Negmime ax precei, ctñdando / no n tie pagaran a misa! (Cur ros , DS 62),



X O S É R A M Ó N F R E K E K O M A T O

andoriña [ando'rijia] vs. anduriña [ándu'ríjia]asobío [aso'|3io] vs.asubío [asu'gio]

cobrir [ko'grir] vs. cubrir [ku'grir]dormir [dor'mif] vs. durmir [dur'mir]engolir [ér jgo' l i r j v s. engulir [éggu'lir]fociño [fo 'Oíjio] vs.fitdño [ fu 'OIj io]mestura [mes'tura] vs. mistura [mis ' tura j 1 6 6

moíño [moTjio] vs. muíño [muljio]nengún [né r i ' güg] v s. ningún [ní r j 'gür) ]polir [po'lir] vs.pulir [pu ' l i r ]tosir [to'sir] vs. tusir [tu'sir]

veciño [be'Oíjio] vs. viciño [bi'Qíjio]vendima [berídima] v s. vindima [bi r íd ima]"17

A v o g a l t ó n i c a , como se pode ver nos e x e m p l o s , le v a cara a si, nun m o v e -m e n t o p r o g r e s i v o , o t im b r e das v o g a i s á to n a s p re c e d e n t e s , con t e n d e n c i a xe-r a l á fe c h a z ó n n a l i n g u a p o p u l a r , d a n d o o r í x e a v u l g a r is m o s fo n é t i c o s , c o nc u m p r i d a proxecc ión na l ingua l i t e r a r ia :

deixando dos patrios laresas gasalleiras dilicias.

(Cur ros ,AMr90)unha celest'e branda sinfuníade garmleiros páxaros d'amor.

( C u r r o s , A A / 7 1 1 1 )

naquel seu calar, surrir e escismar, xa vin que m'atinaba coafasquía.

( D i e s t e , A F V 1 2 )

Tal harmonizac ión n o nive l da fala espóntanea, que debe se r evi tada nun rexistro

de l ingua cul ta ou form alizada , para n ada altera a xa mencionada ex is tencia de setefonemas vocálicos en posición pretónica, como se pode ver nos seguintes pares:

h[3]la -b[3]liña vs.b[o]la - b[o]liña ( tamén *buliña)pr[£]sa - pr[c]siña vs. prfejsa - pr[e]siña ( t amén *prisiña)

O utro caso part icular de as imi l ac ión é a labializadón, que se dá cando un /e/á tono pretónico se r edondea po r i n f l uenc i a d u n h a c o n s o a n t e l a b i a l (p , b, m , f )con que va i en con tac to , dando como r esu lt ado o son i n t e r m e d io [ce] ou pasan-do a [o]: [e] > [ce] / [o]:

semana [se'mána] vs. [soe'mána] ou *somana [so'mána]fermento [fer'mento] v s. *formento [for'ménto]

166. ¿En'haberá unha rafiña / de mistura prá ceguiña. / qu'esgramou l u f > a r alleiv? ( N o r i eg a , OC I, 373).167. Dada a convivencia de todas estas formas na fa la .ocr i t e r ionormat ivo ijue parete máis conveniente s e r í a o d e b u s c a r a c o i n -

cidencia co portugués (ci>hrír, dormir, engolir. nengún, toxir, viciño etc.); de no n ter en conta e s > e modelo , o máis coherentepodería ser a adopción na norma de todas as formas da primeira c o l um n a . aquelas en que non se produce harmoni iación .

10!



G R A M A T I C A DA L J N G U A G A L E G A . Fonét ica e fonoloxía

1 04

remedio [re'meójo] vs. *romedio [ro'meójo]

semeüar [seme'Aar] v s. *somellar [some'Xar ] '6S

levar lle'gar] vs. *lovar [lo'gar]revés [re'(5es] v s. *rovés [ro'(3es]

Á vista dos casos m á is com úns , a acción lab ia l izadora parece prod ucirse m áisf r ecuen temen te c a n d o o e átono está precedendo as consoan tes l ab ia i s m e b, ef o rm an d o v o g a l e consoante parte de sí labas diferentes: remate v s. *romate.

No caso dou t ras voga is átonaslw que podcn a l t e r a r o seu t i m b r e en contac tocon labial máis ben se debe falar dc ines tabi l idade delas nes ta pos ic ión an tcsque de p rop iamen te l ab ia l i zac ió n , p o is en teléfono v s. *leléfano, po r c x c m p l o ,prodúcese des l ab ia l i zac ión de o e posíbel abe r tu ra até chegar a a (tclcffojno> *teléf[3]no > *teléfla]no). N o u t r o s casos prodúcese u n h a m u d a n z a de lo-ca l izac ión (de posterior a an te r io r ) p romov ida por un ha d i s im i lac ión en t re vo-gais velares: /orf««£Z v s. *fertuna, profundo v s. *prefundo\ n o caso d a m u d a n -za de t imbre de e a a en memoria vs. *mamoria moi ben se podería e x p l i c a rpo r d is imi l ac ión en t re labiais 1 70 .

O s casos de labial izacion, como en xeral a maior parte dos fen óm eno s de al tera-ción do vo cal ismo á tono, son vaci lac ións de estratificación socioc ul tural e d anse entodo o territorio galego; raramente son vaci lacións dialectais xeograficamcntc dc-te rminadas , de fo rma que a m aior grao de ins trución e de f lxación da l ingua cscri-ta m enos aparece este fenóm eno. A índa así, ben por reflect ir a fala popular , ben porafán diferencial is ta , a labialización ten u n h a forte presenza na l ingua l i teraria dosnosos escritores:

Ninguén nos pode estorhar...,

é ben soparada e soa

esta gandra de Gundar.(Pondal, 0P 92)

Buliron logo os pandeiros,

e dafrauta os salouquiñosromedaban garuleiroscantares dos paxariñosó amañecer nos loureiros.

(Noriega, OC 1 , 2 2 1 )

tiñan as súas xunlanzas a somellanza das que facían os veciños pra calquer

cousa que interesase ó lugar.(G.Barros,AAQ 175)

168. Alíesiaba tamén t> Cotttramestre, e para somellar mií/.v etaendidn ubaneaba a testa, surría e erguía os olios (Dieste, DAT 109).169. Porto Dape na (1968:39) po n en relación o s casos de c, « e a en eontac to co n I a b i a l . d e fo rma qu e o paso e > « > a (nú-mero > nútnoro > númara) seguiría u n r i imo t i iferente en cada palabra: "Este m aior ou m enor r i imo de var iación eispr i -ca qu e nun m es m o falame o l imbre d as vocaes en contaiio co n l ab ia l seña diíerenie. realizándose un ha s veg ad as co m o e,ouiras como o e outra.s c omo a. E non é qu e para ese falante seña igoal empregar un son ido qu e os outros . senon que cad averba se aíconlra en un diferenle grado de ev o l u c i ón . dependendo éste da faeilidade cnn q u e a labial a i lúe sobre ela".

170. Cfr. Grañ a (1993:46. n . 24): "O feito de que a inflexión sexa (e>a) e nc m (e>o) pode explicarse como un ha d is imi lae iónpreven t iva para ev i ia r u n h a secuencia de cat ro fone rnas l ah iab ; "momoria". D e fo rma s imilar se podería exp l i car o casode número v s. *númaro, pois a fo rma *númoro le n pouca p resenza na fala.



X O S É R A M Ó N F R H X H R O M A T O

A disimilación

A d is im i l a c ión é a acción que un son exerce dentro d un ha palabra sobre outroso n que posúe os mesmos ou algúns t razos fónicos co m ún s, na p r o c u r a de dife-renzas ar t icu la to r ias qu e rompan a cont inuidade to ta l o u parcia l na em is ió n ded o u s (ou m áis) sons , ben sexan cont iguos (outro v s. *autro), ben sexan a distan-c ia (sesenta v s. *sasentá). Tamén pode ser vocál ica ou consonán t ica , así comoprogresiva ou regresiva.

Can to á d is im i lac ión v ocá l i ca , á parte de ser un f e n ó m e n o q u e , igual que a asi-milac ión , ten operado his tor icamente na conformac ión do léxico romance, pro-vocou mo i tos vu lgar ismo s na fala popular , afec tando con f recuenc ia a vogal pre-

t ón ica ( i n i c i a l o u m e d i a l ) e p r o d u c i n d o d i fe r e n t e s m u d a n z a s , a l gu n h a sres t r inxidas a un ha área d ia lec ta l :

e>a: terreo [te'reo] vs. *tarreo [ta'reo]secreto [se'kreto] v s. *sacreto [sa'kreto]

e>i: despois [des'pojs] v s. *dispois [dis 'pojs]171

regueiro [re'iqejro] v s. *rigueiro [ri'ujejro]1"i>e: ministro [mí'nistro] vs. *menistro [mé'nistro]u>a: murmurar I m u r m u ' r a r ] v s. *marmurar [ m a r m u ' r a f ] 1 7 1

o>a: orgullo [o r 'u iuA o] vs . *argullo [ a r 'muÁo]1 74

Mondoñedo [móndo'jieóo] v s. *Mondañedo [mónda ' j i eóo ] l7 5

o>i: chocolate [tjoko'late] vs. *chicolale [tjiko'late]176

a>i: mañá [mae'jia] v s. *miñán [mí'jiar)] 177

A l g u n h a s dis im ilació ns producen vaci lac ións o u alternancias consolidadas napráctica l ingüís t ica:

dereito [de'rejto] v s. direito [d i ' r e j to] 1 7"enteiro [ én ' t e j r o ] v s. inteiro [ í r t te j ro ]1™sospeita [sos'pejta] v s. suspeita [sus'pejta]

1 7 1 . Outras vegadas dispois da cras espallábanse cadu un camiño da xüa casa ( O l e r o M A / 7 8 ) .1 7 2 . e a naifórase cunha C f . i r a de mupa pni rígueiro (C . Barros , AAQ 77).173. Polti visln, asegún xe ntarmuraba xafacfa anos, qtie eu xa o viña ouvindo dende rupa-, o vinculeiro do s Aniiratias, qiif

era o único vivo que quedara dunha familia miirta tndu dunha tisiquis d e i peiin... ( B l a n c o - A m o r . AE 36).174. í aquelas surrisas tneigax I das nenas repinicadua, / argutto das cumes ermas ( N o r i e g a , OC 1. 209).175. rupit-a múis xeilma nin de máis quedo I non naceu nas montañas de Mondañedo (Nor iega , OC I, 2 17 ) . E s t a é a d e n o m i -

nación Iradicional e popular na zona mindoniense . xeralmenie lamén u l i l i zada polos escrilores da comarca. Escribiu ao res-pecto Fole (HNC, I I I ) : "Quero que (sír ) protestar outra vcz de que Mondañedo se siga escr ibindo ' Mon d oñ e d o ' . A tó-dolos labregos lles s in t u ü e c i r 'Mondañedo' .non ' M o n d o ñ e d o ' . M a i s r e c o n o z o q u e i s lonon vén m oi ócaso.oquesedi..."

1 7 6 . Miña madre é chicolate / e meu pa i chicolatfiro: I miiia na i Uimhe as cazolas / e m eu pai lambe os pucheiros (P. Ba-llesteros, CPG tt .6]).Qüchecolcae (Fen-eiro 1995:197). Tamén exis ie popula rmeme a var iante "chii-ulaie | l j i k u ' l a l e | ,co n presenza na l i teralura: A heilo no n lomés chiculaleiras ! i/ue botaran de perda "chiculate I pnr ntm eslar be n sans

nin ben inleiras (Pinlos , A G G 53).1 7 7 . presurosa compañeira I da virazvn ilti ittiñán ( Po n d a l .Q P 70). Esta é imha fomia dialeclal propia da s falas bergant iñás, uti -l i/ada po r Pondal na siia poesia, onde dist ingue entre miñán, a pr imei ra pane do día , e mañán, o di a seguínte (v id . M. Fe-rreiro 1991:68). Maís lamén a c h a mo s esia rnesma forma nun escritor esiradense: D e miñán no n diran chegado á mitádaveiga (G . Barros. AAQ 102).

178,£)o tliri'iio dorivés, / matrimonio, un dogai es (Rosalía. FN 154) . Nes te caso Ferreiro (1995:196-197) fala d u n h a l en-dencia á dis imilae ión po pu l a r me me perceptíbel na secuencia e...i>i...ei, para o qu e achega outros exemplos: cereixa v s.'cireixa, felgueira ^s.jilgtteira, resueiro v s. *rígueiro, telleira v s. *tilleira.

WQ.fulei cim el... ¡ai.faiara, / m i madriña, a vida inteira.' (Rosalía. FN 84).

105




E x e m p l o s deste t ipo acharon xenerosa acoll ida na no s a l ingua l i terar ia d e-c i m o n ó n i c a e deste século , ben por m o t i vac i óns p o p u la r is ta s ou ben d i f e ren -

cialistas:

A un batido, outro haüdo,a unha dor, outro delor,tras du n olvido, outro olvido,tras dun amor, outro amor.

(Rosa l í a , f7V16)

alí van melitares, que no exercicio

inda deron máis voltas que dá un rodicio.(Noriega, O C 1 ,215)

Non houbera tal ollo, senón un pelouro que fora dar alí; ou, según outros, unbitón perdido por unha costureira.

(Dies te ,DA770) IK "

Veníe conosco. Vamos busca-lo pedáneo pra quefaga o decumento.(Fole ,ALC71)

O autro día, chegou a Xusticia ó pazo. 0 señor xuez urre que arre que ha-bía que lle faguer a autopsia ó cadáver, e que si alguén chistaba, mandaríaoprender.

(Fo le ,7B 158 )

106

A anaptixe

A anap t ixe consiste no des envo lvem en t o du nh a vo g a l den t ro d u n grupo con-sonán t i co para facil i tar a súa pro nu nc ia; é un h a clase especial de epéntese( v i d . 2.5.4.2). A s palabras cul tas presentan en ocas ións unha conf igurac ión si-l áb ica di fe ren te das pat r im onia is , p roducíndose e n t ó n na súa pronuncia no r -m al un ha adecuac ión á es t ru tu ra p rop ia do galego popular; po r exemplo , dásea t endencia a non p r o n u n c i a r as consoantes dos grupos cul tos (observar v s*oservar} ( v i d . 3.2.2.3). N o e n t a n t o , pode acontecer que a consoante implos i -va (sobre todo d) pase a ser exp losiva , dándolle un apoio vocál ico (e n o r m a l -men t e ou 0 que facil i ta o mant emen t o da consoante cu l t a :

odmirar [ a d m i ' r a r ] v s. *ademirar [ aóemi ' r a r ]admitir [ a d m i ' t i r ] v s. *ademitir [aóemi ' t i r ]""administrador [administra'óor] v s. *adeministrador [aóemlnistra'óor]

180. Esta mudan/ .a pouco hab i tua l o>i moí ben podería ter carácter dial ec ta l na palabra bntñn > *bitón. c omo o ten en roxón> *rúcón (quiz.ais tamén en irobón > irehón) (Ferreiro 1995:197) .

181. P f t i s nisto no n ademitía diíbida (Olcro . OM 20).



X O S É R A M Ó N F R E J X K I K O M A - m

Trátase, pois, da adaptación das palabras cultas á estrutu ra silábica das palabraspatrimoniais na pronuncia popular e vulgar'*2 (vid. 5.2), con presenza literaria:

o perder tanta riquezaadiquirida sudando

f fo affo.(Curros,AA/ri60)

Cun novo am or, e hastra unh a cras de ademiración polo seu corpo atorguei-íado, íase espindo pouco a pouco.

(Otero, OM 30)

Estes casos de aparición dun e ou /' anaptí t icos para faci l i tar a pronunc ia po-pular de grupos cultos poden estenderse a outras vogais (a, o, u), sempre en re-lación coas vogais contiguas a que se asimilan estas vogais dc apoio:

gravata [gra'|3ata] vs. *garavata [gara'gata]Inglaterm [ I g g la ' t e r a ] v s. *¡ngalaterra [í i jgala ' tera] 1* 1

frangulla [frug'gu/ía] vs.farangutla [fararj 'guXaJGabriel [ga h | 3 f je l ] vs. * Garabiel Iga ra 'g je i - ]indulxencia [Tndulj 'Jeréja] v s. *induluxencia

A síncope

A síncope é a supresión dun son vocálico, normalmente átono, no iníerior dapalabra. É o m á i s frecuente dos f e n ó m e n o s de supresión de vogais, pois as áto-nas pronúncianse con pouca tensión articulatoria, chegando a desaparecer entreconsoantes que poidan form ar grupo n u n h a pronuncia descoidada ou rápida . Asíncope é un fenómeno m oi vinculado á economía fonética que xa ten operadono latín vu lga r e que hoxe se manifesta na fala popular ou descoidada.

A supresión do f o n e m a vocálico dáse pr inc ipa lmen te en posición pretónica,sobre todo no grupo fo rmado por oclus iva m áis voga l á tona m á i s l íquida:boroa [bo'roa] v s. *broa ['broa]cereixa [ O e ' r e j j a j v s. *zreixa [ 'QrejJa]18 5

coruto [ k o ' r u t o ] v s. *cruío [ ' k ru to ] 1 8 6

coroa [ko'roa] v s. *croa ['kroa]dereito [de'rejto] v s. *dreito [ ' d r e j t o ] l í í 7

182. Para Carbal lo Calero (1 979^1 23 ) trátase d u n i epeniélico qu e moiias veces se abre en e en palabras fo rmadas co prefixoad-, como en adversir I adevertir, ciialificando es e e como "un pa rás i lode l a i / f i n a l d e s í l a b a " . Para Ferreiro (1995:208)

esie c anaplf t ico (á s veces; ')d¡ferénciase do i e p c n l é i i c o . m e n t r e s G r a ñ a f 1993:33) f a l a d u n í epentéticn m a io r i l a r i u e d o u -tros casos < 3 e epénicse vocál ica con c (*adequerir, *qitelar<>), co n u (* a uugua), eo n a ("carabuñar, "faranguíhs) ou co no ('emborullur, * coallar), este ú l t i m o exem plo desafor lunado por o o se r etimolrixico.

]$3.Injalaierra..*ardínde lamv.-i Sanios (M irás 1S64:91).184. Mañán, polo xubileo t do Papa indu luxenc iados . i irán dereitns 6 ce o (Cur ros . D S 101).185. '¿reixiñasfrescas, vermellas. / ledicíu üox pumariños (Noriega. OC I, 295).186. Levaba unha pucha de lan das qu e sf levaban daquela, co cru lo boulludo (G . Barms.AAQ 53) .187. qu e ie-tt>s braciñns lesos / í os peloa dreilos fofrín (Cretente, C 9).

107



GR A M Á T I C A DA L I N GU A GA L E G A. F o n é ti c a e f o n o l o x ía

esperanza [espe 'rár tBa] v s. *espranza [es 'pfar6a] IR t i

ferida [ fe ' r ióa] vs. * f r i d a [ ' fr ióa]

indiferente [ í n d i f e ' r é n t e ] v s. *indifrente [Tndi ' f rente]1 89

para [para] v s. *pra [pral"°pero [pero] v s. *pro [p ro] 'g i

verán [be'rár)] vs. *vran ['brag]19'

A v o g a l e é a que máis f r ecuen temen te pode desaparecer (interese v s. *in-trese, experimentar v s. *expñmentar), mais t amén todas as d e m a i s , i n c l u -sive a:

desaparecer Idesapare'Ger] v s. *desparecer [despare 'Ocr] '1 '1

2.4.2.1.4. A palatalización de lal

Aínda que o caso m áis claro de palatalización é o paso de [a] a [ i E j ou mesmoa [e ] por inf luxo de / ' i / na sflaba tón ica , hai u n h a t endenc ia xe ral á palatal izacióndo /a / átono en calquera caso, que se pon de manifesto, por e x e m p l o , no ar t igoa, no -a f inal do f emin ino ou nas preposicións a e para:

había [a'gia] / [ae'giae]1"4

a casa [a'kasa] / [ae'kasae]p(a)ra ü [pra'ti] / fp rae ' t i ]

A palatal ización ante / ' i / é especialmente frecuente na zona costeira do occi-dente da Co ruña (parñr [pae r ' t i r ] , camiño [ke 'm Tjio] ) , a índa que tam én existendife ren tes falares galegos en que esta palatal ización do /a / á tono se produce se na presenza do / ' i / , inc lusiv e en po sición postónica (Camariñas [kaemas'r i j iaes] ,

cantar [kán ' tar] ) 1 95.

A l ixei ra palatal ización de / 'a / ante [jl expl i ca a m u d a n z a do d i tongo ai a eicando pasa de tónico a á tono , con proxección na Hng u a l i teraria:

1 0 8

188. Agora na s snmas ¡uiexci uttlia espranza d'miionn (Oiero , D 11).189. Falaban de cousas indefrentes namentras o soipvr amoleciu asfeituras lonxanas da ¡ serras qu e printípiaban a albis-

carse deniie n remate da costa (Oiero, AM 15).190. Esta é a pronunc ia xeral da preposición na fala espontánea. p r o d u c in d o en fanética s ín lác t ica eneon t ros voeálícos que se

resolven mediante crase (*pra o > *pró ['prs], *pra unha > *prnnha [ ' p r o r j á ] ) . fenómeno tamén presenie na l ingua li -leraria: Esíribir nada máis pronha provirtcia (Curros, AM T 3).

191. ¿Proque m al habería pr a ninguén en que eta mesma me dese a comida que me trai? ( B lan co -A m o r . A E 4 9 ) .192. Na eira arrecénde a vran. / Hoxefoi día de malia I e hai grandtspilas de gran (Crecente , C 22) .193. Avagaron as tagaas, / as neves despareceron (Nor iega . OC 1,321).194. Nes tec aso no n se pode f a l arde harmonización (vid. 2.4,2.1.3) xa que o / i / t ó n i c o non afectaría a postónica, aínda que si

a preiónica.1 9 5 . C f r . F e r n á n d e zR e i ( I9 9 1 :4 0 ) ,qu e tamén rexistra o fenómeno do [x\ álono ante/'f silábico no concello de Pedraf i t ado

Cebreiro. en C am b ad o s , na Ría de A rousa , así como e n pa r l e d o C o u r e l . n o suleste de Lugo e no nordeste de Üu r ens e ,"aínda qu e d u n xei lo asistemálico".



X O S L R A M O N H R E I X U K O M A T D

caixa [ ' kae j j a j -> caixón [ k t e j ' J ó g ] v s. *queixón [ke j ' f ó r ) ]gaita [ ' gee j t a ] -> gaiteiro [ g a e j ' t e j r o ] vs. *gueiteiro [ ge j ' t e j r o ] 1

baile ['baejle] -> bailar [baej'lar] vs. *beüar [bej'lar]

197

Tamén en caso de paso de /a/+/ ' i / (país) a [aej]ipaisaxe [píej'saej'e] v s. *peisaxe [pej'saeje]'^paisano [pae j ' sano] v s. *peisano [pej'§ano]199

O u cando a palabra non é der ivada:gaivota [gaej'gota] v s. *gueivota [gej'gota]200

2.4.2.2. O vocalismo postónico interior


En posición po stónica m edial o número de fonemas redúcese a cinco, /a, e, i,o, u/, ao se neu t r a l iza r , se n excepcións, a oposición entre vogais medias aber tase medias f echad asíu l. Os arqu ifonem as resul tantes da neut ra l izac ión , /E, O/, sonos fonemas /e,o/.

/i/ / L l /

/t/ /o /

A realización das unidad es resul tantes é sempre fechada, xa que se neut ral iza a

oposición a favor do termo non marcado. No n é posíbel exemplificar con pares m í-nimos as hipotéticas oposicións. A cond ic ión de átonas e a inexistenc ia dou tro ter-m o oposto só polo t imbre das vogais postónicas provoca a aparición de fo rmas'vulgares1 moi frecuentes no galego que alteran o vocalismo: música - múseca,lóstrego - lóstrago - lóstrigo - lóstrogo; enningún caso estas alteracións supoñenun h a m u d a n z a de significado da palabra, polo que non teñen valor fonolóxico.

196. Dendes dn Lérez lixeiru / a .v veigas qu'o Miño esmalia / no n houbo no mund'enteiro i máis arroganle gueiteiro / q u 'ogueiteiro de Penalta (Curros. A M T 59),

197. Pr a daquela a vaca dn u en beilar (G. Barros. A A Q 138). A palalal ización e paso a>e pode producirse mesmo en sílabatónica: Co m o , e bebo, e durmo, efolgo, / e beilo e brinco coas mozas (Lei ras , Caniares 9) .

198. Vnha peisaxe de landas pizarremas vestidas de toxeiras caiivas (Otero, AM 7) .199. "N'hai neñor coma H", dicían a rego o,\ peisanos (Otero. A M 16).200. Laverquiña i/ue t'axotas I da s degaradas gueivotas / oind'n salvaxe berro ( N o r i eg a , OC 1, 325) .2 0 1 . Para Veiga Arias (v id . 1976:47). que fala de neu t ra l izae ión en todas as sflabas agás na acen tuada , a oposición é neui r a l i -

zábel por se tralar dunha oposic ión prival iva (s e inierviñese un lcnno ext remo sería gradual ) ; a neu t ra l i zación sería detipo redu i ivo , segu indo Trubetzkoy ( v i d . 1976'.216-217), por se poder dar en todas as sílabas me n o s na lóniea; e os ar-q u i f o n e m a s resultantes da neulrali /ación son os fonemas semifechados /e/ e /o/. t e rmos non ma r tados (fronte aos t e rmosmarcados /E/ e /3/)-




l in

A sí pois, o vocalismo postónico caracterízase pola sú a inestabi l idade , maior doque a das pretónicas. As vogais postónicas non finais vacilan mo ito no seu pun to

de art iculación debido á súa atonicidade e á escaseza de parellas opostas pola v o-gal nesta posición: número ['nümefo]-['nümefo]-['nümafoH'nümoro].Prodúcense no galego po pular e vulgar alteracións do t imbre das vogais átonas

q u e , m áis que obedeceren a fenóm eno s de asim ilación ou disimilación, son debi-das a esa inestabilidade e ao deb il itam ento na súa articulación nesta posición, afec-tando posibelmente máis as vogais da serie anterior, mais tamén as da serie poste-rior:

i>e: música v s. *músecapálido v s. *páledo

e>a: péxego v s. *péxagonmero vs.e>i: lóstrego v s. ^lóstrigo20*o>a: teléfono vs. *teléfanoux>: cálculo v s. *cálcolo

círculo v s. *círcolo 2w

Tales alteracións, que eran sentidas como reforzadoras do carácter enxebre oupopu la r da l ingua e en moitos casos t iñan un plu s d i fe renc ia l i sta a respecto do

español , acharon eco ex traord inar io na li te ra tura :¡As ánemas tocanl... Tal noite como estaqueimóuseme a casa, morreume a muller.

(Curros,AMr93)

El estaba un pouco reumáteco , sentado no sillón ollando como caía a chuviae a neve na estreiteza da rúa.

( O t e r o , A M 6 1 )

O pai do Alberte nonfoi dos últemos. Ó velo, o Alberte sinteuse morrer. Co ator-dimento non se coidara de quitar as 'vestiduras' , decaíándose daquela. Traíou defuxir rapedamente .

( G . B a r r o s , A 4 < 2 7 4 )

Aínda que normalmen te é a vogal pre tónica a que se as imi la á tón ica , na lgúncaso m oi raro é a tónica a que se asimila á átona postónica:

estómago [es't^maiqo] v s. *estámago [ e s ' t amamo ]2"5

C on meno r f r ecuenc ia que a asimilación progresiva das pretónicas, t amén se202. O martes, ademais de lodn v demais que foxe, liña m xeus númaros especiaex que non podían faltar ninfaliaban case

mtnca (G . Barros. A A Q 46).203. O xinete por toda rexpttsta picou espiira e saiti como un lóstrigo vencendo en galopada impelosa a rubiila empedreada

204. dun círcolo de monianas I nafaidra. sempre verdnsa. / esténde s'un valfroridu (Curros . AMT9).

205. e o$veciftos,esiáiaagosagradecidos,qu ixeron qu e a súa mascaradafose á vila, onde o cacique residíu (G . Barros, AAQ 27).



XOSÉ RAMÜN FREIXHRO MATO

pode dar o caso inverso (as imi lación regresiva), resultando afectada a vogalpos-tónica: semáforo vs. *semáfaro. Mais estes casos esporádicos, como se acaba de

ver, m áis ben deben ser atribuído s á xeral inestabilidad e das postónicas an tes quep rop iamen te á as imilación.Algo similar acontece coa labialización. A pesar de case todos os exemplos seren de

e pretónico, tamén temos algún caso de e postónico2"*, que máis ben se debe explicarpola vacilación das postónicas m ediais, aínda que o contexto consoná ntico labial con-dicione a preferencia e>o:

brétema ['bretema) v s. *brétoma [ ' b r e t o ma] 2 0 7

véspera ['bespera] v s. *véspora ['bespora]

En defin i t iv a , ca lquera a l te rac ión do voca l i smo postónico in ter ior debe ser ex-pl icad a f un d am en t a lm en t e a par t i r da súa inestabi l idade e f raqueza a r t icula tor ia .

2.4.2.2.2.A síncope

A o contrario do que acontece con outros fenómenos, a síncope, que afecta as pre-tónicas, é tamén característica das postónicas, como consecuencia dese debilita-mento articulatorio. A pesar disto, a súa influencia na lingua é menor, pois son

igualmente escasas as palabras proparoxítonas en galego ( v id. 6.1.2) . O s contextosdominantes en que se produce a síncope son os de consoante oclusiva + vogal pos-tónica + líqu ida, aínda que tam én se dá no utros máis raramente; ao con trario do queacontecía nas pretónicas, non parece ser o e a vogal sincopada maioritariamente:

alcázores [ai'kaOares] v s. *alcazres [af ka9fes] 2ül (

cárcere [ ' k o rOere ] v s. *carzre [ 'korOre] 209

difícil [di ' f iGii ] vs. *difizle [di 'f ieie] 2"1

árbore ['argore] v s. *arbre ['argre]2"espírito [ e s ' p i r i t o ] v s. *esprito [es 'pr i to ]2 1 2

gándara ['gandara] vs. *gandra ['gopdra]213

pólvora ['poigora] v s. *polvra [ 'polgra] 2 1 4

O sufixo cu l to -ísimo consti túe u n caso especial pola sú a impor tanc ia e de-most r a , coa súa redución a *-ismo, a repugnancia na fon ética popular polas re-a l izac ións proparoxí tonas (v id . 7.6):

grandt'sirno [ g rán ' d i s i mo ] v s. *grandismo [grán'dismol

206. Viti . Gra ñ a ( l993 : 30 ) . Ares 11994:135) só len en conta os casos de e pretónico.207. ¡otth valle da x va^as brétomas / e tlnx rumnmsos pinos! (Pondal . QP 29).208. Detrás quedábase Nizu / co s . v e u . v alcazres de mármor, I envolta en néboa sombriza (Curros . DS 99).209. Epnis nti carzle, t/u'n home encerra I pracer no n acha (Ponda l . QP 121) .210 . aquetes que reteñen / ax l e ' t s dn lioruir difízie / n ( i mtimenio soiemne (Pondal , QP 154).2 1 1 . fortemenie atado cim cordas penduráhano dun arbre, enriha Jiinha fogueira e ast', nise radaleito aéreo, líñuno xusia-

menie trinlu ¡iias (Celso Emil io , V I 25).2 1 2. M á i s q u e d e perda do / tónico cube f a l a r a q u í d e perda do / postónJra (*eípirío)e poslerior melátese de r.213. Ninguén no s pode estorbur..., I é ben aoparada e so a I esta gandra de Gundar (Pondal. QP92).214 . A polvra era : < > r r a e non prendia. Soproulle un pouco, e o mesmti (G . Barras, AAQ 120).

1 I I



G R A M A T I C A D A L I NG UA GA L E GA . F o n é ti c a e fonoloxía

2.4.2.3. O vocalismo postónico final


E n posición postónica f inal o número de fonem as redúcese a tres, /a , e, o /, polafalta de oposición entre os da serie anterior e posterior, que se neut ral izan en /e/e en /o/ respect ivamente , resultado dos arquifonemas correspondentes /E/ , /O/:

/E / /O/

Nesta po sición, por con seguinte, neutralízase a oposición gra du al entre os fo-nemas vocáücos de aber tura m í n i m a e os a rqu i fonemas dos f o nemas de abertu-ra m edia, forzosamente neut ral izados á súa vez por es t a ren en sflaba pos tónica^ .

Salvo no s f recuentes casos de di tongos decrecentes co a r ea l i zac i ón [jl e[w] , sobre todo en fo rmas v erba is (ollei, colleu, cantou), só o c a s io n a l m e n t epoden aparecer / i / ou /u / á tonos en sílaba f i na l co mo núc leo des ta , sendo os

pares en que se enco n t r an m o i escasos e t endo un uso restri to un dos ele-mentos do par que opón estes foncmas (campus I campos, corpua I corpos),por se t ra t a r de p a lab ras no n p a t r i mo n i a i s , como acontece t amén c o n e m -prést imos como taxi, álbutn, tenis etc . Nestes casos o s fonemas átonos f inais/ i / , /u / deben considerarse c o m o n o n inco rpo rados p lenamente no id ioma- 16.Mais téñase en conta que o -o á tono f i na l en galego, aínda q u e n o n chega as e p ro nu nc i a r s i s tem a t i camen t e como [u ] igua l que oco r re en Po r tugal , po -rén t en unh a rea lizac ión bas t an te f echada que o f a i aprox im arse de t a l reali-zac ión21 7; c o m o [u ] t en s ido percib ido por persoas foras tei ras ao escoi taren

falar en galego.En posición final poden aparecer igua lm en te sons abertos como realización fo-

nética simultánea de dous fonemas:tírao ['tirao] > [ ' t i r o ] (vid . 4.2.5) .

Tamén moi esporadicamente pode aparecer unha vogal media aberta t rabadapo r consoante nalgún grupo cu l to :

bíceps ['bieeps] / 'biOes] (vid. 3.2.2.3).

2 1 5 . O fe i to de oblcmios como rcsultado da neul ra l i zación da serie anlerior o fonema semifechado /e/e da serie posterior/o/,

en vez dun a rquí fonema tbrmado por un lermo ex trem o, sérvelle a Veiga Arias (1976:50) para af i rmar : "El t es t imonio de lgallego serfa prueba m ás que suf iciente para demos l ra r el error en que se hal la Trubetzkoy al ascgurar que, en caso deneulral ización de una oposictón gradual. es un t é rmino ext remo el que aparece en la posición de neut r a l izac ión". Por sep r od ue i r e n f ina l d e palabra. trálase, seguíndo Trubetzkoy (cfr . 1976:215-216). d u n h a neu t ra l i / ac ión t en i r í fuga.

216. Esia redución do sistema vocálico a tres e lementos en posición átona f inal xa foi s inalada por Carballo (1979:107) e Vei-ga Arias (1976:49),quen se basea tamén na p r o nu n t i a popularcon /e / de certos hiporarísticos íeminiiíOf.(Pi!c,Mile, Lole).

217. Cfr. Carballo Calero (1979:112): "L a o fmal. generalmente procedenle de -«, suena cerrada . pero no tanto como en as-mr i a n o . ext remeño o portugués. donde apareee como u n a verdadera u". E n nola cual i f l ea co m o por tugues ismo o -u f tnalquc Schneider rexistrara na L i m i a ourensá fronieir i /^ co n Portugal.



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonét ica e fonoloxía

e en p r o n o m e s ou no utras c lases de palabras:m in [ 'm i r j ] v s. *minhe [ 'mígé ] 2 2

aló [a'lo] v s. *aloe [a'loe]

Este fenómeno ten u n h a am pla representación na l ingua l i teraria e m o i espe-c ia lm en t e no cancioneiro popular2-3 e na poesía en xeral22 4:

Miña santa Margarida,¿con quen íe hei de comparare?Cotna ü non vin ningunha

nin na terra nin no mare.( R o sa l í a , C G 193)

Non sahes ben,queridiña,que envexa teño ó luare ,cando, pola lumieira,

no teu leitiño vai dare.(Leiras, Cantares 3 2)

Mais tam én aparece co n f recuenc ia na prosa:A voce ennovelóuselle [...] Alí, deíendo o paso, como pra dar tempo á nai a

serenárese , estaha, erg ueiío e ledo, ofillo da vella Resenda.(Dies t e , DAr23)

Falaron de ir e eiquíealó, pro coma co aqitil tempo non se podía ire a ningu-re s e aquiles non podían estar sin facer falcatruadas, ao Milhomes deulle amona por querer subir ao xardín dos Andradas, que esíaba alí perüño, esco-dando o paredón pra vere si viamos á señora.

( B l a n c o - A m o r , AE 35-36)

En re lación coa parágoxe es tá o proceso por que o s emprés t im os m ode rnos ,cando rematan en consoante que non se emprega como final de palabra nas vo-ces pa t r im on ia i s galegas, acrecentan un -e ou na lgún caso ou t ra vogal"5:

ingl . f i lm > gal. f i lme [ ' f i l m e ]ingl . c l u b > gal. c l u b e [ ' k l u ge ]fr . res tauran t > gal . res taurante [ r e s t aw ' r án t e ]1- 6

222 . Nes te caso , cando o -e paragóxico se engade a u n h a palabra acabada en nasa l vclar n [ r j ] . esla conserva o seu caráctervelar: tamén [ l a ' m c o l v s. * tamenhe Ita'mtije], corazón [ k o r a ' B ó g l v s. *cara:nnhe [ k o r a ' 8 ó t ) é ] .223. L embrem os esla coñecida can t iga popular : Crfaie, vaiie criando / msa brunca dt> xardinhe. / criale. vaite criando, / qu e

te crías para minhe.224. Tamén Saco (1868:21 ) resallaba a presenza frecuente do e paragóxico ao f inal do verso . ci i ando exemplos do P, Sar-

mienlo: Senfrebe e sen dore / sefoi para o ceo // Diz que habfan dt ire / ú guerra mni lexos.225.Porexemplo-u: fr . billard -> billarda e billar ( v id . Ferreiro 1997:328); vid. tamén Ferreiro (1995:209).226. Pr o no n m e nc^arán -itftrmuu n sicólago- qu e eiquíhni grandex resíaurantes no s quepoden SaboreaTSe ospratos máií.

esquniitos i estrunos (Celso Emilio. Fl 124).



XOSÉ RAMÓN FREKEIRO MATO

2.4.2.3.3.A apócope

A apócope é a perda dun son, vocálico ou co nson ántic o, en po sición f inal depa lab ra , f enóm eno comú n na e v o l u c i ó n do latín ao romance22 7 e m áis f recuentena l ingua antiga, onde caía a sílaba final por próclise, do qu e n a m oderna :

cento [ 'Gen to] v s. ce n [ 'Oerj]grande [ ' g r ánde ] v s. gran [ 'g rar j ]moito ['mojto] vs. moi ['moj]recente [ r e 'Ge r t e ] v s. recén [ re 'Geg]santo ['santo] vs. san ['sag]tanto [ ' t án t o ] v s. tan [ ' t á r j ]

Fóra destes casos, hoxe mantense a apócope só en palabras Ísoladas:casa ['kasa] v s. cas [ ' k a s j na locucíón (en) ca s d e 2 2 *clase ['klase] v s. *das [ 'klas] ou *cras ['kras]""colo ['kolo] v s. col ['kot] na locución encol d e 2 3 < >

Ourense [ow'regse] vs. *Ouréns [ow'regs]

Estes e outros casos poñen de m a n i f e s t o a t endenc ia mode rna á desapariciónde -e sobre todo cando esta vogal en posición final vai precedida de / ou s:

tose [ ' tDse] v s. *tos [ ' tos]'baíe] v s. v a / [ 'baí]23 1

Nos textos l i terarios achamos outros casos de apócope que quizais non teñano mesmo ref lexo na fala popu la r :

iQue triste é a noite, i o relox que triste,s'inquieto o corpo i a concencia velan!

a parexa nemoradatirou coa sinxelfoudña.

(Nor iega , OC 1,206)

2 2 7 . Vid. Ferreiro (1995:202).228.Hf>xe haifésta en cas Farruco; I cusou Rosa con Rosendo. / Hoxe ha i fésia en cas Farruco; / mañán irémolo vendo

(Crecenle . C 93). D e todas as fo rmas , esta expresir in xa eslá presente na l i ngua me d i e v a l : Un ricnme. a qae un iro-bador / tnibim ogan'aqtii en cas del-del Rei ( C B N . 781; C V . 365) . N a l ingua air tual pode Ficar r e d uc i d a ao subs tan-l ivo apocopado: Atopámonos de ca.tual na Ferreiríu, ca s Marcial, chamada de aniign < i Puciii da Candesa... (Fo le ,•/'« 99).

229. la l clas de escrituras / firmar indixenies (Curros, AM T 102}. Coa var ianie máiíi popula r *cras, lamén ut i l izada na üiera-tura: Grilos e ralos, rans alburiñas. I sapos e bichos de ¡vdas cras (Rosa l ía , FN 25): Cun novo amtir, e hasira unha crasde ademiración poln se a corpo atorgueitada (Oiero, OM 30).

230. E Lady W i i n l f vai escribindo nunha libretiña noia.s ertcol da Gali-a (O te ro . O 36). Procedenle d o l a t . collu (Ferreiro1995:202), a expresión encol de sufr iu na l ingua l i ieraria. po r inierferencia de sobre, un ha desviación semánt ica . comose ve nesle texto de Oiero uu t amén no tílulo do contn de Dieslc Encol da morie de tiieiiv (Diesle, D/17"9).que prev ia -menle figurou como Sobre a mone de Bieito,

2 3 1 . que corra a sangre a regos ! dende a momaña ó v a / I C a ba n i l l a s . OC 1 , 185).

1 I?



G R A M A T I C A DA LIN G U A GAL EGA . Foné t ica e fono lox ía

Todo despérta do sonotranquil da noite serea.

(Crecente,C 19)

Entre estes chaman a atención os que se producen por perda de -e f inal apósconsoante fr icativa prcpa la ta l xord a [ J ] , especialmente presentes na l ingua deRosalía de Castro e, se callar pola súa in f luenc ia , en autores t amén do séculoXX232:

linguaxe [!Tr)'gwíeJ"e] v s. *linguax [l i i j 'gwaej"]2"peregrinaxe [pereiqri'naej'e] v s. *pelerinax Lpeleri'nseJ"]11 4

follaxe [ fo 'AaeJe] v s. *follax

garaxe [ga'raeje] v s. *garax

2.4.2.4. O vocalismo áíono e o modelo estándar de lingua

O fei to de a v ida do ga lego moderno t r anscor re r moi maior i ta r i amen te n u -n h a s condic ións socia is de a b a n d o n o , l o n xe d o s usos esc r i tos normais e d oá m b i t o do e ns in o , segu ind o un len to p roceso de desp res t ix io púb l i co e de de -t u rpac ión in ter na, ao suf r i r as in ter fere nc ias con s tantes da l ingua do poder el ingua oficial , f ixo que os f e n ó m e n o s f o n é t i c o s de vac i lac ión do t imbre d as

voga i s á to n a s , c o m ú n s n a l gu n h a m e d i d a a todas as l i n g u a s , en galego se vi-sen acentuados por falta dun modelo común unif icado e transmitido a travésd o ens ino , así como por uns háb i tos foné t i cos vu lgar izados n a f a la popula rpo r falta dese modelo cu l to ; e , no u t ra m ed ida , por a f án d i f e renc ia l i sta na l in -gua l i t e ra r ia ao careceren os autores e as autoras dunha necesar ia a l fabet iza-c i ó n n a l i n g u a p r o p i a e a o c s l a r c n n u n c v k l c n l c cs t ad o d c a t r u s o o u a b u n ü o n oo s es tudos f i loló xic os sobre o galego.

A alteración do t i m b r e das voga is á tonas , tenden c ia popula r que se dá en de-terminados casos, certamente fo i levada até a máis extremada desmesura por

parte de autores que, desa form a, coidaban que estaban achegando a l i ngua á falapopular, cando na realidade a estaban afastando dela e inclusive desfigu rán do a ede fo rmándoa , com o se pode v er no seguinte texto de f ins do XIX :

Vós, siñor, non iñoradesqu'est'endiañado castelos'alcontra cheo de covas,ascondrixos e sacretos,ond'as doncelas caotivas

\ 1 6

232. Xa Saeo Aree (1868:21)) alribuiu este caso de apócope a licenza poélica: "En cierto poeia se encuentran algunos sustantivosacabados en .(, como paisax. paisaje; fogax, l lamarada; tengtiax, lenguaje. Deben consíderarse eomo apocopados, habiéndo-seles suprimiUo la e final po r causa de l metro. N o nos parece mal con lal que no se termine co n ellos el verso ó )a eláusu la" .

233. qu e me smo quere decir en l enguax mudo: / ¡esle si que ch'é un porco repoiudo'. (Rosalía, CG )44 ) .234. Lfigo s'acaba da vida a irisie / pelerinax (Rosalía, FN63).235. T én caxigos pra cestm e talegus; / verde e espestt nfollax -teito da s pegas- (Crecente , C 37) .236. Subfn ó piso. trouguen a chave e saquei o meu coche do garax, deixándoo arrimado á casa (Fo le , T B 329).



XOSÉ RAMÓN FtoxniRO MATO

s'esmorriñan no mesterío,sen qu 'os seos queixumes tristes

os escoite máis qu'o Ceo,qu 'á s veces paresce xordoe noutras somella cego.

(Salinas,7P5 I I ) 2 "

A ma ior par te do s f e n ó m e n o s de a l t e r a c i ó n do voca l i smo que se dan no s d i -f e ren t es subs is t emas á tonos cons t i t úen desv iac ións a respecto d a n o r m a es-tándar" 8 o u cul t a qu e hoxe se pre tende cons t ru í r e o b e d e c e n f u n d a m e n t a l -m e n t e ao p r e d o m in io da nosa t radic ión oral f ronte á e s c r i t a , así como ao

a b s o l u t o predomin io du n modelo l ingü ís t i co co loquia l e popula r f ace a u nm o d e l o d e l i n g u a f o r m a l i z a d a de que o galego ca r eceu secu la rmente . Trátase,pois , n a maior par te d o s casos, d e vulgar ismos fonét icos v is tos desde a pers-pectiva actual e cos coñecementos filolóxicos de que hoxe dispomos, mais dequ e a n t e r i o r m e n t e se carecía.

E non son estes todos os que se produ ciron, senón que ao longo da historia eda xeografía galega outros fenómenos fonéticos máis se foron dando como con-secuencia da natural e espontánea v i ta l idade du nha l ingu a non som et ida aos r i -gores du nha norma académica ou dun modelo cul to a imitar . Modelo qu e hoxe

con certa facil idade se pode esíabelecer e consol idar ao non estaren aquelas m u-danzas un i fo rmem ente es tend idas n in xeneral izadas po r todo o terr i tor io nin portodos os estamentos sociais. Unha boa mostra disto é a l ingua l i terar ia actual ,onde todas esas alteracións ou vaci lacións vocá l icas foron var r idas -ou aparecensó moi esporadicamente como t razos de estilo- ao disporen os autores e as au-toras dese modelo estándar de que antes se carecía.

2.425.Síntese

O galego, ao ter un fonema de m áxim a abertu ra /a/ e dous de aber tura mínima/i/, /u/, dú as clases de local ización (anter ior / posterior) co n valor per t inente e ca-t ro graos de aber tura, forma un sistema tr iangular de sete fonemas vocálicos. Enposición tónica o u pre tónica23 ' o sistema vocálico galego pode se r representadopor medio do seguinte t r iángulo, que recolle as sete vogais existentes en galegonestas posicións:

237. E s t a o b r a d e G a l o S a l i n a s . p Q b l i c a d a e n 1891, leva escrito na portada: A torre I de I Peiio Burdelo iDruma hexiórico n'unauio y-en verso I por I Galo Saiinas e Rodríguez, I Prémeado n 'o Cename Liieráreo qu 'aniu.ifáxici swiedade / d'a Cru-

ña, o Licea Brigantiño, realizóu con noiabre I éisito, n 'a dila cibda de, i n 'a noite d'a dia 7de Selembre d'o ano de 1890.238. Considerando as alieracións do voca l i smo á lono en galego e en portugués, af i rma Álv a re z (1991:523}: "Agora ben. men-ires eslas alteracións en galego se senten c omo fóra da norma. n u n h a l ingua en que a maioría dos seus falantes son anal-fabetos na propia l ingua . as alieracións e realizacións condic ionadas que se desuriben para o portugués, de moito máis al -cance ca estas. corresponden a un ha descrición do eslándar".

239. Non só pretónica inicial. a í n d a q u e esla sexa apo s ición má i s frecuente, senón preiónica en x er a l , co m o x a s e v iu nalgúnscasos. pois, a diterenza do ponugués. o galego non neulraliza a oposición /e/: /e/ nin /D/ : /o/ nesa posición (Álvarez1991:521; Ares 1994:134), a pesar de qu e Couceiro (1976:22) ou Veiga Arias (1976:47) sosteñen qu e só se dá a oposi-ción nas sílabas acen iuadas , neu t raüzándose en posición áiona.

1 1 7



GR A M AT I C A DA L I NG UA GA L E G A. F o n é ti ca e fo n o lo x ía

/i/ /u /

/o/

/a /

En posición postó nica interior o subsistema reduce a cinco os f o n e m a s vocáli-

cos, pois as vogais de grao medio neutralízanse nos a r q u i f o n e m a s /E/, /O/ ao de-saparecer a oposición entre abertas e fechadas nesta posición:

/i/

/E/

En posición átona fmal , absoluta ou trabada por -$, o subsistema redúcese a tres,pois aqu í a neutral izació n nos arqu ifone m as /E / e /O/ afecta toda a serie anterior eposterior respectivamente2^; na realidade, neste caso neu tralízase a opo sición gra-dual entre os fonemas de abertura mínima e os arqui fonemas de abertura media,dando com o resultado otro arqui fonem a de abertura media non aberta:

1 1 8

Veiga Arias:4 1 distingue entre o s a r q u i f o n e m a s en posición non final /E/, e /O/ , ,e o s arqui fonemas en posic ión f inal /E /2 e /O /2, definíndoos así:

/E/ ,: vogal an ter ior d e abertura n in m á x i m a n in m í n i m a ./O/,: vogal posterior de abertura n in m á x i m a n in m í n i m a ./E /2: vogal anterior de aber tura no n m á x i m a ./OA: voga l posterior de aber tura no n m á x i m a .

240. Como xa se v i u . as vogais i, u só ap a r ecen co n f r ecu enu a en galego en posición poslónica final c a n d o se t rata das mar-xes sílábicas [j], |w| en fo rmas verba is de Pretérito : íantei, chnrttu. bebea, foi etc. Oulros easos de es t ranJ te i r ismos e cu l -tismos veñen demoslrar as fortes restricións a que estes f o n e m a s esián suxei los en la l posíción. mais t a n ié n . perante ca-sos como chasis, oasis, graiis, lapis.fdcil, tiifiril, úlil ou ntíví / . que "en galego, coma en ponugués, o inven ia r io de

f u n e m a s amplíase se a voca l v a¡ irabada, poia incorporación de palabras non pai r imonia i s" (A lvar e i í 1991:523).2 4 1 . Vid. 1976:59.



XOSÉ RAMÓN FREJXHRO MATO

2.5. Diíongos e tritongos

2.5.1.As semivogais

T e n s e d i s t i n g u id o e aínda en ocas ións se dist ingue, sobre todo n a fonolox íaespañola 2 42 , en t r e semiconsoan tes , que acompañan as voga is na marxe p renu-c l ea r d a sí laba do s d i t o n g o s crecentes, e s e m iv o g a i s , v a r i a n t e s d as s e m ic o n -soan tes qu e aparecen na ma rxe posnuc lea r dos d i tongo s decrecen tes, en can-to para out ras l inguas non se f ixo dis t inción ent re ambas, u t i l izando en xeralo nome ing lés de glides. A ún ica d i fe r enza en t r e semivoga is e s e m ic o n s o a n -tes está en que nas pr imeiras a dirección da aber tura é descendente e n as se-

gundas , ascenden te ; ambas so n sons transitor ios entre a vogal que é núcleo dasílaba e o son marx ina l o u l í m i t e silábico 241 . N o caso do galego xa se vén Ím -pondo n o s ú l t im os tempos o uso dun ú n i c o t e r m o , ' s e m ic o n s o a n t e ' o u 'semi-v oga l '2 44 .

A r t i c u l a t o r i a m e n t e ca rac t e r í zans e p o r seren sons d e t r ans ic ión entre asvoga is e as c o n s o a n t e s , pois tendo os trazos per t inen tes das pr imeiras (graod e a b e r tu r a m í n i m a , l u g a r d e a r t i c u l a c ió n anterior [ jj / pos te r io r [w] ) , pe r -d en i n t e n s id a d e e t a m é n a e s t a b i l i d a d e n o s f o r m a n t e s qu e caracter iza aque-las, comportándose f u n c i o n a l m e n t e como consoan tes ao seren sempre mar -

x es s i l áb icas .P o r t a n t o , a dis t inción ení re semivogais e semiconsoan tes é só fonética en

f u n c i ó n da posición qu e o c u p a r e n na sílaba, pois f o n o l o x i c a m e n t e son o mes-m o ao f u n c io n a r e n como e l e m e n t o s m a r x in a i s no s di tongos, sempre depen-d e n t e s da vogal nuc lea r . Por iso acaba por se im p o r u n h a d e n o m in a c ió n ú n i -ca , semiconsoan te o u s e m i v o g a l [j ] pa la ta l e semiconsoan te o u s e m iv o g a l f w ]ve la r , t an to na m arxe exp los iva como na im plos iv a da s í l aba , rea l izac ión r es-p e c ti v a m e n t e d o a r q u i f o n e m a /1/ f v oga l a n t e r i o r o u a g u d a ) e d o a r q u i f o n e m a/U/ (vogal poster ior o u grave)245. Por en galego, como acontece no por tugués,

termos u n p r e d o m i n i o a b s o l u t o d e f j ] , [w] en posición posnuc lea r , sendo mes-m o discu t íbe l a súa presenza en posición prenuclear en moi tos casos pola ten-denc ia á non r ea l izac ión d e di tongos crecen tes , o nome má is adecuado pare -ce o de 'semivogar, tamén ut i l izado preferentemente no á m b i t o da f iloloxíap o r t u g u e s a e brasi leíra 24 6.

242. V i d . . p o r e x e m p l o . Q u i l i s / F e r n á n d e z (1990:65-68). Para un estudo profundo da cuest ión do punlo de vista fonolóxico.vid. Haia (1973).

243. Vid. Mar t fne / Celdrán (1994:178). Clr , Cám ara (1977:55): "O t | U C tom isso se tem em vis la , porém, é o caso de assilá-bicos pré-vocál¡cos, qu e sáo na realidade meros glides en t re vogais . sem va lor dist inlivo".

244. Vid. .por exemplo, o de semíconsoanle en Álvare/ . el alii (1986:15 e 2 1 ) ; A r e ; > Vázijuez (1994:133) . sen lles da r niinie.transcríbeos mdist in t ameme sempre como [ j ] . |w]. En Costa Casas ei alii (vi d. 1988:50) utilízase o lemio de ' semivo-gais ' . tanlo para a posictón prcnuc lea r c omo posnuclear , como se fai en C u n h a / Cint ra (1991:49) para o portugués.

245. V i d . Veiga Arias (1978:267).246. Alén de C u n h a / Cintra (1991:49), vid . t amén Barbosa (1994:56) ou Maieus (1975:35). Cámara (1977:57), do pun to de

vis ta ' tbnémico ' . chámal les ' vogais assilábicas ' e afirma: "As vogais assilábieas. qu e assim lemos de tleduzir como fo -nemas . fonnam com a silábica u m cenirn da sflaba polilbnemático em regra c omo d i longo decreseente. pois os ditongoscrescenles se desfazem em hiatos sem qua l que r valor dis i in t ivo ( f i e l , ntiolo. suar. elc.). salvo se se tem um /w/ com /q/ou /g/ pré-vocálÍL-o".

1 1 9



G R A M A T I C A D A L I N G U A GALEGA. Fonét íca e fonoloxía

2.5.2. Definición de ditongo

Ditongo é a existencia de dúas vogais na mesma sflaba, u n h a n o r m a l m e n t e demaior aber tura (a, e, o} -o núc leo silábico- e outra de aber tu ra mín ima (i, it) -amarxe si lábica prenuc lea r ou posnuclear - , aínda que tamén poden c onst i tu í r d i -tongo dúas vogais de abertura mínima; mais nunca dúas vogais de abertura me-dia ou m áxim a, que sempre formarán un hia to (coalición,férreo, voar).

O trazo fo nolóxico que primo rdialmen te d iferencia as vogais das consoantes é acapacidade das primeiras para c onstituíren o núcleo süábico, capacidade que en ga-lego lles é negada ás consoantes. Porén, o feito de existiren dúas realizacións v ocá-licas non nucleares, as semivogais [j] e [w], posibili ta a presenza de dous ou máis

fonemas vocálicos n u n h a mesma sílaba func ionando, igual que as consoantes,como elementos m arxinais dela.

O s ditongos so n grupos b ifonemáticos ou combinación de dous fonemas; nuncapoden se r considerados mo nofon em áticos, pois cada un dos elementos que o cons-titúen pode ser conmutado po r outros fonemas existentes en galego: eu I ou I en.fai/foi /fan, viu I veu I vin 241 .

De acordo coa forma de dis t r ibución deses dous fonemas vocálicos dentro dosditongos, estes poden clasificarse en decrecentes, crecentes e homoxéneos .

2.5.3. Dilongos decrecentes

2.5.3.1. Descrición

Están constituídos polo núcleo (vogal aberta a, e, o) e a marxe posnuclear (vo-ga l fechada / [ j j , u [w]); deben o seu nome a que na secuencia fónica que consti-túen a abertura v ocálica vai de máis a menos . Son os m áis característicos do gale-go e por esa mesma estrutura fónica descendente contribúen de forma im portante

á eu fonía da l ingua; tamén m anteñe n unha estabilidade maior do que os crecentes.O s ditongos decrecentes, tónicos ou átonos (salvo [ej]), son os seguintes:

[aej] ai: coixa ['ksejja],gaiwífl [gaej 'gota]24 8

[ej] ei: papeis [pa 'pe j s ][ejl ei\ queixo ['kejJ"o],/¿/><9/? [ fe j ' r o r ) ][oj] oi: bocoi [bo'kojL/tírois [ fa ' rojs ] , heroicidade [eroj9i'óaóe][o j ] oi: loita [ ' l o j t a ] , coitado [koj'taóo][aw] au: cauto [ ' k a w t o ] , autor [aw'tor][ cw] eu: deu [ lÓEw],endeusar [éndew'sa r ][ew] eu; bateu [ b a ' t e w ] , euforia [ e w ' f a r j a ][ o w ] ou: pouco [ ' p o w k o ] , coutar [kow'tar]

247. Vid. Veiga Arias (1976:50-51).248. Frome á real izadón c om ú n kai-xur [b íej ' J ' a r l co n apar ición de iode cando o ditongo ai vai seguido de /J"/. exisle , i reali-

zación baxar (baí ' Js '"]- caxa ['kíeja]. sen se xera r la l i ode . no galego or ienla l . espec ia lmeme no de Aslur ias e lesle deLugo (FernáTKÍe/ Rei 1991:52).



XOSÉ RAMÍÍN RÍEIXEIRO MATO

Existe a pos ib i l idade de realización de e ou o, elementos nucleares dos ditongosdecrecentes eu, ei e oi como abertos [cw], [cj], [ D J ] o u fechados [ e w ] , [ej] , [o j ] ,

sendo esta a real ización predominante. A índa que con pouco rendemento fonoló-xico, existen pares opostos polo t imbre de e, o (dial. ve u [ ' b e w ] de 'ver ' vs, veul ' b e w ] de 'vir', dial. bateis [ba'tejs] de 'ba t e r ' v s. bateis [ba'tejs] de ' ba t eF) ,polo que non se debe falar de neutralización xeneralizada do t imbre das vogais degrao medio nos ditongos decrecentes, segundo te n defendido Veiga Arias2**.

O ditongo oi [oj] al terna dialectalmen te cou ui:loita l ' l o j t a l v s. luita l ' lu j ta] 2 3 0

moito ['mojto] vs.muito [ 'mu j to ]2 5 1

Igua lmen te , poden aparecer ditongos decrecentes en formas vulgares produci-das por v ocal ización do pr im eiro eleme nto dun grup o conson ánt ico cu l to , fenó-meno amplamente es tendido pola nosa l ingua l i terar ia ( v i d . 3.2.2.3).

2.5.3.2. Alternancias -aul-ao, -eul-eo enfinal de palabra

O di tongo au polo xeral só aparece en cul t ismo s como autoridade 2" ou auto-móbil, pois en latín au e v o l u c io n o u ao ditongo galego ou:

lat. LAUDARE>louvar [low'gar]

lat. MAURU>mouro ['mowro]lat. ALTERU>outro ['owtro]"3

Mais tamén pode aparecer -au en posición final de palabra (grau, mau, pau ou nodial. irmau) alternando co hiato -ao (grao, mao,pao ou irmao), aínda que as normasoficiais se inclinan xeralmente por estas segun das form as. Para V eiga Arias en am bosos casos existe ditongo decrecente, xa que tanto -u como -o fmais serían realiza ció ndo arquifonema /U/ en que se neutraliza a oposición a que dan lugar os graos de aber-tura, pois para el nas semivogais a diferenza de grao de abertura non é pert inente.Da

mesma form a, nosplurais

en-ais

e-aes

tanto / com oe

serían realizac ións doarqui-

fonema /1/, polo que sempre se trataría dun di tongo cuxa s diferenzas de pronuncia(igual que en -aul~ao) se poderían deber en m oitos casos a hábitos persoais254 .

249. Cfr. Veiga Ar ias (1976: 51-52), quen afirma: "n o ha y al temancia en t re vocal m cd ia abier ta y no abier ta. si va seguida enmargen sílábíco de lo s sonidos f i ) . [u ] o , lo que es lo mismo, fo rmando diptongo deereciente; [ou¡. [ei]" |...] "las voca-le s de abertura m e d i a , independienie inente de que sean tónicas o á tonas . se neulral ízan anle la s semivocales |i], [u ] l au -losüábicas". Mais a con t inuac ión precisa que "las vocales de abenura media anteriores sólo se neutral iz.an atite [i], y lasposteriores ante [ u ] . c o m o lo demues t ran formas c omo veu |béu] ' v i n o ' . d c w [déu j 'dió' y ois f ó i s j , todas ellas co n voca-le s media s ab ierlas". Vid . lamén Ferreiro (1995:68).

250. Se na lu i ta sucumbo, I a miña insania intrépida escusá (Pondal . QP 1 27 ) .2 5 1 . Había nunha aldea de aquipreio I un maesiro qu e tiña muüafama. I e U e daban asxentes muiío creio (Pintos, AGG 50).252. M ais xa existía no gal.-port. m ed . oatoridade ( v i d . Ferreiro, 1995:66),

253. Aínda qu e *autro perrnanece como forma dialectal ou for rnad is imi lada : Tamén se di por aquí 'us', e non 'unhos': i em-prégase o 'i 'copulativo, case sempre. dianie de vocal que no n seña 'i': us i aulros (Fole , TB 70).

254. Cfr. Ve iga Arias (1978:264): "La falia de pertinencia eti las semivocales de las diferencias de grado de abenura nos permiteexplicar la cxistcncía en gallcgo de dobleles de l lipo ma[u¡ / rnafo]. Sólo porque el gradn ile ab ertura no es pertme nle se pue-den üa r las dos pronuneiaciones. La ortografía n iodema im pone el dígrafo au, pero la ortograffa tradicionid ofrece abundan-les ejemplos de a t> en la onomáslica: Castelao, Va l do Man, Bncumuox, Cati, Bao, Chao, Mariñaos, Cwnhraos. Sattcibrati.nombres que coniienen inequívticamenie un diptongu. En cam bio, es en la ortografía moderna donde se lestimonia co n m a-yo r frecuencia la semivocal palaial cscrila e: sociáes. culturáis, si bien es en una zona de l lenguaje en qu e apenas se puedehablar de una nonna" . Porén, as súas apreciacións ottograficas no n í-e corresptmden co eslándar ai:mal, que consagrou -aix.



G R A M Á T I C A D A L I N G U A GAL E GA. F o n é t i c a e fonoloxía

Isto mesm o podería ser aplicado, como de feito fai Veiga Arias, ao diton go de-crecente -eu na súa al ternancia co n -eo, onde poder iamos te r como elemento

posnuclear do ditongo o arquitbnema /U/, representado por exemplos como eu~ropeu ou europeo25 5 .

Á vis ta de ta l exposición e para clar i f ica ción na escr i ta des tas t e rminac iónsn a lgún caso co nf l i t iva s , poder ía ser aconsellábel seguir o m o d e l o p o r t u g u é s ,consagrando, á par da xa oficial sociais ou animais, as formas grau, mau ( fem.má), europeu o u Ribadeu, que representar ían m el lor que as cor respondentes en— o a real idade fonét ica da p r o n u n c i a c o m o d i to n g o s que defende Veiga Ar ias ,alén de con t r ibu í r en á neste caso posíbel h a r m o n iz a c ió n coa n o r m a dc Por tu -ga l25 6.

2.5.4. Ditongos crecentes

2.5.4.1. Descrición e problemática

Están formados pola marxe prenuclear (vogal fechada / [jl,« [w] ) e mais onúcleo (vogal aber ta e, a, o), podendo aparecer en palabras pa t r imonia is (je-

mia, cumio, aguia), m a is sobre todo cn c u l t i s m o s (atnbiente, frecuente t con-veniente, ciencia), pois non son característicos do galego; deben 0 seu n o m e aque na secuenc ia fón ica qu e conforman aumenta a abertura v o c á ü c a .

O s ditongos crecentes, tónicos ou átonos, son os seguintes:[ja] ia: aguia ['aiqja][je] ie:fiestra [ ' f j e s t r a ] , quietude [kje'tuóe]

[je] ie : suficiente [suf i 'Ojénte] , serie ['serje][jo] io\ idiotez [iójo'te9]

[jo] io : ocasión [oka ' s jó r ) ] , cumio [ ' k u m j o ][ w a ] ua: minguar [rrñ^ 'gwar^^dualidade [dwali'óaóel[we] ue: f recuentar [ f r e k w c n ' t a r ][we] ue: iingüeta [líg'gweta], tenue ['tenwe][ w o ] uo: secuoia [ s e ' k w o j a ][wo] uo: arduo ['arówo]

1 2 2

255. C fr . Veiga Arias (1978:265): "Pero en general hai quc tener en cuenla qu e el núeleo si lábico supone s iempre un límiiepara la aber lu ra de la semivocaj, Así, mientras el d ip iongo au a d mi t e la pronunciac ión [ ao ] , ma¡$l,pa¡Q¡. la pronunc ia -ción |«?1es imposible para el dip tongo H U : acabó{\}]. Noiernos, sin embargo que la aber tura de la semivoca l puede sermayor si peneneee a dis tinta clase de local ización que el n úcleo. y si e i diptongo va seguido de pausa, que si le sigue con-sonante; así, [99] no es posible, pero son posibles [ey\, te¡o], me/yj. Ribaden, y lge].p««i(J/o/e/,v, que es un dialecta-lismo; pero se díee siempre a¡a¡ga".

256. Ctr. lamén a respecto de -aoi-au Femánde/ . Rei (1991:64); "No establecememo de todos estes s islemas presein diuse Uareal ización fonéiica do -o de -íío(.v), que lende a ser -u"'. Téñase así mesmo en conia a frecuencia de fo rmas como/eno.morreo, m eo no s tex tns medieva is , hoxe sempre gra fadas/ f r iu , morreu. ineii. N a l ingua liieraria moderna tamén hai fre-cuenies exemplos con -u: -Tenas ma us t/ueiias (Nor iega , O C I, 251) ; Amiña mau ch e dou.! coma un irmau chefalo(Celso EmiYio.LNP 130); polas mñies brtzadoras de pausanto (Cunqueiro , Sinbad 251.



XOSÉ RAMÓN FRHXEIRO MATO

N a práctica hai tendencia a conv erter estes en contro s vocálicos en hiatos:cwnio [ ' k u m i o ]

aguia [ 'ou j ia]ciencia [Gi'enBia]liorta [li'srta]cambio [ ' k a m b i o ]arduo ['arduo]suor [su'or]

Esta tendencia ten provocado algunhas vaci lacións na escrita:cambio [ ' k a m b j o ] v s. *cámbeo [ ' k a m b e o ] ou *cambeo [kam'beo]

circunstancia [Oirkürjs'tanlQjaJ \$*circunstáncea [Oirkügs ' tártBea]

2

"cuarto [ ' k w a r t o ] v s. *coarto [ko 'a r to ]25 8

egua ['eiqwa] v s. *égoa ['cujoa]lingua [ ' l í r jgwa] v s. *língoa [ ' l íggoa] 23 9

suave ['swage] v s. *soave [so'age]

En apoio da pro nu nc ia como hiatos pódese adu cir a sistemática realización aber-ta das vogais tónicas de grao m edio precedentes can do os ditongo s crecentes van aofmal da palabra (ciencia [Bi'cnBia], íenue [ ' t e n u e ] ) , realización que coincide coadas palabras proparoxítonas (vid. 2.4.1 .3); ísto podería te r incide ncia sobre o siste-m a de acentuación (vid. 6.1 .3).

Cando v an precedidos de /k / , /g/ é cando m áis claram ente tenden a se realiza-re n sempre como ditongos:

frecuente [fre'kwente]pingüe [ 'p í r jgwe]

O s ditongos ie,ue son os m eno s característicos do galego, fronte ao castelán; ta -m én son os máis resistentes a se pronunciaren como hiatos. A súa práctica ausen-cia en voces patr im on iais levou o s nosos escitores, por interferencia do español260,a incorreren en hipercorreccións frecuentes en autores preocupados pola constru-ción dun modelo culto de Hngua e hoxe claramen te rexeitadas pola norma:

ambiente [ ám 'b jén te j^vs , *ambente [ám'bénte] 261

ciencia [ 'OjenBja] vs. *cencia [ 'GérfJja]26 2

conciencia [kon 'Gjer^ ja ] v s. *concencia

257. E de notar que. cando por cali¡uer circunsláncea no n se puxera máix qu e un cenünela, iste pra ir a darlle parte ó "xe-nerai"... (ü. Bajros. AAQ 35).

258. O cap'ndn Souteto pensaba nistas cousas alancando poln coarto de bundciras (Olero. AM 9) .259. Língoa praletaría do meu pabn, / eufáloa porque si. porque me gnxta (Celso Emilio. LN P 1 17).260. A parti r U a indebida xeneral ización da correspondencia esp. ie -> g a l . e e (amén esp. ue -> g a l . n. Mesmo se lcñcn pro-

votado hípercorreccións baseadas nouira falsa eorrespondencia entre esp. e -> gal. ei e tamén esp. o -> gal. ou, co n for-les repercusións na l ingua l i teraria: Con sinceiro entusiasmit. a reníes de aplaudir (Die$te,AF V 19). É preciso qite esiénitulai xunios no pcirto dinanies das tempestás da Primaveira, pra pasar o Tnípicc co n bo lempo (Otero. AM 25) . ¡UnhasHurellas apicudas. uns dentes arregañados, unha biica hnga.a rir'. ... (Dieste.Af V, 15). Ai- vegadas demordbase en bai-xar; xa lle aquecícm millnr ns hour i zon tes espallados que < > s recunchos queniex do val da Vilerma (Oiero, AM 16).

261 . Erapoiaana irittta, en Saraiago, nt> ambente universitariri de aquel revolin ano poíilico (F o l e ,/ /W C 8 3 ) .262. Almas anifniex pra chorar nacidas. I unha cencia i/ite líios no n quiw darvos (Curros, AMTl).263. Quen na concencia dormenle / leva reo lorcedtir (Pondal . f i f i 152).

123



G R A M A T I C A D A L I N G U A GA LEG A. Fonélica e fonoloxía

inconveniente [ T g k o m b e ' n jé n t e ] v s. *inconvinte f í r j kó m 'bTr t e ]obediente [oge'ójente] v s. *obedente [o( ie 'óénte] - w

paciencia [pa '0jcr i9ja] v s. *pacencia [pa'GenBja]26 5

sufwiente [ su f i 'G jé n te ] v s. *sufwinte [sufi 'Oínte]2""

A maior parte destas formas so n creac ións da l ingu a l ite ra r ia ; tan só *cencia,*pacencia, x u n t o se callar con algun ha ou tra , teñen presenza na fala popular .

C o m o xa se v iu en 2.4.1.3.1, o resul tado m áis hab i tua l é a realización semia-berta [je, we] n o s ditongos crecentes co n e, tón ico o u á tono, como e lemento nu -clear en posición non f inaí :

frecuente [fre'kwénte] vs.tenue ['tenwe]piedade [pje'óaóe] v s. serie [ ' se r j e ]

Cando o elemento nuclear do di tongo é o (io, uo), este pode realízarse comoaberto o u fechado en posic ión tón ica , predom inando a rea l izac ión fechada en po-sición á to na , rea l izac ión constante en posición f inal de palabra:

opio ['opjo]vacuo [ ' b a k w o ]

1 1 4

2.5.4.2. Ditongo e hiato. A epéntese

A relación entre ditongo e hiato fica patente perante a dupla posibilidade de re-alización das secuencias vocálicas de que se acaba de tratar. Cando n u n h a se -cuencia de dous fonemas vocálicos cada un destes é núc leo dun ha sflaba diferen-te, entón existe un hiato. E isto acontece por os dous fonemas vocálicos seren deabertura media ou m á x i m a ou ben por un deles ser un fonema fechado tón ico /'i/,/ ' u / ; en ocasións poden ser os dou s fechados (v id . 2.5.5): area, rúa, viúva.

Mais existe tendencia na fala a desfacer, por razóns eufónicas, certo tipo de hiatos,sobre todo aqu eles formados por encontro de dúas vogais fortes (a , e, ó), encontro que

se pode producir no interior da palabra ou entre palabras contiguas por fonética sin-táctica (vid . 4.2). Un ha das maneiras de desfacer o hiato é a epéntese, com o xa sina-lara Saco A rce, quen tamén o cualificaba como un defecto da pronuncia267 .

A epéntese consiste na adición dun fonema, xeralmente vocálico :6B , no interiorda palabra por razóns de carácter eufónico. A epéntese vocálica é un fenómeno

264. Uitiia i-aludu, /egal. pmdente: o esquirbano. Ouira ailiva, dispiixtu. enealaíradora: u Habanem. E un obedente i\m>-menio: < > señorito (Otero. AM 2 4) .

265. levando tamén un carro de moios cuio lume. albelo e xnuril, aleda como un novo cantur ax ntñtes pacen zud as da mon-íaña(Otem,OM 15).

266. Nott tivu softcente co n servírtaeieganzada caxie qu e mandafinas ohriguñós señorís aos fidalgos daí,aldeas (Otero,/í 61).

267. Cfr. Saco Arce (1868:142) : "Resu l tando en la p r o n u n e i a c ió n alguna di t lcu l tad .de! c hoque de vocales de di ferentes d ic-c iones co m o en .ra acabei, ilefecto que se l l ama hiato, usan lo s gallegos para evi tar lo de tres medios qu e consisten en su -pr imir una de las dos vocales. coni raer la s dos en otra dife ren te ó inierponer en me d i o de ellas a lguna consonan te" . T e-ftamos en conta que Saco Arce considera o í epentét ico como consoan te: "Úsanse para este fin la n y la v . qu e l l am ar cm o spo r t an to cunstmaníes eufónicas, esto es, que t ienen po r objelo conservar l a eufon ía , im p id i e n d o el hiato" (p. 146).

268. Tamén exis te epéntcse da co ns o an t e r. no n xust i f icada e t imoloxicamente , en casos como xabón v s. *xabrón . btisiu v s.*bostra, entrecosto v s. "entrecoslro, eslalar v s. 'estralar etc.. alén de palabras his toricamente formadas eo n epénteseco ns o nán t i c a : acivrn.faldra, estrela. rusirir, truur eic, N on obstan te. non parece t ratarse de epéntese o caso da aparicióndu n ii nas secueneias verbais terniinadas en ditongo decrecente do tipo de colleunas (Ferreíro 1995:207).




que xera ditongos crecentes e afecta tanto o vocalismo postónico co mo o pretó-nico , dándose tamén por fonét ica sintáct ica ao inicio de palabra. O caso m áis fre-

cuente en galego é o da vogal i como elemento semivocál ico [ j ] , que se interca-la entre dúas vogais en hiato para facilitar a súa p ronunc ia (á s veces para evitar acrase), especialmente nas t e rminacións ~eo, -ea:

aldea [al'dea] v s. *aldeia [ o l ' d e j a jcadea [ku'óea] v s. *cadeia f k a ' ó e j a ]ceo ['Oep] vs. *ceio ['Bejo]26 9

cheo ['tjeo] v s. *cheio [ ' t Jejo]2™idea [i'óea] v s. *ideia [ i 'óeja] 2 71

Este i epenté t ico ten carác ter an t ih iá t ico , pois in terponse en t re dúas vogaisen h ia to , u nh a tón ica e ou t ra á t o na , calquera qu e sexa a orde en que se suce-dan . O caso m áis f recuen te , como se ve nos exem plos anter iores , é o de e tó -nico seguido de a o u o á tonos (feo v s. *feio), mais tamén pode ser e átonom á i s a t ón ico :

real [re'aí] vs. *reial [re'jai]deán [de ' á r j j v s. *deián [de ' j a r ) ]

que poden terminar en *raial [ra'jut] ou *daián [da ' j a r ) ] po r as imi lac ión . E n-

tre e átono e o tónico aparece así m e s m o / epentético. afnda que con meno r f re -cuencia :peor [pe'or] v s. *peior [pe'jor]

A pesar de se t r a t a r dunha evo luc ión conso l idada , t amén ten or ix e ep en té t i-ca o / de formas verbais da Pl do Presen te de Ind. dos verbos acabados en-oer, c o m o doio, moio, e todas as f o r m a s do Presente de S u b x . dos mesmosverbos : doia, moian 21 2.

Cando de lonxe vo s oio,

penso que por m in chamadese das enlrañas m e doio.

(Rosalía, CG 65)

269. A p r o x i m i da i i e toné i ica entre /o / e /u/ álonos f ina is fa i que c on v i v a n as reali/adóns ceo e i-eu [ ' f l ewj , igua l qu e mafie maii. Cfr . Veíga A r i a s (1976:69): "Las d iferencias dc p r o nu nc i ac i ón que se o b s e r van en g a l l eg o p a r ecen . en m u c h o scasos. a t r i b u i b l e s a hábi lo s personales; Ue dos personas de la m i s m a locaiidad y del m is m o n í ve i cu l m r a l . a la s qu cf o r m u l a m os la m i s m a pr e g u n i a . u n a con les tó qu e !a p a lab r a pau l e rminaba en u y la otra en o". A sí t emos a forniac o m ú n chapeu e a var ianie chapeio: ¡Que ben lle di a escarupela / qu e cusida cu n iiñii! / leva a un íado dn chapeio/ desqite da s quintas íibrou! (Cur ros . A M T 5 ? > ) . A f n d a qu e nas c i t a s l i t e ra r ias ás veces ad ecu am o s a grafía ao esián-dar a c t ua l . léñase en conta qu e o s au io res d o X I X e da p r im cira parte d o XX r epresen laban n o r ma l me n i e con v estavogal epen lét ica: aldeya, ceyo, cheyo, chapeyo etc.

270. Tén de gran un lesiti cheio. / Bota unlm mirada ó céio / mpricatile e revereme (Crecente, C 20) Esles versos serven parapó r de mani fes to que . eo m o n n r m a , na poesía galega rnoderna, ao ccmtrario do qu e acontccía na I f r i c a medieval , non ét ido en conta o t imbre aherto ou fechado das vogais d e grao medio a efeclos de rima, ta l como xa p u x o en evidencía Cou-ceiro (1977) na poesía de Curros Enn 'quex, se callar po r presión do caslelán.

271 . Era horu e ceibmtse. Opasofórte /e a sombra dtinha ideiarui m /rada,/ íá vaipensartdo sin pensaren niuta (Crecenie ,C30) .272. Vi d. Ferreiro (1995:206-207 e 316-317). Saniamar ina ( I974a :51) fala de resiauración anómala da VT; "Qucda un pe-

q u e ñ o g r u p o d e verbos qu e l icnen raíz termina da en vocal: cheier, doer. moer. roer. E n estos se restaura la VT para la P l ,c omo prevención anle el peligro de una t-onlracción entte la vocal radical y el SF, con lo cual quedarfa el verbo fonéti-canienleca s j des t ru idn".



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nét ic a e fonoloxía

126

A forma só [ 'so] convive coa var ian te *soio ['sojo], qu e e v i t a a crase vocálica(soo > só), con grande tradición l i teraria:

-T i eres Pepito e nada máis. Contesta soio por Pepito.(Cunqueiro, EM 62 )

O i eufón ico an t ih i á t i co aparece t amén e n foné t i ca s in tác t i ca cando f i canen contac to dúas vogais qu e no n f o r m a n d i t o n g o e unha de las , cando m e-nos, é tón i ca . O caso m á i s f re c u e n t e é o encon t ro do a r t igo femin ino coa pa-labra qu e c o m e z a po r a tón i co :

a alma [a'almal v s. * a ialtna [a ' ja lma] 2 73

o auga [a'awuja] vs. * ¿ z iauga [a'jawu|a]274

a alba [a'alga] v s. * a ialba [a ' ja lga] 2 7 5

C on outras vogais o fenómeno é m enos usua l :a época [a'epoka] v s. *a iépoca [a'jepoku]a outra [a'owtra] v s. * a ioutra [a'jowtral

Esténdese tam én ao caso do art igo masculino:o ermo [o'crmo] v s. * o iermo [ o ' j e rmo ]2 76

Aparece igualmente cando tamén por fonética sintáctica se achan en contactod ú a s vogais tónicas, o u átona e tón ica :

é ela [ 'e 'c la] vs . *éiela [ 'e ' jela]amiñaalma [a míjia'alma] vs. * a tniña ialma [a míjia'jalma]

A diferen za do po rtugu és, onde form a parte da no rm a, en galego nas secuenciastón icas fmais -eo, -ea a epéntese do / considérase u n f e n ó m e n o dialec taf , aíndaque des igualmente repartido pola xeografía galega, con especial presenza no nor-

te de Lugo e na prov incia de O urense. No en tanto, aínda nestas zonas a súa apa-r ición só é sistem ática entre a vogal final do verbo e o pronome á tono CD de P3 :

dáos ['daos] v s. *dáios ['dajos]haberao [a[3e'rao] v s. *haberaio [a jSe ' r a jo ]levábao [le'gagao] o u f l e ' g a g o ] v s. *levábaio [le'gagajo]teraa [te'raa] ou [te'ra:] v s. *temia [te'raja]veas ['beas] v s. *veias l 'bejas] 2 7 7

Nalgunhas zonas do galego oriental o / epentético é subst i tu ído po r w , chegan-

do mesmo a se consonant izar en /b/ ou en /g/ en certos casos:

27 3 . mah aiá tiesa cova sinfiimlti I tju'ayalma ceibiza, I que os ollos nort niiden (Rosalía. FN76).274. e, sinon para..., do coiro / a y-auga n'ha tie pasar (Lei ras , Cantares 16).275. Tamén a /u z d'ay-alba l 'hermoseya; I Maix a < ¡ u e le sublima, a luz qu'élua I tnrima devoiiña. bruiti aldeya, / Vend'os

ermns inhóspitos ti'a lua... (Noriega, OC \, 456).276. On que do yermo nort saben, / lognn,frívola, leu culto (Nor iega , OC 1,408) .277. e veyas, celosa, a aumra / de neve e tle azur veslidas ( N o r i e g a , OC I, 376).



XOSÉ RAMÓN FREDÍBRO MATO

*« ialma [a'jalma] / *a ualma [a'walma] /*a balma [a'galma] / *a galma [ a ' i i ) u lma]

*a iauga la'jawiqa] / *a uauga [a'wawtqa] /* a bauga [a'gawuja]chamábaa [tja'magaa] ou [ t Ja'maga:] v s.*chamábaua [ t Ja'magawa]

faraa [ f a ' r a a ] o u [fa'ra:] v s. *faraia [ f a ' r a j a ] /*faraua [f

2.5.5. Ditongos homoxéneos

N o r m a l m e n t e no di tongo prodúcese o encont ro de dúas vogais de d i fe ren tegrao de abe r tu ra , das que de fo rma obr igada u nha delas ten de ser unh a semivo-gal t au tos i l áb i ca f j ] ou [w]. Mais pode acontecer que dúas vogais fechadas , r eM , concorran n u n h a m e sm a sílaba, dando t amén orixe a un di tongo , que chama-remos homoxéneo por se dar entre dúas vogais de abertura mínima, sen que nasecuencia fón ica se p r o d u z a a u m e n t o nin d i m i n u c i ó n da abe r tu ra .

O encontro vocál ico dos fonemas /i/ e /u/ dá orixe ás secuencias iu e ui. Se opr ime i ro elemento é tónico, este convértese en núcleo do di to ngo , sexa / ou w ,

e graf icamente no n leva t i l , pasando o segundo e lemento a se conver te r en mar-xe posnuclear ; aparece con f recuencia na P3 do Pre tér i to dos verbos da CII I :

fuxiu [ f u ' J i w ]partiu [ p a r ' t i w ]seguiu [se 'u j iw]viu [ ' b i w ]

Fóra destes enc ontro s de VT + M NP , tam én aparece en puido ['pujóo] ou nasforrnas dia lec ta is íuita, muito etc., xa citadas.

Se o tónico é o segundo e lemento da secuencia vocálica, entón prodúcese u nhiato, marcado graf icamente con t i l nesa segund a voga l , sendo cada un dos ele-mentos vocá l i cos o núcleo da súa respec t iva sflaba:

miúdo [mi 'uóo]muíño [mu ' i j io ]prexuízo [preJu'iOo]rufdo [ r u ' i ó o jviúvo [bi'ugo]

xesuíta [Jcsu'iía]

278. Cfr. Carhalio Calero (1979:122. n , 10): "E n algunos puntos de! no de t ambién se oye vo u d beira ' voy a la era ' . En An-eares se oye mátuua ' m á ia l a ' . Esa o sería probablemente , según Dámaso Alonso. reuuerdo de la vocalización de -/-.Peropuede explicarse, denl ro de l sis tema gallego orienlal , c omo sirnple meuanismo epenlético, una tt qu e se abre hasla o, o esoída c omo la l . pcro que coincide con la ¡nierprelada co mo "en picándoua ' p icándola ' . regiMrada por Cortéi en L u b i án ,como en el ejemplo citado de chamábaua, qu e ^e refiere a l , i zona de Fonsagrada". Tamén af i rma qu e o |j) e o [wj an-tihiáticos no n so n descoñecidos do ponugués falado.




M a is se o encon t ro de /u/ á tono máis /i/ tónico v ai precedido dos f o n e m a s /k /ou /g/ , en tón téndese a produ cir d i tongo igualmente 2 74 , sen que o / leve til se non

lle corresponder polas regras xerais de acentuación:acuífero [ a ' k w i f e r o ]bilingüismo [ b i l T q ' g w i s m o ]lingüista [ ITg 'gwis ta ]

Máis prob lemá ticas resultan aque las secuencias iu, ui en que o acento prosódiconon recae sobre ningún dos seus mem bros. Co mo tales secuencias aparecen en pou-cos casos e practicamente sempre en palabras der ivadas cux as pr imit iv as presentanhia to , cabe interpretalas tamén como hiatos -coidamos que a realización m áis ha-

bitual- ou ben como ditongo s, coa dificultade de sinalarmo s o núcleo neste úl t im ocaso. De todas as formas, a súa realización dependerá de cada acto de fala concre-to e/ou de háb itos articulatorios ind ivid ua is:

miudeza [ m iu ' ó e G a ] (ou [ m j u ' ó e G a ] - [ m i w ' ó e Q a ] )muiñeira [mui'jiejra] (ou [ m w T ' j i e j r a ] - [ m u j ' j i e j r a ] )ruidoso f r u i ' ó o s o ] (ou [rwi'óoso] - [ruj'óoso])

viuvez [biu'gee] (ou [bju'geef- [biw'gee])

Segundo is to , en sílaba á tona parecen posíbeis cat ro di tongos homoxéneos

( [ j u ] , [wi] , [ iw] , [u j ] ) , aínda qu e ningún deles sexa hab i tua l . E n sílaba tónic ason tres:

[ iw] iu:fuxiu [ f u ' J iw ][u j ] ui: puido [ ' p u j ó o ][wi] H Í ' : lingüista [líq'gwista]

128

2.5.6. Síntese

Após o v is to anter iormente , podemos f ixar os seguintes esquemas de d i tongosexis tentes en galego en sílaba tónica:1 . C oa est rutura núcleo + marxe posnuc lea r :

a) di tongos coa semivogal [j]:

f u j ]

[ej] [oj]

[ej]

[ a e j ]

279. V id . Costa Casas ei alii (1988:52); cfr . ILG/RAG (1995:25)'. "se non levan aeento gráfico, as vocaís i, u tónicas fo rmandilongo crecente ou decrecenie coa vocal que as segue ou que as precede: bilin¡>üistno, linnüisla. puido, parliu. xeguiu".



X O S É R A M Ó N F R H X H R O M A T O

b) ditongos coa semivogal [w] :

[ i w ]

[ e w ]

[ew]

[ ow]

[QW]

2. Coa estrutura marxe prenuclear + núcleo:a) ditongos coa semivogal [j]:

[ jo]

Ü e]

b) di tongos coa semivogal [ w ] :

[w¡]

[w e ]

[w e ]

[ja]

[wo]

[ w a |

C o m o se ve, os esquemas resultan asimétricos en la ) pola ausencia de [ij] e enI b ) pola ausencia de [ u w ] e [ D W ] ; en 2a) é simétrico ao non se daren nese casodi tongos homoxéneos ( [ j i ] m ais tampouco [ ju ] ) e ao non faltar n ingún dos ou -tros posíbeis; en 2b) resul ta asimétr ico pola au sencia de [ w u ] .

En posic ión á tona m antéñense en xeral os mesmos esquemas, só coa ausencia

de f e j ] , para o que non achamos n ingún exemplo convincente28 1

'; e aínda se po-

280. Talvez os plurais de -bel (amábeis | a ' m a g c j s ] ) ou de -i / átono (úleis [ ' u t e j s ] , mais están moi afastados da fala popularco m o para estarmos seguros da súa pmnunc ia . Para t> dítongo álono [ W D ] en 2b| lemos de a c u d i r a palabras co n sufixa-tión aprec ia i iva . co m o caatiña [k w o ' t T j i a ] ou cuoiaza [ k w a ' l a S a l . d e cuota. t b r ma minor i ta r i a fronle a cota, ou a se-cuuiña ( s e k w ^ 'T j i a ) , de secuoia. voz de proeedencia foránea, Tamén poder iamos acudi r a cul l i smos como vacu¡3/!ar evacu [3}Uwción , der ivados de vaculsjiti; ou ao apreuiat ivo reca¡3¡!iña, de recua.

129



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né t í c a e fono lox ía

dería acrecentar a posibilidade de realización [ju] en 2a) e f w i ] en 2b), xunto con[u j] , [ iw l, que de todas as form as nos parecen rea lizacións estrañas2* 1. Como re-

sulta lóxico, u n s d i tongos t eñen m oi to m á i s r endem en to qu e outros, der ivadoeste da tendencia xera l dos crecentes a se realizaren con [e], [3], cando o núcleoé u n h a v o g al de grao med io , e o s decrecentes co n [e], [o] no mesmo caso .

2.5.7. Triíongos

O s t r i tongos prodúcense c a n d o se x u n t a n tres v o g a i s f o r m a n d o u n h a ú n i -ca sílaba. S o n m o i escasos en galego, que ten t e n d e n c i a a r e x e i t a l o s . A s úa

e s t r u t u r a é: v o g a l fe c h a d a ( m a r x e p r e n u c l e a r ) + v o g a l tónica ( n ú c l e o ) + v o -ga l f e c h a d a ( m a r x e p o s n u c l e a r ) . O r a , o ve rdade i ro t r i tongo só se dá rea l -m e n t e se e s t a c o m b i n a c i ó n , qu e aparece p r i n c i p a l m e n t e n a c o n x u g a c t ó nverbal, for precedida dos f o n e m a s /k/ ou /g/:

aáecuou [aóe'kwow]Uruguai [ u r u ' m w a e j ]

N o s demais casos é moi rara a realización do tr i ton go, pois o hab i tua l é u n h avogal nuclear seguida de ditongo decrecente:

actuou [aktu'ow] (má i s qu e [ok'twow])cambiou [ k ó m b i ' o w ] ( ou [kam'bjow]f iei to [ f i ' e j t o ] ( m á i s q u e [ 'f jejto])restituíu [ r e s t i t u ' iw ] ( m á i s qu e [resti'twiw])

O utros encontros de tres vogais que non responden á estrutu ra indica da para ot r itongo poden con form ar dúas ou tres sílabas d i fe ren tes :

saíu [sa'iw]restituía f r e s t i t u ' i a ]

l.ld 281. Algunhas destas realizacións poden d epender da área xeográfica a que penenza cada falante; nó s orieniámonos pola pro-tmncia oceidental . zona a que pertencemos. N o caso conereto de [ j e ] en sflaba tónica consideramos suftci[e]rue. conve-ni¡e]nte, ambile¡nlc ou ambi[e]ntar como exemplos válidos. cando u n falanie da zona centro-orienial os pode percibireo n [c] . Vid . nesle senlido Ferreiro (1995:68-69). Para o caso concrelo do di longo [wi] en sílaba á luna podemos acrecen-ta r o exem pln de litifiiicidio [ l í r )g w i ' 9 Í ñ jo | , c u x a real ización c omo dilongo c má is clara por ir precedido do fonema /g / .



3. O SI STEM A C O N SO N ÁN TI C O



XOSÉ R A M Ó N FkexaRO MATO

\

3.1. O s sons consonánticos e a súa clasificación

3.1./. A fronteira fonética entre vogais e consoantes

As consoantes, en l iñas xerais, representan o fechamen to ou o obstáculo qu eacha o ar na súa saída, en tanto que as vogais representan o contrar io, a abertu-ra ou a fací l idade do paso do ar. Por esta mesma facilidade a vogal caracteríza-se pola sú a independencia fónica , que l le permi te formar sflaba por si soa, encanto a consoante carece dela por esa di f icul tade que impl ica a súa p r o n u n c i a ,

debendo normalmente apoiarse n u n h a vogal e funcionar como marxe silábica.Porén, como en tanto s outros casos, a clasif icación dos sons en vocájicos e con-

sonánticos non sempre resulta tan clara. Por unha parte temos as ' s em iv oga i s ' ,sons puros que, como as vogais, deixan un paso relativamente amplo á saída doar e acust icamente tamén teñen formantes como as vogais, mais que se diferen-cian pola inestabil idade que estes presentan , pois var ían en f recu encia con certarapidez, fronte á estabilidade que caracteriza os órganos art iculator ios dura nte uncerto tempo na emisión do son vocálíco; as semivogais perden intensidade, con-verténdose en sons de art iculación intermedia entre as vogais e as consoantes,

pois par t icipan dos trazos per t inente s das pr imeiras (abe rtura m ín im a, oposiciónpalatal [j] / velar fw ] ) e funcionalmente compórtanse como as segundas ao serenmarxes s i lábicas . A s semivogais , po r con seguinte , teñen propiedades semellantesás vocál icas, mais sen poderen formar sílaba por si mesmas e tendo de se apoia-ren sempre n u n h a vogal.

P or outra parle existen un s sons, a que c h a m a m o s ' s oan t es ' , que se d i s t i nguendas vogais en que na súa emisión hai algunha clase de obstáculo que lles im p i -de seren ar t iculacións abertas, mais que ás veces na súa realización espectográ-fica resultan moi semellantes ás vogais, podendo seren caracterizados polos tra-

zos [+ vocálico] e [+ consonán t ico] , o que lles permite na l g u nha s l inguas -noné o caso do galego- formaren o núcleo si lábic o, aínda qu e teñen menos Ín tensi-dade que as vogais e os seus formantes están menos definidos. L 3 3



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nél ic a e fo no lo x ía

A pesar de a fonét ica t r ad i c iona l ter estabelecido u n h a clara fronteira entre o ssons vocálicos e o s conson ánt icos, vemos que existen sons i n t e rmed ios qu e par-

t ic ipan de características vocálicas e consonánt icas, o que impide unha separa-ción categórica entre ambos ' : as l íquidas e mesmo as semivogais adoi tan se r cla-sificadas como consoantes cando sabemos qu e teñen propiedades vocálicas, e asaprox iman tes , de que se fala rá a seguir, non te ñen características vo cálicas, m aist a m p o u c o so n claras as característ icas consonánticas a pesar de se clasificarencomo tales. A sí pois , as consoantes poderán se r m á i s o u menos vocálicas.

O ra ben, segundo o m o d o de ar t iculac ión -a posición qu e adoptaren os órga-nos ar t icula tor ios can to ao seu grao de ab er tura ou fechazón nun m om ento dado-podemos clasificar os sons en vogais, semivogais (ou semiconsoantes), soantes

e obstruíntes (ou consoadoras); para un ha expl icac ión clar if icadora do sistemafonético-fonolóxico do galego consideraranse os dous primeiros sons como v o-cálicos e os dos ú l t i m o s -soantes e obstruíntes- como consonánticos. Dentro dassoantes i nc lúense as nasais e as líquidas (laterais e v ibran tes) . Com o obst ru ín tesou consoadoras están as oclusivas, aproximantes, afr icadas e fr icativas :.

3.1.2. As soantes

Son o tipo de consoantes que presentan o grao de obstáculo m áis débi l na súaemisión e que po r iso se aproximan máis das vogais ' . Entran dentro das soantestodas aquelas consoantes tradicionais que poden formar núcleo si lábico nalgu-nha l i ngua , isto é, as l íqu idas (latera is e v ibr an tes) e as nasais.

N o grupo das líquidas algún s autores tamén te ñen inclu ído as nasais, pois tantoestas como as laterais e as vib rante s poden ser nú cleo silábico nalgunh as l inguas eacusticam ente todas teñen características vo cálicas e ar t iculator iamente sempre secombina unha oclusión cunh a abertura de maneira simultánea ou sucesiva nas ca-vidades supraglóticas. Mais o feito de as laterais e vibrantes presentaren u n h a b a se

articulatoria m oi parecida, como se demostra cos fenómenos de disimilación exis-tentes entre elas na evolución das linguas, algunhas das cales non as dist inguen,etamén o seu carácter oral fronte ás nasais, que as distancia máis entre si , parecenaconsellar, tal como propu xeron moitos l ingüistas, reservarmos a denominación del íquidas para nos referir só ás laterais e vibra n tes . Estas so n orais por o veo do pa-dal estar adherido á parede farínxea, de fo rma que o ar só pode saír pola cav idad ebucal; ta l característica afecta todos os sons consonánticos agás as nasais; só as vo-gais se poden nasalizar com o feito secundario.

1 3 4

1. Alarcos f v i d . 1974:59). segu indo Jakobson e os seus colaboradores, dis i ingue catro t ipos f u n d a m e n l a i s de fonem as : vo-gais (só teñeti o t razo vocálico), eonsoantes (só o trazo consonám ico) , liqu idas (presenian propiedades vocál icas e con-sonánlicas) e glolais (sen propiedade vocálica n in t razo consonántico).

2. Cfr . os cadros de consoanles que figuran en Mar t ínez Celdrán (1994:181 e 352).3 . Segundo a definic ií in de Gleason, ci tada por Martíne/, Celdrán (1994:172). as soantes so n sons en que a bocaeo nariz

leñen só a func ión de modi f i cürcn por resonancia o son xa producido na i a r inxe . sen que o eslrei t i imento qu e se producena boca sexa suf icienle para que haxa frolamento ou out ro so n apreciáb el. Esia d e f i n i c i ó n ¡ncluir ia as vogais dent ro des-ta categoria, inc lus ión rexeiiada na i ingüíst ica moderna.



XOSÉ RAMÓN FREIXHRO MATO

A s laterais presentan na súa e m is ió n un obs t ácu lo , a l ingua , no centro da ca-v id ad e b u c a l , que fa i que o ar saia polos espazos laterais, qu e f ican libres; po r

iso nalgunhas l inguas poden ser núcleo silábico como as vogais. En galego te-m os dú as soantes l íqu id as laíerais: a alveolar [1] e a palatal [A].

A s vibrantes en galego clasifícanse en s imple [r] e múlt ip la [r], aínda que ver-dadeira v ibración só se produce na ú l t ima . Na ar t iculación da v ibrante s impleprodúcese u n ún ico ba temento da l ingua nos alvéolos , or ix inando u n m o m e n t ode o c l u s ió n . N a ar t iculación da v ibran te mú l t ip la a ' l ingua bate ent re dúas e ca-tro veces, normalmente , cont ra os alvéolos , nu nh a repetic ión da ar t iculación dav i b r an te simple.

A s nasais caracterízanse por posuí ren dú as canles de saída do ar, a bu ca l , onde

se produce u n h a oclusión en d iferentes pun tos de ar t icu lación (en galego, a bi-labial [m], a alveolar [n ] , a palatal [ji] e a velar [r)]) e a nasal , por onde o ar saesen achar obs tácu los s im ul t aneam ente á oclusión bu ca l .

3J .3 . As obslruinles

A s obstruíntes (o u consoadoras, d e n o m i n a d a s así porque na cadea faladaprecisan o apoio dou t ro so n para se poderen realizar , sen n u n c a f o rm a r e n por

si soas núcleo s i lábico) son sons qu e presen tan u n o b s t á c u l o nas c a v id a d e s su -prag ló t icas , podendo se r t a l ob s tácu lo maior (o c lus iv as ) ou me nor ( ap rox i -m a n t e s ) . S o n o b s t r u í n t e s as consoan tes oc lus ivas , as a p r o x im a n t e s , as f r icat i -vas e as afr icadas .

A s oclusivas, tamén chamadas por algúns autores 'explosivas' ou 'momentáne-as ', son aquelas consoantes en que na súa ar t iculació n un órgano activo se une a unpasivo, preméndose ambos entre si de ta l fo rma que ao se separaren, coa axuda daforza do ar, producen un ha pequen a explosión. A saída do ar pola canle bu cal vese,pois, primeiro interrompida por completo para despois saír abruptamente . En gale-

go temos realizacións oclusivas xordas -[p], [ t] , [k]- e sonoras -[b], f d ] , [g]-.Outro t ipo de sons obstruíntes son as ar t iculacións oproximantes, que se ex-

c lúen das soantes, entre ou tras razón s, porque en n i n g u n h a l i ngua poden ser n ú -cleo silábico. De entre as consoadoras , as ar t icu lac ións ap rox im antes son as quemenos obstáculo presentan na súa emisión; son sempre f rouxas ou laxas (dis-tendidas), pois teñen u nha can t idad e moi d im inuíd a con r e l ación ao resto dasobs t ru ín tes , normalmente tensas; na súa art iculación os órganos preséntanse m oire laxados, o que vén indicar que a súa abertura adoita ser maior que a das frica-t ivas , ai'nda que menor que a das vogais. A pesar de o termo estar t irado do in-

glés approximanf, onde i nc l úe tamén os glides (semivo gais) (v id . 2.5.1), parececonveniente adoptalo en linguas como a galega en que é preciso distinguir estes

O lermo aparcce en autores ingleses.mais tamén no s úl t imos cadros de sons eonsonántieos da A F I . polo qu e xa ten reco-ñecemento na f o n é t ka in le rnac iona l :franceses como M a n i n e i osan o l e rmo espiranie, qu e len o inccmveniente de esiar\a sendo ut i l izado c omo s inónimo de f r ica l ivo .o que xera confusíón (Mart íne¿ Celdrán 1994:170-171).



GRAMATICA DA L I N G U A G A L E G A . Fonética e fonoíoxía

sons dos f r icat ivos en que t radicionalmente se incluían 5, mais coa exclusión dosglides, que en galego sempre acompañan o núcleo s i l áb ico fo rmando os di ton-

gos, grupos vocálicos, en tanto as a p r o x im a n t e s son sempre consoantes que nonin terveñen nos ditongos. A súa ar t iculación lévase a c ab o a p r o x i m a n d o un órgaoact ivo a u n pasivo, mais sen chegar á real ización d u n h a oc lusió n com pleta; pro-vocan un menor es t re i tamento da canle supraglót ica , de xeito que se deixa depercibir con clareza o ruído de f ro t amento que caracter iza as f r icat iv as . Todas asap rox iman tes so n sonoras. En galego so n aproximantes algunhas real izaciónsdo s fone m as oclusivos sonoros: [g], [ó], [uif.

A s articulaciónsyh'cflf/vas ou constritivas, t amén denominadas ' espirantes ' ou' c o n t i n u a s ' , non chegan a obst ruí r por completo a saída do ar , mais déixanl le un

paso tan estreito qu e este produce unha ser ie de rozamentos , saíndo imp ul sadocon certa forza pola presión de tal f r icción ou f r i cac ión . En galego temos catrof r ica t ivas , d ú a s s ib i lan tes ou de ca nle es t re i ta -[§] e [JV e outras dúas no n sibi-lantes ou de ca nle larga -[f] e [0]-7.

A s aniculac ións africadas so n un ha combinac ión das oclus ivas e das f r icat ivas ,polo que t amén se teñen denominado ' semioclusivas ' ou 'oclusivofr icat ivas ' . A sar t iculacións afr icadas comezan cunha oclusión e ao se producir a explosión se -gue un ruído intenso de fr icació n. En galego temos u nh a ún ica real ización afr ica-da xorda -[t/]-, formada por un só son con dous modos de ar t iculación sucesi-

vos, un momento oclusivo seguido dout ro momento fr icat ivo m oi breve.

136

3.2. Osfonemas consonánticos e as súas realizacións

3.2J. Clasificación

O s sons consonánt icos do galego conforman 19 fonemas, agrupados e carac-terizados segundo o s seguintes t razos per t inentes: o modo de ar t i cu lac ión , o lu-

gar ou p u n t o de ar t iculación, a acción das cordas vocais e a acción do veo do pa-dal. En consecuenc ia , as consoantes poden clasif icarse da seguinte forma:

5. Vid., po r exemplo, Álvarez e f a/ ií ' (1986:25). N o en t an t o . x a Veiga Arias (1976:99-100| c h a ma r a a certas realizaciónsde/b/ , /d/, /g / "oclusivas débiles", adver l indo que os foneiis tas españois "suelen dar al lé rmino f ricativo una extensión queva mu c h o m ás allá de sus l ímiies reales". facendo "u n empleo abus ivo de l lénninofricaiivo, que no podemos aceptar. yaque, fonológicamentc hablando. kis únicos fonemas f r ica t ivos existentes en gallego son los ya inventariados"; para el ofei to de que haxa "una pronunciac ión rnás o menos débi l . más o menos relajada. no quiere decir que haya habido un pasode ocíusivii africativn", senón que se trata du nh a reaüzación "menos tensa de la oc lus iva sonora , que en sí misma es me-nos t e n s a q u e la sordacorrcspondienle" . Martínez Celdrán (1991:250). qu e defende o termo de "aproximantes", af imia:"Partimos del f i rme convencimiento de que estos alófonns no pueden se r elasificado^ como ociusivas propiamenie di-chas, ni c o m o f r i ca t i vas . Reconocemos qu e están más próximas a aquéllas qu e a éstas. Se producen por la relajación de

las oclusivas. no cabe la menor duda ; pero dejan de serlo en la medida en qu e falie el cierre absnluio de aquellas y ca-rezcan de explosión. Sobre lodo este úl t imo elemenio es el que más perturba su identi f icación percept iva , en las posicio-ne s donde se manifiesta . Po r supueslo, no puedcn se r fricalivas porque carecen de ru i d o , que es el elemento caracteriza-d o r d e e s i a tlase".

6. Estas ion as máis ímpor tanles po r pertenceren ao galego c o m ú n . Adem ais ha i outras real izacións .como a de / s /en casosde rotacismo ou u n h a da s real i /a t ións da deslateralización. xa correspondenles ao ámbito díaleclal ou sociolóxieo. N«iexisien fonemas aproxim antes no noso sistema fonolóxico.

7. Hai auiores que eslenden o concepto de sibi lanles ao conxunto da s fr icat ivas ou constritivas, dis l inguindo entre cicean-tes, as que soan como /9/, siseames, as que soan como /s/ , e chicheantes. se soan como / t J V .



X O S É R A M Ó N F R B X E I R O M A T C >

Segundo o m odo de ar t icu lación temos os seguintes fonem as conson ánt icos:a) oclusivos: /p/, / t / , /k/, /b/ , /d/, /g/.

b ) f r i c a t i v os : / f / , / 0 / , / s / , / ; / .c) africado : / tJ7.d) nasais: /m/, /n/, /ji/, /g/ .e) laterais: /1/, /A/.f) vibrantes: simple /r/ e m últ iplo /r / .

Atendendo ao luga r de ar t icu lación ou punto onde a ar t icu lación do son seproduce e os órganos que in terveñen nela, os fone m as consonán ticos póden-se clasificar en:

a) bi lab iais : in terv eñen os dous lab ios: /b/, /p/ , /m/.b) labiode ntais: o labio in ferior toca os dentes superiores: /f/ .c ) Hnguodentais: a parte d ianteira da l ingua toca os den tes superiores: /d/ , / t / .d) l inguointerdentais: a pun ta da l ingua sitúase entre os den tes superiores e

inferiores: /0/.e) alveolares: a parte dian teira da l ingua toca os alvéolos superiores: /n/, /s/,

/ l / , / r / , / r / .f) palatais: a parte cen t ra l da l i ngua apóiase no padal duro : /ji/, /t J/, /J7, /X/).g) velares: a parte posterior da l ingua toca o veo do padal ou padal brando:

3. Pola acción das cordas vocais as consoantes poderán clasificarse en:a) sonoras: as cordas vocais da lar inxe, por estaren tensas, vibran coa pasa-

xe do ar provenien te dos pu lmóns : /b / , /d/, /g/, /m/, /n/ , /ji/, /rj/, /1/, /X/, /r /e/r/.

b) xordas: /p/ , / t / , /k / , / f / , /0/, /s/, /J/ e /fj/.

4. Pola acción do veo do padal poden ser:

a) nasais: se o veo do padal está separado da parede farínxea, f icando porconseguin te aberto o con duto nasal: / m / , /n/ , /ji/ , /T\/.

b) orais: se o veo do pada l se acha ad herido á parede farínxea, saíndo en tóno ar só a t ravés da cav idade bu cal: /p/ , / t / , /k/ , /b/, /d/, /g/ , /f /, /0/, /s/, /J/,

Desta forma podemos i nd iv idua l i za r e definir todos o s fonem as consonánt icos;por exemplo :

/p/: oclusivo , b i l ab i a l , xordo , oral.

/b/: oclusivo, bilabial, sonoro, oral.Así , podemos comprobar que o único que opón /p/ a /b/ é a vibrac ión das cor-

das vocais. 1 3 7




3.2.2. Osfonemas oclusivos

3.2.2.1. Os xordos /p/, /tl, /k l

O s fonemas oclusivos xordos son o bilabial /p/ , o dental /t/ e o velar /k/. Sóadmiten a real ización oclusiva [p], [ t ] , [k], independen temente da súa posicióne dos sons veciños que os acompañaren :

trato ['trato]pariícula [pa r ' t i k u l a ]carpa ['karpa]

N as palabras pat r imoniais só aparecen en posición explosiva, podendo formargrupos consonánticos con /1/ e / r / en cul t ismos e semicul t ismos:

crego ['kreiqo]claro ['klaro]plano ['plano]

Tamén poden aparecer en posición implos'wa nos cuHismos (vid. 3.2.2.3).O fonema /k/ represéntase pola letra "c'\ polo dígrafo "qu" ou m e s m o por "k"

en palabras de procedencia estranxeira:

querer [ke'fer]

casa ['kasa]kantiano [ k á n ' t j a n o ]

Por outra par te, a grafía "x" pode representar o f o n e m a /J"/, xera lmente en po-sición explosiva (xamón [ J a 'mo r ) ] ) , ou o grupo /ks/ en calquera posic ión:

taxi ['taksi]

( s

3.2.2.2. Os sonoros Ibl, /d/, /g/

O s fonemas oclusivos sonoros son o bilabia l /b / , o denta l /d/ e o velar /g/ . T e-ñen d ú a s real izacións:1 . C o m o oclusivos [b] , [d ] , [g] en posición inicial ab solu ta, após pausa e tras o

a rqu i fonemas /N/; [d] tam én após /L/:bebo ['bego]

anda ['ánda]caldo [ ' k a l d o ]fungo [ ' f ü o g o ]



XOSF, RAMÓN FRHXEIRO MAFU

2. Como aproximan tes [|3], [ó], [uj] nos demais contextos:o gato [o'u|Qto]

vida ['bióa]carballo [ k a r ' g a e A o ]morder [mor'óer]alba ['alga]algo

En palabras patrim on iais só aparecen estes fonemas en posición explosiva; enpalabras non patr im on iais tam én poden aparecer en posición implos iva ( v i d .3.2.2.3).

Tanto o f o n e m a /b / co mo /g / graficamente poden estar representados polas le -tras "b'V'v" (nalgú n estranxeirism o mesmo "w") e pola letra "g" e polo dígrafo"gu" respect ivamente:

cabo ['kago] / cavo ['kago] / wáter ['bater]galo ['galo] / guerra [ ' ge r a ] / pingüe ['píggwe]

Existen ou tras realizacións dialectais de /g/ qu e dan or ixe ao fenó m eno da ghe-a d a f v i d . 3.2.2.4).

3.2.23. Os grupos consonánücos cultos

E n palabras non patrim oniais poden aparecer algu nh as consoantes oclus ivas ,xordas ou sonoras, en posición inicial de palabra formando un grupo consonán-tico tautosilábico (ps-, gn-), oscilando a súa realizac ión desde a conservaciónn u n h a pronunc ia m oi cu l ta ou coidada á súa desaparición na pronun c ia norm al :

gnomo [ ' g n o m o ] / [ ' n o m o ]gnose [ 'gnose] / [ 'nose]

pseudónimo [psew'óonímo] / [sew'óommo]psicoloxía [psikolo'Jia] / [sikolo'Jia]

Tamén poden aparecer as oclusivas en posición implosiva como primeiro ele-mento de grupos consonánticos heterosilábicos en in te r io r de pa labra , var iandoa súa pronuncia desde a conservación á alteración de xorda a sonora no caso dasxordas por non ser tal trazo pertin ent e nesta posición. A súa realización fon ética-no caso das sonoras normalmente oclusiva8- só se produci rá nu nha p ronunc iam oi cul ta ou coidado, sendo máis habitual a desaparición ou alteración da arti-

culación (mesmo vocalización na fala máis popular ou incorpación dunha vogalanaptítica de apoio: v id . 2.4.2.1.3) por non se adecuaren á estru tur a xeral da sí-laba en galego:

8. Aínda qu e lamén poden te r ou t ra rea l izac ión . dependendn dunha rnaio r ou rnenor tensión segundo a enerx fa em p r eg ad ana súa ar iculación: dbside ['absióe] / ['apsióe] (Qu i l is / Femández 1990:83).



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonét ica e fonoloxía

absoluto [abso'luto] / [aso'luto] / [awso'luto]acto ['akto] / [ ' u g t o ] / [ ' a w t o ] / ['ato]

admiración [ admi ra ' 9 j o r ) ] / [a9mira '9 jór) ]

q

/ [ a ó e m i r a ' 9 j o r ) ]adscrición [adskri '9jór) ] / [askri '9jor) ]apto ['apto] / ['abto] / [ ' a t o jbíceps [ 'biOeps] / ['bi9es]10

clímax [ ' k l i m a k s ] / [ ' k l imas ]directo [di'rckto] / [di'reto] / [di'rewto]externo [eks'terno] / [es'terno]exíracto [eks'trakto] / [ e s ' t r a t o jobtuso [sb'tuso] / [o ' tuso] / [ow'tuso]

obxecto [ob'Jckto] / [o'Jeto] / [ow'Jeto]significado [ s ign i f i 'kaóo ] / [ s í g n i f i ' k aóo ] / [ s in i f i ' kaóo]"

Todas estas palabras constitúen casos de cultismos por conservaren os gruposconsonánt icos l a t inos , xa que patr imonialmente es tes suf r i ron u n h a evoluciónque c o n d u c i u á vocal izac ión do primeiro e lemento ou á redución do grupo, che-gándose a familias léxicas com o leiíe I láctico I laciosa ou noite I nocturno I noc-támbulo.O exclusivo carácter oral do galego durante séculos reforzou a tenden-cia p o p u l a r á vocalización de certos grupos, tendencia que a l ingua l iteraria do

R e x u r d i m e n t o e sobre todo do primeiro terzo do XX, por beber case en exclusi-va na fonte popula r e aínda m á i s por afán de d i f e renc ia l i smo a respecto do es-pañol , t ras ladou á l ingua escr ita , re in terpre tan do de fo rma arbit raria e anacroni-camen te u nh as leis fonéticas que xa completaran o seu ciclo de actuación moi tosséculos atrás.

De s t a f o r m a a c h á m o n o s co s t ex tos l i t e ra r ios d o s nosos autores clásicosinzados de so luc ións f a lsas á c o n s o a n t e o c l u s i v a q u e , en posic ión implos i -v a , f o r m a g ru p o co n ou t ra consoan te . Ta les so luc ións , qu e cons t i túen casosde vulgarismos, so n t o t a l m e n t e e r radas por non faceren a necesar ia d is t in-

c i ó n e n t r e f o r m a s p a t r ím o n i a i s , qu e c u m p r i r o n o seu c i c l o e v o l u t i v o d eacordo coas le is fonét icas do galego po r e n t r a r e n no seu m o m e n t o na l i n -g u a , e fo rmas cu l tas , qu e p o s t e r io r m e n t e , u n h a v e z f o r m a d o e consol idadoxa o galego, fo ron recuperadas d i rec tamente do latín sen se someteren ásm u d a n z a s f o n é t i c a s .

É f recuen te , po i s , acharmos de formac ións n o s grupos cu l tos na l i n g u a po -p u l a r e mais n a literaria po r vocal ización dunha oclus iva xorda o u sonoraen pos ic ión implos iva . Os gr u p o s -bs~, -ct-, -cc-, -ks-, -pt- e -pc- po-d en v o c a l i z a r o pr imei ro e lemento en u o u e n i, o r i x i n a n d o d i t o n g o s decre-

cen tes (v id . 2.5.3):

140 9. En zonas de se.seo imp ios ivo mesmo se pode realb.ara odusiva como s;foron asmirados cnn asombra (Mirás 1864:91).10. Neste caso farfase posíbel a apar i c ión de [c] en po.sición áiuna f inal ( v i d .2.4 .2 .3 .1 ) . Para as rea l izac íóns abertas de e, o

nes tesgrupos vid. 2.4.1.3.11 . N a necesar ia uonformai; ión dun estándar fonético c u l l u pareee lóxico pr imar as pr ime i r as real i / .acións ind ícadas; as se-

g u n d a s serían admisíheis n u n rexisl ro informal e as lerceira .s clar am ente rexei tábeis por vulgares.



XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

acto ['akto] v s. *auto ['awto]absoluto [ a b so ' l u t o ] v s. *ausoluto [awso'luto]

dialecto [ d j a ' l ek to ] v s. *dialeuto [ d j a ' l ew t o ]

1

-director [dirck'tor] v s. *direuior [direw'tor]observar [obser'garl v s. *ouservar [owser'gar]13

Nos meus solitariosnou t u rnos paseos

( Cu r r o s , A A / r 8 7 )

Camiñando sen rumo -na miña orella aínda a súpita encomenda que, ao me

topar na rúa, acabora de mefague-lo DÍreitor do meu xornal...( D i e s t e , D A r 9 7 )

Espartero no trunfo lembrábase do porte do capitán en moitas auciós da gue-rra e sabía a devoción que lle tiña.

( O t e r o , A M 1 2 )

Catro refleuxións ao vello e catro azoutas ao pícaro e todo quedou en nadapola primeira ves.

(Dies te ,Z)Ar53)¿Queixaríamonos de que ospensadores hespañoes non seipan que eisiste Galiza?

(Castelao, SG 303)

medrando en loita co meu circio outimismo de sempre.(Dieste,DAr88)

Nalgún caso adquir iu carta de natureza na lingua estándar a forma popular produci-

da por vocalización do primeiro elemento do grupo consonántico, especializándosesemanticamente con relación á tbrma culta, como acontece con pacto e pauto^:Quer con Dios teñas pauto , ou co Demo,ü serás dende agora o meu santo

( C u r r o s , A M r i 4 3 )

Estes mesmos grupos poden tamén reducirse, elim inando a consoante oclusiva:

para afogar mainamente, coma os criminais vo lu tuosos , a luz chea de sono.

(Dieste,£>A7"28)

12 . Todo tende á unidá, lei, d'enire lodas. / a máh ineusorabre do Progreso; / i el que de cen naciós unpoboftxo, / un idio-mafarádecen dialeutos (Cilrros, J4M7'4) .

13 . No s dias seguimes os labregos ouservaron pola noiie unha lus aeesa na fiestra do poenle da caaa da Pedreira (Oiero,AM 15).

1 4 . L e v a d a a o l i t u l ü d e obras como Pauio do demo ( I 9 5 8 ) , d e Á n x e l F o l e . o u Opauto (1983) ,de Xesús Pisón.

1 4 1



G R A M A T I C A D A L I NG UA GA L E GA . F o né tic a e fonoloxía

142

Eu non o quería crer, m ais non ía íer máis remedio que acetalo: a terra debfade se topar deserta.

(Dieste,ZX4r88)

O galego é home de tnatices, fecundo en aspeitos sentimentaes, e se poideseespresar os seus sentimentos con fleisibilidade e dom iño do instrumenío verbal,tería unha grande avantaxe sobor do home de Castela.

(Castelao, SG 285)

Se o pr im eiro e lemento do grupo é u n h a oclusiva sonora, alén de se daren nafonética popula r , con repercusións na l ingua l i te rar ia , as mesm as solucións (vo-

calización do primeiro elemento ou redución do grupo), no caso de -gn- en tex-tos l i terarios é tam én frecu ente a palatalización en [ji]:

-Ninguen torce o poder dos seus destinos,infaustos ou beninos.Nin a ninguén II 'é dadorenegar do seufado.Só vence quen espera...Volve a vivir e espera resinado.

(Rosalía , FN 137)A unidade emotiva consíguese no conto pola ousesión do que ten de sobrevir.

(Dieste, D AT 7)

E como Castelafoi enxendrada e parida no estrondo guerreiro da Reconquis-ta, sempre considerou indÍño da súa prosapia o manexar o arado e fecundar ochan, iñorando que a grandeza dos pobos tiña o seu orixe no nobre exercicio daagricultura.

(Castelao, SG 283)3 22.4.Agheada

N u n h a grande par te do ter r i tor io galego, que com prende o bloque occidental ealgunhas zonas do centra l e orien ta l , non existe a realización oclus iva velar so -nora [g], subst i tuída por o u t r a que pode ser o son [h] f r ica t ivo far ingal xordo (ou[í] fricativo faringal sonoro), [h] frícativo laringal ou glotal xordo (o u [fi] frica-t ivo laringal ou glotal sono ro) , [x] fricativo velar xordo, [ % ] fr icativo uv u la r xor-

do (ou [ B ] fr icativo uv u la r sonoro e [B] a p r o x i m a n te u v u l a r sonoro) , dand o orixeao f enómeno da gheada, considerado de carácter dialectal , que representaremospor [fi] ao ser esta a real ización máis hab i tua l :




galiña [go'ÍTjia] > [tia'líjia]fogueira [ fo ' iqe j ra] > [fo ' t ie j fa]

Nalgunhas áreas, especialmente en falas próximas da costa, ou en capas de fa-lantes máis novas a súa real ización coincide co f o n e m a /x/ do castelán, fr icat iv ovelar xordo:

logo [ ' bu jo ] > [ 'bf io] / ['bxo]viga [ 'biuja] > [ 'bifta] / [ 'b ixa]

3.2.2.4.1. Extensión terñtorial e situación social

Canto á xeografía do f enómeno, a gheada esténdese po r toda a provincia daCoruña e de Pontevedra, ocupando tamén u n h a parte da prov inc ia de Lugo qu el imi ta coas dúas prov incias a t lánt icas e a metade occidental da prov inc ia de Ou-rense. con prolongación polo sur até o val de Verín15 ; tamén existen restos degheada na lgún s puntos do s concellos de Pedrafita do Cebreiro e das Nogais '" , nogalego or iental , e nos Ancares de León, no galego exter ior 17. A gheada que seproduce n o grupo media l -ng- ocupa unha ex tensión menor , reducida a zonasi l ladas das provincias costeiras, con penetración polo centro na de Lugo, pro-

longando a fa ixa máis ampla que se dá na p rov inc ia da Coruña ; m ais débese teren conta que a gheada neste grupo está sen consolidar, "polo que a carón de fa-la s nas que se rexistra dominco, hai outras de domingo ou domingho, e nun mes-m o lugar , n u n h a mesma fami l i a , pode rexistrarse -ng- o u -nc-, segundo os fa-lantes"18 .

N o entan to , hoxe a gheada é u n f e n ó m e n o en retroceso, t an to xeog raf icamen-te como desde o p u n t o de vista social. Canto á extensión xeográfica, en contrada idea de que a gheada av anzo u desde o occidente cara ao in t e r io r da Gal iza , areal idade parece ir en sentido contrar io, segundo poñen de manifesto os estudos

dialectolóxicos desenvolvidos nos úl t imo s tempos. Fernández R ei sostén que aextens ión xeográfica da gheada debeu se r m a i o r do que recollen os mapas exis-t en tes , sobre todo na prov inc ia de Lugo, onde consta ta que "de xeración en xe-ración o fenómeno retrocede máis fortemente"; e, baseándose en investigaciónsrecentes na Terra Chá, afirma que tal retroceso é u n h a mostra da vi ta l idade quedebeu te r anter iormente pola existencia de illas de gheada en v a r i o s concellos da

15. Vid . Zamo ra Vieenie (1986) e os m apas das pp. 13, 17 e 21, Vid . tamén Fernándcz R ei (1991:164-1671. que se basea no sestuclos de Zamora Vicente . na s invesi igacións levadas a cabo para o ALCa e nou i ros t raballos monográflcos.

16. Zamora Vicenle (1986:17) falaba en 1952 d un ha " l ag u n a ra n geada dis imulada y vulgar í s ima de l Cebrero". Santamaría

Sande <1965/66:77) rexístra a gheada nos concellos de Cervantes e de Pedratlta do Cebreiro. mais reslrinxíndoa n perso-aü de m á i s d e 45 anos e M nalgunhas palabras. Fcrnández Rei (1991:174) afirtna: "Textos orais recolleitos hai dez anosen p u n in s dos concellos de Pedrañ ta do Cebrei ro e das Nogaís eviden t ian a ex is tencia aínda da gheada. especialmenteno de Pedrafita. se ben en total retroceso".

17 . Vid . Femández Gonzáiez (1 9 8 1 : 6 5 ) , que n af i rma que en ancarés. a gheada é máis f re tuen ie en Sones.Te ixeu e Villasu-mile e menos en lugares de maior prestón do cas telán com o Caníi in. PereiJa e Lumeiras . Define as¡ a gheada ancaresa (p .66): "L a an iculación . aú n siendo f rical iva. es m en o s uvula r . casi velar y la aspiración m ás débil".

18. C fr . F e n á n d e z R e i (1991:167); vid. lamén o mapa da p. 168.



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né t i c a e fonolosía

zona, fei to que, xunto coa constatación do fenómeno nout ras zonas da provinciade Lugo, permiten af i rmar que a gheada está retrocedendo cara ao occ iden te iy .

N o galego oriental a gheada tamén está en recuam en to , como se v iu

20

. E o mes-m o acontece coa gheada ancaresa21 e coa gheada galega en xeral desde hai t em-po22. Do punto de vista social, o seu desprestixio como trazo da fala asociado sis-t emat ícamente ao ámbito rúst ico máis incul to e i let rado fixo que a gheada seconvertese en obxecto de burla para os falantes que a usaban e que se m a n t i v e -se fóra da l ingua l íte rar ia , mesmo daquela máis c laram ente ru ra l ista e dialectal ,desde o momento mesmo da súa moderna reaparición. Se a isto engadimos a súam arx in ac ió n o u práct ica proscrición no modelo estándar de galego que actual-mente rexe como ofic ial2 ' no ens ino , nos medios de comunicación ora is ou es-

cr i tos que fan uso da nosa l ingua e na produción editorial , así como tamén naspropostas e práct icas normat iv izadoras máís o u menos re in tegrac ionis tas , no nresulta rá d i f íc il expl icárm ono s o actual proceso de recuamento socia l da gheadae prevermos o a u m e n t o del no f u t u ro .

3.2.2.42. Valoración histórica da gheada

Se no á m bi to l i t e rar io ten u n h a presenza m ínim a, pois só foi empregada en xe-

ra l a gheada por algúns autores esporadicamente como trazo de estilo caracteri-zador de fala rústica e vulgar , tamén foi xeralmente desprezada ou criticada po-los estudiosos da nosa l ingua . Xurd ida du ran t e o período do galego medio polost es t emuños de que hoxe dispomos24, xa parece qu e desde o p r ime i ro momen tofo i obxecto de rexe i t amen to ou proscrición por parte da xente cul ta : "Nin Sar-

1 4 4

19. Vid . Fenández R ei (1991:166-173), q u e n t a m é n se apoia en Santaman 'a Sande (1965/66:71): esie, refer indosc ao labordos inestres rurais po r desierrar o f enóm eno . a f i rma que "a lgunos de los c o m u l t a d o s en su s conversadones ha n asegura-do üe forma ro tunda la desapar icion de la 'geada' de M J lerrí torio escolar. gracias al trabajo emprendido entre lo s n t ñoscon el que ha logrado qu e lo s jóvenes no la uiil icen cn la rnayoría tie lo s casos y sólo se conserve enire personas de edadmadura que han a.sistido a la mism a e.scuela. pero con anterioridad a la fecha en que ta l maesiro fu e designado al lugar".

Como dato cur ioso podemos ciiar que o poela e mestre mindonie t i se Noriega V arela publica a f ins do século XIX un po-em a co t í iulo de "¡Cala. Gosefa!. . ." (E l Regivnal, L ugo , 16.2,1896). onde es e nome propio co n gueada se repile variasveces da mesma forma; mais en posieriores ed ie ións Gnsefa aparecerá sempre t rocado en Josefa (Nor iega , OC I,248-251).

20 . SaTHamaría Sande (1965/66:77), ao es tudar a gheada no leste áe L u g o , di que "puede considerarse que se halla en trancede ext inc ión" ; e Fenández R ei (1991 :174) fala de que no Cebreira e A s Nogais está "en toial retroceso".

21 . Cfr. Fernández G o n /á l e ¿ (1981:65), qu e conclúe o seu estudo sobre a gheada ancaresa co n eslas palabras: "Las genera-ciones de adullos -sobre loscintuema o menoí> años- y naiuralmenle losjóvenes dicen no habiaryacon la 'geada'. Emrelos v iej osse pract ica de forma regular. Ahora b ien . se h a d e prec isa rque c ienamente los jóven es apenas la practican.comolambién prefieren usar el idíoma ofic ial , po r conocerlo mejor a i ravés, no sólo de l a Tni l i ' . s in o de l as escuelas, o el Insti-luio iuera del Valle, la radio e, i n t l u so . recienlemente de la te l ev i s ión. dis i ingu iendo /g / /x / como en casiel lano. Pero. lo sadul los, entre Ireinia y c incuen ta años, prat t i can l a 'geada ' hab lando enire ellos y, en menor grddo. ante e! foráneo".

22 . Carbal lo Calero < 1968:99) afirmaba: "A geada bálese en relirada no s núc leos de poboauión impon an tes . dando a impre -sión de f enóm eno regresivo". E Rafael Diesie (1971:28) : "A 'geada' len a sua xeografía rest r i la .e no n só non se espalla

senón qu e lende a debalar".23. Aínda qu e no n existe u n h a p r o w r i c í ón form al . e m esmo se l le dá a | l i j imha oficial idade al ternat iva a (g ) nas nornias v i-

xentes ( ILGA/RAG 1995:13 ) , asícomo lamén se recolle en Álva rez et alü (1986:27). na práctica desde o ámbito oficial-lampouco desde outros- non se u t i l i za .

24 . Vid . Mar iño (1995:30-37).quen se inel ina por admi t i r c o mo válidos cenos tes l emuños de gheada no século XVII . J , L. Pen-sado (Pensado / Pensado Ruíz 19R3:45) prefíre unha maior cautela; "Y a hemos visto que la primera, y au n no muy seguranolicia de existencia de la ^eado en gallego nos la suministra una carta de Snbreira a Gómez de Ortega de 1794. Localizael hecho en la zona de Ribadav ia y de Sanliago (ambas las conoce perfectamenle) y lo considerd fenómeno minori tar io".



XOSÉ RAMÓN FRBXHRO MAIÜ

miento nin en xeral os poucos escritores en galego dos séculos XVII e X V I I I llederon cabida a este fenóm eno l ingüís t ico nas súas obras , non sendo en cer tos ca-

sos esporádicos para m in bastante seguros pero cer tamente suxeitos á d iscus ión .Sem ella, por tanto , que desde os pr imeiros tempos da súa existencia a gheada foiproscri ta no rex is t ro cul to e , a n d a n d o o século XIX , chegou a ser obxecto de v i -r u l en tos e coñecidos deostos. Pract icamente ninguén se preocupou no pasado dere iv ind ica la e dignificala" 25.

N o século XIX , ao se recuperar de fo rma s ignif ica t iva o uso escrito do galego,a gheada foi xeralmente rexeitada mesmo por aqueles escr itores que per tencíana áreas xeográficas gheadófonas, como Rosalía, Curros, Pondal , Lamas Carva-ja l, Marcial V allada res, López Ferreiro26 e tantos outros, aínda que na lgún s con-

tados casos si se reproduce para pór de m a n i f e s t o a fala popu lar . Acontece istofundamen ta lmen te nos "Diálogos" composteláns do primeiro terzo do século(1812-1836) , onde se rex is t ran voces como lejajos, vijas, Jalisia, lojo, enemijo,ajora, carja, crejo etc.27

Mirás (1864), qu e pasa por ser autor da primeira grámática do galego, aíndaque más ben se t rata dun conxun to de textos precedidos dunhas breves e desa-for tunadas notas l ingüís t icas e dun vocabula r io , uti l iza s is t emat icamente a ghe-ada e o seseo, trazos propios da fala sant iaguesa a que pertencía; a súa obra v énser neste sentido a que m áis cabida lle dá á gheada, aínda que nada teoriza sobre

ela. Mais o a u t o r xa advir te no prólogo que se decidiu a pu bl ic ar esta obra encanto a c iv i l i zac ión non acabe por impor unha única l ingua na "nac ión" , poísnon l le parece lóxico que o s que per tencen a ela non se entenda n entre si2*. Des-ta forma a súa obra non terá máis intención que facer comprensíbel aos foráne-os a fala rúst ica e vulgar que se ut i l i za nas feiras e mercados:

Estando pra bebernafonte un aformijade fosiños caeu,

e posta pansa arribazanjoneaba as poutasnon contando co a vida2"1.

A gramá t ica de Saco Arce (1868), que con todos os merecementos se podeconsiderar verdadeiramente a primeira gramática galega, prescinde po r comple-

25 . C f r .M a r i ño (1995:37)-26 . A í n d a q u e esie autor segimdo A . Marco si reproduce a g h e a d a c o n tb rmas do verbo trajer.como trajerllaa, triijfalni, Ira-

jen, trajelo (v id . Marco 1978:470).

27. Cfr . Carvalho Calero (1986:729). que n af i rma qu e escs "Diálogos" presentan gheada. "excepcional en Alameda I. cons-lanle ou tnu i f reqüente nos d e m a i s casos".

28 . Cfr . Mirás (1864). "Prólogo" se n pax inación: "nos hertios determina do darlo á luz á fin de que pued a com prenderse eslei d i o ma . q u e as í como el Vascuence.Calalan . A s tu r i ano y otros l iene su s peculiares locuciones. mien t r as n o llegue un t i em-po en que la c iv i l izac ión qu e allana la s mayores dificuliades. nos haga as í co m o formanitis u na sola n acion . tambien deun m i sm o lenguaje. A la verdad es cosa rara que en un m i s m o reíno se observen diferenles dialecto s lales qu e los mis-m os nacionales no pueden entender".

29. Cfr .Mirás (1864:117) .

145



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o n é ti ca e fonoloxía

to da gheada, que en no ta carac ter iza com o u n desvío de xente incul ta ao quere rfalar castelán, aínda qu e referíndose en real idade á gueada 30.

D os nosos primeiros dicionarios, o de Francisco Jav ier Rodríguez (1863) nadadi ao respecto, rexeitándoa na prác t ica , mais o d e Cuve i ro P iño l (1876) condé-naa expresamente como carac ter í s t ica de "individuos de la í n f ima escala" dazona costeira 3 1 . Tamén a condena co n dureza o dicionario de Valladares (1884),c o m o u n "defecto de la gente idiota" e u n "abuso d e simple p ronunc iac ión" ,igua l que o seseo, rexe i t ando o uso que deles fai a gramát ica de Mirás12; c o n d e -na que o m esmo au to r va i r e i t e ra r na súa g ram át ica t e rminada de red ix i r en 1892ao cual if ícar a gheada como i nadmis íbe l e c o m o m a n e i r a i nc iv i l de fa lar , só des-culpábel "en boca de gente zafia"". O p oe ta Eva r i s to Mar t e lo Paum án r id icu l i -

za po r estes anos a gheada, xunto co n outros t razos l ingüíst icos, por ser un bar -ba r i smo v u lga r iza n t e que romp e coa t r ad ic ión da H n g u a medieval :

Si hay algún atrevido que vos diga,

conocendo as grandezas doutro día,que a fala do Rey sabioá as vosas espresións non somellaba,nin tiña porco labionin polas fontes emporcada andaba,

non teñás medo; levantade a testae dedrlle berrando:"Jrande treidor, non veñas fijurando.

Iso nonfuijallejo, é lingua mesta,pro a yalma xuramos que era yesta".

(Mar t e lo , Afillados 12)34

1 4 6

30. Cfr, Saco Arce (1868:13-14); "No h a b i e n d o . / e n nuesl ro d ia l ec io . y a se comprenderá porque losgal legos si n instrucciónincurren t ac i lm en t e en los I ras t rueques conocidos con el nombre de geadas, nac idos de qu e repel iendo su oiilo el sonidoáspero de la j, la susl i tuyen co n la g dulce . d i c i e n d o ,v . gr.: gahan po r jabim c u a n d n q u i e r e n hah la r en casiellano". J . L.P e n s a d o ( P e n s a d o / Pensado R u í z 1983:11) fa i notar que esta é a pr imeira vez qu e se util iza a vo/ , geadas, en plu ra l , en -gadindtv "Las geadas aq u í no son n ingún neo log ismo i n ven t ad o po r Saco y Arce. sino que es ya una v oz corrienle {'tras-t r ueques conocidos con e l nombre de geadas') usada e i n v e m a d a en t r e la s clases sociales caslellano-hablantes o bil in-gües (y que dominan normalmente am b o s sis iemas sin imerferencias) y uargada de un matiz peyoraiivo",

3 1. C fr . o prólogo "A nuest ros paisanos". sen pas inac ión : "Se advier te ad em ás . que en lo s pueb los y localidades m as m o n -tañosas ó que están en me n o s contaclo con los grandes eentros, es en donde se conse rva m as p u r o el lengua je . mientrasqu e en In s p u eb lo s de la costa. en las ciudades y p obla uon e s de impor taneia donde parete qu e con el con t inuo roce dcla s persnnas i lu s t radas debíera hablurse co n m as perfeccion el dialeeto gallego. allí se oyen cons tan temen te la s geadas.la s po r la ;y los e a m b i o s d e n o m b r e s y objetos. si b ien en hn n o r de la verdad esto solo acontece enire i t id iv iduos de laínf ima escala, co m n por e jemplo pescadores, verdule ras , pa lanquines . eic."

32. C fr . Vallattares (1884 :VI ) , que ao se referir ao vot-abulario de Mir ás dí : "s iquie ra . al tomarlas de boca de rúst icos labra-dorcs. fuese la n ex ces i v am en te exacio q u e , in t en tando paten t izar la s geadas, en qu e i ncur ren esios, efecio de ignorancia .

ó a b a n d o n o . d e s v i n u a s e h a s i a e i e n o p u n t o e l v a l o r de algunos vocab los |...|. La s geadas so n un defeeto de la genie idio-(a ; cnnsistente en hacer íuerte la ^' suave , co m o en gaiia, guerra, guinda, gozo, gusto; y , s iendo un defecto . u n abuso des imple p r a n u n c j a e ió n . l o m is n io qu e e l deci r berse \...\, en n in g u n a gramál ica , en ningun vocabu lar io . pueden hallar ea -bida y des lus t ran la, por otra parte. interesanie obra del señor Mirás",

33 . Cfr , Valladares (1970:20): "Las geadas son inadmisibles , así en gal lego, com o en L-astellano, m an er a i nc iv i l de hablar .sólo disculpable en boca de gente zaf ia, lo m i s m o qu e la de aqu e l lo s q u e . po r no pronunc ia r l a y co m o los castel lanos.quer iendo hab la r en la lengua de estos. ni aú n co m o los franceses y por tugueses . cua l deb ieran p r o n u n e ia r l a . hablandobien en gal lego . em p lean m a l a m e n i e la x y dicen extranguería, extranguero [...]"

34. Nesle caso as palabras deslaeadas en negra son da responsabiüdade do poeta.



X O S É R A M Ó N F R E J X L I R O M A T O

Xa no primeiro terzo do século XX, García de Diego (1909) constata, comopersoa foránea invest igadora do noso idioma, a má reputación qu e ten a ghea-

da15

. M ais Riba l ta (1910) , como excepción en t re os l i tera tos e es tud iosos da l i n -gua, sae na súa defensa, arredándose dos erud i tos e pasándose "ao part ido po-pular, ao da xente", con expresa oposición ás opinións de Valladares; nonobstante ut i l iza , dent ro da escr ita fo net ic is ta qu e defende e pract ica , como gra-fía sempre g (ga, ge, gi, go, gu) e considera que a súa p r o n u n c i a é moi var iada ;mais cando quere pór exemplos de gheada bota man de gh como forma de re-presen tac ión . Isto parece ind icar que a gheada para el debe se r u n h a modal idadetnáis de pronuncia que serve para caracterizar un estilo de fala ("as geadas, tan-to no gallego koma no kastel lano, dependen do énfasis da fa l a . Y e natura l , sen-

do k o m a son un efeuto r ítmiko"36

). N o n d e ix a de resultar cer tamente es t raño quepara defender a gheada utilice como argumento que tamén se dá no castelán degrupos m arxina is m adr ifeño s, no "kastellano popular fa lado polos chulos1™ .

E n 1917 V ic t o r i a n o Taibo r ea l í za u nh a dura c r ít ica d o s escr i tores gategos"de monteira, cirolas y-estadullo" que. pretendendo seren enxebres, fanu n h a l i t e r a t u r a "ca p r u m a esgallada da z a f i e d a d e " , e, tentando facérensegraciosos co uso da gheada -''jota bárbara y-africana"-, f i ca ron en "paya-sos Índíxenas, histriós desleigados"; considera que a gheada é consecuen-c ia d a pene t r ac ión d o cas te l án n a Gal iza e da súa i m p o s i c i ó n n a escola d u -

r a n t e m o i t o t e m p o , qu e deber í a se r cor r ix ida p o r u n a u t é n t i c o e n s in o galegoe en galego 3* .Nin os t rabal los gramat icais ou lexicográficos de Carré Alvare l los (1919,

1928)19 nin a gramát ica de Lugrfs Freire (1922)40 fan n i n g u n h a referencia espe-cial á gheada, que seguindo a t radició n no n u t i l i zan , igual que o vocab ulario dasI rmandades (1933)41 . Mais si Cotarelo (1927) para cual i f icala c o m o "grosero há-

35. Cfr . Gareía de Diego (1909:1 ] ) : "g. A n t e a. o. u se protiimcia algo m ás fuer te que en castel lano. sonido qu e algunos, so -bre iodo en cier tas regiones. exageran hasta hacer la como la j de esta l engua: esla p r o n u n c i a c ió n . reputada como det'ec-tuosa . recibe el nt imbre de geadas"'.

36. Cfr .R iba l ia (1910:155).3 7. Cfr . Ribal ia (1910:153-154): "X a ke falo da s geatlas. kero di / i re ke no n som e m e s a inas no gal lego. A in a s lamen no kas-

lel lano. prmz ipa lmenie na sua modaüdá popula r madri l eña . En Madr í l eño rekol l ido a igunas ouserbaziós ke proban a ei-sistenza da s geadas no kastel lano popular falado polos chulos [...] U na geada m oi kuriosa do kasiel lano e a de g diame der m á is vokal no me d e o da fala. k om a por enxempro es t a ke rekol lm e anolei inda fa i pouko | t rabajamos komo neghri tos]".

38. Cfr. V. Tiiibo (1917:3): "¡Agraeiaenxebre! ¡O humorismo tipico! Eu cone/o T T I O Í poucos esquirtores cedamenle graciosose que sexan merecenles d ' i se n o me . O s out ros . ¡malpocados!, non chegano a con quer i l -o . e quedanose en jracetisos: pa -yasos indíxena s, histriós desleigados, qu e . I rocando o Iraxe de c lown pol-a vest imenla en lordada ilo esterqueiro. bai l ann amuiñei ra no cireo ecuestre do rueiro do siflor ío vilen go, vaft ío. foeo y-arliulado. ¡Canto f ixeno reir ó enxe br i sm o podre!Fono ises o s qu 'a r r incano da chouza si n l u m e e sin pan 6s nosos probes labregns pra amostral-os na fei ra das risada.s sindor , no n c o ma iles arelan seren. senón com'a m al dade da cidá os l'ixo: si n fala nin pensamento . sin oxe n in m a ñ á . v a l -deiros dc cu l lu ra e c iv ísmo, co poroire esnai)ui/ado.D'aquela naceu ajemia coma elemento estélito da nosa liteniiura, e livo mais gracia cando o labrego mal parolaba no id ioma deCaslela; pois a jola báYbara y-africana pódese tere como letra enxebre. xa qu e n'ha i mestros qu 'a nn n corrixan. xa t¡ue n 'ha i es-

colas galegas e pra Galicia na? que se dea o enseño da hngua qu e falan as cinco seslas paneí do noso pobo. tolleito do entende-menlo e da concencía prome do Tágala caslelán qu e resoa na s nosas escolas dende s de t'ai mais de einco séculos: que foi cando.o perdere Galicía as liberdades suas, varouse a í'ala e ñnóu o pensamenio ya vergon^a. Y-apagouse a nosa culnira. como dixo omoi sabido portugués Teófiio Braga" (n a asinamra figura "Victoriano Caibo. Cornpo slela. m es de Sa n Xoan, 1917").

39. Vid . R . A., Compendin de Gramáticu Gallega, Impren ia N o v a , A C r u ñ a . 1919; e Diccionario galego-castelán, Lar. AC r u ñ a , 1928.

40. Dala da pr ime i r a edidón. I m p . Z in c k e H e r m a n os , A C r u ñ a ; a segunda é de 1931.41 . Vitl. Vot-abulario Casiellano-Gatíego dt la s Irmandadesda Falu, Irnprenta More t . A C or uña , 1933.

1 4 7



G R A M Á T I C A D A L I N G U A GA LE GA . Foné t ica e fono lox ía

bito que sólo se usa entre el vulgo", após sinalar tamén o fenómeno da gueada,que , o mesmo que a gheada, sería empregada pola xente incul ta só cando esta

fala castelán

42

. Tamén Couceiro Freijomil (1928, 1935) a considera pronuncia"defectuosa" in tolerábel na l inguax e cul ta 4 '.No período de posguerra son de resa l ta r a lgunhas mani f es tac ións sobre o

f e n ó m e n o , a ín d a qu e este segu iu f i cando fó ra d a práct ica escr i ta xeral . C a-rré Alvare l los p ronúnc iase c la ramente con t ra a gheada en Í956 por ser un"sonido ext raño y desapacible , s igno d e r u s t i c i d a d e i n c u l t u r a " , des tacandoque non se usa en Por tuga l nin a u s a n as persoas galegas cul tas e i n s i s t i n -do na or ixe cas te lá , "esa h o r r ib l e c o n t a m i n a c i ó n c a st e ll an a d e or igen af r i -cano", c o n s e c u e n c i a p a r a el do e s p a l l a m e n t o polas aldeas galegas d o ens i -

no of ic i a l a meados do século XIX e da fa l ta de preparación do s mestres44

;cando este mesmo au to r publ i ca a súa gr a m á t i c a en 1967 volve a rexei tarco n f i rmeza a gheada f acendo moi to f incapé na súa procedencia castelá 45.Por es tes mesmos anos San tamar ía Sande , que a cua l i f i ca como "viciosa"o u "defec tuosa" p ron un c ia , t am én a pon en re lac ión co n persoas qu e exer-cían d e mestres se n posu í ren nin o t í tu lo nin a p reparac ión adecuada , cuxol a b o r n e ga t i v o ao l le i m b u í r e n ao a l u m n a d o esa p r o n u n c i a logo o s mestrest i t u l a d o s deber ían recti f icar4". Carba l lo Ca le ro , sen a condenar expresa -m e n te , re d ú c e a a u n f e n ó m e n o d i a l e c t a l e v ulg ar a lleo á l i n gu a cul ta 47 .

Rafae l Dieste en 1971 fa i a lgunh as in teresantes consideracións sobre a ghe-ada, aínda qu e c o m e z a po r af í rmar qu e no n quere "mal t ra ta la n in gasallala".mais observar o seu i n f l u xo "no qu e poida t er de perturbador" no sistema lin-güís t ico galego. A se basear na súa fa la nata l r ianxei ra e a b o r d a n d o o asuntodesde u nh a perspect iva es t i l íst ica , resal ta cer tas "f inu ras do fa lar que non tenca lquera" , como o no n faceren gheada co n de te rminadas pa labras (no gr u p o-ng-) o u d i f e renzas de mat iz na pronunc ia ; ma is o que l le causa p reocupa-c ión da gheada é o feito de conceder patente galega a palabras castelás, ou

1 48

42 . C f r . Coiarelo V a l l e d o r (1927:90-91): "En ga l l ego no e x i s t e e l son ido de la j', y, sin e m b a r g o . c ua n d o l a s gentes ín -cul ias de la zona costera occ iden ia l h a b l a n cas t e l l ano i ncu r r en en e l v i c io d e p r o n u n c i a r c o m o g u t u r a l ex p l o s i v a for-t í s ima la g sua v e (jaio, Vijo. Lujo, Jaüo, jorra, jomá), y lo que es m ás raro l o d a v ía . como g s u a v e la j (garro, cone-go. Gosé, tiarango) en la forma que i ndica la copla san'rica: Hasme dii-hti qu e xüejas / y que n» janas; I ai gojarasconmijo / lú m e janaras".

43 . Vid. Couceiro Freijomil (1928:9; 1935:103); en ambas as obras repite as mesm as palab ras.44. Cfr . Carrc A l v a r e l l o s (1956:964): "No debemos olv idar qu e m u c h o s de lo s maestros rurales eran emonces sargentos 1 ¡-

cenciados del ejército que carecían de conocimien ios pedagógicos".45 . C f r . Ca¡ré A l v a r e l l o s (1967:16): " U n o de losdefeclos mayores y perjudiciales para nu es t r o i d i o m a e s el de la pr o n u n c i a -

c ión falsa de la J co n sonido gu lu ra l f ue n e e a s t e l l a n o , donde debe hacerse g suave [...]El gallego, al igual que otros idiomas que l ienen u n a marcada t endenc i a a los sonidos suaves y a la amionía, repudia aque-llos que suenan üe una man era áspera y desapacib le . Por eito en el lenguaje puro y cor recto no figura la J gutural t'uerietastellana n¡ ha f igurado n u n c a , y sólo u na in f luenc ia persistente y mal encau/ada ha sido causa de la in t roducción for-zada de tan exiraño sonido en la dicción de los campes inos . si n conseguir por ello que esios pronunt ien mejo r la lenguad e Cast i l l a , qu e sue len esiropear lanio como la propia .

En la l i te ra tu ra . así como en la conversac ión , los escritores y personas culias saben apatiarse de aque l defecto aienién-dose a la forma clásica de la l engua gal lega , pues el ane. co m o en ei lenguaje sclecto, debe buscarse . y se busca siempre.la forrna m ás bel la de expres ión , de suerte que cl oyen te pueda recoger co n agrado y dele i t e la s palabras del est'rilor. de-d a m a d o r o siniple conversanie" .

46. V i d . S a n t a n i a r í a S a n d e l 1965/66:78-80).47 . Cfr . Carba i lo Calero (1979:135) : "const i t uye u n rasgo dia lec ta l . aunq ue m u y ex t end i do . cons iderado como vulgarismo >

reehazado por e l ga l lego cu l to" .



XOSÉ R A M Ó N FRHXFJRO MMO

sexa, qu e para e l a gheada é u n método de galeguizar o español; po r iso, con-fesándose "geísta" na i n f a n c i a , non se de ixa seduc i r pola gheada48.

Mesmo para un escri tor tan "enxebre" e aman te da l ingua popular com o M a-n ue l García Barros a gheada é un ha característ ica da xente ignoran te:

Ben que, algúns deles, querendo afinar o lenguaxe fuxindolle ás gheadas dosque non sabenfalar, decío trabagar.

( G . B a r r o s , A 4 £ ) 2 8 )

E cando este autor fa i falar na súa novela u n zapateiro de N oia, representa edestaca o seu seseo mais non a gheada:

-¿Aínda vo s rides? ¡¡ses sinvergonsas! Mt'rame que é isto, Lourenso. Pares-me que aquí hai un animal.

(G . Barros,A40 147)

Desbota, po is, do seu mo delo popular de l ingu a a gheada salvo como elemen-to de est i lo , xun to coa gueada , que serve para caracterizar (e ridiculizar) a falaacastrapada de certas personaxes4". Como recurso estilístico tamén en contadasocasións é ut i l izada po r a l g ún auto r ac tua l para reprodu ci r , xunto con outros tra-

zo s l ingüíst icos, un modelo popular e m a r x i n a l de l ingua:

o remedio máisjrande máisjrande máisjrande ehcando unha persoa dea unjolpe dispois un hinchónun hinchón moijrande de nejrón moijrande non sabescollere e fervere unhas poucas estrujas en vinajreque nonfervan moito senón perden moito ásidoaquel ásido é o que lle falta paro a estruja

(Re ixa , H RR 48)

48 . Cfr. Diesie (1971:29-30): "Sendo eu rapaz, os nenos mariñeiros i eu coiles. r iamonos do s v ra n e a me s qu e co n ' gearen 'rexu coidaban xa seren m oi enxebres , e adem ais dícían 'canjrexcT, •conjr io ' ou ' in j les ' . ment ras qu e nós ( 'geístas ') dicí-amos cangrexo, cóngaro e v n l l a s . ou tamén inglas, pero non ' inj les ' . A nosa 'geada ' er a imha migal la máis forte que ada s aldeias terra adenlro. máis buní ia unhas veces qu e oulras . e non do noso goslo a de lipo funguela, me io polo n arís[...],O máis inquedan te do ' ge ísmo' -de ixan do de lado a sua dexeneración enfái iea ou 'supergeismo'-. é qu e dá pasaportc degalego enxebre o u , polo menos. pasadeiro. ao máis inzadn de castelanismos, ou ao máis probe en diios e vocabula r io(arrabaldino ou aseñori lado, lanto té n pra o caso), facil i tando así a sua penetraeión. e a da sua ca i i ve / a , na fala c o mún[-..].

Tendo eu sido 'geísla' de rapaz (somenie que dos bós, paréceme a m in ) nnn vou agora a m e poñer sañenio co •geismo' . Com-préndoo moi ben, e ainda me k m b r o do traballo que rn e custou deslronar á ' ja l iña ' pr a poñer no se u siiio á galiña, pr a min(daquela ) educada nas monxas, c no n batida no alpendre pola esguellada chuvia dos montes ou do mar. Perdóame ' jaliña' .pro xa ves que no n podo dar ao 'geísrno'. v e n d o a onde vai cair. Fanthe xa poñer ' juevos ' . e iso sí que non. Se no n é porsustrato. é por sustraio e adslraio tombinados. e a lodo ha i qu e mirar. Así, 'gefsmo' da miña nenice. rion le aloumiñarei" .

49 . Caiartm ójín lodos; os de demro cu barullo r os clefóra coas conchas e comenzaron estes o seu Vilancico nun timo queer a as f como quen oia nunhu noile negra ouvear os lobos na rnontaña: San Gosé e maiia Virguen I cuminan paru Be-lén, / eles va n cania-hs reices, / camémolos nó s tamén [...] ! Abre las ponas puenem, / puertero de puertería, / estaspuerias no se abren / mientras que no venja el día (G. Barros, Contiñm 40—41). - ¿O que'.' O que mas pegue a m in hade se r señorito. A miña ca.su i/ue ninguen chegae coa entenceón de pttfnrme, qite perde o tempo. Eu non leñn pelox na/e/igua paru decirlle 1 1 calquera se chega o caso: '¡Oija usté'. Mire lo que dice alií en ai/ue/ lcireiro. Hoy no seffa, m a-ñana .«; el qu e no tenja dinerti...' e si lle pareie mal. qu e llo pareza (G. Barros, Cimtiños 117).

149



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né l i c a e fonoloxía

Porén , no s úl t imos tempos tamén se ten r e i v ind icado a gheada , sobre tododesde posic ionamentos l ingüíst icos próximos d a l iña oficial que dan pr ior ida-

de á f idelidade á l i n g u a popu la r f ron te a outros cr i ter ios. O ra b e n , a súa de-fensa no n su p u x o en n i n g ú n caso a representación escrita dela nin tan seque-ra o seu uso ora l en contextos formal izados. Así , Alonso Monte ro xa en 1969denunc iaba que todos os escritores, entre os que se i nc lúe a si propio , ao re-xeitaren a gheada, estaban seguindo u n c r i t e r i o cas te lan izan te , an t iga legu i s tae antipopulista50. En 1977 dúas das persoas hoxe máis significadas do Institu-to da Lingu a Ga lega pub l i caban u n art igo en defensa da gheada en que nega-ban a in f lue ncia caste lá neste fenóm eno e d e m a n d a b a n a súa digni f ícac ión so -cial , sen se oporen a u n h a fu tu r a incorporac ión á norma cul ta51. Nese mesmo

ano as Bases prá unifícación das normas lingüísticas do galego definían agheada como "u n f e n ó m e n o de noso" que non podía ser rexei tado52 e nas nor-m as oficiais de 1982 dáselle validez á pronuncia aspirada [h] ao lado da nonaspirada [g]53 , c o m o t a m é n o fará a gramática que desde o ILG se p u b l i c a en1986 ao a f i r m a r que a gheada fo i recollida no galego estándar "como p r o n u n -cia a l t e r n a t i v a ó sistema de non gheada, mantendo sempre as mesmas grafí-as", aínda que exclu índo desta ú l t im a posib i lidade o grupo ~ng- pola m e n o rextensión do fenómeno neste caso 54 . Todas as propostas normat ivas máis oumenos re in tegrac ionis tas exclúen a gheada , en boa lóxica , po r esta ser u n h a

variante dialectal que non existe en por tugués .

3.2.2.4.3. Teses sobre a orixe da gheada

O problema das orixes da gheada é u n t ema que ten despertado o interese demoi tos e destacados f i lólogos romanistas e que aqu í procuraremo s s in te t izar co nbrevidade por exis t i ren xa ab un dan tes t raballos ao respecto55 . Tres son as tesesexistentes sobre as o rixe s da gheada con algú n predica m ento : a substratíst ica, a

castelanista e as teses de evo luc ión in te rna .

I M )

50. Cfr . Alon so Mon lero (1969:41): "Todos nós temos r exe i l ado, easi s islem áticam ente. o seseo e mái la 'geada' por u n cri-t e r io , co ido eu, cas ie lan izan te . 6 fi n i ó cabo un cr i ter io ant igaleguista , ou seña an t ipopul i s t a" . Pouco despois (AlonsoMonie ro 1970:44) insist i rá no caráe te r auióctono da gheada: " Hen o s an le una nu ev a cont radicc ión: la l i leratura, casi uná-nimente . rechaza esia pronunciac ión . cons iderada, ho y igual qu e ayer . co m o zafia. S¡ tio me equ ivoco esto es síntoma dealgo m uy grave: creer que el me jor gallego es el gallego m e n os gallego o, de ot ro inodo, el más próximo al caslellano".

51. Cfr . Álvarez / F. Rei (1977:8): "Na apar ic ión da nosa 'geada ' non i n f lu íu pr a nada 07 dos casteláns; é u n h a aspi rada xe -ra lmente q u e . e n algures , pasóu a un son semellante 6 j castelán -é o caso d e C a mb a d o s o u d i> Grove- pr o e.sie i n f lux oda l i ngu a de Castela é posterior. / Hai q u e l le devolve-la dignidade a este rasgo de noso, que nos diferencia do castelán[..,|. O escribirmos este ar t igo non foí pra pedir que de agora en diante se admila eo m o n o r m a t i v a n un galego e o m ú n a'geada'. a n q u e non nos molestaría que se ehegara a isto. C o m o d i xe mo s m á i s arriba. o noso obxee t ivo e r a q u e du nh a v ezd e ix e de ser atacada e despreciada na easa. na escola , nos medios de cul iura" .

52 . P u b l ¡ c a d a s p o r A n a y a c o m o " R e s u m e d o s s e m i n a r i o s c e l e h r a d o s n o I n s l i t u t o d a L i n g u a G a l e g a . d e s d e decembro de 1976a x u ñ o de 1977"; v i d . p. 7, noia 1 , N u n h a no v a edición destas Bases... feiia pola Univers idade de Santiago de Compos-tela en !9RO nnn figura a m e s m a noia.

53 . V i d . Insti tuto da L in g u a Galega / Real Acad emia Galega . Normas ortográflcaf e morfolóxicas do idioma gaiego. RAG . 'I L G . V i g o . 1982. p. 9.

54. C f r . Á l v a r e z « o / í V ( 1 9 8 6 : 2 7 ) .55 . V i d , u n h a síntese do estado da cuest ión en F e má n d e z Re¡ (1991:181-189) . V i d . t am é n M a r i ñ o (1994)e Pensado / Pen-

s a d o R u í z ( 1 9 8 3 ) .




A tese subst ra t ís t ica , defendida por Zamora Vicente 56 e apoiada por Rabanal epo r Fernández González", concédelle unha or ixe prerromana en relación coa

cu l t u ra do s castros. Mais tendo en conta que os pr imeiros tes temuños de gheadaparecen corresponder á segunda metade do século XVII ou m e s m o do XVIII5*,non resul ta estraño que esta tese estea hoxe totalmente desacredi tada, pois nadapodería xu stif ica r que u n fenóm eno l ingüíst ico de carácter fonético que se pro-duce por inf luenc ia du nh a l ingua pr im it iv a hai centos e centos de ano s tarde tan-to tempo en se manifestar.

A s teses in ternas , tamén cham adas au tonomis tas59 , mecánicas e est rutural is tas ,foron fo rmu ladas s imu l t anea m ente na r ev is ta Verba en 1980 por Jan Schroten,Prieto Alonso e A n t ó n S a n t a m a r i n a , o s dous pr imeiros desde unha perspectiva

xenerat ivista e o ú l t i m o desde un punto de vis ta funcio nal is ta ; a elas se adheri-rán poster iormente Fernández R ei (1991) , Ma r iño (1994) e Recalde (1994) , en -tre outros , a maioría f ilólogos da Univers idade de Santiago v in cu lad os ao Ins t i -tu to da Lingua Galega. Todos eles veñen a c o in c id i r en que a gheada se o r ix in o udesde dentro do propio s is tema fon ét ico-fono lóxico do galego, se n in ter ferenciasex te rnas , aínda que Schroten acaba por a d m i t i r que a causa pr incipal da gheadamoi ben pode estar na in f luencia do castelán 60 e Fernández Rei di que se produ-ce in te r ferencia do cas telán ao pasar d un ha pronu ncia far ingal ou lar ingal a unh ap ronunc ia velar , m ais non antes*1'. Para San tamar ina é o paso de domingo a do-

minco (o paso do grupo [rjg] a [rjk]) a proba de f in i t va de que a gheada non tena sú a orixe no castelán , pois de ser así tamén se producir ía neste caso62 .

N o n é este o l ugar para deba te r es t as a rgumentac ións en p r o f u n d id a d e , ta n -to pola na tu r eza deste t r ab a l lo como por ser un t e m a xa e x h a u s t i v a m e n t e t r a -tado por J . L . Pensado e C . P e n s a d o R u í z ( 1 98 3 ) . Mais t ampouco es t as teses

56 . Cfr. Zumora Vicenle (1986:24): "L a gead a. creemos, ha de imerpretarse tomo una mani f es ta t ión más del arra igado pr i -mil iv i smo de la cu l tu ra y la lengua rurales de l Noroeste h i sp á n i c o . y responde a u n fenómeno de sustrato viejísimo , pro-bablemenie pre-indo-europco, tosco si se quiere hoy. perpetuado en las div i s iones m ás niodernas, pero o pcranie toda-vía".

57 . Vi d .Rabana l (1958:215) .

Cfr. F ernánde/. González (1981:64-65): "Por

tat i to . pensamos con el profesor ZamoraVicen-

le qu e la ' geada ' debe entenderse c omo un a viejísima pronunciac ión (eon var iames , sí), eomún a l gallego occidental y aotras áreas de l gallego exleríor. anraizame, preindoeuropea posiblemenle. eorrespondiente a la ant igua dislr ibución de lospucb los perlenec iemes a la e u l t u r a de los ' cas t ros ' , m ás tarde de loea l i zacíón roman a co n ' cen tur ias ' (o 'castella ' ) , y enlas que e! 'seseo' suele haeerse presente".

58 . Cfr. Mar iño (1995:36): "N a miña opin ión . pois, pódense acepiar como docum enla t ións seguras de gheada a prólojos de1697. o acouxo de 1760 e maila forma baja U e f i n a i s do X V I I I , mentre i que as higiielas e aguares de 1652. a relinuionde 1 6 9 9 e a s ogas de migo,opagale ¡iiega de 1727 serían ultracorreccións e. por tam o, probas indireclas ti a exisleno-iada gheada conlida.s en doeumenios redactados en casielán". Cfr. lam én. polo contrario. J. L. Pensado (Pensado / Pensa-do R u í z 1983:45): "la primera , y aun no muy segura nolicia de existencia de la geada en gallego no s ia sumin is i r a un acarla de Sobreira a Gó me z de Ortega de 1794'".

59 . Vid. Reca lde Hernández (1994:344).60 . Cfr. Schrolen ( 198 0 : 2 2 l ) , q u e n acrecenia i¡ue iso "n o equ ival e a decír qu e toda l ag head a se deba a influenciacastel lar ia .

pueslo que e¡ c a mb i o qu e considero de t i s ivo [g ] -> [k ] no puede achacarse a ella".

61. Cfr . Femández R ei (1991:186-187): "Tampoueo parece c o n v i n t e n i e a expl icackm po r interfcrencia do caslelán. O pr ín-eipal erro do s qu e iso pensan está m> feiio de identificaren a aspiración da gheada galega uo so n fr icat ivo veiar xordo doj castelán, cando son dúas pronuncías ben diferenes. O castelán interfire o galego < > pasar d u n h a pr o n u n t i a taringal (o ularingal) de amigho a u n h a pronuncia velar en amijo; de igual xei to qu e o galego pode interfer i-lo caslelán cando un fa-lante co n gheada aspi rada d¡ hoxe mugher, viegh» ó l'alar en castelán. ou ó uli l izar caslelanisraos como coleghio, gheo-g r a f f a sen adaptalos á ibnélica galega (colexio. xeografía). estas iníerferencias daríanse u nh a vez que se de u a aspiracióndo K

en gulego. pero no n antes".62 . Cfr. Santamar ina (1980:248): "Non é mesler insistir en que a p r o nu nc i a r ) k > ~-ng- é a mellor p roba de que HReada ga -

lega non (en nada qu e ver con interferentias est ruc tura i s eastelán-galegas. Se existi ra realmen ie aversión dos galegospolo /g/. era forzoso que este fot iema or ixinar io se resolvera en tódolos contextos da me s ma manei ra" .



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F on éti ca e fonoloxía

nos pa recen espec i a lmen te s i g n i f i c a t i v a s a pesar d o r igor e f u n d a m e n t a c i ó ncon que pu ide ren es ta r fo rmuladas , po i s p rocu ra r unha expl i cac ión para /nn

proceso de que p r e v i a m e n t e se coñece o p u n t o de par t ida e o p u n t o de che-gada non sem el la m oi r e levan te . A d e s c r i c i ó n d o pasode [g| a [ h ] , [fi] o u [x ] ,e a o u t r a s r e a l i z a c i ó n s , pode se r c o h e r e n t e f o n é t i c a e f o n o l o x i c a m e n t e , m a i si g u a l m e n t e o poder ía se r para outros r e s u l t a d o s di feren tes . Desde dentro d u ns i s t e m a ü n g ü í s t i c o pódese acha r expl i cac ión pa ra case todo; d e fei to, esta-m o s vendo como den t ro d o sis tema galego se pode xus t i f i ca r o paso d o p l u -ra l animáslanimais a animales^ ou o de Galiza a Galicia e de nagón a na-ciónM sen acu d i r a fac to res ex te rn os ; ma i s , en troca, t am én se pode x u s t i f i c a ro contra r io . Coñecidos o s r e su l t ados , ca lque ra demost rac ión pode r esu l t a r

cohe ren te e r igo rosa se se fu nd am en t a co nv en ie n te m en t e sen en t r a r en con -t r a d i c i ó n con pr in c ip ios un ive rsa lm en te a sum idos po la c ienc i a l i ngü ís t ica .O ra b e n , p r e te n d e r m o s e x p l i c a r m u d a n z a s l i n gü í s t i c as que se p roducen nun-ha l i n g u a d o m i n a d a e n c o n f l i to c o n o u t r a d o m i n a n t e s e n termos en conta estef ac to r ou sen l le dar a priori u n p a p e l h i p o t e t i c a m e n t e d i gn o d e cons ide ra -c i ó n , c o m o se d u n h a l i n g u a n o r m a l i z a d a se t r at a r, r e sú lt a n o s m o i a v e n t u r a d oe pouco f i ábe l . O galego m a l v i v e duran te sécu los co ca s te lán , que se supe r -pó n c o m o l i n g u a d o poder , como ú n i c a l i ngua o f i c i a l , até no ú l t i m o r e c u n -cho da G a l i z a ; e isto non se pode ignorar á hora d e expl i ca r ce r t a s mudan-

zas65 ,Por iso, a tese que nos parece m á i s c o n v i n c e n t e é a tese castelanista, ta-

m én c h a m a d a , coidamos qu e de f o r m a i m p r o p i a , ads tra t ís t ica6", exposta d e -t a l l a d a m e n t e polo profesor Pensado en 1970 e reaf i rmada por e l m e s m o epo r Pensado Ru íz e n 1983. Mais convén prec isar que ta l tese non fo i de -f e n d i d a e n sol i ta r io po r estas d ú a s persoas", senón que fo i a que v i ñ e r o nsostendo a case t o ta l idade dos estudiosos da nosa l i n g u a até o período ac-t u a l , como xa se v i u , en concordancia co p e n sa m e n t o p o p u l a r que a asocioua u n h a m á p r o n u n c i a p o r i n te r fe renc i a d o caste lán , fe i to qu e expl i ca o seu

desprest ix io e o a b a n d o n o qu e dela f ixe ron prac t i camen te todos o s escr i to-res en galego, de fenso res d a nosa l i ngua e por iso m e s m o i n i m i g o s d a ghe-ada . Neste sen t ido contrasta o uso da gheada por parte de Mirás, despreo-

1 5 2

63 . V i d - F e m á n d e z R ei (1991:64-65).64. V id . Mar iño <1 9 9 5 :57 -59 ) .65 . De e n t r e os defensores d as teses in te rnas quen máis a t e n c ió n presta ao c on t e x t o h is t ó r i co -s o c i a l é M a r i ñ o (1994) ;

e ne l parécenos t am én a c h a r u n h a m e n o r c o n l u n d e n c i a á hora de rexe i ta r as leses cas le la nis las . a i ' nda qu e a l g u n h a sdas súas conclus ións nos semel len a r r iscadas , sobre t o d o c a n d o a f i r m a que a " p en e i r ac ió n d o f o nem a f r i e a t i v o v e-la r xordo d o cas te lán en galego non parece t e r u n h a r e l a c i ó n di r ec la coa apar ic ión da gheada n o noso idioma": e aín-d a m oi l o m á i s c a n d o sostén que a " g u ead a l a mpo u c o parece es ia r d i r e c t a m e n t e re lac ionada co a m c a p a c i d a d e d o s

galegos para p r on un c i a r e n o f o n e m a f r i e a t i v o velar xordo" ( 1994 : 2 17 ) , sobre todn despois d o i r aba l lo de J . L . Pen-sado(1983).66. Facemos nosas as palabras do profesor Ferreiro (1995:280, n , 401) cando rexe i la a deno m i nac i ón de adstruio para o es-

pañol co n relactón ao galego por falsear a realida de da si iuación do noso ídioma: "Certamenie. o españo l en relación aogalego no n é ads t ra to . senón l ingua superposia d i g l o s i c a me n t e :non é só l ingua veciña. sendn que eslá po r nba".

67 . Cfr. l amén Fernández Laje ( I 9 R 9 : 6 I 2 | : "A 'gheatia' nom é urn f enóm eno de apar íôm esponlánea . fru to neeessário oul endencia l d o con iac io üiglóssico entre as l ínguas galega e espanhola. Trata-se du m fenómeno euja apar i íom requer cir-cunsiánc ias m uito especiais . Por um lado. um m á x i m o de tensom diglóssica e, polo ou t r o , um m í n i m o de capat idade dea p r e n d í z a d o eorrecio. Scxîolingüisiicamenle, socíalizaôm d u m h a aprend izagem defecluosa".



Xosé RAMÓN FRHXEIRO MATO

f

c u p a d o en pr inc ip io pola sorte do galego f i s, cos deostos de que é obxec to porparte da maioría (Saco Arce , Cuve i ro , Va l lada res , Vic to r i ano Taibo, Carré,

G . B a r r o s etc.), q u e t amén de fenden que t en a súa or ixe n o cas te lán6 9

.A tese de J . L . P e n s a d o , m o i b r e v e m e n t e s i n t e t i z a d a , p a rt e de que d u r a n t ea Idade Media no n existía en galego (n in n o cas te lán ) o son f r i c a t i v o v e l a rxo rdo (o u sonoro), mais cando n o sécu lo XVII nace o f o n e m a /x / c a s t e l á n ,c o i n c i d i n d o c o a a c e n t u a c i ó n d a c a s t e l a n i z a c i ó n d a Gal iza , o galego n o n dis-pón de n ingün son parecido a este, procedendo entón á adaptación para talfi n d o / g / ( m á i s r a r a m e n t e / k / ) , co que se o r ix ina p r ime i ramen te o fenómenod a g u e a d a ( p r o n u n c i a do /x / caste lán como /g / ) , camiño t amén segu ido po lop o r t u g u é s , a índa qu e l o x i c a m e n t e c o n m e n o r r e p e r c u s ió n . S e n e se m o m e n t o

o galego d ispuxese dun son s i m i l a r a [h] acudiría a el en vez de a /g / , poiseste e ra obxec to d e b u r l a s . E n todo o te r r i to r io galego ha i e x e m p l o s escr i tosde g u e a d a , así c o m o en P o r t u g a l . A gheada aparece c l a r a m e n t e d o c u m e n t a d aa f ins do X V I I I e n Sant iago e R i b a d a v i a , r e e o ñ e ce n d o So b r ei ra que se pro-duce po r c a u sa do cas te lán ; ma i s xa a m e a d o s do X V I I I se d e n u n c i a a con-fus ión de /g/ e /x/ entre galegos que se ven o b r i g a d o s a fa la ren en cas te lán ,c o n f u s í ó n que ten o seu foco n as zonas má i s cas te lan izadas e que se va it r a n s m i t i n d o ao galego ' c h a m p u r r e a d o ' , co que en t r a no s i s tema galego u nso n e s t r a ñ o que se r eproduce aprox ima t ivamen te como /g / , como /h/ o u

como /x / . Nesas zonas o galego adqui re , pois , u n novo son , mais en t roca deperde r o /g / , cada v ez m á i s d e sp r e s t ix i a d o po r subs t i tu í r o /x / cas te lán , pro-d u c í n d o se a c i r c u n s t a n c i a de que as z o n a s m á i s c a s t e l a n i / a d a s , as cos te i r a s ,co inc iden coas da gheada a c tu a l7 0 .

3.2.2.4.4.Argumentos afavor da tese castelanista

A s razóns qu e semellan máis convincentes e def in i t ivas para a asunc ión da

tese castelanista son , a grandes trazos e sen en t r a rmos en todos os pormenores,as seguintes:

68. Se ben no prólogo á súa gramálica senta n príncipio de que l inguas como a galega deben desaparecer no fu turo . na "Al-borada" f i n a l da obra non faltan versos de gabanza da m e s m a : Tempo e ca nosa ienjua / xa chejase á estudiarse, / poisi / t t í ' pura dar ó voto / fo i baslame o deputodo, / Ajora xa no n cuxpirán / canda queiran escoitarnos, / porque á nay danosa lenjua / a Latina foy, Caraxifi. / 0s nosos reyses an tijus / Filipea orastne e Calrras. I falaban comn nosouims / n< >lempo í - i i l i í reynamn, / E as leyses que nos codejos / iscribiron laninx sabius, / á mayor parie de elas / en jaUejo as no-mearon. I Lojo a íenjua dos jallejos. I xuro os meus cravns d i> carrti, / xa non ha de rexoubarse I qu e e hirmá da casti-líana (M irás, 1864: 145-146).

69 . Cf r . J. L. Pensado (Pensado / Pensado R u í z 1983:60); "Hasia se da la cur iosa contradicción: el de la g r a má l i c a pro-v i s i o na l , el que espera i r a n qu í l a m e n t e que la c i v i l i z ae i ón |el cas t e l l ano) se irague a !a ba rba r i e (e l ga l l e go) . e s el c om-plac ien le con la geada y se l lam a F. M i r á s . y hasta hay quien le r e i v i n d í que co m o defensor de esencial idades fonéli-

eas de l gal lego . c ua n d n lo ú n ico que deseaba era enlerrarle lo más rápidamente po.sible . al igua l qu e su g r a m á t i c a ; en(roca Saco y Arce . C uv e i ro . Valladares . etc . . qu e v e f a n cómo el cas t eUano daba u n n u e v o zarpazo en la fonét ica ga -l lega, y Irataban de ' í d i o la s ' , ' b á r b a m s ' , ' i n c i v ü e s ' . etü. , ;i lo s modernistas casiellanizanies. qu e a d e m á s haefan reíra lo s correelos ha b l a n i e s d e l casiellaiio co n su s gueadas y geadas, qu e defendían la t r ad ic ión de siglos. no parecen ._ „gozar de m u c h a s s impa t ías en esle par t icu lar [ . . . ] . Poco impor taba qu e Saco y Arce sofiase con resuci iar el gallego,con c on se gu i r que los ga l i e gos ap r en d ies en . si n o a a ma r la . al menos a no vi l ipendiar su propia l e n gua , í 'ronle a Mi-rás . que ponía su Gramática al serv ic io del confesor, de l caballero, del hacendado. del médico \ del am n para quelograsen e n t e n d e r las mamil ler í as de sus s u b o r d m a d o s gallegos".

70 . VÍd. J . L . Pensado (Pensado / Pensado Ruíz 1983:90-92).




P r i m e i r a m e n t e , p a r éc e n o s v á l i d a p a r a casos d e l i n g u a s c o m o a nosa a se-g u i n t e f o r m u l a c i ó n : c a lq u e r a m u d a n z a l i n g ü í st i c a p r o d u c i d a n u n c o n te x -

to diglós ico n a l i n g u a d o m i n a d a e n d i recc ión á l i n g u a d o m i n a n t e , p a raa c a b a r c o i n c i d i n d o t o t al o u p a r c i a lm e n te c o n e l a , en p r inc ip io , e en can-to non se d e m o s t r a r o c o n t r a r i o , é sospeitoso de se p r o d u c i r po r i n t e r fe -r e n c i a de la . Des ta fo rma , ao se xera r a gh e a d a , e n i s to n o n parece haberg r a n d e s d i s c u s i ó n s , no per íodo en que o cas te lán se i m p ó n ao galegoc o m o l i n g u a o f i c i a l e l i n g u a d o poder ao longo d o s séculos XVII eX V I I F ' , a i n t e r f e r e n c i a d e st a l i n g u a d e b e se r t i d a c o m o a causa que ex-pl ica o paso de /g/ a /ft/ , /x / ou mesmo /k /7~ , i gu a l q u e a c o n t e c e u c o n o u -t ras mudanzas l ingü ís t i cas , f oné t i cas o u m o r f o l ó x i c a s m a i o r m e n te , o p e -

r a d a s nestes séculos".Á parte desta consideración de carácter xeral , a razón principal a f avor da tesecastelanista é a au sencia total de gheada en portugués, compor tándose a fron-teira polí t ica como f ronte i ra do f enómeno l ingü ís t i co da gheada, feito senprecedentes tan to nou tras f ronteiras políticas cando as m u d a n z a s se producende forma na tu ra l , como na f ronteira do galego co portugués, onde todos osdemais fenómenos, incluídas as sibilant es sonoras, achan algú n tipo de con-t i n uac i ó n ; pract icamente no n saberiamos citar n i n gú n fenóm eno lingüís t icoqu e morra to ta lmente na f ronteira d o M iño, senón qu e d u n h a fo rma o u d o u -

tra todos está n presentes a a m b a s as marxes do río, cur iosamente excepto u nta n impor tante como a gheada. Esta ausencia de gheada no portugués é des-tacada mesmo por algúns dos defensores das teses internas74 , sen que se te-ñan achegado argum entos consis tentes en contrar io inclus ive nas falas f ron-

L 5 4

71 . Pouco impor ta agora que Mariño (1995:36) se inc l ine por l le dar va l idez xa a documenios do século X V T I me n t r e s J . L.Pensado íPensado / Pensado R u í z 1983:45) prefire esperar a f ins do século XV III.

72 . Para reba te r os a r gum e n t os d e Sa n t a m a r i n a , J , L . P e n sa d o (Pensado / Pensado Ruíz 1983:84-89) a f i r m a : " N a d a h a yen la h is to r ia d el prnceso que pu e d a serv i r de a po yo . a u n q u e se a m í n i m o , a la idea de l a ex is ienc ia de u n h a /h / en elgal lego d e lo s siglos X V I - X V H " ; pa ra ma n t e r a coni inQac ión q u e n o n hai coetaneidade ent re a gheada e a queada

(-ng- > -nk-). pois esta ai'nda non exis te nos texlos de Mi rás . Para x u s t i f i c a r a so luc ión en /k / apóiase no por tugués .onde se a d a p t ou o /x / cas te lán c o m o /g / au c o m o /k / en casos d o c u me n l a d o s como Arangüés / Araiiqiié- (para Aran-

juez) e Ánguele / Ánquele (para Ángel). Po r noso t u r n o . p o d em o s e n g a d i r q u e aínda hai pouco lempo re i t e radameniel c mo s o u v i d o u n profesor po r t u g u é s q u e , como l an tos ou l ros . gosta d e f a l a r español na Ga l iza . re fe r i r se a u n h a per-so a c o mo do n Anguel. Para Pensado despois "el f e n ó m e n o pa sa a l gallego, así de esle m o d o d e adap tación y para le-k > sordo de la Ktieada, en las zonas más cas t e t l an izames pu e d e surgi r (y m uy t a r d í a m e n t e : co m ien z o s de nues t ro s i -g l o ) , esa v a r i a n t e d e -nk- en las palabras gal legas . no sólo con -ng- de los cas te l lanismos co n gueada sino t am b i é nen las voces t r ad ic iona les gal legas" .

73. Así parece entendelo t amén Teyssier (1982:39) cando. ao falar d a e v o l uc i ó n do galego a parl ir do séeulo X V I . af i rma:"Sofre, além disso. um a série de evohifóes fonét ieas que váo afastá-lo uada v ez m ai s do portugués: ensurdecimenlo d asfr ieaiivas sonoras escrilas z, -•'-.e j (ex.: coier, coser, já), que se co n f u ndem com f , -ss- e x; pronún cia in ie rdenta! doanligo (• ; I r ansformavao. em loda a parte oddemal da Gal iza , do % oclus ivo em uma f r ica t iva velar surda idéntica -dojolad o espanho! contemporáneo (Irata-se do t enómeno c h a m a d o geada), eic."

74. Fernánd ez Rei (1991:177) fala da gheada como unha ínnovac ión fonéliea do galego "inexistente nan ttuiras l i nguas neo-

la i inas. n in sequera na ponuguesa co a qu e compane u n h a or ixe común" , a índa que en noia rexíslre as impreciias refe-rencias á gheada en Paredes de C o u r a (Minho) t 'e itas po r Alves Pereira e ao A l l o M i n h o por Carballo Calero (1968:99).rexeiladas por J . L. Pensado (Pensadn / Pensado Rui'z 1983:64ss.). alén d u n h a reterencia persoal a Kr o u v i d o u n "g baü-lante aspirado" en Barcelos. M a r i ño (1995:30-3l ) i a m é n di que se i r a t a d u n " f e n ó me n o exelus ivo do noso ¡ d i o m a e d e s -coflecido en xeral polo portugués, anque presenta certas semel lanzas coa c h a m a d a gorgia toscana"; este reeurso á gorgiatoscana para xusti f icar a lese da evoluc ión intenia foí destacado por Femández Rei (1991:188), ainda que xa fora ante-n o r m en le cril icado por J . L. Penaado (Pensado / Pensado R U L ' Z 1983:57). R. Álvarez (1991:524), ao comparar o conso-nan t i s m o do galego co portugués af i rma con ro tond idade: "E n portugués non exisie a gheada , nin se menciona nos estu-dios dialectais".



Xosé R A M Ó N F R E K H R O M A T O

teir izas coa Galiza75 . E n consecuencia, este parece un argumento d ef in i t ivo af avo r da tese castelanista e en cont ra das d e m a i s , pois é a in ter ferencia do cas-

telán a que expl ica a presenza da gheada na Galiza, interferencia que non sedeu en Portugal . Son os que defenden a tese in terna quen debían expl icar aausencia en por tugu és, cousa que non f ixeron. De non ser así, hai que dar l lea razón ao profesor Pensado cando afirma que in tentan operar cunha l ingua"pura e incon taminada" que non existe e que explican u n proceso de resul ta-do previamente coñecido se n daren conta de por que outra parte desa mesmal ingua his tór ica , coa mesma es t rutura , non sofre o mesmo proceso. O proble-m a estaría, pois, non só en expt icar a orixe da gheada galega, mais tamén enexplicar por que non se dá en portugués76 . N o enta nto , como acontece en to-

dos os ámbi tos, t a m p o u c o os fonemas se manexan inoc en temen te . Quen qu i -xer profundar na separación entre galego e porlugués ten na gheada un bo ar -gumento a favor ; quen q uixe r un ha maior aproximación ent re ambas as pólasdo mesmo tronco l ingüíst ico ve na gheada un obstáculo; sen que isto supoñaque ta les condicionamentos der ivados da filosofía lingüística de cada un se-xan absolutos, pois casos hai en contrar io.Outro argumento destacado é a con statación, parece que clara , de que primei-ro apareceu a gueada en galegos que in tentaban ut i l izar o castelán ( tamén porigual motivo en portugués) e logo como consecuencia dela a gheada no caste-

lán (corrección idiomática) e no galego (incorrección)77 . Se a gueada (Angue-le,Arangüés, aguares ou religuióri) é o procedemento seguido en Por tugal ena Galiza para adaptar o fonema castelán /x / e se este fenómeno suscita entrenós bur las por exist iren xa m oitas persoas con do m inio correcto da l ingua ofí-cia l , cousa que non sucede en Portugal , entre outras razóns, por o período demonarquía dua l ba ixo a hexemonía de Castela durar só sesenta anos(1580-1640), isto explica que os galegos sentisen unha necesidade cada v ezmaior de aprenderen a pronunc ia /x / do castelán e que por incorrecta xenera-lización desta a casos de /g/ se orixinase a gheada, en canto os portugueses, li -

bres da influe ncia castelá e mesmo con acentuado sentemento ant icas telanis ta

75. As í o dem os t ra . co idam os que moi c on v i n c e n t e m e n l e . J . L. Pensado ( P en s ad o / Pensado Rui'z 1983:64—71). q u en a f i r ma :"En conclusión la geada no rebasa por el su r la frontera portuguesa y es extraño que la f rontera poh'iica del imi te la n bienun hecho fonét ico y propio de una c o m u n i d a d l ingüís l icaque era ídéntíea a ambos lados del Miño hasta el siglo X V ! , E Ü

deseonocida en Portugal . Si era f enóm eno an t iguo, ¿.por que razón no perduró et i portugués? ¿Quién estranguló o abortóesa f r ica í iva gu lu ra l o velar l\\l o /x/ que lenían lo s descendienles de los pueblos castreños que l legaban hasta el Duero?Suponemos que nadie porque nadie puede deslruír lo qu e no existe. E s evidenle que al no exisl ir el ingrediente castella-no falia e) proceso determinador de la adaptación de la /x / casiel lana y en consecuencia el resu l i ado de la geada" (p . 70).

76 . Cfr . J . L. Pensado (Pcnsado / Pensailo Ruíz 1983:80): " Imaginan qu e no saben el resul tado de una /gf en el g a l l e g o d e l ageada. y no s explican como a I ravés de una seríe de cambios orientados ,1 un fm co n o c id o . se l lega a una I f J . Nueslroprob lema no es sólo exp l i car el por qué de la %eada ¡ i ti U e f ! " sino t am b i é n el por qu é de la estabilidad de la /g / en portu-

gués, y eso hasla ahora no se ha hecho. / Po r eso la s expl icac iones ' in te rnas ' de l origen de la geada gallega, son dema-siado ' i m e m a s ' , se o l v id a n de que por encmia del gallego está el casiellano y a su lado eslá el ponugués".

77 . Cfr. J. L. Pensado (1983): ")a perspecliva histór ioa t¡ue imponen lo s datos qu e hemos ido recogiendo nos obligan a siluarla gueada anles que la geada" (p . 3 1 ) : "la gueada es la más anl igua tb rma de adopción de la /x / en gallego" (p . 43) : "Des-de el m o m e m o en que se hace la alfabei ización de lo s gallegos en easlellano co n /x/ cada ha blan te galle go l iene su fasede gueada y geada al hab lar casiellano y esta ú l t i ma se t o r n a e n correccii in i d i om á t i c a s i es correetamenie apl icada .Todogallego qu e accedía a la cu l lu ra l u v o , si hablaba la lengua v e m á t u l a . su periodo de gueadu al hah la r easiellano y la reli-fiiiion de Fr. Benito Mosquera o el Guerónimo de Fr. Mart ín Sarmien to son testigos del hecho; al tln llegaba la geatlu ycon ella la imegración en el sisiema".



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nét ic a e f ono lox í a

após a recuperación da súa independencia poh'tica, non sentisen ta l necesida-de, senón máis ben todo o cont rar io , e por tanto non se xerase a gheada. Cara

a fins do X V I I , cando parecen comezar o s primeiros testemuños documentais ,aínda que dubidosos para Pensado, de gheada en galego, o castelán xa foradesterrado de Portugal como Hngua de poder, f reando de paso o avance do bi-l ingü ismo diglósico 7", se é que realmente o foi na mesma med ida do que naGaliza, e por tanto non pode exercer a influencia que cada vez máis ten entrenós, o que no s fai pensar que se a G aliza alcanzase a independencia de Caste-la nesa mesma al tura tampouco no galego exist ir ía a gheada 79 .

4. Esa imposición do castelán como l ingua do poder e l ingua oficial na Galízacomp rendeu un i fo rm em en te t odo o terri torio de fala galega, hoxe galego o u

non , admin is t ra t ivamente español e, como tal l ingua oficial , chegou a todasas vilas e aldeas, pois en todas elas o cura o util izaba nas súas relacións polomenos fo rma is co s f r e g u e s e s . o m e s t r e v e h i c u l i z a b a o e n s i n o , a l í o n d e o h o u -bese, en castelán e en castelán se facían os documen tos e cert if icados (nace-m ento , bau t ismo, ma t r imo nio , com pra , venda, a luguer etc.). Po r tanto, aíndaqu e nas aldeas o monol ingü ismo en galego se m a n t i v o case in tegramente , ocastelán estaba tamén presente c o m o modelo a imi t a r e c o m o l ingua do po-der (e por conseguinte l ingua superior) que todos n a lgun ha ocasión (escolaou catequese, confes ións , rezos na igrexa ou rezo do rosario na in t imidade fa-

mil iar , xu st iza etc. etc .) debían inte nta r aínda que só fose "chapurrear", parao que precisaban aprender a p r o n u n c i a do /x/ . A sí se pode expl icar a presen-za da gheada , como in ic ia lmen te se v iu , t an to nos Ancares de León como enPedraf í ta do Cebreiro, Monforte de Lemos ou a Terra Chá, de onde cabe de-r ivar que foi un f enómeno máis ou menos xeneral izado, como previamenteacontecera coa gueada 80 , por todo o dominio xeográfico do galego, aínda quen u n s sit ios se enra izase má is que nou tros por estaren m áis ou m en os castela-n izados . Xa se viu con anterioridade que na p rov inc ia de Lugo a gheada sebate en ret irada, entre outras cousas, polo em peño d os mestres en desterrala,

empeño que tamén terían na zona o cciden ta l , ma is sen tanto éxito, pois aí asú a imp lan tac ión sería moi to má is profunda* 1. Resul ta xa un l uga r comúna f i rmarmos que a zona máis castelanizada da Galiza é a costeira e a menos ,

1 5 6

78 . Cfr. V á s q u e z Cues ta (1988:123); "Arrastado du r an t e u m perkxlo de t e m p o m a i s ou menos longo. o b i l i n gu i sm odiglósi-co leria te rminado por desembocar n u m m o n o l in g u i s m o : portugués se -como se passou- Portugal recuperasse a sua in -dep endé nc i a . cas te lhano se fosse to ta lmenle assimilado e se canvertesse. náo só a d m m is t r a t i v a como cu l lu r a l e v i v e n -c i a l m e n ie , em prov/ncia e?panhola".

79 . Resul ta moi üustrativa a primeira proba f iábel da exis tenc ia de ghe a d a que a f ins do X V I I I nos nt'rece o Padre Sobreiran u n h a earla a Góme/ de Orlega ciiaiia por J . L. Pensado (Pensado / Pensado R uí z 1983:29): "en e¡ par t ido de R i b a d a v i a .ocas iona en su comarca un otro id ioma que . l o m ando de lodos lo s otrm y t an ib ién del p r ú x i m o por tugués . ouvéa o uaüien lo s dip iongos a la por tuguesa co m o lo s ludenses. oyzea como los de Pontevedra. pero seseando co m o lo s sant iague-

ses, conviníendo con eüos en nn lener la letra J, q u e , aiiiique la pmnuncian algunas veces, es por remedar o imitar elcastellano. De aqu i les resu t ta el trocarlo todo hac iendo Gu e de la Je, y Je de la Gae. Su propia letra es la G griega y silas truecan es por mezcla del castellano".

ÍU . Vid . t es t emuños gráficos d e g u eada en J . L. Pensado (Pensado / Pensado Ruí í 1983:22-31).81 . Cfr. Feraández Laje (1989:613): "üra bem. a prcssom do aparelho escolar (e nom só) con t r a a 'gheada ' exisl iu em toda

paríe. A ú n i c a t l i feren?a possível é que al i a 'gheada ' fosse um f enómeno mais recente . a inda nom atreigado socia lmen-le . Sobre esle estádio exis i iu umha pres.som sócio-l ingüísiica sufic iente para levar á sua supre^som. Logicamenle esla

pressom suficienie nom ex is t iu q u a n d o o processo fo i in ic iado noui ras áreas".



XOSÉ RAMáN FkHXEEO MATO

o in ter ior das provincias de Lugo e Ourense, onde hoxe f ica m oi pouco dagheada , pois parece lóxico pensar que, perante u n h a reacción xeral contraria

ao f enómeno, este é moito máis fácil de erradicar alí onde a súa implantaciónfo i menor". Por iso hoxe a gheada pervive nas prov inc ias da C o r u ñ a e Pon-tevedra e está en total recuamento nas de Lugo e Ourense. E aínda se podeengadir , como s inalaba Rafael Dieste referíndose a R ia n x o , que é nas vi lascosteiras, máis castelanizadas, onde achamos a real ización [x] do castelán,sen que as outras real izacións [h ] , [fi], [ K ] , [%] etc. deixen de ter tamén a súaorixe no castelán, pois todas elas ser ían intentos de reprodución de tal son.Por ú l t imo, cabe ref lex ionar sobre un ha cuestión m áis e lem ental : se desde asú a or ixe , com o todos recoñecen" 3 , a gheada (e tamén antes a gueada) é xe-

ra lmente desprezada e os que a usan so n obxecto de bur l as e r id icul izaciónpor a consideraren, polo menos desde o ámbito das persoas cul t as , u n signode ignorancia e vulgar idade, por que será? O s hábitos ar t iculator ios non apa-recen dun día para out ro . Se a gheada fose xerada espontaneamente polo sis-tema galego a súa presenza na l ingua sería sen dúbida asumida como algo na-tu ra l e a ninguén es t rañar ía , como a nin guén es t r añou a sonor ización dasoclusivas xordas intervocálicas ou o enxordecemento das s ibi lantes . Ou po-dería acontecer que Sarmiento, Sobreira , Saco Arce , C u v e Í r o , Valladares etantos outros deostasen un trazo l ingüíst ico carac ter ist icame nte galego e alén

diso se empeñasen en llo atr ibuír ao castelán se n teren fu nda m ento s para iso?Cando a u n a n i m i d a d e na descrición da orixe do fenómeno é tan xeral e mes-m o algunhas tes temuñas es tán próximas no t empo á súa xestación, c o m o sepode explicar que todas es tean equivocadas? Por que Rosalía*4, Curros, Pon-

82 . Desta forma se pode responder ás obxeccións qu e Reca lde Fernández (1994:344) fai á tese de Pensado. cando afimia:"Ao m eu en t ende r , resul ta un tanto sorprendenle, e mo¡ pouco c on v m c e n l e -especialmente c a n d « non se ofrece n i n g u -nh a descripdón do proceso, xa sexa en lermos cognit ivos. xa sexa en t e r mo s aniculalorios- qu e os galegofalante<i iletra-dos nu n pr incip io adaplaran o [g| para reproduci r o [x ] castelán e, despois de t an tos esforzos, esquecesen. se n máis . o se upropio son. Desta leoría xorden, ademais. u nh a serie de cuest ións d e difícil resposta. Cabería preguntarse. po r e x e m p l o ,

pu r qu e os galegofal antes ' i l e i rados ' de L u g o e Ourense l iveron máis éxito cós de Potitevedra ou A Coruña en imitar o[x ] castelán sen provocar inlerfercncias no scu propio sislema. ou po r qu e os n e n o s galegofalantes residenles en zonasnon gheadtffonas (especialmente nn ru ra l ) . non mostran a mesma t endenc i a d e r e p r od uc i r o | x j castelán co [g/y] gaJegotando come/,an a ir á escola". Caberia eng ad i r qu e xus to se perdeu o [g ] só alf onde a cas te l anización tbi tan intensa queprovocou a xeneral i zación da gheada e lal confus ión no sistema que f ixo necesaria u nh a clar if icación por reduc ión a unsó f on e m a . Por outra parte parece que no inter ior a gheada non t i v o es a xeneral i zación, afec tando só determinadas pala-bras, feiio de que a índa f ican t e s t emuñas v ivas . o que , x u n to c o a u me n l o d a escolar izaeíón e a conseguin te rcpresión dof cnóm en l o . pode xustificar que non interferise o s is t ema; poderíase supor qu e a superf ieial idade da imp lanlación da ghe-ad a no imer ior fixo posíbel a eficaeia da imervención represora. Canlo ao s n e n os de zonas non gheadúfonas . a reíipostasemella clara: xusiamenie a escola repr ime o f enórneno só c i > n e n s i n a r a d is i ingui r co n c la r idade no español en t r e [g| e[x ] na procura da corrección i d iomát i ca , da mesma forma que as persoas que aprenden unha l ingua eslranxeira n o n t ras-l adan os fanemas desta para a súa propía. Só n u n ranlexto ior lemenle diglósico co m o o galego e c u n h a fnr te castelani-/atión na /ona cosieira isto se acabou producindo . pois cando se xeneral i zou o m e e a n i sm o que podía deler o f enóm eno-a escolarización- xa era tarde para parar u n f enóm eno conso l idado .

83 . Cfr . Mariño (1995:37): "Semella, po r t an io . qu e desde os primeiros iempos da súa exislencia a gheada fo i prascrila no re-xisiro c u l t o e , andando o século XX, chegou a ser obxec to d e v i rulen los e coñecidos deostos". O u Reca lde Fernández(1994:363): "A s t e s t emuñas l i terarias do século pasado que recollen esie risco dia lec ta l para caraeterizar rústicos igno-ranies e os x u í zos de valor emíl idos íncluso en obras onde se presenla o f enóm eno d e n d e un p u n io de vista científ ico de-móst r annos que cons t i i úe un estereotipo l ingüístico a l t a rnen le es t igmal izado".

84. E tamén o seu mar ido M a n u e l M ur gu í a . qu e inf luir ía en Rosalía neste sent ido, de acordo eo t e s t e m uño de Carba l lo Ca-lero ao falar da l ingua da aulora (1972:15) : "A un que su lengua sea generalmente popular . hay aquí u n principio de dis-l inción entre lengua dialecial y l engua c o m ú n . Más c la ramente aparece este d u a ü s m o en el easo de ia geada, qu e Rosa-lía a bso l u t a m e n t e rcchaza, de acuerdo co n Mu r g u í a . quie n conside raba espur io este sonido en gallego".

1 5 7



G R A M A T I C A D A L I N G U A GAL E GA. F o n é t i c a e fonoloxía

dal , Castelao, Manue l An ton io e tantos outros escritores de zonas claramen-te gheadófonas e, ao m e sm o t empo , aman tes e defensores da l ingu a galega

non só a non uti l izaro n nu nc a, senón que a ignoraron totalmente?

1 5 8

3.2.2.4.5. A gheado e o estándar lingüístico

N a confo rm ac ión do e s tánda r l i ngü ís t i co ac tua l a gheada o b t i vo r ecoñece -m e n t o of ic ia l , aínda que só como pronunc ia a l t e rna t i va ao sistema de nongheada; mais non ten ta l recoñecemento na escri ta . O uso ofic ia l e f o r m a l i z a -do da l i ngu a m an tena na p rác t i ca a fastada do es tánda r t amén no ámbi to o ra l .

Porén , un fac tor que poder ía coadxuvar á defensa ou potenc iac ión da gheadano n cabe dú b id a que se rí a a dem ost rac ión d a súa o r ixe in te rn a como fenóm e-no xerado dentro do noso propio s is tema l ingüíst ico , sen in te r fe ren c ias a l le -as, tese agora dominante en t re o s especia l i s tas , m a i s que non a t odos conven -ce , como se acaba de ver.

N on faltan hoxe, por conseguinte, persoas ou grupos que, vendo na gheadau n h a característica "de noso" presente na fala popular e aínda bastante estendi-da terr i torialmente, teñan a tentación de se comportaren en coherencía co seupensam ento a respecto dela e por tanto de a incorporaren á súa práctica l ingüís-

t ica form al izada , cando m enos no ám bi to ora l .O s antecedentes anter iormente v istos e o coñecemento da realidade lingüísti-

ca actu al parecen desacon sellar ca lquera intento por l le outorgar á gheada outrostatus di feren te ao de un ha var ian te d ia lec ta l m áis , que non debe form ar par te domodelo estándar que o galego necesita. E isto fu ndam enta lme nte pola carga pe-xora t iva qu e histor icamente fo i a c u m u l a n d o c o m o s i g n o de rudeza e de incu l tu -ra , proxectada á súa vez sobre o id io m a galego no seu c o n x u n t o . P o r q u e , e n t ó n ,a un trazo dialectal desprestixiado e negativo no proceso de recu peración l in -güística se lle te n de dar un t ra tamento d i fe ren te ao de fenóm eno s d ia lec ta is tam-

pouco incorporados ao estándar e que, alén diso, non reúnen os inconvenientesdeste?

Razóns pragmáticas de carácter sociolóxico, cando m en os, parecen aconsellardeixarmo s a gheada como m áis un trazo dialectal do galego. No n sem ella razoá-bel sacrificarmos esforzos po r benef ic ia rmos u n h a característica fonética que na-ceu baix o o estigma da inau ten t ic idade e da incul tura e que en máis de douscen-tos anos non foi quen de o superar. A súa orixe xa foi sancionada comocastelanista pola conciencia popular e pola conciencia i lustrada dos nosos pre-cursores. Tamén parecen exis t i r argum entos co ntun den tes e def in i t ivos para m an-

termos a mesma tese desde postulados de hoxe. No entanto, aínda que así nonfose, a desconsideración social en que se acha e o alto custo que para o prestixiodo idiom a tería a súa rev i talización desaconsellan calquera m edida ao respecto,



X O S É R A M Ó N F R E D Í E I R O M A T O

pois é totaimente válida na nosa opinión a afirmación de que "un modelo exem-plar de pron un cia ten que estar asentado n o recoñecem ento social"*5.

323. Ofonema africado ftjl

O fonema africado palatal xordo / tJ7 represéntase mediante o dígrafo "ch" erealízase sempre como [t J], aparecendo un icamen te en posición explosiva ini-cial ou media l :

chamar [ t j a ' m a r ]achar [ a e ' t j a r ]

Tense debatido se /t J7 const i túe un grupo fónico monofonemático ou bi fone-mático; V eiga Arias™, partindo do exem plo chato [ ' t J a t o j e da exis tencia de lato['tato] e xato ['Jato], observa que o segundo segmento fónico do grupo [t j* ]pode se r subst i tu ído por [ r ] , dando [ ' t r a t o ] , mais o primeiro , [ t ] , non pode sersubst i tuído por n ingún fonema consonánt ico, o que vén demostrar a indivis ib il i-dade do grupo, que consti túe un ún ico fonema, ao que c u a l i ñ c a como oclusivofronte aos fr icativos e fr icativo face aos oclusivos, formando por si só unha seriediferente da oclusiva e da fr icativa. Consta dun primeiro e lemento o clus ivo [ t] e

un segundo fr icat ivo [/]; se este o reduc imos a cero ob temos un signo linguísticodiferente, tato, proba de que o e lemento fricativo do grupo é pertinente e, por t an -to , este grupo é monofonemát i co e africado (oclusivofricat ivo); [t J] é, pois, dife-rente de [t + J], xa que o p r i m e i r o é un son e o segundo é a s u m a de dous sons.

3.2.4. O s fonemas fricaüvos

3.2.4.1. Ofricativo labiodental /f/

Os fonemas f r ica t ivos son todos ora is e xordos: /f /, /0/, /s/ e / J V . O fone ma f r i -ca t ivo l ab ioden ta l /f/ ten como ún ica realización [f ] , que en voces pa t r im on ia i sou semfcultas só aparece en posición explosiva seguida de vogal:

faro ['faro]

feliz [fe ' liG]café [ k a ' f c ]

85 . Cfr . Regueira (1994:54-55): "Perodefeilo xa parece que ha¡ u n h a decisión social lomada co n c la r idade a favor do gale-go con /g/, co m o se ve nos usos l ingüisi ieos tb rmais xera is no galego de hoxe. incluso naque las persoas qu e util izan agheada na conversa in fo rmal | . . . ] . I ndep enden i em em e da nosa np in i i in . da nrise deste fenórneno ou da súa xusti f icaciónlingüísiica, é un fei to que a xeneraüdade da poboatión le n u n h a mel lo r con í ide rac ión d a prommcia co n /g/. e parece cla-ro qu e u n modelo e x e m p t a r d e p r on un c í a len que estar asentado n o reeoñecemento social".

86 . Vid . Ve igaAr ias (¡976:101-102).



G R A M Á T I C A D A L I N G U A GAL E GA. F o n é t i c a e fonoloxía

O u fo rm ando g rupo con /R/:frouxo ['frowjol

freixo ['frejjo]enfraquecer [ é r r j f r ake 'Ge r ]

Nos c ul t ismo s tam én pode form ar grupo con /1/:

f lu f r [ f l u ' i r ][afli'tigo]

É raro que apareza en posición im plo siv a, facéndoo só en voces no n patr im o-nia is in t roduc idas n a l i n g u a m o d e r n a m e n t e :

difteria [ d i f ' t e r j a ]naftalina [ n a f t a ' l i n a ]/ w í / T n a e j f ]

3.2.4.2. Ofricativo interdental 1 9 1

O fonema fricativo interdental xordo /6/ está representado polas letras "c" (enposición explosiva seguida de e, i) e "z" ( seguida de a, o, u en posición explosi-v a e sempre en posición imp los iva ) , t endo , no galego c o m ú n , como ún ica real i -

zación [0] en posición explosiva :fácil [ ' faGtt]zarzallo [9ar'0íeAo]macio [ 'ma9jo]

En posición implosiva ante consoante sonora real ízase sonorizado [0], aíndaque raram ente aparece salvo por fonétic a sintá ct ic a en sílaba f ínal de palabra se-gu id a dout r a qu e comece por consoante sonora (vid. 4.3.4):

cruz verde [ ' k r u G ' g e r ó e ]

luzbranca [ ' l u G ' g r a r j k a ]N on forma grupos consonán t icos t au to s i láb ico s a n on se r con /R/ en casos de

p ronunc ia relaxada non representados na escr ita estándar:cereixeira [Oerej'Jejra] / [0rej'Jejra]

160

3.2.4.3. O fricaüvo alveolar /sl

O f o n e m a fr icat ivo alveolar xordo /s/ en posición explosiva real ízase como

apicoalveolar [§]:selo [ 'selo]cousa [ 'kowsa]



XOSÉ RAMÓN FRHXLIRO MAID

En posición implosiva admite varias realizacións:a) [s] f r icat ivo apicoalveolar xordo ante consoante xorda ou en posición ñ-

nal ante pausa ou ante vogal:cuspir [kus 'p i f ]as aves [as'ages]os outros [os'owtros]

b) [s] fricativo apicoalveolar sonorizado perante consoante sonora:prosma [ ' p ro sma]vesme ['besme]

c) [sJ] fricat ivo semipalatalizado xordo perante consoante palatal xorda:vímoscha [ ' b imosJ t Ja]

d) [§J] fricativo semipalatalizado sonorizado perante consoante sonora:fasllo [ ' fasJAo]

É frecuen te en boa parte do terri torio galego, especialm ente na zona surorien-tal, o f enómeno do rotacismo, consistente na realización do /s/ implosivo como[r] en posición interior de palabra ou por fonética sintáctica ante consoante so -nora , e en menor medida perante as xordas /f/ e /9/ ou mesmo /J /87:

escindir [erOín 'di r ]lesma ['lerma]

Menor ex tensión ocupa o fenómen o da aspiración en [fi] do /s/ en posición im-plosiva88:

desde [defióe]espantallo [efipán'tseAo]

3.2.4.4. Ofricativo prepalatal Ifl

O f o n e m a f r icat ivo prepalatal xordo /J/ só ten a real ización [/], sempre en po-sición explosiva:

xa ['Ja]xente [ ' Jénte]muxica [mu'Jika]

87. V i d . F e r n á n d e z R e ¡ ( 1 9 9 1 : 2 1 5 ) ,quen sub l iña o carácter f r i c a t i v o d o r e s i n a la c o m o z o na s de rolacismo a m a i o r p a r t e das

provincia!, de Ourense e Pontevedra, puntos illados da Coruña e Lugo e o Bierzo, Tamén Lorenzo (1975:136). partmdoda fala de A maía . constatara co n an ter ior idade que o rotacismo é un tenómeno "pan icuiarmen ie frecuente" en lerritoriogalego que afecia u fala popular e c un ha ampla xengrafía , destacando que "en todo caso la r resullanle es fricativ a". enconcordancia co qu e aconte te noutroíi moilos puntos da R om a n i a : "L a j ante consonante sonora pasa a pronunciarse al -veolar fr icaliva sonora. con lo que queda cerca de la r simple, que en posición intervocálica e implosiva t iende a pro-nunc ia r se alveolar fr icativa sonora. De ahí el paso total de i- a r fricativa".

88 . Femández Rei (1991:214) sinala que a aspiración do -s implos ivo se rexistra esporadicarnenie no occídente da C o r u ña .no coneello de Vilalba e mais no V al Miñor (Pontevedra) . "especialmente candu o s é implosivo no n final", al lemandoco a rotatizacirin no Val de Verín e mesmo podendo ehegar a desaparecer en casos concretos no ancarés.

161



G R A M Á T Í C A DA L I N GU A GA L E G A. F o né ti ca e f o n o lo x ía

aínda que por apócope pode aparecer tamén en posición implos iva f inal de pa-labra; na obra de Rosalía de Castro, por exemplo, aparecen formas como ramax

[ r a ' m a e j ] , relox [re'bj] oufoltax [ fo 'ÁaeJ] (vid. 2.4.2.3.3).A pesar de este fo nem a se representar na norma l ingüíst ica actu alme nte oficialm ed ian t e a grafía "x"sq, esta non é exclusiv a deí , como xa se viu ao tratar dos fo-nem as oclusivos xordos:

exixir [ cks i ' J i r ]exaxerar [eksaeje'rar]

3.2.4,5. O seseo

O seseo é un f enóm eno d ia lec tal de grande impor tancia no s istem a consonán-tico do galego, tanto polas súas repercusións fonéticas e fonolóxicas como polon ú m e r o de f o n e m a s que se ven afectados. Pódese deñnir o seseo como a ausen-cia , n u n h a s de te rminadas áreas xeográficas, do f o n e m a f r i ca t ivo in te rden ta l xor-do /0/ do galego co m ún , man tendo nas mesmas posicións u n s , aínda qu e esteadmita diferentes realizacións.

3.2.4.5.1. Orixe do seseo

En contra do que acontece coa gheada, de difícil explicación interna a pa rtir do sis-tema fonético do galego-portugués medieval e da realidade do portugués actual, oseseo te n u n h a fácil explicac ión histórica como confluencia dos fonem as sibilantesmedievais, contrastada pola súa presenza xeneralizada no portugués'*'. O seseo é,pois, a continuación natu ral do sistema medieval , como o demostra o feito de qu e esesistema de seis fonemas sibilantes en que a sonoridade ten valor pertinente se con-serva con leves modifícacións na Limia B aixa ourensá e no concello de Hermisen-de, mais tamén "nos falares fronteirizos de Trás-os-Montes e no nordeste da rexiónmiñota portuguesa"1", confirmando de paso que as fronteiras políticas nu nc a coinci-den coas fronteiras lingüísticas, lei que si se rompe no caso da gheada. Pódese afir-mar, en consecuencia, que o seseo, presente na Galiza e en Portugal, representa acontinuidade do sistema galego-portugués prim itiv o, m entres o paso de s a /0/ quese produce no galego común supón u nha innovación no sistema fonolóxico do gale-go que nos afasta máis foneticamente do portugués e nos aproxima do castelán92 .

K.2

89. Porén. eómpre termos en eonta que historicamente as grafías utiüzadas erany e g+e.i, xa no gal.-port. med. , ainda que repre-sentando o fonema sonoro, ao lado de .v co n valor xordo, e posteriormente mo¡ ulilizadas tainén nos séculos escuros, no XIX.xa con perda da sonoridade.e no XX; na actualidade as proposta,'- normativas reimegrationistas usan parao fonema prepala-la l fricativo xordo as grafias j. #, x, segundo a el imoloxia e en concordancia co portugués e coa lingua medí eva l (v id . !.4|.

90 . Para unha cornparación dos resullados do sistema de sibilanles medieva is en galego e en pciriugués vid . Álvarez (1991:525).91 . Cfr . F e r n á n d e z R e i ( 1 9 9 ] : 2 1 1 ) .92. Tal conciencia x aes t ab a presente hai l empo nalgúns estudiosos do noso id ioma . Cfr. G ar c í ad e Diego (1909:157): " A u n -

que el actua! sonido de z casiellano nunca ha sido propio del gallego. hoy domina en alguna región".Couceiro Freijomil(1935 :16) , eilando o anierior . fai súas as mesmas palabras. C, < J e Azevedo M a ia sux i r e a in f luenc ia castelá na apariciónde /6/: "A área ac tua l do 'seseo' na Galiza r eve la que c> f enóm eno se general i zou apenas nas ¿onas cosleiras al lanl icas da sprovíncias de La C or uña e Pontevedra; t io re.sianie lerritório gaíego pralica-se a dis(ini¿5o enlre /s/ e /9/, provave lmenfepo r i n f lucnc ia do castelhano" (Cl r . M a ia 1988:40).



X O S É R A M Ó N F R H X E R O M A T O

O seseo ten , pois, os seus antecedeníes na l ingua medieval91 . N o paso do gale-go ant igo ao moderno prodúcese a neut ral ización ent re as sibilantes xordas e so-

noras a f avor das primeiras, mudanza xa iniciada na Idade M edia , xun tam entecoa desoclusiv ización das afr icad as, aínda que as f r ecuen tes confus ións nas gra-fías dalgúns tex tos galegos m ediev ais non poden se r ut i l i zadas como probas de-f in i t ivas dese proceso1'4, que debía de estar bastante avanzado antes do séculoX V I , dando lugar en posición explosiva e en especial en interior de palabra "áaparición dun sistema de t ransic ión co mposto de t res fonemas fr icat ivos xordos(prepalata l , predorsodental e apicoalveolar ) a partir do cal se or ix inarán os pr in-cipais subsis temas de sibilantes mo dernos: o non seseante, no que /s/ predorso-denta l pasou a in terdental , o de seseo predorsal e o de seseo apical""5. A inesta-

bil idade da débil oposición entre un s prodorsodental e out ro apicoalveolar enposición explos iva f ixo que o sistema de s ib i lan tes cont inuase evolucíonando a téconver ter a f r ica t iva predorsointerdental en in terdental n u n s casos (o /6/ do ga-l ego común) e noutros até neu t r a l iza r a oposición entre ambos os t ipos de s a fa-vor do predorsodental (seseo predorsodental) ou ben a f avor do apicoalveolar(seseo apicoalveolar)96 .

A confusión das grafías -.?- e -ss- , ut i l izadas en ocasións se n base histórica ouet imolóxica que as xus t i f i case , en textos do XVI e do X V I I (cassa, coussa,fixe-se etc.nas cartas ao conde de Gondomar) parecen con f i rm ar a temperá desapa-

rición d o f o n e m a fr icativo apicoalveolar sonoro e t a m é n da fr icat iva predorso-dental sonora, á súa vez procedente da desoclusivización da antiga africadacorrespondente. Cara a meados do X VII I Sarmiento deixa constancia escritadesa mudanza , así como da exis tencia da fr icativa interdental xorda en posiciónexplosiva e da presenza d u n h a modal idade de galego seseante fronte a outra nonseseante, aínda que a pr im eira debía ocu par unh a ex tensión ter ri tor ia l b as tantemáis grande do que hoxe; tamén Sarmiento constata a neut ral ización da oposi-ción fonolóxica entre a fr icat iva prepalatal xorda e sonora a f avor da primeira1*7.

A sí pois, face ao modelo máis común ou estándar da maior parte do territorio

de fala galega, non seseante, en que se opoñen os fonemas /9/, /s/ e /J7, existe ou-tro sistema seseante na área occidental que non xerou o fonema interdental /6/,de f o r m a que en falas occidentais das provincias da Coruña e Pontevedra non se

93 . Vid. M a i a ( 1 9 8 8 ) e L o r en r o (1987:460-465).enlre ou t ros t r aba l los desies mesmos inves t igadores .94. V id . F e r r e ¡ r o ( 1 9 9 5 : l8 2-1 8 3 ) .95. CÍT.Mar iño (1995:38).

96. De aí que Álv a re / et alii (1986:32) estabelecesen. de acordo con estes dous t ipos de seseo, d ú a s subn o r m a s no sislemaseseanie;a) a máis es tendida . q u e opón /s / fr icalivo predorsal xordo (= /6/ na n o r m a n on seseante) fronle a /s / f r i ca t ivo apicoalve-iilar xordo ( a q u í o t r a zo "predorsal" / "apical" si é pert inente): cazar /ka'san/ [ko'sar] (n a norma non seseante |ku'9ar|

/ ka ' t i a u / ) e casar / k a ' s a n / |ka'sar| (n a n o r m a no n seseanle [ k ü ' s a r ] / k a ' s a R / ) . A represetuación gráfica de /s/ é c o u z:a representación gráfica de /s/ é sempre s.b) a ou tra subnorma. de ámbi to máis reducido . consiste en qu e un linico f on e m a /s/ se realiza sempre como apical ou sem-pr e como predorsal. opiisto a I J I : cuyir e casar - / k a ' s a n / , que se real iza como ( ka ' s a r ] ou |ka'sar| se gun d o as zonas.

Tamén engaden qu e en zonas de seseo, pr ínc ipa lmente onde non se r e a l i z a o [s] apical . hai u n h a t lara t endencia ádespa-

latalización de /J / para o r e a l i z a r c o mo [s] apical : baixo [ lbE e j J o ]> l ' b a e j so ] , xeiio [ ' J "e j lo ]> [ ' se j to ] . No galego seseanteproduc íuse u n h a neutrali/ .ación en posición imp los iva . real izándose normalmente o a r q u i f o n e m a co m o [s): luz |'lus¡.

97 . Vid . exemplos de t e s t emuños escritos sobre estes f e n ó m e n os en texlos dos séculos X V I , X V I I e X V I I I en Mariño(1995:38-44).



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fo n é l i c a e fonoloxía

produce a dis t inc ión ent re ese fonema fr icat ivo in terdental xordo /0 / e o fricati-v o apicoalveolar xordo /s/ . Fica , pois , no seu lugar nestas zonas ou ben un ú n i -

co f o n e m a /s/ ou d o u s fo n e m a s en pr i n c i p i o di ferentes para representaren doustipos de s, aínda que ar t i cu la to r iamente moi próxímos.

3.2.4.5.2. Tipos de seseo

Mais convén xa precisar que hai var ias clases de seseo. P o r u n h a parte, aten-dendo á posic ión que ocupar dent ro da sflaba, existen dous t ipos:

a) seseo explosivo ou prenudear, cando se produce na posición inic ial da sí-

l aba , o u sexa , na marxe exp los iva o u pren uc lear desta : sapato, cosiña; ta -m én se lle pode chamar seseo total pois a súa ex is t enc ia n u n h a determi-n a d a zona supón sempre a exis tencia do seseo implosivo (des mosos}.

b) seseo implosivo ou posnuclear, cando se produce en posición f inal de sí-laba a neu t r a l izac ión en t r e /s/ e /9/: lus, rapas\ na zona onde só se dá estet ipo de seseo pódese falar de seseo parcial (des mozos) .

Se se atende ás caracter íst icas ar t iculator ias (ou ao ponto de ar t i cu lac ión) , te -m os out ros dous t ipos de seseo, que se dan sobre todo en posición explosiva:

a) seseo apicoalveolar [s], cando o ápice da l ingua se apoia no s alvéolos su -periores e a l ingua f i ca en pos ic ión cóncav a .

b) seseo predorsodental [s] f se o predorso da l ingua roza os incísivos supe-r iores e o seu ápice descende cara ao s incis ivo s infer iores , f icando a l in-gua en posic ión conv exa; cando o s predorsal se in terden tal iza adq uir ind oun cer to carácter ceceante podemos falar dun seseo predorsointerdental [s]como var ian te do predorsodental ; e de aí pode pasar a interd enta l /0/ , or i-xinando o f e n ó m e n o do ceceo, que se caracter iza pola neut ra l izac ión daoposición /0/:/s/ a f avor do pr imei ro : saber [0a'ger], c'mco [ 'Oí r jko] ; ta -

m én se produce ceceo por ul t racor rección (saco [ 'Qoko] , pasa [ ' paBa] ) .sobre todo en falas non seseantes próximas das seseantes9* .

3.2.4.5.3. Extensión territorial

Canto á extensión territorial do seseo, tendo en conta os datos reco llidos por Za-m ora V icente entre os anos 1942 e 1945, logo pu blicado s en 1951w, e os trabal los re-alizados para a elaboración do ALGa entre 1974 e 1976, posteriormente sintetizados

por Fernández Rei10 0, pódese afirmar que o seseo explosivo com prende a faixa occi-

98 . Fernández R ei (1991:190) acrecen ta que a mesma ultracorrección se produce "en fo rmas camofreces. reices (porfresas,reises), caraclerísticas de falas da parte or i enta l das prov inc ias d a C o r u ñ a e Ponievedra nas que só hai seseo implosivo.En m o i t o s pumos de L ugo rexísirase freces e recina"".

99. V id . Z am o r a Vicente (1986:1-10).100 . Vid . Femández R ei (1991:190-197).



XOSÉ RAMÓN FkexaRO MATO

dental das provincias da Coru ña e Ponteve dra que se estende desde as localidades deLaxe e Ponteceso, c on tinu and o pola comarca com postelá, Padrón e a costa ponteve-

dresa que comprende as penínsulas do Salnés e do Morrazo, a zona do Fragoso vi-gués, V al Miñor e o Condado. Fóra desta faixa tamén se rexistra seseo prenuclear enRedes, lugar penencente ao co ncello ferrolán de A res, en lugares do concello de Tou-ro que , en dirección a Lugo, fican fóra da comarca compostelá, en puntos do conce-llo de Vedra, na comarca da Ulla, en lugares dos concellos pontevedreses de Caldasde Reis, Tui e Salvaterra de Miño esporadicamente, en falantes mariñeiros da Guar-da, no lugar de RÍnlo en Ribadeo. no de Barxa M aior en Pedrafíta do Cebreiro e nal-gunhas palabras concretas dos Ancares de León e de Lubián (Zamora).

Máis difícil resul ta determinar xeograficamente os diferentes t ipos de seseo

explosivo, pois estes m u d a n dunha parroquia para outra veciña, podendo taménnun mesmo pun to darse o seseo apical e o predorsodental segundo a idade dosfalantes e inclusive n u n mesmo falante. Porén, pódese afirmar que na área nonseseante, que mantén a oposición /J"/:/s/:/0/, o s é apícoalveolar.

N a área seseante, onde a oposición se reduce a dous fonemas /J/:/s/, con posibili-dade de ficar nun só /s/, temos seseo predorsod ental na zona da costa c oruñ esa quevai de Ponteceso e Laxe até Ribeira, aínda que esporadicamente o s pode converter-se en predorsointerdental e mesmo interdentalizarse10 1, en canto /J / pode sufrir u n h adespalatalización que o converta en s apical ou mesmo en ocasións predorsodental.

O seseo maior i ta r iamente ap icoalveolar dáse na faixa seseante da provinciacoruñesa máis ao interior, que, pasando pola comarca compostelá, vai dar á r íade Arousa; aquí mantense con clareza a dist inción entre /J7 e /s/ apical, sendo azona de maior estabil idade das sibilantes.

Máis ao sur, nunha faixa da costa pontevedresa situada entre a ría de Pontevedrae a de Vigo que inclúe a península do Morrazo, o Fragoso vigués e chega ao ValMiñor, comprendendo tamén algunhas falas do Condado, a inestabilidade do siste-ma das sibilantes faise de no vo patente ou mesmo se acentúa, pois alí se prod uce.segundo os lugares, seseo predorsodental, predorsointerdental e ceceo, podendo ta-

m én /J 7 despalatalizar e inclusive darse seseo e ceceo nun mesmo falante10 2

.Por ú l t imo , consérvase un sistema arcaico de seis sibilantes na Limía Baixaourensá (concel los de Padrenda e en especial nos de Lobios e En t r im o) e en Her-misende (Zamora) , s imilar ao que existe en Trás-os-Montes e no noroeste da re-x ión m iñota , no nor te de P or tugal , do que se pode con siderar parte integrante101 .

l ü l . X a Z a m o r a Vicente (19B6:8| observara en 1951 co n certa precisión todas estas real izacións: "Se puede afirmar que la sen estas zonas seseantes es predorsal, convexa . La punla de la lengua se apoya en los incisivos inferiores . Tiene í imbreFino. agudo. Así se oye en Finisterre, en Cee, en Mu ros. A veces t iene eierto t imbre ceceame posldenlal. La concíenciade la predorsal existe muy clara en ocasiones".

102. U n esludo dos fenómenos de despalatal i / .ación, palatal ización e ceceo na i'ala do V al Mifior . tamén desde ü perspectiva

diacrónica e co n relación ás l inguas próximas . pode verse en Costas González {1994:202-203). que n . após conslalar qu eno falar m i no r ano "coexisten e se interfiren Ires subsislemas sibi lantes di s t r i bu ídos segundo as idades", af i rma que "n arealidade poden che gar a ocorrer diversas i r regular idades". como o eeceo en posit ión inicial absoluia, o rotacismo des-pois da despalatal ízación uu a pa la ta l i / ac ion e aíipiración anle consoante sonora.

103,Cfr. Vidal Fi gue roa l 1993:13-14): "Tódalas localidades en que se rexistra tal subsisiema (Padrenda.Enlrimo, Lobios, Er-misende) l indan co n Portugal e poden c onsiderarse parte iniegranle da extensa área do norte e centro de Por lugalen qu ese conservou ata a actual idade un sisiema semel l ante . D e feilo. J. Leile de Vasconeelos, a quen debémo-la máis exhaus-l iva enum erat 'ión das localidades que integraban aquela área, incluíu entre elas lamén Lobios e Ermisende".

165



GR A M AT I C A DA L I NG UA GA L E G A. F o né li ca e fo n o l o xía

Esas seis sibilantes "agrupánse en tres parellas de fon em as f r icat ivos: a) prepa-latais, xordo x /J7 (queixo) I sonoro j, g /3 / (queijo, gente); b) predorsointerden-

tais, xordo c /s/ (cervó) I sonoro z /z / (cozer), parella que existe a carón doutrade fonem as in terdentais /9 / xordo /ó / sonoro; c) apicoalveolares, xordo s /s/ (ser-vo) I sonoro -s - /z / (coser)"10 4.

Canto ao seseo implosivo en posición final de palabra 10 5 (des, ves), a súa ex-tensión é maior , pois comprende case toda a provincia da Coruña , menos unhazona ao norte, boa parte da p r o v in c i a de Pontev edra, salvo a fa ixa oriental , e aLimia Baixa ourensá . A súa real ización é maior i tar iamente como s apical , senque falte unha real ización predorsodental no occidente da Coruña e predorsoin-terdental ou inclu sive in terdental no Co ndado pontevedrés e na Limia B aixa.

3.2.4.5.4. Subsistemas de sibilaníes

166

D e acordo con esta distr ibución terr i tor ial dos diferentes tipos de seseo pó-dense estabelecer seis subsistemas de sibilantes IQ 6 no galego actual:1. Subsistema do galego común: Comprende máis da metade da provincia da

C o r u ñ a , a maior par te da pro vinc ia de Pontevedra exc eptuando u n h a peque-na faixa costeira, toda a provincia de Lugo e Ourense, salvo unha pequena

zona no ángu lo sudoc cidental desta ú l t i m a , e a área do galego exterior salvoH ermisende . Está constituído polos seguin tes fon em as: /0/ fr icat ivo in terden-tal xordo, /s/ fr icat ivo apicoalveolar xordo, /J / f r ica t ivo palatal xordo e / t J7africado palatal xordo; todos poden aparecer en posición prenuclear , mais enposición po snuclear só /0/ e o arquifonema resul tante da neut ral ización de /s/e /J7, realizado xeralmente como apicoalveolar , ex is t ind o un microsub siste-m a, correspondente á área occidental con só seseo imp losivo, onde se produ-ce a neut ral ización de todos os fone m as f r icat ivo s , dando lugar a un arquifo-n e m a f r icat ivo xeralme nte apicoalve olar xordo.

2. Subsistema arcaico: Xa anteriormente localizada na Limia B aixa ourensá e enHermisende, onde está a punto de desaparecer substituído polo subsistema dogalego común. Está constituído polos seguintes fonemas: /s/ f r icat ivo predor-sointerdental xordo ( lansadeira), /z / fricativo predorsointerdental sonoro (ve-

104.Cfr . F e m á n d e z R e i (1991:56-57). Vidal Figueroa (1993:23) s ina la as seguimes sibi lantes fr icaiivas sonoras 011 l axasnes-ta s falas fronteir izas: "[?] ápico-alveolar. [z] láminodenlal, [3 ] l ámino-pos ta lveo lar e. se cadra, |z] lámino-alveolar".

105. O seseo implosivo qvie se produce no in ter ior da pa labra (esquerda. dexmo) na realidade rexístrase por lodo o lerritoriode fala galega . pois ha i un ha ausenc ia \eral do f o n e m a inierdenlal en posición implosiva imerior . o qu e explica r ía ul t ra-correccións c o mo mázcara po r máscara no galegode Lugoe dos Ancares de León (vid. Femández R ei 1991:197); a f o r -m a paipailar é uiil izada po r escr i tores m i n d o n i e n s e s e o mo Leiras . Cut ique i ro ou Nor iega : o pazpallar ledo canta <No-r iega.OC 1 ,274) .

106. De acordo hasicamen te con G onzá lez Gon?,ález ( 1 9 9 1 ) . q u e n precisa o t ermo: "Agrupamos dentro das sibilantes u n eon-x u n io de consoantes fr icat iv as ou afr icadas ar t iculadas n u n h a zona que vai desde os inc is ivos superiores á pane an ie r io rd» padal duro. Cando en tal zona se produce paso do aire por unha canle estreiia formada por unha depresión lonxitudi-na l da par ie cenfral da l i n g u a , xérase u n earacten 'st ico ' s i b i l o ' ou asubío. que é o que dá n w n e a esla famil ia de consoan-tes" ( p . 5 3 ] ) . T a mé n s e teñcn definido as s ib i lan ies c om o aquelas consoanles qu e gardan unha s imi l i tude co n j porque n asiia real ización emiten u n h a especie de asub ío , clasif icándoas, desde a órbiia do espaflol . mais eon va lidez para o galego,en ciceantes se soan coma [9| (e o seu z u n i d o ficeo), si/teantes se soan como |s] (e o seu asubío siseo) , e chicheuntes sesoancomo [tj") (eoseu estalo chiclieo) (v id . Mar t íne /. Ce ld rán 1994:169-170).



XOSÉ R A M Ó N F R K I X E I R O MAIO

zes), /s/ fr icat ivo apicoalveolar xordo (cans), /z/ fricativ o apicoalveolar sonoro(casa), /J7 fricativo palatal xordo (seixo), /3/ frica tivo palatal sonoro (igreja) e

/t J7 africado palatal xordo (marchar). Só aparecen todos en posición prenucle-ar interior de palab ra, pois no inicio neutralízase a oposición entre xordas e so-noras na orde das predorsointerdentais e das apicoalveolares (non nas palatais),realizándose o arqu ifonem a resultante como xordo en posición inicial absolutaou precedido de palabra terminada en consoante per tencente ao mesmo grupofónico, e como sonoro cando precedido de palabra acabada en vogal perten-cente tamén ao mesmo grupo fón ico . En posición im plosiva en inter ior de pa-labra neutralízanse os fonemas fricativos predorsointerdentais xordos e sono-ros, realizándose o arquifonema como xordo ou sonoro segundo sexa a

consoante seguinte, e en posición final seguida de pausa como predorsointer-dental e apicoalvolar respectivamente; tamén en posición posnuclear se n e u -tralizan os fonemas fricativos apicoalveolares e palatais, dand o como resultadoo arqu i fonema alveo palatal, que en posición inter ior se realiza como palatal sefo r seguido de consoante palatal e como apicoalveolar nos demais casos, e enposición fmal como apicoalveolar xordo ou sonoro segu ndo os casos, igual queacontece co arqui fonema fricativo predorsointerdental.Subsistema de transición: Está en t ranso de desapar ic ión no galego a c t u a l ,pois só se conserva n a l g ú n s falantes en puntos de T arag o ña , case sempre

co n in ter ferencias dout ros subsis temas, a índa que é prac t icamente co inc i -d e n t e co ex is t en te marx ina lmente n as l o c a l id a d e s p o r t u g u e s a s de Rio deO n o r e G u a d r a m i l e na z a m o r a n a d e R i h o n o r . A d e n o m in a c ió n de subsis-tema de t ransic ión vénl le dada por ser probabe lmente a c o n t i n u a c i ó n dosistema qu e representa o estadio in termedio ent re o d o galego m e d i e v a l eo do galego común de h o x e , após se t e r en consumado os procesos de de-sonor ización d as s ibí lantes sonoras e d e s o c l u s i v i z a c ió n d as afr icadas den-tais. O s f o n e m a s que o const i túen son, pois , o s seguintes : /s/ f r i ca t i vo pre-dor soden ta l x o rdo , /s / f r i ca t i vo a p i c o a l v e o l a r xordo, / J7 f r icat ivo pala tal

xordo e / t J / af r icado pa la t a l x o rdo . Poden aparecer t odos en posic íón ex-plosiva , sen fo rmaren nunca g rupo t au tos i l áb ico , mais en posición implo-s iva neut ral ízanse todos, t e n d o x e r a l m e n t e c o m o real ización fonét ica o sonf r ica t ivo ap icoa lveola r xordo , a índa qu e pode se r pala t a l seguido d e con-soante pa la ta l e sonoro seguido d e consoante sonora .Subsistema occidental: Sitúase na metade mer idional do occidente da Coruñae na faixa costeira da provincia de Pon teved ra; caracterízase pola neu tral iza-ción da oposición entre os fonemas /s / predorsal e /s/ apicoalveolar . Constados seguinte s fonem as: /s/ fr icat iv o dental xordo, /J7 fr ica t ivo palatal xordo e

/ t J7 africado palatal xordo. O s tres poden aparecer en posición prenuclear se nn u n c a formaren grupo tautos i lábico, producíndose en posición posnuclear aneutral ización do fr icat ivo e do pala tal nun arquifo nem a f r icat ivo que tam én




16S

pode aparecer como segundo elemento do grupo tautosi lábico. Dentro destesubsis tema hai dúas no rmas con distr ibución xeográfica complementaria:

a) norma con seseo apicoalveolar, con realización apicoalveolar [s] do fo-nema /s / , que é propia das falas da ría da Arousa e doutras falas viciñas,en especia l da pro v inc ia da C oruña; en posic ión prenu clear aparecen ost res fonem as e en posic ión po snuclear só o a rqui fo nem a f r ica t ivo, realiza-do como palatal diante de consoante pala ta l , como apicoalveo lar sonorodiante de consoante sonora e xordo nos demais casos.

b) norma con seseo predorsodental, con re alizac ión predorsodental do fone-m a /s/ , propia da maior parte dos falares seseantes do galego occidental ,onde xe ra lmen te conv ive co n outros subsis temas; a d i s t r i buc ión segundo

a po sic ión prenuclear ou posnuc lear vén c oin c id in do en xera l coa da nor-m a anterior , o que impl ica que en posición im plosiva a rea l izac ión do a r -qu i fonema n o r m a l m e n t e é apicoalveolar e non predorsoden tal , aínda qu een posic ión f inal ante pausa tam én se pode realizar como pala ta l , alén decomo apicoalveolar .

Subsistema despalaíalizador. Prodúcese en zonas de norma seseante predor-sa l que se estenden princ ipalm ente pola faixa costei ra da Coru ña e Ponteve-dra na fala das xerac ións novas e de idade m e d i a . Caracterízase pola despa-

la talización de /J7, substi tuído polo f r icat ivo apicolave olar xordo /s/, e polaexistencia de seseo predorsal , de f o r m a que está consti tuído polos seguintesfonemas: /s/ fr icat ivo predorsodenta l xordo, /s/ f r icat ivo apicoalveolar xordoe / t jY afr icado palatal xordo. En posición prenuclear poden aparecer todos een posición posnuclear só o a rqu i f on em a fricat ivo resultante da neutra l iza-ción de /s/ e /s/ , realizándo se com o apical ou pala ta l cando v ai an te pausa (dez['des] ou ['dej]) e como apicoalveolar no s dem ais casos, xordo ou sonoro se -g u n d o a consoante segu in te . N algú ns falantes d e di feren tes punto s deste sub -sistema dáse unha rea l izac ión do fonema fr ica t ivo apicoalveolar xordo / s ^

consis tente nunha l ixei ra pala ta l izac ión , in te rmedia en t re [s] e [J], de f o r m aque se a p r o x i m a ben dun [J ] semidespalatal izado ou dun [$] semipa la taüza -do, que representaremos po r [si]: juxir [ fu ' s J i r ] ; en posición implosiva antepausa o arqu i fon em a pode rea l izarse m áis ou menos palatal izado segundo o sfalantes: lu z ['lus], [ ' lusJ l o u [ ' lu j ] .Subsistema Ínnovador. Aparece n a l g ú n s pun tos da área seseante da p r o v i n c i ada Co ruña máis ben pró xim os da costa co m o característ ico da fa la dunha m i-noría da poboación de menor idade. Presenta un ún i c o f o n e m a fr icativo pre-dorsodental xordo /s/ na serie f r i ca t iva , oposto ao fonema afr icado pala ta l

xordo /t J7, polo que é o subsis tema m áis reducido de sibi lantes no galego ac-t ua ) . En p osición posnuclear /s/ pode realizarse com o ap ico alv eo lar ou pala-tal: cruz [ ' k ru s ] o u ['kruj].



XOSÉ RAMÓN FRHXERO MATO

C o m o conclus ión desta c lasif icació n dos subsis temas de s ibi lantes , M . Gonzá -lez fai notar que n u n h a s z on as estes presentan unha estabil idade grande, como

acontece no subsistema do galego común, en canto noutras están en proceso deprofunda t r ans formac ión . Inc lus ive nunha mesma zona poden coexis t i r doussubsistemas diferentes, de f o r m a que a xeración máis vella tende a ser conser-vadora e a máis nova a presentar t razos innov adores; a primeira adoita se r cons-ciente das i n n o v a c ió n s da segunda, mais raram ente as xeracións novas o son dasdiferenzas que t eñen coa fala dos maiores, o que vén demost rar que as m u d a n -zas lingüísticas e a e v o l u c ió n dos sistemas se van dando de maneira inconscien-te . Tamén existen zonas onde a ut i l ización de subsistemas diferentes garda rela-ción coa act iv idade laboral dos m e m b r o s da comunidade , como acontece por

exemplo en tr e a pa r roqu ia pr i n c i pa lmen te labrega de S . Vicente e a m ar iñeira deS. M ar t iño , ambas no concello do Grove107 .En c o n x u n t o , o seseo é tamén, igual que a gheada, un fenó m eno en regresión,

c o m o xa sinalara hai cer to tempo Zamora Vicente e como cons ta t an o s invest i -gadores actuais"'*. Algunhas das causas de que isto suceda veranse a seguir.

3.2.4.5.5. Valoración e uso do seseo na lingua escrita

Prescindindo do s antecedentes m edie va is , du rante o s séculos do galego medioson moitos os testemuños escritos que anuncian os reaxustes producidos no sis-tema das sibilantes, de forma que no século XVIII Sarmiento xa nos i n f o r m a daex ist enc ia du nh a modal idade de galego seseante e doutra non seseante ao cons-ta tar a ausenc ia de seseo en Ourense fronte a ou tras paríes da Gal iza que si o t í-ñan ; e Sobreira fala de seseo en Ribadav ia e Santiago a f ins do mesmo século, oque vén sendo un ha cons tan tac ión da presenza do fonema interdental nesa al tu-ra noutras par tes do país. Segundo a f i rma Mar iño , as f rontei ras do seseo situá-banse no XV II I má is ao leste do que agora, aínda que non é posíbel discernir -

m os hoxe de que t ipos de seseo se t ra taba; mais "ó prin cipi a-lo século XIX habíaxa mo ito tempo que desapareceran no galego c o m ú n as sibilantes sonoras, se bena lgú n s autores m oi cultos, c o m o Sarmiento, Sobreira e Cornide, in tentaron in -f ruc tuosamente manter cer tas oposicións or tográficas carentes xa daquela deapoio fonolóxico" lu y .

N o século X IX, cando a lingua galega recupera o seu uso escrito de forma nonsoamente anecdót ica , o seseo, fenómeno consolidado na fala du nh a par te do te-r r i tor io, vai tamén verse reflectido na escr ita, tanto como feito que cham a a a ten-ción dos invest igadores como trazo empregado, aínda que non s is temat icamente ,

nos textos literarios. Temos xa algú n exem plo esporádico de seseo nas Proezas de

107. Vid . González González {1991:546-548).108. Cfr. ZaTnoraV i i ;eme( I986:10) : "Resumiendo : el seseose b a t een reti rada". Cfr . t a mé n . p or e x e m p l o , Á l v a r e z ( 1991:526):

"O rne.sino cá gheada . lamén o seseo (ausencia de /9/), qu e ocupa u nh a exlensión moi lo mafs r educ ida ca aquela, vai sen-do relegado pola práctica social; nos rexistros cullos lende a evitarse".

109.Cfr. M a r i ñ o f 1995:44).



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nét ic a e fonoloxía

170

Galicia (1810) , de Fernández N e i r a , e exemplos abundantes nos "Diálogos" com-posteláns do primeiro terzo do século"u . Aínda que a norm a m áis estendida entre

os escritores vai ser a non reprodución do seseo explosivo, case sempre aparecealgún caso na maioría deles, como acontece con X. M. Pin tos (1853):

Dios te vexa vir Solsiñopor esa alegre rajeira

(Pintos,AGG39)

Mirás (1864), ao se basear no galego popular falado en Compostela, reprodu-ce sistematicamente o seseo nos seus textos, igual que facía coa gheada:

non tes que darme jrasias,que eu no m e olvidode quen m e fixo be npois son ajradisida ní.

Por esa m esma a l tura Rosalía inaugura o pleno Rexurd imen to da nosa li tera-tura e eleva de paso a nosa l ingua aos máis al tos cumes da expresión ar t ística,con que o galego comeza a recuperar o prestixio l i terario de que an t igamen te go-

zara. Fundamen tada a súa lingua literaria sobre a fala popular da súa comarcasantiaguesa, desbota no n obstante dela a gheada, que nu nca reproduce, e admi teo seseo, cur iosamente con máis f recuencia en posición explosiva do que i m p l o -siva, ao contrario do que vai acontecer con boa parte dos escritores. O profesorCarb allo Calero t i rou en conclusión da aná l i se do seseo en Rosalía que a autoraparte da dist inc ión en tre os fonem as f r ica t ivos in te rdenta l e alveolar , que nor-ma lmen te reproduce na escri ta , mais considerando o seseo como unha carac te-rística "fina y admisible" da fala campesiña, en especial na boca das raparigas;ou sexa, que o seseo sería en Rosal ía u n recurso estilístico con que procura a ex-

presión de t e rnu ra e de graza11 '. Ne sta dirección parece apu ntar tamén o fei to deque sexa máis ut i l izado o seseo en Cantares gallegos, obra de cont ido popu laren que normalmente fa la unha moza campesiña , do que en Follas novas, máisin t imista e mesmo metaf ís ica" !. Ou tras opin ións apun tan cara a un ha u t i l izac iónto ta lmente arbi trar ia do seseo por parte da autora, suxeríndose mesmo a hipóte-

110. Cfr . Carvalho Calero (1986:729): "Todos os lexton citados apresentam sesseio, qu e se ext r ema em Chainsa"; co m o e xe m-plos dá í-<msi!ason, cosliluson. grasias,faser, sasardoies, Jatixia. serto. nusion elc.

l l l . C f r . M i r á s (1864:118).112. Cfr. C a r b a l b C a l e r o (1972:14-15, n. 16): "El seseo.en el que estaba ínmerso su hab la na ta l , no es para ella n o r m a , pues

no lo adopta no r m a l m en te . Podemos decir . en l é rminos generales, qu e Rosa l ía . cuando h abla en su propio nom bre . no se-sea. Rosalía ut i l iza el seseo para caracter izar el h a b l a campesina , espec ia lmente c u a n d o ponc su s versos en bota d e mu -jeres, seña ladamente mo/.as. Se t raia . pues. de u n recurso estilfs iico . con e l q u e se busca dar u n a imprcs ión . m ás que derea l ismo. de lernura y de gracia . Esie cri ierio selecl ivo mues t ra i¡ue Rosa l fa comenipla el seseo desde una n o r m a de dis-l inc ión cnlre |s y [6]; y considera aque l la p r u n u n c i a c i ñ n popu lar . si bien f ina y admisible en cierlos casos".

113. V i d . A b i u ' n G o n /á l e ^ A z a u s t e G a l i a n a (1986:107), A l o n s o M o m e r o (1970:44) c o n s l a t a o fe i to sen out r aexpl icac ión : "Ro-ítalía de Cast ro , ta n v a l des i ana . lo acoge co n cierta generosidad en su p r imer l ib ro , pero diecisieie años después , en Fo -llas Novas . d i s m in u y e conside rablemente su uso". Mack enz i e (1986:57) achegao dado predso: "Como se podía qu iza isesperar, o 66.2% dos casos de seseo alópanse en Cantarex gullegos".



X O S É R A M Ó N F R E I X E I R O M A I D

se de se t ratar sempre d u n h a simple cuest ión gráfica" 4; t amén se ten apun tado aneces idades e u f ón ic a s ou de r íma, as í com o á ut i l izac ión do seseo para disfarzar

certos cas te lan ismos (herensia, llanesa, siudades etc.)"s

. De todas as f o r m a s , pa-rece claro que o seseo en Rosal ía non t en connotac ións pexora t ivas , senón máisben ao contrario: serve para caracterizar un es t i lo d e fala p op ula r f emin ina conque a autora se sente sol idaria:

Eu canlar, cantar, cantei,a grasia non era moita,

que nunca (delo m e pesa)fun eu meniña grasiosa.

(Rosalía, CG201)

O utro poeta ta m én artí fíce do noso R exurd im en to e contemporáneo de Rosal ía,Eduardo P on da l , na tu ra l da Ponteceso, local idade onde se dá seseo implos ivo eque está m o i p r ó x i m a da área de seseo total, comezará po r usar maior i ta r iamentena sú a l ingua poética o seseo posnuclear para o reduci r m o i cons iderabelmente apartir de 1886"6; non usa o seseo explosivo, mais si un ha cur iosa m etá tese de si-bilantes (zolás por solaz), que m oi ben poder ía ser tam én in terpre tada como un hadis imi lación consonán t ica par t indo do uso dominan te do seseo implos ivo (solás)por parte do autor a d e t e rm in ad a al tu ra :

Volvío descabelada,decaída i sin zolás.

(Pondal, QP 72)

A ou t ra f ígura cen t ra l do R e x u r d i m e n t o , o poeta Curros Enríquez, natura l dalocal idade non seseante de C e l a n o v a , v ai t amén usar out ro caso de d is imi l ac iónentre s ibilantes, neste caso in t e rden ta i s , na palabra lisencia, qu e explica a pre-senza do seseo to tal , só usado ou t ra v ez polo auto r po r neces idades de r i m a , pro-

cedemento de seguro ut i l i zado na lgu nh a ocas ión po r out ros poetas :-¡Celo quizais!... -Non, cubisa .¡Negoume as preces, coidandonon lle pagaran a misa!

(Curros, DS 62)

114. Vid. nesla dirección as opinións de Antón Saniamarina e Álvarez Ruiz de Ojeda recol l idas en Fernández R ei(1991:200-201). Santamar ina apóiase niinha estrofe do como de Vidal en i¡ue xentilesa r ima canpobreza e riqueza.e lor-nase co n nacee comprace; na edición cr í t icaque m a n e x a m os (C G 142) figura gentileza, a ín d a q u e s e mantén loxicamentetornase. Á lva r ez Rui / . de Ojeda cualifica o seseo en Rosal ía de selectivo e m esurddo e considera qu e o uso dos grafemas (e s nos mesmos con tex tos fónicos é un an.-aísinn gráfico e non un indicador de p m n u n c iu s diferentei;; tamén deseaca a maiorpresenza en Cantares galiegos do qu e en Follas navas, o que no ^ parcce un a r g u m cn to m oi consislente para reforzar a hi-pótese estilística defendida po r Carballo. op inión t amén mant ida po r Abuín González/Azauste Gal iana (1986:107-108).

115. V i d . D . M acken zie (1986:57).! I6 . Cfr . Fer re i rof 1991:58): "De lodos os xei tos , a posición do au to r fo i va r i an d o desde os momentos inicíais da súa ac l iv ida-

de lileraria al a chegar a 1886. Nas versións pubücadas anles desta dala er a do m i nan l e a solueión seseante [...] Coa publ i -caeión de Qu t£vn/n<',í m u d a en f a v o r d e - , - a inmensa maioría do s casos de seseo final.que eran maior i iar ios an ies d e I8S6.Á parH,- de carfs e rapás, conservados sistematicamente, e soiás,que é i ransformado en zolás (respecla solaz en QP 51 . 7 5) .os outros casos rexistrados concéntranse no s poemas impresos anteriores a 1886 non recoll idos en Queixumex".



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né li ca e fonoloxía

Sen chegar a ser m aiori tar io, o uso do seseo im plo siv o por parte deste a utor éf recuente , sobre todo en palabras m onosílabas (vos, lus, crus, ves), aínda que ta-

m én en polisflabas (infelís, sencillés). H ai, igualme nte, algún s casos de ult raco-rrección do s por z en posición im plosiva inter ior de palabra: chizpa, mizquiñasou mizquiño:

sin cubiza de laude, segurode ben probe e mizquiño agasallo

( C u r r o s , A A / r i 4 3 )

Com o en P ond al, tamén en Cu rros se pode apre ciar certa tendencia a elim ina r

algúns casos de seseo implosivo nas sucesivas edicións do s seus poemas"7

, ten-dencia así mesmo presente nout ros au tores qu e f ixeron u so del , como LamasCarvaja l ou Cabanillas"*. López Ferreiro, natura l de Sant iago , ut iüza ás veces oseseo total nas súas nov elas como trazo característico da fala coloquial11".

C an t o ás gramát icas dec imonónicas , pasamos do uso sis temát íco do seseototal no s an t i ag u és M i rás á non u t i l i zac ión de n i n g ú n t ipo de seseo en SacoArce , ou rensán que só se í i m i t a a s inalar a e x i s t e n c i a do f e n ó m e n o n o u t r a spartes do país120 . O es t radense Marc ia l Val ladares condena se n pal ia t ivos noprólogo do seu dicio na rio a gheada e o seseo to tal1 21 , aínda que na súa gramá-

t ica admi te o seseo Í mp los ivo '2 2

, qu e u t i l i za rá co n pro fus ión n a novela que nosd e i xo u :

olíos negros e lucentes coma acibeche, narís delgadiño(Valladares, A/£wmíz 13 )

U n poeta intersecular como N oriega Varela , non pertencente a unha área sese-ante , só en contadísimas ocasión s u t i l iza o seseo exp losivo , na lgún caso, comoen pobresiña, se cal lar por ínf luencia da lírica por tuguesa '" :

¡Chora copiosamente a pobresiña!(Noriega,OC 1 ,401 )

117. Para a caracter ización da l l ngua desie aulor v i d . López Varela (1998:195-305).118. Vid. Fernánd ez R ei (1991:202-204).119. V i d . e xe mpl o s c o mo insado, leser, mansiñeira, nabisas. Osores, prigttisu, lixnaüa ou xuxgar en Marco (1978:470).120. Cfr. Saco Arce (1868:233): "El gallego del none sus t i tuye la .v á la c casi s iempre anies de e ó i, dic iendo . p ore j e mp lo .

grasia. naser. dondc el otro, m as confo rme á la e t imolog ia , pronunc ia gracia. nacer" . Pr e v ía me me (p. 20) dic ía : "S i seexcep tuan unas cu an t a s palabras l e rminadas en ;.co m o paz. no:., nuez.feliz, Gomaríz, A.\mriz, n i ng u na diccion gallegaacaba en consonanie muda, conc lus ión cienamente desagradable al oido",

121. Cfr. Valladares (1984:VI): "y , s iendo (a gheada| u n defec to . un abuso de s imple pronimciación, lo rnis tnn que e l decirberse, Visente, semeo, siudá, etc., po r berce, V i c e n t e , cen leo , c iudá ; y nabisa, sapato, sarrapicar, soco, eic., po r nab iza .zapato , zarrapicar, zoco, e(c . . en n i ng u na gramát iea , en n i n g u n vocabu lar io , pueden hal la r cab ida y deslustran la , por otr»parte, interesante obra del señor Mirás".

122. Cfr. V alladares (1970:38-39); se p r i m e i r am en i e d á co m o ío rmas únicas nóz, paz, perdiz, pómez, vez, voz, dtibrez, vellez.cariz etc., a co m i nu ac i ón a t l rma: "Debemos adve rt ír . si bien no c a mb i a esio el género de la s voces mencionadas . qu e 1»l e rminac iones cas te l l anas en az, ez, iz. oz, uz. usuales en las prov incias de O rense y L u g o , hacen en las de Coruña y Pon-t evedra as. es, is, os, uz, oyéndose po r l aniü , en la s dos úl l í mas carís, cervís. cicatrís, codornís. fas, lombrís, muirís, lusnds,pas,perdfs,pés,pómes, rais. sobrepelíís.iés, vés, vós.altivés, dobrés, nfnés.sencillés, vellés"', un pouco máisadiao-

te (p, 45) entre os cuant i i lcadores cíla "des ó dez = diez".



XOSÉ R A M Ó N F R F J X H R O MATD

Bastante máis frecuentes, aínda que non d o m in a n t e s , son os exemplos de se-se o implosivo neste autor :

Eiquí donde pouso a lussei, pola pedra chaníada,qu'está túa mai enterrada;¡rézalle coas maus en crus!

(Noriega, OCI, 384)

En xeral a l i teratura do século XX, até o ac tua l período de estandar ización, v aiseguir a tónica xa anter iormente in ic iada con relación ao seseo: r e x e i t a m e n t o xe-

neral izado do prenuc lea r salvo n a lgú n caso m oi concreto, posibelmente en oca-sións como trazo estilístico, e ampla tolerancia para o posnuclear , qu e mesmon a lgún s autores se pode eventualmente conver ter en d o m in a n t e . Otero Pedrayoé un bo exemplo neste sentido:

a tioupeira traballa ao pé dos mülores cravos de raís sucrada...(Otero .D 11)

Tres grandes autores r ianxeiros, coetáneos e amigos, van te r un c o m p o r t a m e n -

to diferenciado con relación ao seseo. E n can to Castelao e Man uel A nto n io caseque o non ut i l izan salvo na lgúns casos m o i con tados , inc lus ive o implos ivo , R a-fael Dieste v ai usar maior i tar iamente o seseo posnuclear na súa obra:

Pra unha codia que ha de topar noforno é capás de me esganizar.(Dieste,DAr23)

Sen que fal te n este auto r , com o nos demais, algún caso m oi esporádico de se-seo explosivo:

adovíos de neno,feitucos e charram anduscos, lam betadas, un trensiño(D i e s t e ,DA r 4 2 ) 1 2 4

De fo rma s imi l a r se m a n t i v o o uso do seseo nos textos literarios125 até que oproceso de norm at iv izac ión l evado a cabo nas úl t im as décadas fo i acabando co

123. Para a l i n g u a d e Noriega Varela e en especial para o seseo nesle autor v i d . Freixeiro Mato (1993:83-84). Resui t a cur io-so que kó üon esta forma seseame util iza Noriega a raíz pobr-. no s demais casos sempre co n metátese; no s lí ricos portu-gueses máis admirados po r Nor iega , cotno Teixei ra , era f recuenie a fQtmnptibrezinha. Aqui l ino Iglesia Alvariño, amigode Noriega e ta inén a d mi ra d or do s poetas portugueses, ut i l iza es a me s ma fonna: Póbresiña de Deus. noite maguada

(Aqui l ino , PGC 73|; lamén aparecen outros casos de seseo explosivo co mesmo sufixo. as i como o seseo implos ivo : Mo-rreu no leito dasfadas. I e n crus as brancas mausiñas (Aqui l ino . PG C 45). E no poeta chairego Creeenle Vega, segui-dor do s dous autores ci tados, achamos a forma ovÉ-jíñíi: Coma o teu repinicar / aqueía aziil avesiña /fitise perdendo noár... (Crecente. C64).

124. Talvez neste caso o seseoé explicábcl como recurso esti l ís tico para unha mel lor aproximación á alectividade do m u n d oinfantil .En5¡í/u; 'mí/eí-(>rtí/<j«íiíto, sichos bmncos. lopadas, Irasacordos (Dies le.DAT54), ta l palabra cichos, pouco frc-cuen le no galego comú n. quizai s só fose coñecida polo aulor a través da fala popular de R i a n x o , co n seseo.

125. Para exemplos concrelos vi d. Fernández Rei (1991:206-210).

L 7 3



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A - F o n ét ic a e fonoloxía

abundan te uso escrito del en posic ión implosiva e reduciu o a uti l ización do se-seo total a unha marca de esti lo, sempre para caracterizar determinados tipos de

fala popu lar , na lgu nha s pasaxes de certas obras.C a n t o á presenza d o seseo n as gramát i cas o u noutros t rabal los i ingüíst i -cos deste sécu lo , á par te das o p i n i ó n s c o i n c i d e n t e s de Garc ía de Diego e deC o u c e i r o F r e i jo m i l, xa r e señadas an te r io rmen te , sob re o carácter a u t ó c t o n odo seseo f r o n t e á procedencia fo ránea de /0/ , cabe resaltar qu e Cotarelo V a-lledor se inclina por atribuílo á i n f luenc ia portuguesa126 e que Lugrís Freireo conve r te en n o r m a en pos ic ión implos iva , ma i s só na l i n g u a f a l a d a e nonn a escr i ta 1 2 7 . Carré Alvare l los re i te ra esta úl t ima idea e insis te tamén no ca -r ác te r au tóc tono e t r ad i c iona l d o seseo, c o m ú n c o n Po r t u g a l , qu e a i n f l u e n -

c ia do español a t r avés da escola e da súa penetrac ión social i r í a r educ indoa algunhas zonas sobre todo coste i ras '2 S . Para Carbal lo Calero o seseo debeser considerado como "un háb i to foné t i co dialec ta l"1 2 9 .

N a ac tua l idade , a índa que t eo r i camen te a p ronunc ia sesean te é admi t idac o m o a l t e r n a t i v a á non seseante 130, é esta na prác t ica a ú n i c a que se i m p ó ncomo mode lo fo rma l i zado , r e se rvándose a pr ime i ra pa ra a ca rac te r i zac ióndia lec ta l .

3.2.4.5.6. Conclusión

Despo i s do que acabamos de ve r pódese conc lu í r que , en c o m p a r a c i ó n co ag h e a d a , o seseo n o n t i vo o rexe i tamento xenera l izado desta , a índa qu e t a m -pouco gozou d e prest ix io en t re a maior ía d a poboac ión . Mais u n h a b o a par tedo s inves tigadores cons ide roun o u n f e n ó m e n o n a t u r a l e propio do ga l e go , e amaior par te d o s escri tores u t i l i z o u n o n as súas obras, sobre todo en posic iónposnuc lea r . M o i d i f e r e n t e , p o i s, este c o m p o r t a m e n t o do que a nosa in te lec-

t u a l i d a d e t ivo a respec to da gheada .N a pe rcepc ión das o r ixes de cada fenóm eno , au tóc tono ou e spon táneo un eespur io ou v u l g a r o outro , parece rad icar ta l d i fe renza; no fondo tamén sub-xace a idea de que o seseo nos une m á i s ao t ro n c o c o m ún g a l e g o - p o r t u g u é s ,en c a n t o a gheada n o s afasta de l . O ra ben , hoxe o seseo, en especial o e x p l o -

1 7 4

126. Cfr . Colarelo Valledor (1927:91): "Parece in f luenc ia portuguesa y es característico en Villagarcía y su s alrededores".127. Cfr. Lugrís Freire (1931:2 ) ; "O;finalsona s suave: cruz, luz, Guiiiriz. pronúnc íase crwi, lus, Guiiirís".128. Cfr.CarreAlvarel los( 1967:2!): "E n algunas comarcas. y sobre todo por la costa. la pronunciación de ce, ci, y za. zo, zu, sehace

sonora, sibüanle , como j, po r eonservar aú n la antigua fonética de l id ioma gallego. ho y lodavfa patcnle en Portugal: cesto pro-jíúnciasexesio:nuiyi,mosa; veciño. vesiño: zoco. soco; zume.sumeícesK). mo z a . vecino . zueco. jugo). Po r l a p a n e inlerior. la in-fluencia de la enseñanza en castellano de las escuelas y el mayor contaeio co n lierras m is próximas y por lo tanio de más fácilcomun icación. as¡ como con las ciudades, ha ido t ramformando aquella pronuntJair ión e igualándola a la de l idioma ofieial es -pañol". Máis adiante (p . 194) insisiira en que a pronuncia co n seseo era a "tbmia primitiva" e que na Coruña poueo antes se di-cía masán ou rnoso, fonnas qu e di estoitar aínda ás antigas traballadoras da fábrica de tabacos O Q is vendedoras de peixe.

129. Cfr. Carballo Calero (1979:134).130. V i d . I L G / R A G (1995:13-15). Cfr . Álvarez et aiii (1986:14): "A l gun ha s grafías represenlan dúas posibil idades de pro-

nunciac ión a escoller polo ta lanle: c ( ante e, í\ e z (ante a. n, u e en posición impkis iva ) representan tanto a /0/ coma a/ & / : cerdeira / f lc rdé i ra / ou /serdéira/". Tamén Co;,ta Casas el alii {1988:40—411 a dm ilen es a d u p l a p r o nu nc i a .



XOSÉ RAMÓN FfcexsRO MATO

sivo, máis l imi tad o xeogra fi camente e por t an to Ídentif icado co a fala populard u n h a s áreas moi determinadas ou duns grupos sociais concretos, presenta

grandes inconven ien tes pa ra unha posíbel incorporación ao estándar l ingüís-t i co , polo qu e d i f i c i lm en t e poderá saír do reduto d ia lec ta l en que agora f¡car e c l u í d o .

3.2.5. Os fonemas nasais. A nasal velar

O s fonem as nasais /m / , /n / , /ji/, /g/ so n todos sonoros. E n posición explosiva

realízanse como [m ] , [n] , f j i ] e [ r j ] respect ivamente:memoria [ m é ' m o r j a ]niño f ' n i j i o ]algunha [al'

Os fonemas /m / e /n/ poden aparecer en sílaba inicial, medial ou f inal , en tan-to /Ji/ e /o/ só en sflaba med ial ou f inal, pois non hai palabras en galego que co-mecen por /ji/ ou /q / , salvo agu nha s voces exóticas que poden comezar pola na-sal palatal , como:

ñandú [jián'du]ñu ['jiu]131

É posíbel o grupo /m n/ inicial en palabras mo i cul tas, a índa que norm almentese realiza como [n]:

mnemotécnico [ m n é m o ' t c k n i k o ] o u [ n é m o ' t e k n i k o ]

En posición implosiva os catro fonemas neutralízanse en /N/ , a rqu i fonem a queadmite varias realizacións dependendo do contexto:

a) [m] bi lab ia l izad o ante consoante oclusiva bi labia l xorda ou sonora:campo ['kámpo]ambos ['ámbos]

b) [n] denta l izado perante oclu s iva dental xorda ou sonora e ante interdental:onte [ 'on te]once [ '6n9e]onda [ 'ónda]indio [ 'Tndjol

inzar [ín 'Oafj

l 3 1 .E x i s t e n t am én outras palabras (Álvareí 1991:526), poucas, qu e, sen eslaren estendidas por lodo o territorio galego. tóñenpresenza na fala popular e presentan |ji| en posición explosiva sendo patrimoniais: ñuca l ' p u k a ) , desñucar | d t j j j i u ' k u r | .ñácaras[' j\akaras]./iécvru [ ' j t¿kot&],ñécolas l ' j i t k o l a^ . / u /ñ í í r ea r l^á^arear] u u o d i a l e e t a l ¡ s n i ( i n í> [ j i c ] ( po r / / t ) , c oseu plural corresponileme ñes IjiesJ, e a forma r e d u t i d a ñu |jiaj ipor miña).




L76

c) [rrj] labiodental ante /f/:ínfimo [ ' ínrif imo]

inferno [ím'ferno]

d) [nJ] palatal izado perante palatal :encher [ é n J ' t J e r ]enxergar [enJjer'iqaf]

e) [ g j ve la r , a r ea l izac ión má is f recuen te d o a r q u i f o n e m a / N / , dáse nos se-guin tes contextos13 2:

-ante consoante velar1

":engadir [érjga'óir]áncora ['árjkora]

-ante consoante alveolar :ensaiar [érjsa'jar]

amnistía [agnis'tia]

-ante nasal b i l ab i a l :

inmediato [ÍQme'ójato]inmune [ i r j ' m ü n e ]

-en posición final absoluta :chegaron [tj'e'maror)]langrán [ l á r j ' g r a r ) ]

-en posición f inal nos p l u r a i s dos nom es te rminados en -«:irmáns [ir'mágs]

construcións [ kogs t ru ' Gj o r j s ]insti tucionalizacións [Tr )s t i tu9jonal i9a '0 jór )s]

-tamén no grupo cu l to -gn-, c o m o se v iu , e x i s te a p o s ib i l i d a d e de rea-l ización do pr imei ro e l emento como [rj] , alén d a r educ ión popular a-n- ou m e s m o apala t a l izac ión :

indigno [Tn'dTrjno]ignorante [ í r )nD ' r an te ]

Os grupos cul tos con n c o m o p r im e i r o e le m e n t o (-nm-, -ns-) na fala populart enden á r educ ión co n perda des te , solución t ras lada da á l ingu a l i t e r a r ia :

H2. Aínda qu e sempre exisle a posíbil idade de que se realice como ve la r ta tnén no s casos anteriores: anzol [án'6^t] oul a o ' Q ^ l ] . cuncha [ ' k u i u t j a ] ou [ ' k f l i j t / a ] . O que n un c a se dá é a realización alveolar |n| de / N / en posición implosiva(Álvarez 1991:527).

133. Tamén en casos de gheada, an te /h/: domingo [do 'mTr iT ioJ . /un^ar [ füij 'Tiar] .



A nasal velar

XOSÉ RAMÓN FREKHRO MATO

com'on profeta ispirado,inda m o parece ve r

na festa do San Trocado.(Curros.AMróO)

Observouse antes que [r]] pode aparecer en todas as posicións da palabra me-nos na inicial, fei to que n on ind ica unha neu t ra l izac ión co n [n], mais unha dis-tr ibución defect iva qu e serve para marcar que no p u n t o da cadea falada ondeapareza esa real ización nasal non pode haber un l ími te de vocábulos1 3 4.

Tense debatido sobre o carác ter ou non de [g] como fonema e a súa posicióndent ro da sílaba. Para Carballo Calero"5 é u n verdadeiro fonema, po is opón unha['üga] / una ['una], sendo o carácter velar ou alveolar da nasal o que ten valordife renc ia l ou per t inente.

Para Veiga Arias en una I unha é a posición explosiva ou implosiva de /n/ aqu e outorga o valor di ferencial ; para e l o pert inente é a frontei ra s i lábica, poloqu e [i|] sería sempre realización d o arqui fonema /N / e non un fon ema indepen-dente, expl icando a apar ición dun [ r j ] en pos ic ión in tervocál ica no caso de unhae derivados a partir desta realización en posición f m a l , polo que de un [ 'ü i j ] se

fo r man a o f e m i n i n o unha [ ' üga]1 3 6

.Mais xa A n í b a l Otero 137 ten rexeitado o carácter imp los ivo que a t radicióngramat ica l '™ ll e atr ibuíra ao defender que o [g] d e unha fo r ma sí laba c o n a\ ec o n e l coincide nisto Porto D a p e n a -que considera inseparábel a súa cond ic iónde fon ema co seu carácter explos ivo en posic ión i n t e rv ocá l i ca , pois en casocon t r a r io sería un h a v a r i an te combi n a to r i a d e /n/1M- e o s inves t igadores d a l in -

134.Cf r . Portt) Dapena ( i976:477) , quen e xplica esa dislr ibución defeel iva diacronícamente , "dado que la n- inicial lalina seasimiló en S Q evo luc ión a -nn- geminada in tervocál ica" .

! 3 5 . " A u n q u e de uso l imi lado, la rj constituin 'a así un f o n e m a e n gallego. pues su presencia o su c o n mu t a c íó n po r n alve-olar djs lmgui r ía un significado de otro . o u n s igni f i cadu de u n a ausencia de s ign if icado" (1979:149).

136,Cfr . Vciga Arias (1976:106-107): "La aparicirtn de la nasal velar en posición implosiva intervocálica parece evidente quese produjo a partir de su aparición en posición final: a la forma masculina un se le agrega el mo r t e ma /-a/ de género y dacorno resultado unha; es el procedimiento, viv o lodavía en nuesira lengua. pora la form ación de los alomortbs co n -e pa -ragógica: ci>n¡zón [koiaOúg), corazonfc (koraftói}-e| [ . . . ] La forma unlia, rehecha sobre un , co mo hemos explicado.de-bió crearse para rcemplazar a una. que. por efeclo de la caída de ia [n ] mtervocálica. perdió práctkamente loda relaciónet iniológica, a) menos en apariencia, con un. ademáK de planiear probablemenie problemas de silabaeión. Eslo nos hacesuponer qu e la velarixatión da la nasal debió producirsc antes de la caída de la [n ] intervocáiica".

137. Cfr. Oíero Alvarez (1970:88): "Sin embargo . sigo creyendo que la 1 ] v a u n i d a a la u : para silabear üi]-a es preciso qu e laa comparta el acento de la «, o, por lo menos, qu e sea piena, tosa que no ocurre, pues la a es relajada ( a } \ el acenio de lau empuja , por as í decírlo. la o hacia la sílaba siguienle. Los sujetos, de rtii aldea anle los que reproduje un silabco ior|-u yÜ-t){a). prefirieron siempre la segunda fonna. Esto es natural , pues eslá de acuerdo. po r oira parte, con !a lendeneia de lgallego a en lazar la nasal f inal con la vocal siguienle: ¿qué-nt> dijo (sic)'.', bé-no .wí".

I3S. Cfr , ,porcxcmplo, SacoArce (1868:26): "L a / tde unhu y su s compuestos a¡t;uiilui, mn%¡inhu. rcpresenla la pequeña aspiración 6esfuerzoque es precisohacer para impedi rque la / i forme sílabacon laa (a)'". Ou Lugrís Freire (1931:12): "Esle signo [h ¡ lén ocarácter de notación fónica. como na palabra untia, onde o h sirve para que o n. ortofónicamenie, no n se xunle 5 vocal a" .

139, Cfr, Porto Dapena (1976:467); "[...] no s lleva a postular. en princjpio, la existencia de do s fonemas nasales, qu e represer tamosgráficaniente nh y n, Ahora bien, esta conclusión no sería exacta si. de acuerdo eon casi loda la tradición lingüi'stica de l gallego,aeepiarnos como rasgos distintivos de ambas nasaJes el carácier postnudear de la primera frente al prenuclear de la segunda, yaque en tal caso las oposicioneíi unha I una. cunha / cuna, eic.. vendn'an dadas no por la alternanfia de dos tbnemas distintos. sinopor una diferente esirutturación silábica". Como conclusión do seu trabailo manién con firmeza que "la inlerpreiacióti que tradi-cíonalmenie se viene aplicando a la n velar ga llega carece en absnluto de fundamento. Prelenderel sostenimiento de esa Ksis se-ría. a nuestro juíeio, cerrar los ojos ante una realídad y unos hechos completamente evidentes".



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nél ic a e fbnolox ía

güística galega n as úl t imas décadas , qu e t amén ra t i f ican a en t id ad e f on em á t i -ca de /o /14 0, polo que se pode afirmar que a tendencia actual se incl ina a consi-

derar ta l f o n e m a en pos ic ión in te rvocál ica in te r io r de palabra c o m o explos ivo .D a n d o , pois , por sentada a exis tenc ia d e /g / c o m o f o n e m a n o galego ac tua l ,hoxe achám olo c o m o in te rvocál ico media l en unha(s), algunha(s) e ningun-ha(s) o u t am é n en casos de pa lab ras t e rm in ad as en nasa l qu e levan u n -e pa-ragóxico (corazonhe, cancionhe) e esporad icamente en palabras con h- prece-d idas do pref ixo in-, s egu ram en t e po r i n f l u e n c i a da ortografía 141, alén do scasos xa vistos de neut ra l izac ión de /N/ en posición implos iva .

N o en t an t o , hai que cons ta ta r que nin o latín nin pos ibe lmente o galego m e-dieva l posuían ta l consoante nasal velar , aínda que C. de Azevedo Maia14 2 aven-

tura esta última posibilidade, que non entra en contradición coa referida tese deVeiga Arias143 , pois os dous co inc iden en s i tuaren a orixe de /q / na Idade Media .Para Porto Dapena a xénese de / r j / esíá na oposición —nn-1 -n - en la t ín , qu e apósa redución da xeminada fixo necesario acudir a un n o v o trazo fónico, a locali-zación, para manter ta l oposición, pois se en galego — n n — reduciu a ~ n — (lat .annu > gal. ano), o -n- la t ino ou ben desapareceu en galego ( la t . L U N A > gal.lúa), ou se ar t iculou c o m o palatal (lat . V I N U > gal. viñó) ou como velar (la t . UNA> gal. unha; en por t . b i lab ia l uma)w.

O ra b e n , a prim eira proba da exis ten cia deste fone m a dánola no século XVIII o

Padre Sarmiento cando, referíndose a un caso de parágoxe, af irma: "None, pornon. N o dicen no-ne sino non-¿"145. O mesmo frade grafa a voz unha como hum-a o u um-a e explica a súa pronuncia como algo parecido a "gum-ga, pero no conG sino como H m u y suave", co que moi probabelmente queira indicar a velari-zación da nasal. Nos textos do XVI e principios do XVII aparecen grafías comoalgua, uma, una, m ais a par ti r aproximadam ente de 1620 (décimas ao ApóstoloSant iago de Martín Torrado) , parece comezar a se estender o dígrafo nh (o u n h),de forma que no XVIII achamos nos textos do Padre Sobreira algua, alguas, al-gunha, cunha, c'unha, ningitnha, nunha, una e unha e así máis ou menos noutros

autores, aínda que o Padre Sarmien to prefira as grafías algum há, algum-has, cu m140. Vid. Álvarez et alii (1986:33). Cosla Casas et alii. (1988:38) ou Á lvarez < 1991:526).141. En casos conio anhelur, inhóspiio. inhumano, iniiáhii etc.. o ndc as no r m as ofic ia is din que a p r u n u n c i a da nasal "é xe -

r a l m em e velar" (cfr. ILG /RA G 1995:18) , po lo qu e non inval idan u n h a realización alveo lar . Veiga Arias (1976:105) af i r-r n a q u e e x i s t e n velar . pa r a e l sempre ¡ m p l ob i v o , "e n e om p ue a i osc on i/i-.ramo iithubilida(de¡ y ta l v ez lamb ién co n en-".s ina lando qu e n a l g ú n s casos deu lugar á epénte^e de [g]. c o mo en eiifiülar, engadir ou engorde, Para Porto Dapena(1976:470-471) nestes casos o n será velar "siempre que e! hablante posea conciencia de esa compoNÍción", para preci-sa r en nola : "Tralándose de palab ras compuesias , el enipleo de íi ve la r es propio inc luso del cas te l lano h ab l ado en Gal¡-cia. Por lo general . solamenle se observa es a pronunciac ión cuando a l a ;i del pref i jo sígue olro e lemenio que comiencepo r h (as í , iiihábit, itthabitado), La reali /ación velar se üebe, quizás . a un inf lujo de la ortografía". Esta últ i tna observa-e ión parece fundamen ta l , pois unha graf ía inábil, á portuguesa. l evar ía consigo u nh a pronunc ia a l v e o l a r dü n.

142. Vid. Maia (1986:613-614), quen, baseándose en grafías como niüha, niurnha nun texio de Ponlevedra de Fms do séeuloX I I I . ten a sospeila de q u e xa daq u e l a se xerara a na^al v e l a r e n posición exp los iva intervocál ica e m ed i a l .

143. Cfr. Mariño (1995:451, quen precisa desla fo rma a lese de Veiga: "A leoría do profesor V ei g a , penso e u . len a a v a n t a x ede poder expl i t a r por que non se des env o l v eu u n h a nasal velar en liía. cousa que el non ehega a exp l i c i ta r . A m eu emen-

17 . -„ der, se a nasal medial de unhn procede da f i n a l do nasculino (u i j :üa > ur ) : u r jü ) , o subs ian t ivo lúa, ó non ier correlatomasciilino ÍUQ, non estaría en t'ondicións de inirtxiuci-la nasal velar. Por iso no n upareceu *tunha".

144. CtV. Porto Dapena (1976:476}: "L a anl igua oposición la t ina fundad a en e l earác ter geminado o no g e m in a d o se suplan ló ,pues , po r otra basada en una d i f e r e n t i a de l ocal i zación. Ksto supueslo . la oposición r|/n no es más que u na sucesora de lala l ina , por lo qu e se j us t i f ica p lenamenle e l valo r fonemát i to de « velar iniervocál ica".

145. Ci tado po r Mariño (1995 :45) . de onde l i ramos l amén algúns dalos que v eñ en a seguir.



XOSÉ RAMON FRIÜXHRO MATO

há, cum-has, d'humha, d'hutn-has, num ha, num-ha, hum-ha ou humha, que pa-recen q uere r m arcar a posición implosiva da nasal e de paso poden indicar que a

discusión sobre o carácter ex plosivo ou im plosivo desta consoante vén de lonxe;coa uti l ización de dígrafos como m~h,m h, n-h, n h e mesmo o t r iunfante nh boaparte dos auto res parecen inclinarse pola percepción da nasal com o implosivaH fi .

N o mesmo sentido se pronuncian os gramáticos e lexicógrafos do X I X . N o pri-mei ro dicion ario, de F. J . R odrígu ez, recóllese a entrada " U m - h a " e especifícaseque se grafa así para indicar que a nasal "debe pronunciarse con la que le ante-cede""7. Mirás tamén parece ir pola mesma vía ao escribir sempre un a:

Vivia nun a casa

un home enamorado,cun a muller moy vella14*

Saco Arce afírma con total clareza que 'V i de unha y sus compuesíos algunha, nin-gunha, representa la pequeña aspiración ó esfuerzo que es preciso hacer para im -pedir que la n forme sflaba con la a (a)"149 . O dígrafo nh xa será no sucesivo poloxeral unanimente utilizado para marcar a velaridade da nasal150 , independentemen-te da consideración do son como implosivo ou explosivo'51 , de forma que os nososescritores tenderon sempre a diferenciaren na escrita a nasal velar da alveolar:

N u n h a bola de pan trigo.Mais nóno sinto por eso

(Rosalía,CG 128)

3.2.6. As consoantes líquidas

3.2.6.1. A s laterais

32.6.1.1. A lateral alveolar I I I

O fonema lateral alveolar sonoro /1/ en posición explosiva realízase semprecomo [1] e pode aparecer na sflaba inicial (lúa f ' l u a ] ) , media l (yalado [ba ' lado ] )

146. Cfr. Mariño (1995:48): "A meu entender, máis alá da discusión sobre se a nasal velar en posición interior vai en posiciónimplosiva ou exp los iva . o que se pode d ic i r eon ccr teza é qu e este lipo de dig ra fos (como tamén o qu e acabaría t r i u n f an -do . nh ) naceron do desexo de marcar graf icamente u n h a fronieira si lábica",

147. Cfr. Rodrfguez (1863, s.v. "um-ha").

1 4 8 . C f r . M i r á s ( I S 6 4 : l 2 3 ) .149. Cfr. S a c o A r c e (1868:26).150. Ribalta (1910:147-148). coa súa proposia ortografica foneticista. lamén se afasta neste caso da tnaioria: "O n belardas

bozes una. alguna, ninguna é represeniado k o m u n m e n ie po r u n n s ig ido d 'u n h: unha, algunhd, ningunhu. A rep resenta-zión no n e azertada. po r k e o h e una Íetra ke non soa. Penso ke e millor poflere u n l i lde por deba ixo. esk i rb indo una , al -guna, ninguna , da mesrna sorte he no son palalal se líe pon u n tilde por enriba: año, beño".

151 . A í nda qu e a lgunhas no r m as reintegracionis tas incorporarán a grafía umha [ ' D r i ü ] para d i fe renc ia r a pronunc ia desta pa -labra da de unha [ ' u j i a l ou do inde t ln ido por tugués uma.

179



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né ti ca e fonoloxía

ou final (veia ['bela]). En posición im plosiva pode ter a súa realización co ndi-cionada polo fonema seguinte:

a) [1 ] dentalizado seguido de consoante dental ou interdental:último [ ' u l t im o]ahar [al 'Gar]

b) [lJ] palatalizado seguido de consoante palatal:colchón [kolj'tjoo]álxebra [ ' a U J e g r a ]

c) \\\ velarizado peran te consoan te velar o u m e s m o en posición f inal '" :

calcular [kalku'lar]colgar [ k o 4 ' u j a r ]bruíal [bru'tat]

3.2.6.1.2. A lateral palatal /Á /

O fonema lateral palatal sonoro /Á 7 ten unha ú nica realización [A], que só apareceen posición exp losiva interior, con excepción do pronome lle(s) e as aglutinacións en

que intervén (Uela, üa, llos etc.); graficamente represénta se po lo dígra fo "11":mollado [mo 'AaÓo]paüeiro [pce'A"ejfo]quenlla

3.2.6.1.3. A deslateralización de /A 7

Moitos falantes novos, das vilas e das cidades principalmente, trocaron o fo

n e m a lateral palatal sonoro / A / polo fñca t ivo med\opa\ata\ sonoro \ j j ,me\\stetv-te no s is tem a t r ad i c iona l , de fo rma que se produce unha forte tendencia á perdado carácter la teral deste fon em a:

muller [ m u ' X e r ] >

Este fenómeno denomínase deslateralización e pode xa constituír un paso irreversí-bel no noso sistem a fonolóxico1", se é que non se lle pon freo á influencia fonética docastelán, pois é o seu triunfo case que defmitivo nesa lingua o que provoca a exten-

L 8 0

152. Esta velarización é moi l i xe i r a e n galego, segundo Alvarez (1991:528): "e en posición f inal pode darse t amén un ha lexeira vela-r ización. qu e m e s m o fKxle altera-la v o t a l precedenle se esta é /a/. Esta velarización falta en moiios falanles e en xeral é m oi im -perceptible".

153. Para Álvarez (1991:528), que lamén sinalaba a posibi lidade de real ización como un fonema africado mediopalalal sonoro. a des-laieralización xa se cu mpr iu "en grande parte dos falanies de i dade media e é pract icamente xeral enlre os novos". Algo similardií;era Cartiallo Caiero (1979:135): "El yeísmoestá má s ex t endidoen Gaiitiade !oque creer iaquien interpretase l iieralmenle laafirmaL'ión de Navar ro Tomás según la cual tos gallegos pronuneian el español dis t inguiendo ambos sonidos. En realidad. sonm uy pocos losque actualmeme lohacen así; y en las diterenles hablas del gallego rural, lo general es la confusión".



X O S É R A M O N F R L I X E J R O M A T O

sión polo territorio de fala galega, afástandonos má is unha vez do portugués, onde /A /se conserva15 \

O ra ben, este fenómeno non se p ode con fund i r coa natural realización da se-m iv oga l [j] en casos como maio [ 'ma jo ] ou vaia [ 'ba ja ] , que n u nc a deber ían re-alizarse como mallo [ 'maeXo] o u ['maejo], pertencente ao verbo mallar, nincomo valla [ 'basAa] ou [ 'baejaj , do verbo valer, aínda que, por interferencia doespañol , tal co nfu sión xa se produza en tre os falantes que real izan a deslateral i -zación, principalmente novos15 5.

Na p ronu nc ia es tánda r do galego débese rex eitar a deslateral ización por se tra-t a r dun f enóm eno espur io , pois se outras m ud anz as fonét icas leva das a cabo du -rante os séculos anteriores por probábel interferencia do castelán hoxe xa están

consol idadas e en consecuencia hai que as a d m i t i r como irreversíbeis , esta aín-da o non está e por conseguinte pode se r reconducida 156 .

3.2.6.2.As vibrantes

3.2.6.2-!. A vibrante sitnple e a vibrante múhipla

O s f o n e m a s v ibra ntes, / f / v ib ra nte s im ple alveolar sonoro e /r / vibrante múlt í -plo alveolar sonoro, opóñense só en posición explosiva interior intervocálica, re-

al izándose com o [r] e [r] respect ivamente :caro ['koro] v s. carro [ ' k o r o ]coro ['koro] vs. corro ['koro]curo ['kuro] v s. curro [ ' k u r o l

Nas demais posicións neutralízanse en /R/, arquifonema que se realiza como [r]múltipla en posíción explosiva inicial ou interior após consoante heterosilábica ( / ,«):

1 5 4 . Cfr. Vidal Figueroa (1987:215): "U m fenomeno qu e eslamos presendando todos tio decurso desta gerajao é a imposii;ao e assi-mila?ao corno proprio dum sorn que até agora era desconhecido na nossa l ingua: o 'ye' /y/, E a raiz desta importaâo está sem

dúvida na iminenle viloria du 'yeismo' na lingua espanhola -como outrnra acontecera na lingua francesa-, Assim. sao pouquis-simos os hispanofalames que dist inguem entre v«//«e r«w. entre caltó e oiw.ete.; e a genle nova de toda E s p anh ae Hispanoa-meríca confunde-os. De t'eito, o qiie acontece é a perda do som palatal laleral sonoro que o casfelhano e o calaiao representaráopo r II , o galegoportugués e provcnâ! por !! < e o italiano po r gli. Este som mantem-se perfeitamente vivo no porlugués de todoPomigal e em grande parte do ambito do catalao. no que respeila a Penimula Iberica",Un tbnómeno diferenle que se produce no ánibito lingüísticn da lusofonía é a iolización ou mudanâ "de um a vogal ou conso-

anle p a r a a vogal a n l e r i n r a t l a / i / o u paraa íemivoga leor r espondenleou iode. N os falares crioulos portugueses liá a iot izaâodasconsoantes molhadas / l ' / e / n V ; ex.: mulher>/Tnuyé/. Nhonhó>loio" (ctr. Cámara, 1991:149, s.v, "lotizaâo").

155. Cfr. Vidal Figueroa (1987:216): "Conhefo muitos rapazes -de idades comprccndidas entrem15 e os 25 anos-dos quea m ae -e n a l g u n s casos o pai- pronunt ' ia sempre correctamente palavras como as an t e s c i t adas (mulher.fiiho, 'calhe',molhar.parflha...)'. maseles n áo só pronunciam de mane i r a y e ¡ s t a ( m u y e r , Fiyo, 'caye'. m oy a r , m ay a r . pareya), c o m o a í n -da nao i i ientificam ncm sabem reproduzir o sorn lateral : soa-lhes c o mo un fenomeno alheio a su a fala q u ando se Ihes fa zreparar nele . [.,.] E preciso recuperar e re iv ind ioar a ameni ica pronunc ia de palav ras c om o mailia, molhti, per tei lameniedistinia da de maio,moio,e rejeitar, por caslelhanismoí;.as pronuncias de 'mayo' e 'moyo'".

156. Neste lema exis ien op in ións enconl r adas . Álva rez ei alii (c f r . 1986:36) propoñen a acep iaeión da deslateral iâción po ri rreversibel : "Este f e n ó m e n o conécese co n o m e de 'yeísmo' e eonsti t i íe un paso na evoluctón do sisiema tbno ióx ieo quedebe ser aceplado po r irreversible". Polo contrario, V idal Figueroa (cfr. 1987:217), a propósüo da desla t c r a l izac ión , quelamén denomina 'yeísmo', c o n c l ú e cn dirección oposta: "Pemo que chegou o inonicnlo de parar essa inconsciente ca-rreíra cara ao castelhano. Estábem e é jus lo reivindicar a nossa au tent i caor tograf i a . M as seesia vai ser unicamenle u m acor t ina que oculte a degenera fáo da fa la , é um esfon^ü i nú t i l . O s nossos velhos co ns e r v a r am de v iva voz as m a i s genu i -na s caracter ist icas do nosso id ioma . Hora é já de Ihes t o m ar o t u m o e atual izarmos nas nossas bocas o que ameaga flcarreduzido ao passado, á pura his;ioria".



G R A M A T I C A D A L IN G U A G A L E G A . Fonética e fonoloxía

rato ['rato]honra [ 'ó i jra]

melro ['mclro]

E c o m o [r] simple en posic ión im plosiv a in te r ior ou implos iva final de pala-bra e en po sición explosiv a após consoante tau tosi lábica (en grupos consonán t i -cos tras oclus iva ou /f/):

carta ['karta]coller [ko'A"er]f r a c o [ ' f r a k o ]parar [pa'rar]

pobre ['pogre]praia ['praja]

32.6.2.2.A metátese

A metá tese cons i s te no des locamen to dun fonema no in te r io r da pa lab ra ,b en sexa dentro da mesma sí laba o u a o u t r a sflaba d i f e r e n t e , p r o d u c i n d o v u l -gar ismos fonét icos co n grande presenza n a f a la p o p u l a r e t a m é n n a l i n g u a li-

t e r a r ia , f avo rec idos nes te caso po r u n p lu s d i fe r enc i a l i s t a . A m e tá tese dom i -nante é a da vibrante r:cabra [ ' k a g r a ] v s. *craba [ 'kraga] 1"catedral [kate'óral] v s. *catredal [ka t r e 'óa f l1 5*cadáver [ k a ' ó a g e r ] v s. *cadavre [ka 'óaJSre] '"febre ['fegrej v s. *frebe [ ' f rege] 1 60

permitir [permi'tir] v s. *premitir [p remi ' t i r ] " '1

teatro [te'atro] vs. *treato [tre'ato]162

turbar [tur'gar] v s. *trubar [ t r u ' g a r ]1 6 3

escrituras [eskri'turas] v s. *esquirturas [eski f ' tu ras]1 64

A metátese de r é un dos fenóm enos de a l te rac ión do conso nant ism o m áis re -levantes , presente xa no latín vulgar 165 e m o i impor tan te na evo luc ión históricado galego'66. Aínda hoxe perviven vacilacións m oi estentidas, tanto na lingua fa -lada com o na escri ta , entre as form as sen ou con m etátese:

1 8 2

157, Oirés que craba coxa non quer sesta, / como din pola aldea e poio monte (P in tos , ACG 52) .158- í í . catredal, / li. parda mole, pesada e iriste (Rosal ía , F W 6 3) .159. unha cova / nun ouieim / i on cadavre nofondo do m ar (Curros . AM T 84).

160. Inda no x meus beizos arcle I con labaradas defrebe I o bicti de aqueta tarde (Cabanil las, OCI, 408).161 . -PremUa l)ii>\ qu e le vexas I ca l as cóbregas arrastro (Rosal i a , FN 156).162. - Ermelio canta ben. t? poida que alá o qneira pré Irealo (Val ladares, Míiiinu 63) .163. F.iquipnderia eu t rubar o vaso corazón (Casielao, O C I , 314) .164. onde s'acugulahun esquirturas. obrigax e outros istrcimenlos en estanieirias sin pintar (Otero. AM 25) .165. Vid. Vaananen (1975:123).166. Sufriron proeesos de meiálese do r na súa formación palabras co m o eniTegur, enire. por, sempre, iobre ou ca¡ro, po r

e xe m pl o l F e r r e i ro 1995 : 2 10).



X O S É R A M Ó N F R E D ÍE IR O M A T O

apertar [ a p e r ' t a r j v s. apretar [apre'tar]febra [ ' f e g r a ] vs.freba [ ' f rega] 1 67

pebre ['pegre] v s. prebe ['

U n caso bastante frecuente é o de metátese por in te rcambio de posicións entrel íquidas cont iguas:

burlar [ b u r ' I a r ] v s. *bulrar [bul ' ra r ] 1 68

Carlos ['karlos] v s. *Calros ['kolrosl""'merlo [ ' m e r l o ] vs.melro [ 'melro]17 0

Outras veces a permuta prodúcese entre a v ib ran te e outro fonema non líquido

de sflaba diferente17 1

:enruga [ é q ' r u i qa ] v s. engurra [ér j 'gura] 1 72

Algunha forma como *probe ['proge] (por pobre [ 'po | J r e ] ) , hoxe rexei tadapor vu lga r i smo , fo i abso lu tamen te dominan te na l ingua l i teraria do X IX e da pri-meira metade do XX 1" .

3.2.6.3. Vacilación enlre líquidas

As consoantes teñen un ha maior con sistencia ar t iculatoria do que as vogais, deonde se deriva tamén unha maior estabilidade. Mais o feito de as soantes líquí-das -v ibrantes e laterais- seren as máis próxim as das vogais na súa pronunc ia , oque l les perm ite a formación de grupos co nsonánticos na m arxe explosiva da sí-laba en galego e n outra s l ingu as mesmo seren núcleo si lábico, confírelles taméno má is alto grao de inestabi l idade en tre as consoantes, que se pode mani fes ta r devarias maneiras:

1. Alternancia de /l/ e / r / , xeralmente provocada por disimilación

174

, en posición

\fn.Nofomoescocida i escarapeluda, / defreba moi iimpa, dereita. sin nós (Crecente. C 15).\68.Pero, Ameir ni n perdoaa covanlía / nin se deixa bulrar ÍCaban i l l as . O C / , 4 2 2 ) .169. O s arisKkratas nu n etfiveron íodus ó ladn de ü. Calros. Pnln contrario, moitoa m » z < » > das primeiras casas da Kspaña

loitaron connosio (Otero. A.M 9) .170. Nunha ponla de espiñn i amihiaba un merlo / e exaiiíei que decía, luilri'in e retranqueiro (Cabani l l as . OCl. 4 1 1 ) ; Can-

du crfa. a merla leva pró níño unhafolla seca de curbullo ( C u nq u e i r o , E M 100).171. A metiítese. fenómenu fundamentalmente consonánt ico que ho\e en raras ocasiííns se dá nas vogais. tamén se esiende a oulros

casos en que non intervén a vibranle, p o r ex em p b : Águeda \'omeóa]v s. *Ádega [ 'aóeuja]: Candoa líaÁdegacerraunttafies-tra, a casa chixca un ollo (Caslelao. OC I . 173); Madu/ena |ma<ía ' l ena | vs. *Madanela [ ma ó a ' n c l a ] : ¡Alexría, Madanela. /que < i f ¡ / > r a xa no s van dundn ! ns aires da riosn serra! (Nor i cga . OC 1. 316); resucitar [resi iOi ' tar] vs. "re^usitar [re9usi ' lLir | :Si o. v báxoas de nía rtiai i' as bágoas m iñtu-I nn n te rezusitaron... ¡xa n'acores (Noriega. OC I, 371); qui-ais [ki '&ejs] vs . *«-

(«í.í [6i'ki£Js]: X a dixemos que a Eiremfoi un axenie attivti da desgaleguizaaón, cicaís para correxir m pcirticuliirismos docului caíúlico en Galiza (CaMelao. SG 105); etc. Un caso especialmente chumut ivo é o de m a t > i > s l / > [ma'uiosto] vs. *gamustoI t i a 'm us í o ) . t'onna escoiiada pola fajxa eosleira que vai desde Barranán a Baldaio. na prov inua da Coruña.

172. e vando xa se engurraban ns liscos na xancn ( C u n q u e ¡ r o . £ M 138).173. emigrado. camiño d'América / vu i o probe, infeiís amadnr (Cur ros . / lM7"84); h'nipeno do camposanta cando eu sentín

boligar íieniru da caua ao probe Bieilo (Diesle, ÜA T9) .174. Téñase en conta que a dis i rn i la t ión emre l íquidas (pelegrinus po r peregrinus), aínda qu e o ca^ i o na l m en te , xa se daba en

latín ( V á á n a n e n 1975:122).

183



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né t i c a e fono lox ía

imp los iva na sflaba in ic ia l , dando or ixe a f o rm as duplas :árbore [ ' a r J J o r e ] (e *arhre ['arJJre]) vs.

*álbore ['olgore] (e *albre [ ' a lgre] )1 7 3

arcipreste [ a r G i ' p r e s t e ] v s. *alcipreste [ a lGi 'p res te ]armario [ar'marjo] v s. *almario l a l ' m a f j o ]aimacén [ a lm a 'Oe r ) ] v s. armacén [arma'GÉr)] 176

2. Tam én poden aparecer formas duplas por a l te rnanc ia de l íqu idas na sflaba fi-nal (al teraancia de suf ixos -all-ar')"1:

pomba! [pom'bal] v s. *pombar [p Sm'ba r ]17*castañal [kus t í e ' j i a f ] v s. *castañar [kastse ' j iar] 1 79

3. A l tem anc ia de /1/ e / r / no segund o elemen to dos grupos consonánt icos tauto-silábicos formados po r oclus iva /p, b, k , g/ e fr icativa /f/ + líquida; na evolu-ción do latín ao romance prodúcense solucións d i ferentes segundo as pala-bras sexan patr imoniais (pl-, kl-, fl- > / t J7 : P L U V I A > chuvia, A F F L A R E >achar, I M P L E R E > encher, F L A M M A > chama, C L A M A R E > chamar, P L O R A R E >chorar), semicul t ismos (/ > r: F L A C C U > fraco, F L U X U >frouxo, E C C L E S I A >igrexa, P L A T E A > praza, P L A C E R E > pracer) ou cul t ismos, onde os grupos la -t inos pl-, kl-, gl-,fl- se conservan (gloria, clase, claro, clima, clero,flor, plu-

ma). Mais a falta de f ixación dun modelo l ingüístico ao longo dos séculospe r mi t i u que m oitos c ultismo s trocasen /1/ por / r / l s u , seguindo un ha tendenciaespontánea do galego ao rotac ismo , en tanto que coa recuperación li teraria apart ir do R e xu r d i m e n to ta l t endenc ia tamén se viu reforzada na escrita po r Ín-terferencia do español , co consecuente afán diferencialis ta por parte dos es-cri tores e escritoras:

claridade [klari'óaóe] v s. *craridade [k r a r i ' óade] 1* 1

explicar [ e k sp l i ' k a r ] v s. *espricar [espr i 'kar ] 1* 2

gloria [ 'g lo r j a ] v s. *groria ['gfOfja]18 3

inclinado [ í r jk l i 'naóo ] v s. *incrinado [Tr ikf i ' naóo]1 8 4

clase ['klase] v s. *cras [ 'kras] 1 85

1 8 4

175. e sempre que podía iba tumbarse ao pé du n albre calquera ( C u n q u e i r o , OF 87) .176. pr a non cat'r na ordinarie-a dox empregados de almacén ( O t e r o . D 6 1 ) .1 7 7 . Para estes sufixos, vid . Ferreiro (1997:161-163).17S. Piino\ di' adiiix, cnmpañeira, ¡ n nteu peiln ¿ un pombal (Celso E m i l i o , TDN 9) .179. mníño do s casiañares, / noites craras de iuar (Rosal ia . CG 83) ,180. Tíimén á inversa . na lgúns casos os semícul l i smos m ud a r on a v ib ran le pola la te ra l , or ix inándose grande confusión nestes

grupos consrmánt icus . c omo se po n de mani fes to na i radición gramat i cal . Así, por e x e m p l o . Saco Arce (1868:251) afir-m a ba que o r substi luía o / nos grupos consonániicos. con exeraplos como cravo.prato, puxibre, enxempro. branco e eti-

fratnado, menlres que en posición i n tervocál i ca e ao final da sílaba a consoante preferida era a laieral (pelegrina, puigu-toriti, rauxiñvl, Xaviel). Valladares (1970:23) parece s u x e r i r qu e todo g rupo eonsonánl ico con l íquida leva r c omos e gu n d o e l e me n t o , co n exemplos como brasfemar, comemprar, copra, groria e t c ,

181. Vaüdo.pois, da xúa autoridade. I enseñaba os rapaces brevemente / con preceulas de muita craridade (Pimos , AG C 51) .182. ~O de Emteliñt) , xe hen openxo, xa m < i expñco (Val l adares , Maxina 63).183. Importapouco dtganos a historia / que quen codemo cava a sú a viña /co mesma a vendimia e caniaágroria^Pimos.AGG 51),184. ca irisie frenie incrinada I cabe unha arcada sombrisa... (Rosal ía . FN 242) .185. Certa cras depensamentos , qu e po r encuumo non se carevía a dariles achego, comenzaron a remexerlle na cachola (G .

e152).



XOSÉ RAMÓN FRHXBRO MATO

Neste sentido, o caso de Pondal resulta paradigmático, pois é case uniforme a re-

solución semiculta con /r/, que se estende ao sufixo -BILE e mesmo a palabras de

orixe castelá'86

; a t endencia é a mesma en Rosal ía, aínda que non coa sistematici-dade do bardo bergantiñán18 7:

retornaránas amabres e doces anduriñas

(Pondal,eP18)

Non somente do promo asobianteo home é inferfecto

(Pondal, GP 177)

de amabre consolo,de soave contento

(Rosalía, CG19)

3.2.7. Fenómenos de asimilación e disimilación eníre comoantes

R e s u l t a i n t e r e s a n t e a o b s e r v a c i ó n d e Malmberg sobre o ca rác t e r nega t ivo n av i d a d a s l i n g u a s que t en a t endenc ia as imi l adora , p o is , a o p re t ende r reduc i r om á i s posíbel a s d i f e r e n z a s en t re o s f o n e m a s ( a s i m i l a c i ó n ) , pon en perigo im -p o r t a n t e s d i s t i n c i ó n s que resu l t an i m p r e s c i n d f b e i s p ara a comp rens ión . Comoc o n s e c u e n c i a , a l i n g u a reaxe res tabelecendo as d i f e renzas bás icas o u a c e n -t u a n d o m á i s a i n d i v i d u a l i d a d e d o s f o n e m a s ( d i s i m i l a c i ó n ) . A s i m i l a c i ó n e d i -s i m i l a c i ó n son , p o is , dous f en óm eno s con t rap os tos que se ma n teñ en en cons -t an t e t ens ión n a s l inguasl l í ! i .

Así como se dan f e n ó m e n o s de as imi l ac ión e d is imi l ac ión vocá l i cos ( v id .

2 .4 .2 .1 .3 ) , t amén estes ex is t en , a índa q u e e n m e n o r m e d i d a , e n t r e a s conso-an t es . Xa h is to r i camen te a as imi l ac ión consonán í i ca fo i un p rocedemen to u t i -l i zado p o l a l ingua n a e v o l u c i ó n Í n t e r n a d as p a l ab ras desde o latín a o galego:la t . iP S E > med . essomod. ese. Desde o p e r í o d o m e d i e v a l , a a s i m i l a c i ó n con-sonán t i ca p o r foné t i ca sin t á c t i ca vén sendo un f enóm eno co ns t an t e en de t e r -m i n a d o s casos (v id . 4 .3 ) .

D a m e s m a f o r m a , t a m é n a d i s im i la c i ó n c o n s o n á n t i c a c o n t r i b u í u a c o n f o r -m a r u n h a p a r te d o noso l éx ico p a t r imon ia l na súa e v o l u c i ó n a par t i r d o lat ín(MEMORARE>lembrar , RUTRU>rodo, LiLiu>li r io etc.)189 . T al t endenc ia con t i -

n u o u v i v a n a l i n g u a m o d e r n a :186 . Vi d . Fe r r e i ro (1991 : 5 7) .187. Vid . Carballo Calera (1972:39-44).I SS . C f r . Malmberg (1954:111) : "N a rea l idade .os sonsque pronunc iamos e f ec t i v am en te sao o resuhado de um compromisso

entre a lendéncia assimíladora -a pregui^a h u m a n a . talvez- e a necessidacie de se fazer compreender" .189. Víd. Fer re i ro (1995:195-196). M a l m b e r g (1954:111) . a propósito de Urio o u A N i M A > a l m a . a f i rma qu e a dis imi lac ión

"serve l a m b é m . ás vezes . para ev i tar um a repeii^áo incómoda de dois fonemas idéniicos".

185



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o nét ic a e f o no lo x í a

melancolía [ me lágk o ' l i a ] v s. *malenconía [malérjko'nia] 1""proprio [ ' p f D p r j o ] vs.propio [ 'p ropjo] 1 91

sinxelo [ s ínJ ' J e lo ] v s. *inxdxenxiva [Jeni'JíjJa] v s. enxiva

Outros casos que tamén se poderían explicar por dis imilación ent re oclusiv asvelares ou entre b ilab iais, ma is que m oi ben poden deberse a ou tros factores, son:

gangrena [gag'grena] v s. *cangrena [ká r ) 'g rena ]broma ['broma] v s. *groma [ ' g r o m a ] IM

vomiíar [ b o m i ' t a r ] v s. *gomitar [gomi'tar]193

N a fala popu lar , con reflexo na l ingua l i terar ia , téñense producido tamén fe-n ó m e n o s de vac i lac ión consonánt ica m o t ivados con frecuencia por equ iva lenc iaacústica. Así, por e x e m p l o ,non resul ta difícil explicarmos certas alternancias en-tre a nasal bilabial /m/ e a oclusiva t amén bi labia l /b / deb ido á escasa ma rxe porque estes fone m as se opoñen entre si :

ameneiro [amé'nejro] v s. *abeneiro [a|ie'nejro]boneca [bo'neka] v s. *moneca [mó'neka]cotobelos [koto'|3elos] v s. *cotomelos [koto'melos]mandil [mán 'd i i ] v s. *bandil [bán 'dr t ] iy 4

Outras al ternancias por equ iva l enc ia acúst ica en que se vén impl icadas asoclusivas son bastante m áis l imi tadas:

primavera [prima'^era] vs. *primadera [prima'óera] (e *primadeirá)m

tributo [ t r i ' g u t o ] v s. trabuco [ t r a 'gu k o ] 1 9 6

1 8 6

190. Os sftis ecos de malenconía I camiñaban na x alas iio veiiin (Cur ros , AM T 83).191. ¿Ten Galiza un itiioma proprío.' (Castelao, SE G 41).192. Tódalas rtoiies d'inverno / na s fiadas do lugur / están ile groma e palique (Cur ros , AMT50).193. e movíaa cabeza dun ladtipra nulro, ah,ah, resoprandti.gomitando.gotnitando. st'ntiu i-umti un ciñlelo na gurxa (Cel-

so E m i l i o , F¡ 67). Neste caso. como en gastar. i>uedella ou golpe, exis te unh a explicación diacnSnica: "A f ricativa bila-bia l sonora en que se convertera o w au in icial en lat ín v u i g a r pode sofrer u n h a evolución an ó m ala . n o me a d a me n l e po requ ival encia acúst ica co a oclusiva velar sonora [g]" (Ferreiro 1995:110).

Po r í l is imilación lamén se podería cxplicar o easo de sosego [so ' seujo] vs. *socego [ so 'Oeuioj : No n sei que engado lleaiopaba de socega, de serea pa z ifole.ALC 133).194. O bandil, qu e scmpre o haixaha con préxa, ó levutitah non abnrchaba máis qu e po r itnhti esi/uina, qiiedándolle a oulra

revirada (G . Barros, A A Q 53) .195 .p or m or dunha rapaza ntáis feiiiceira / qu'as froliñas que nascen na primadeira ( N o r í e g a , O C I. 212 ) . Es ta fonna ,

parella co n *pr\maveira, or ixínase po r fa lso d i ion gación debida a interferencia do español e ambas teñen presenza li -teraria: A prímadeira madruga nwito no lorrón enxoito, nas penedas asoeiladas (Otero, i) 19).

196. i n pan non m e qu'nen / t rabucos e présiemos (Curros. A M T 69). Para esta palabra non se pode desbotar a posíbel in-f luenc ia do ca ta lán trabui:



XOSÉ R A M Ó N Fkexmo MATO

3.3. Síntese esquemática das consoantes

3.3.1. Cadro de fonemas consonánticos en galego

No ga lego com ún temos o segu in te cadro de fonem as consonán t i cos :

. ^ L u g a r d e art .Mododea r t .

Oclusívas

Fricativas

Africada

Nasais

Laterais

Vibrantes

Sonoras

Xordas

Xordas

Xorda

Sonoras

Sonoras

Simple

M i í ] l i p ] ; i

B i l a b i a i s

/b/

/p/

/m /

Labiodentais

/ f /

Dentais

/d /

/ t/

In t e rdenta i s

/ e /

Alveolares

/s/

/n /

/1/

/r /

/r /

Palatais

/J /

fíl

w

t í l

Velares

/g/

/k /

/ D /

1 S 7



GRA MA TICA DA LIN GU A GAL EGA. Foné t ica e fono lox ía

3.3.2. Cadro de sons consonánücos en galego

Prescindindo de var ian tes dialectais , estas son as diferentes realizacións foné-ticas dos fonemas consonánt icos no galego común:

L u g a r de ait

M o d o t l e a r i .B i l a b i ü i s L a b i o d e n t a i s ( l n t e r ) d e n t a i s A l v e o í a r e s P a l a t a ¡ ! >

Obune

S

e

O c l u s i v a s

F r i c a t i u i s

A f n c a d a

A p r o x i -

m a n i e s

Nasais

L í q u i d a s( s o n o r a s )

X o r d a s

Sonoras

X o r d a s

S o n o r a s

X o r d a s

S o n o r a s

L a t e r a i s

V i b r . s i m p l e

V i b r . m ú l t i p l a

I p ]

[b]

1 § I

[m]

[f]

[ n j ]

[ t |

[ d j

1 9 ]

[§]

[01

|n|

[1 ]

[§]

[§]

[ n ]

[1 ]

[ r ]

M

[sJ] [/]

w

[t?l

[ r w ][Ji]

[U] [X]

W

[9 ]

I m l

l o lm

I K S



Xosfi RAMÓN FRBXFJRO MATO

3.4. Exemplo de transcrición fonéüca^

Galiza é a mellor esquina do solar hispánico, cabo do m undo anügo e avan-zada de Europa no mar inmenso da liberdade. A arquiíeitura barroca do nosochán, labrada en pedra granítica, está sempre coberta por un manto de zugosoverdor. Os montes son redondos como peitos de muller e as serras son comolombos de boi cebado. O s vals son ledos efarturentos. O mar tolea de carraxecando non-o deixan penetrar na terra; pero cando entra, quédase adormecidono leito das rias. Galiza é unha unidade territorial armónica, de formas e coor,perfeitamente diferenciada do resto da Hespaña.

(Castelao, SEG 45)

[ga ' l í9a 'e a m e ' A o r e s 'k i n a óo so'lar i s 'pan iko ka|3o óo ' m ü n d o án ' t í u íoI c a(3án'9aóa óe ew'ropa n o 'mar íri'mé^so óa ligcr'óaóe I I a a r k i t e j ' t u r aga'roka óo noso ' t jó r ) la'graóa ém 'pcóra u ¡ r a ' n i t i k a I es ' t a 'sempreko'gerta por ür) 'mánto óe Óu'uioso ger'óor II o s 'móntes 'sor) re'óóndosk o m o 'pejtos 6e m u ' A e r I e as 'seras 'sorj ko m o ' l o m b o s óe '[3oj Ge 'g aóo I Io s 'gals 'sor) 'ledos E fartu'réntos I I o 'mar to'lea óe ká'rcej"e kando nono'óej/ám pene'trar n a 'tera II pero kándo ' én t ra I 'keóase a ó o r m e ' G i ó o n o' l e j to das 'rias I I ga' l iOa 'e G r j á u n i ' ó a ó e t e r i t o ' r j a l a r ' n iD n ik a d e ' f o r m a s

e ko'or p e r f e j t a ' m é n t e ói fe r en 'Gjaóa óo 'resto 5a es'píejia 1 1 1 ]

189

197. Atémonos ao qu e en i endem o s i;omo rexistro formal e es tándar do galego c o m ú n . mais respectando a l íngua do autor. Paraoutros mo d c l o s d e Iranscr i t ión vid . Q u i l i . ^ / Fernández (1990:189-193).



4. FONÉTICA S I N T Á C T I C A



X O S É R A M Ó N R Í E IX E J R O M A T O

4.1. Sandhi e eufonía

N a fala habitual , mesmo en rexistros cultos, mais especialmente na fala es-pontánea , existe u nh a tendencia xeral a ligar foneticam ente as palabras sen rea-l izarmos pausas entre elas, aparecendo na cadea falada grupos fónicos resultan-tes dos encontros de palabras, con frecuentes el is ións e crases de vogais, emesmo coa apar ic ión , ás veces, dun novo fo nem a vocál ico de enlace, así comocon a lgu nh as al teracións na ar t iculación das consoantes.

A l ingü ística adoptou desde o século XIX o termo sandhi]

que na gramát icahindú do sánscrito se daba ás variacións morfofonémicas de condicionamentofonolóxico, distinguindo entre sandhi interno, dentro da palabra (aldeia), esandhi ex te rao , d u n h a palabra para outra dentro da frase (dáme o libro['damo'ligro]), var iac ións qu e neste caso nas l inguas modernas a grafía nonadoita rexistrar.

Con ese t e rmo conv ive a expresión fonética sintácüca, qu e podemos definircomo as mudanzas fonéticas resultantes do encontro de palabras na cadea fala-da . Podemo s d is t ing ui r en tre afonética vocabular, ou estudo dos fenómenos fo-

néticos qu e ocorren nas palabras isoladamente (san dhi interno), e afonética sin-táctica, que estuda as modificacións fonéticas que sofren as palabras porinfluencia doutras con que están en contacto na frase fo rmando u n grupo fónico(sandhi externo) 2. Malmberg chámalle fonética combinatoña e baséaa na ten-dencia á economía de esforzos na ar t iculación 3 .

N a nosa t rad ic ión gram at ica l a fon é t ica s in tá c t ica xa fo i obxec to de a tenc ióndesde os pr imeí ros m o m e n t o s . Saco Arce , ba ixo o n o m e de "eu fon ía" , adxu-dícalle o o b x e c t i v o d e evi tar sons desagradábeis no encontro o u c o m b i n a c i ó nde palabras, resa l tando o inst in to de h a r m o n í a qu e caracteriza o id ioma gale-

go, que o l eva a ev i t a r todo so n áspero e desapracíbel en concordancia co ca -

1. V i d . C á m a r a ( 1 9 9 1 : 2 1 4 ) .2. V i d . S i l v e i r a ( 197 1 : X I l ) .3 . Cfr . Malmberg (1954:102) : "A o pronunciar os sons da l inguagem, o h o m e m tende aoblero m á x i m o de efeito co m o m í-

n i m o de esfor^o. Esta é a razáo pela qual se procura, ao c o r n b i n a r os sons, evi tar q u a n l o possível os m ov i m e n t os art icu-latórios que náo sao ab s o l u t am en te indispensáveis para o efei to acústíco pretendido".




rácter doce e suave do pobo4; para lograr esa h a r m o n í a o u desexo "de melo-día" o s galegos tenden a e v i t a r o "defecto" do s h i a t o s po r t res procedementos

qu e o a u t o r v a i t ra tar : supres ión dunha d a s v o g a i s , c o n t r a c c ió n d a s dúas nou-tra diferente ou interposición dalgunha consoante, que chamará "consonanteseufón icas" ; t am én se r e fe r i r á por ex tenso á s as imi l ac ión s consonán t icas e vo-cálicas. M arc ia l Val ladares s ina la , i g u a l m e n t e , que a supres ión da vogal f ina ldunha palabra cando a seguinte tamén comeza por vogal serve para facer ap r o n u n c i a m á is "delicada", a í n d a qu e adv i r t e d o per igo d e usar en exceso oapóstrofo, pois para e l o má is impor tan te é a clareza 5 . Lugr ís Frei re mesmofala da "eufonía" como u n h a parte da fonética' ' e trata como fenómenos eufó-nicos as ad ic ió ns , t rocos e supres ión s de v ogais ou co nsoantes ; m ais tam én se

m os t ra par t ida r io d e l i m i t a r o m á x i m o p o síb e l o uso dos apóst rofos en bene-ficio da clareza7.

4.2. Encontros vocálicos

4.2.LO uso do apóstrofo na lingua escrita

O s fenómenos de fonética sintáct ica producidos por encon t ro de dú as voga is,

unha f inal de palabra e out r a in icial da seguinte , na cadea falada, que se dan entodas as l inguas , so n especialmente significat ivos no galego pola sú a secularcondición de l i ngua oral , até hai pouco tempo non regulada por leis da escr ita.Por este motivo os nosos textos l i terar ios decimonónicos e da prim eira parte doséculo XX reproducen con cer ta frecuencia algúns destes fenómenos hoxe des-botados da l ingua escrita. De todas as form as, u n h a boa fon ética do galego debeter en conta estas rea l izacións fonotác t icas, aínda que a necesaria clareza na ex-presión oral aconsella cer ta prudencia tamén, como pon de manifesto o únicotex to n ar ra t ivo en prosa de N or iega Varela que coñecemos, cux o argu m ento hu-

morístico está baseado na confus ión entre vai torta e vait'horta:

194

Xa saben os levadores que non era ¡Vai torta! o que decía A D olorosa. Ibansalir c'o difunto cando Wentrou unha xuvenca n'a chousa; e como ll'ermaba ascoles, ¡Vai t 'hor ta! , ¡va i t 'hor ta! ¡Vaite horta! -pra que m e entendan todos-, esto

4. Cfr. Saco Arce (1868:141-142) : "E n t e n d e m os aqui po r eufon ia los var ios medios de que se sirven los gallegos para evi-la r ciertos sonidos desagradables, con especial idad en el encueniro ó c o m b in a c ió n de las palabras. Poco* i d i o m a s habráen c uy a fo rmación y exlructura haya influido tanto el inslinto de la a r m on i a . y que l an cu idadosamen te eviten lodo soni-do áspero y desapacible . como e) gal lego, que refleja e x a c t a m e n t e el dulee y suave ca ráe t e r del pueblo , que en él expre -sasusconcepios".

5. Cfr. M. Valladares (1970:25): "Comunísimo en nueslro dialecto [o apóstrofo]. lanto se abusa de él.ijue ya en la llusira-ción gallega y asturiana, lomo l . pág ina s 123 y 124, año 1878. hay u n ar t ículo nuestro, l imi i ando á cienos casos el usode dicha t lgura; casos qu e deben disminu irse aú n [ . . . ] ; pues el apóstrofo solo con la preposieión de es forzoso y lo queimpona es mudia clat idad en la emisión del pensamiento. ó de lo que se escribe".

6. Cfr . Lug rís Freire (1931 :7) : "Eufonía . Chama.se así esla parte da Fonét ica , porque in.sina o t roque. supresión ou adi ia-mento d e le t ras en a lgunhas palabras para as l ace r ma is doces e fáciles ao noso ouvido".

7. "Des(e sino [ajxíst rofo] tense abusado moí lo pol-os nosos escriiores, perxud icando a crar idade e sinxele?a do íd ioma .D e b e . po i s . li m i t a r s e c a n t o s e poida o seu uso" (Lugrís Freire 1931:10).



XOSÉ RAMÓN FREIXEKO MAID

era o que decía aquela /uñas defame!, que sempre estimou mais os coeiros queo seu maridiño (q.e.p.d.).

(Nor i eg a ,OCI I ,31 3 )

Algun has con t raccións e elisións sistemáticas na fala xa están consolidadas nanorma escrita (do, no, chos daquela, del), aínda que no século XIX e en parte doXX se ut i l izaba o apóstrofo para sinalar a elisión vocálica":

Falaime solo

d'as muhiñeiras,d'aquelas voltas

reviradeiras,d'aqueles puntos

que fa n agora,d'afora adentro,d 'adenlro afora.

(Rosalía , CG 35)"

Out ras crases ou elisíóns vocálicas non sistemáticas que se producen na falacomo consecuenc ia da relaxación do vocal ismo á tono , e part icularmente das vo-

gais átonas finais, non se marcan graf icamente no modelo actual de l ingua es-crita, aínda que si ocasional e caprichosamente en épocas anteriores, incluíndotamén as transcricións modernas dos poemas trobadorescos medievais galego-portugueses '" , onde é hábito indicar a omisión da vogal po r medío do apóstrofo,como tamén o é en textos dec imonónicos e da primeira metade do XX":

E quen ali, com'eu cheguei, chegar,sen mentir', e non tever malpor ben,quitar-s'á en, com'eu vi min quilar,mais non com'end'eu vi quitar alguen.

(Mart in Moxa, CBN. 915; C V . 502) '?

8. Saco Arce (1868:230) xa recomendaba o seu uso para marcar as elis ión s voc álieas: "Enire lo s signos de la ortografía ga -l lega, mereeen lam bien especial mencion l a c o m i l l a q u e d e n o t a la suprcsión eufónica de una letra en f in de d i c c i o n . c o moSeic'anda po r íeica anda, No'm'os deu po r no n m'os deu",

9. Nesle caso, loxicameme, reprodúcese o texlo sen actualizar a ortografía; o mesmo se fará en todos os demais textos quese c i ten neste aparti ido dos enconlros por (bnélica simáclica. A supresión sistemálica desle lipo de apóstrofos no n se pro-duc i r á aié meados do século XX . cando se funda a edi torial Galaxia.

10. Trad ición seguida tanto en Portugal como no Brasil, onde tamén é baslanie frecuente a elisión vocálica en textos lilerariosmodernos. ai'nda qiie qutzais non co a intensidade co n qo e se deu entre nós por razóns sociolingüísticas. Cfr. Silveira(1971:10-11) , quen após af i rmar que a elisió n. sobre todo na preposición de , parece que dá máis v ígor á expresión, e des-pois de desbotar a talsa idea de que no Brasil w se faga a elisíón en expresións estereolipadas do lípo de copo d'úf>ua. paud'arc<iQ\i mütA'obia,Hsegunu "a nossa l íngua liierária. sobreiuüo a do l e mp od os románticos.oferece larga documenia^aw

da elisao"; no seu estudo áchanse numeros/simos exemplos lirados de obras literarias que fimdamentan (a ) af imac ión .11 . Arespetto disto afirma Carballo Calero (1979:131): "Los primeros escritores de l siglo XIX, en su afán de reprodu cir la

realidad fonética. l ienaban sus escritos de apóstrofos. que haeían la lectura incómoda y difíci l".12 . Cfr . Cantigas d'escarnho e de m al diz.er dos cancioneiros medievais galego-poriugueses, Edi^ao crít ica e vocabulário de

M . Rodrigues Lapa, Ir Indo Edic ións / Ediijoes Sá d a Costa. V i g o / L i s b o a . I995\p. 186. Na l í r icatrobadoresca ae l i s iónvocálica é especialmente intensa po r necesidades métricas e pola lendencia a ev i ta r a sinalefa (Ferreiro 1995:92). N osmanuscr í tos medievais a elis ión no n sempre se i n d i c a b a ,senón que m oitas veces se escribía a con t inuac ión a seguinte pa -lab rasen n in g u n h a marca gráf lea, qu e s<5 ocas ionalmenle se u t i l i zaba (Si lveira 1971:4).

195



GR AM AT I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonét ica e fonoloxía

196

Debeu d'atopalo,s'o conto non meníe,

porqu'él d'alí á poucoquedóu com'a neve,c 'os oilos crabadosque espantan eferen,nún bulto qu'iñoros'é de'home ou de verme.

(Cur ros ,AMr98)

Maruxiña, donch'os ollos,

rézall'a Santa Lucía:que pol-a noite ch'os cerree ch'os abra pol-o día.

(P .Bal les te ros ,CPGI ,64)

Noriega procurou unha parroquia outa e crara, ceibadora d'augas e que téniste delizoso nome que caníiga com'unha fontela: Santa María Madanela daGraña de Vüarente.

( O t e r o , P 1 5 5 )

A part ir do Ínicio da recuperación cul tural da posguerra a ling ua escrita tendea ind iv idual iza r as palabras com o unidad es m orfo lóxicas, tendencia xa presentena l i teratura de preguerra, sobre todo con relación á do século XIX, acabandopor suprimir todo t ipo de apóstrofos coa ax ud a de dec isións ed itoria is, feito quese n dúb i da v eu cont r ibu í r a mellor representar, mesmo es te t icamente , a l inguaescrita, facéndoa máis clara e comprensíbel" :

A hala atopouse tres anos despois, chantada no estante dunha librería, antre

dous libros cuase arrimados. Era a m esma que furara a solapa da tniña cha-queta de espiguüla. A que esnaquizara a pantalla, cando xafacía us intres queespichara o 'Vámpiro'...

(Fole,f f lVC64)

As cont racc ións e e l i s ións vocál icas que hoxe se con t inúan a p roduc i r nafala por foné t ica s in t á c t i c a , e que con an te r io r ida de t am én re f lec t í an oca-s i o na lmen t e o s t ex tos l i t e ra r ios , so n resu l t ado de e n c o n t r o s d e vogais na ca -d ea f a l ada cando u nha p a l ab ra acab a en vogal e a s eg u i n t e co meza t amén

po r vo g a l . O fei to de a súa represen tac ión escr i t a n o n resu l t a r convenien tepo r razón s de c la reza na comprens ión e de iden t i f i cac ió n das d i f e ren tes un i -

13. Con relación á supresión dos apóstrofos af i rma lamén Carba l lo Calero (1979:131) : "Se ha renunciado a t an ingenuo fo -net ismo. Si quisiéramo s observar lo en la escritura, és taresul tar í a a me n u d o in in te l ig íb le , y, desde luego, antiestética, mo-leita para la visla y fatigosa para la comprensión".



XOSÉRAMÓN FkBXBRO MAIO

d a d e s l i n g ü í s t i c a s , á par te d o s mot ivos es té t i cos , n o n resta v a l i d e z ás d i f e -r e n t e s r e a l i z a c ió n s f o n é t i c a s q u e e s p o n t a n e a m e n t e s e p r o d u c e n n a fa la po r

f o n é t i c a s in t á c t i c a ao se e n c a d e a r e n u n h a s p a l a b r a s c o n outras n o decursod a cadea fa l ada , r ea l izac ións qu e c o n t r i b ú e n a c o n f o r m a r a i d e n t i d a d e e au -t e n t i c i d a d e f o n é t i c a d a nosa l i n g u a , e que po r t a n t o se d e b e n c o n s e r v a r , aín-d a qu e n a l g ú n s casos só sexa como caracter íst ica d a fa la espon tánea , f r on tea o modelo d e l i n g u a c u l t a , o n d e n o n t e ñ e n de te r n e c e s a r i a m e n t e t a n t a pre-senza 1 4 .

Poden darse var ios casos nestes encont ros vocá l icos . A seguir procuraraseag rupa los segundo a n a t u r e z a das vogais concor rentes e u t i l i z a n d o a l ingua li-t e ra r i a c o m o pr inc ipa l apoio documenta l , po is , á parte de non dispormos de

m o i t o s máis e l ementos d e referencia en per íodos anter iores ao ac tua l , é bensabido q u e , se por algo se caracter izou a nosa l ingua li t e r a r ia dec im onó nica eda pr imeira metade des te século, foi en xeral , e salvo excepcións, po r t o m a rcomo m o d e l o a fala popula r , co n todos o s c o n d i c io n a n t e s que a ar t if iciosida-d e l i te r a r i a im p ó n .

42.2. Encontro de vogais tónicas

Se as dúas vogais son tónicas, o normal é que non haxa elisión nin crase, poisa forza ar t iculator ia qu e recae sobre elas normalmente o impid e, a índa en casode seren homólogas:

está alio [es'ta'alto]alí é [a ' l i ' e ]

A s necesidades métricas poden forzar unha elisión na l ingua poética, non to-t a lm en t e descartábel n algú n con tex to m oi concreto da fala espontánea:

¿Porqué, miña almiña,porqu'ora non quereso qu 'antes querías?

, FN 45)

14. Refer índose ao s enccmtros vocálicos pnxiucit ios po r fonét ica sintáci ica, af i rma Regue i r a (1994:53): "Nos medios de co -municac ión estes componamentos fonéticos do galegci normalmente non son lomados en eonsideración. En casos comaus que acabamos de m encionar , a tendet icia xeral, en ca lquera t ipo de rexislro. é a de p ronu ncia r tódalas vocais qu e te -ñe n repiesentación gráfica, co que se consegue qu e os enunc iados resu l tantes produzan un efecto de eslrañeza e de falla

de natu ral idade" .Carbal lo Calero (1 9 79 : 1 3 1 - 1 3 2 ) , po r ou i r a parte, eonsidera que o fe i to de que a l i n g u a estrita no n reproduza as eli-s ións v oc á l i c a s in f lúe n a p r o n u n c i a d a x e n t e c u l i a e que a me d i d a que se vaia xenera l izando o h áb i t o da leclura engalego moicas desas e l i s ións d es ap a r ece r án , se n qu e i so represente ningi ín perigo para a a u t e n l i c i d a d e fonél i ca gale-ga . Insiste no carácter f a c u l t a t i v o d o f e n ó m e n o a n i v e l d e fala e mostra preferenc ia pola a d e c ua c i ó n enl rc a p r a n un -ei a e a escriia: "L a el i s ión de la vocal f inal de una palabra al con lacto con v oc a l in ic ia l de la s igu ienie es potestaiivaen la p r on un c i a c i ó n , s iempre qu e n o cree co n f u s i o nes , pero, aparte de las contracciones generales admil idas , no obl i -ga en a bso l u t o , y una pronunc iac ió i i d e a c u e r d o con la escritura. que no conoce dichas elis iones, es, po r tanto, legí-t i m a . y se c on s i d e r a m ás cul la" .



G R A M Á T I C A D A L i N G U A G A L E G A - Fonélicae f o n o l o x í a

4.2.3. Encontro de átona e tónica

198

Se unha vogal é átona e outra tónica, poden conservarse as dú as, sobre todo can-do a tónica é a primeira no encontro, ou contraeren en favor da tón ica cando esta éa segunda. Se a vogal é a mesma normalmente redúcense a unha soa con carácterxeral; o máis habi tual é que a elisión sexa do -e átono final da palabra precedentee en especial se esta é unha preposición, unha conxunción ou un pronome átono15:

quere el ['kere'ei] v s. ['ke'ret]que eu [ke'ew] v s. [ ' k e w ]

¿ Vel-o cachopo qu'eu teño,

pra colgar mainzo á porla ?pois, igual qu'él, nada vales,non sendo si algo che colgan .

(Leiras, Cantares 22)

de ouro [de ' owro] vs. [ ' dowro]

Lá vai: é o bardo bíblico -o trovador divino-:

d'o seu k'mnor hebreo nas córdas d'ouro eférro.

( A q u ü i n o , P G C 4 1 )

Conform'un d'outr'á caronmirábans'ás furtadelasca l si íiveran rebor.

( Cu r r o s , A A / r 52 )

Aínda que o máis normal é que sexa o e átono a vogal el id ida , tam én pode sera ou o:

Amoriñas das süveirasqu'eu lle dab'ó m eu amor,catniñiños antr'o millo,¡adiós, para sempr'adiós!

(Rosalía , CG 84)

Tembra un neno n'húmido pórtico...

(Rosalfa, Ftf 162)

No caso do enco ntro de -a átono + o- tón ico procudíronse a lgunhas reduc iónsen o xa consolidadas na norma escri ta:

15. Xa afirmaba Saco Arce (1868:143): "El apósirofo aunque frecueniís imo, uo es s in embargo f o rzow , excepto con la pre-posieión de y con lo^ af i josme, che, / /e .seguidos del pronombre-arlículo o, a . c o m o : il'eiqui, rouboum'a, deuch'os.eK."M . Valladares (1970:25) sostiña que o apóstrofo só er a obrigatorio co a preposieión de . E Lugris Freire (1931:10) díeíaque na preposición de "está supr imido o e po r eufonía" e qu e a "vocal qu e mais se presta para a elisión é o e" .




esta + outra > estoutra [es'towtra]aquela + outra > aqueloutra [oke'lowtra]

outra + hora > outrora [ow'trora]

y-ha ser sempre, cal n'outrorafoi o numen d'o Rei Sabio,pr'os desterrados, ¡suspiro!,e pr'os opresores, rayo.

(Noriega,OCII,51)

O encont ro do -a tónico do adverbio xa co pronome átono de terceira persoa

C D o(s) provoca no rexistro oral a asimilación e crase das dúas vo ga is , dandocomo resultado ['o:], mentres xa +a(s) se resolve en ['a:]:

xaovin [ ' J o i ' B Í Q lxa a teño ['Jai'tejio]

Segu ndo xa se viu con anter ior idade ao falarmos da epéntese (vid . 2.5.4.2), nal ingua popula r e l i terar ia aparece con f recuenc ia un / ant ihiát ico, de carácter eu-fónico, para marcar a fronteira s i lábica , ev i tando a crase, entre o ~a á tono finald u n h a palabra (ou o identíf icador definido a) e a palabra seguinte qu e comeza

por a tónico (a alma [a'jalma], a auga [a'jawuja]), f enómeno m oi presente n al i n g u a literaria:Miña i-alma, sin lei, vive salvaxenos píncaros m áis erm os i-escarpados.

( Aqu i l ino , PGC 38)

Da m e s m a f o r m a , e con carácter dialec tal , pode aparecer tam én o í epentét icoentre unha forma verbal acabada en ~á e o pronome persoal á tono de terceirapersoal aglutinado'":

serao [se'rao] vs. *seraio fse'rajo]

E aigún día seraio, polo ben que fala.(Dieste, AFV 67 )

Nalgunhas falas dialectais, particularmente do galego central, as partículascanda, onda, coma, ca ou pra con t raen cos p ronom es el, ela, este ou esta d a n d ocomo resultado un e aberto:

coma el [ k o m a ' e f j v s. *com'él [ko'mei]

onda ela [onda'ela] vs. *ond'éla [on'dela]para este [para'este] vs. *pr'éste ['prcste]

16. Para Saco Arce (!86S:146) esle i, grafado v , era , xuniamenie co n n, unha consoanie eufón ica , q u e se ulil ixaba se o ver-bo t e rminaba en vogal aguda , a índa qiie no n lle daba o carácter obrígalorio do n; m ai s si dici'a que o seu uso era moi fre-tuenle , pondo exemplos como Está-y-v a^ardando: Haberá-y-ox; ou Du-y-os. Lugris Fretre (1931:7 ) repile o d i to po rSaco mais co m o norma xeral: "Ponse v cando o verbo acaba en vogai aguda" .

[99



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né t i c a e fono lox ía

Es te f enómeno é f recuen tem ente reproducido por Curros na súa poesía, m ar-cando con ti l o [e] cando é resultado da contracción de a + e:

¿qu'é sinón responder ésas perguntasen revesgados xerouiifos pérsicos?

(Curros,AMr4)

¡E o pasado que morre! A lira daime,e si canto ese morto... perdonaime.

(Curros,AA/r9)

¡Que olladas lle botan éla,

que oiladas lle botan él,solteiriftas e solteiroscando non-os ve ninguén!

( C u r r o s , A A / r 5 5 )

Non-o culpo, ¡coitado!, non-o axo,non pido pragas nin castigos pr'él.

( C u r r o s , A M T 1 3 1 )

¿Que lle ofrecedes na nativa terra

ése que a cruzar va i mares defel?(Cur ros ,AM7M33)

200

4.2.4. Encontro de átonas homólogas

Se as dúas vo ga is so n átonas homólogas , redúcense a u n h a por crase con ca-rácter xeral na fala, sendo tamén m oi hab i tua l ta l redución na l ingua l i teraria doXIX e da primeira parte do XX cando a pr imeira palabra é un monosílabo ter-

minado en -e,como que, me, se, de, che, lle:m e estremezo [m e e s t r e ' m e G o ] v s. [ m e s t r e ' m e G o ]de espiño [de es'píjio] vs. [des'pljio]

un falar ta n amorosoque m'estreme$o d'oilo.¡Ay! qu'extrañeza me causa[...]Mais aqueles xuramentos,ta l como rosas d'espiño,

lixeiriños s'espattarona un sopro d'os ventosfríos.

(Rosalía,CG 129)



X O S É R A M Ó N F R E D C B R O M A T O

Fermosa verba quepecha un mundo d'hourizontes: ús que va n de maor a me-nor n 'un sinxelo criterio d'extensión, mais outros innumerabres rexidos polascategorías do esprito.

(Otero,,P158)

colle esta [ ' koAe 'es ta ] vs . [ 'ko 'A es ta ]veña aqui'l'bejia o'ki] v s. ['bejiai'ki]vista alegre ['bista a'leu[re] vs. ['bistai'lciqre]nunha alborada [nüga algo'raóa] vs. [nügá:l(3o'raóa]

n u n h 'alborada mainiña,

nunh'alborada d'abril.(Rosalía,CG21)

Ao se fundiren as vogais homó logas n u n h a soa, é normal u n h a maior durac ión ,abertura ou tensión na súa real ización. Cando se t ra ta de forma s verbais termi-nadas en -o ou -a á tonos e seguidas da forma pronominal á tona aglutinada o(s)ou a(s) respectivamente, na pronuncia comiín as dúas vogais homólogas redú-cense a unha :

lévoo eu ['lego:'ew]

lévaati ['legai'ti]

Deit'os comigo na cama,doulles chuchos nofuciño,e cri'os a biberón,coma seforan meusfillos.

(Noriega, OC1,226)

Dialectalmente pode aparecer un / epentét ico:

colléndoo [ko 'Aéndojo] - [ko 'Xéndoj ]1 7

véxaa ['bejaja]

4.2.5. Encontro de átonas non homólogas

Se as dúas vogais á tonas non son homólogas, a tendencia a se m a n t e r a pro-nunc i a de ambas é m aior, aínda que tamén se pode producir con tracción, asimi-lación ou perda da primeira a favor da segunda:1. a + e

poden en ocasións contraer en[e]

ou tamén en[a]:

andaba ergueito [an'daga er'u}ejto]-[án'da|3er'iqejto]colla estoutro [ 'koXa e s ' t o w t r o ] - [ ' k o A" a s ' t o w t f o ]

17. Vid . Ferreiro (1995:93). Fernández Rei (1991:79) faia dun alomorfe / (o u e) do pronome átono a, a en punlos esporádi-cos do nordesie da Coruña e do norte de Lugo, que pode alterar a vogal final do verbo, pondo c om o exemplo síntfoji,xtntfsji, síntai po r sínioo. slniao, síntaa respect ivamente.

201



GRAMATICA DA L I N G U A G A L E G A . Fonética e fonoloxía

D'afame e d'ofríoten o sello o seu rostro de anxel>

ind'hermoso mais mucho, e sin br'ülo.(Rosal ía, /W 162)

2. a + i poden reducir en ;', aínda que o máis normal é a conservación das d úasvogais :

esüvera inquieto [est i 'pera i r ) ' k JEto ] - [es t i ' { i enr ) ' k j e to ]

3. a + o poden perder o a raramente nun rexistro vulgar:

Ofin chegamos, Bermudo,voando polo deseo,a est 'odeada e maldecidaTorre de Peito Burdelo.

(Salinas, TPB 11)

A í n d a qu e m á i s c o m ú n nu n rexistro oral é a as imi lac ión e crase en [o] ,sobre t odo can d o se t r a t a d u n h a f o rm a v e rba l segu id a de ar t igo o(s) o u pro-n o m e átono o(s)[S :

canta o neno [ ' k a r t a o ' n é n o H ' k d n t o ' n é n o ]facíao [ f a ' e i a o H f a 'G ÍD]

nunca ofixen [ ' n ü r j k a o ' f i j é r j l - f n ü r i k o ' f i j é r i ]

Esta crase é moi f recuente, pract icamente s is temát ica na fala popular , nosencon t ros das partículas (preposicións ou con xun c ió n s ) a, *pra, ca, cotna,canda, coníra, onda co artigo mascul ino o(s):

ao rei [

Ergue o teu ollo, Maruxiña, resgo,ergue o teu ollo, non mires ó chan.

(P in t os , AGG 15)

202

18. Aeste respecto atirma Saco Arce (1868:144): "La elisión no deberá ejecutarse en los casos en que pueda perjudicar á )aclar idad. S i n e m b a r g o . e l u s o l a au to rí z a en a l g u nas d í cc i o nes q u ep o d r í an . des p u cs deap o s t r o f adas . co n tu nd i r s eco n o t r a f iá pr imera v i s ta . Pero en estos casos et fino oido de los gallegos dis t ingue perfectamenle po r la pronunciaeíón esas pala-bras. en las cuales la el isión se hace notar levan tando ó pro longando un poco la voz sobre la voca l s igu ien te á la e l id í da ,Asi, po r ejeniplo.nadie confunde lev'o (lévtni ó lévao}. )o I l e v o ó llévalo, con tevti, llevo; lev'a (tévaa), l lévala . con leva,l leva".

19 . Para esta crase c o n v i v e n h o x e n o r m a l i v a m e n t e as soluc ións g r á f i c a s an e ó , a i nda que a p r i m e i r a len a van taxe deser a f o r m a u l i l i z a d a case u n a n i m e m e n t e n a I dade Med i a . o n d e n n n se tería pr o d u c i d » a a s i m ü a u ó n e crase. e n an o r m a p nr i u g u es a a c i u a l . alén d e se r m á i s descr í t iva do e n c on t r o vocálico prodUL-ido e por c o n s e g u i n t e máis c i a-r i f i c a d o r a , t -omo xa a p u n i a r a S a r m i c n i o ( c i l a d o po r Mar i ñ o 1995:64-65). q u e n t a m é n constatara. i g u a l q u e So -b r e i r a , a r e a l i z ac í ón t o r n o [3 ] n o século X V I l l . N o sécu lo XIX vaise p r o d u c í r u n h a p o l é m i c a en i r e os p a n i d a r i o sde an e os de ó ( v i d . "Oístas y aoíslas" in A l on so M on i e r o 1970:46-47). q u e d a l gun ha fo rma se p r o l on ga á a c l ua -l i dade . A l g ú n poeta m o d e r n o , como P on d a l , u í i l i z a a o c o n i a n d o como d ú a s sílabas e ó como u n h a ( v i d . Ferreiro1995:252. n . 3 1 1 ) .



X O S É R A M Ó N F R B X H R O M A I Ü

a onde diga [aonde'óÍLqa]-[5nde'óiu|a]cao teu [koi'tew]

canda o rapaz [kando;ra'pa0]coma o pan [ k o m o i ' p d g ]coníra o can [ k o r t r o i ' k a i ) ]onda o home [óndoi'ome]pra o señor [prorse'jior]

N o caso de o encontro desas m esmas par t ículas se pro du ci r co ar t igo femi-nino a(s) o resul tado hab i tua l na fala é a crase en [a:], c o m o se v i u :

a + a > á [a:]

caa túa [kcc'tua]contra a lui [ k ón t r a : ' l u 9 ]

4. a + u, á parte da conservación das vo gais n u n h a p ronunc ia enfá t ica , ten comoreal ización n o r m a l na fala [D], resul tado da as imi lac ión e crase entre as d ú a svogais20 :

canta unha canción [ ' k a n t a ürjá kan'6jór)]-l'kárt5gakan'9jór)]a unha argola [a üga ar 'u4ola] - [5r )á : f '

ou, preso ónh'argolaqu'á terra o suxeíe.

( C u r r o s , / 4 M r i O O )

coma un neno [ k o m a ü r ) ' n é n o ] - f k o m 5 g ' n é n o ]

chorará com'on neno ó ver teu pano...

(Noriega, OC 1, 298)

para unhaprovinda [para ürja pro 'Bíri6ja]-[pf5gQpro '[3ír^ja]

Escribir nada máis pr'onha provincia(Cur ros ,AM7"3)

contra un penedo [ k ón t r a G m pe'neóo]-[k6ntr3mpe'neóo]

contr'on penedo amarrada(Curros, A M T 63 )

A s veces mesmo é posfbel a crase de tres voga is por fonética s in tác t ica : o+ a + u > [3], o + a + o > [a]:

20. O proceso sería o mesm o que od e a + o: a + u> [aoj > [ua] > [as] > [ 3 ] (Ferreiro 1995:93). Tal f e i tómeno xa foi re-coll ido na gramática de Saco Arce ( 1868: 145). onde f iguran e s e mpl o s co m o : Empresieili'o carro ón home, ñnha muller;Deixou a caxa pr'fin tpra un) parente; Peguei contr'ónha pedru (cnntra unhal.

203




Músic'on tempo e poeta

( C u r r o s , A M 7 6 2 )

Volvend'áutro ladosua testa solene.

(Curros,AMr99)

En ocasións a elisión de dúa s vogais con secut iv as pode oca s ionar con tex-to s confusos en textos literarios:

petisquein'entrou no corro

sacudindo na mantela.( N o r i e g a , O C I , 2 2 2 )2 1

5. e + outra vogal inicial tende a producir a elisión de e con carácter xeral:

colle algodón ['koAakqo'óóg]mestre infeliz [ ' mes t r i r r j f e ' l iO]de amor [da'mor]

Cóntam'a doce agonía

da s rósas, mórtas d'amor,por soñado reiseñor,nos xardis d'Alexandría.

( A q u ü i n o , / > G C 4 1 )

6. o + u provoca a desaparición de o na fala espontánea:quixo un libro ['kijüg'ligro]tivo un neno [ ' t i j Jü g ' n é n o ]

7. o + a, e, i tende á desaparición de o ou ao m a n te m e n to das dúa s vogais:libro infantil [ ' l igro Tir]fán' ti}H'li |3ríiT)fán' tü]moio alegre [ 'moBo a ' lEui re] - [ 'mo9a: ' l£u i re]

2.04

4.2.6. A conxunción copulativa

U n caso especial de encontro v ocálico cons t i túeo a c on xu nc ión copu la t iva e[e], que na maior ía das falas galegas22 se fecha na semivoga l [ j] cando vai se-

gu ida de vo ga l , f enómeno de carácter eufónico que achou amplo eco na l ingualiteraria:

o neno e a nena [o'néno ja'néna]

21. A tbrma plena sería pelisqueina e entrou.22 . M a i s no occiden te da Coruña e de Pontevedra realízase comunraente co m o |e],ianio perante consoante c omo perante v o-

ga l (Fenández Re i 1991:103-104).



XosÉ R A M Ó N FRBXEIRO MATO

¡E no-hai casiña cuberta,y—estou mortiña de Jrt'o!

(Leiras, Cantares 27)Afilla i o xenro riron boam ente daquela tolería.

(Dieste,ZW53)

Seguida do ident if icador definido mascul ino o(s) e os indef in idos mascul inose femin inos un(s), unha(s), a súa semiconsonant ización pode provocar por disi-milación a aber tu ra da vogal segu in te ,inclusive en do us graos no segundo caso23 :

e + o > [jo]: a nena e o neno [ a ' n é n a j o ' n é n o ]e + unha > [ ' J5r já]: un boi e unha vaca [ ' ü m ' b o j ' j o r j á ' g a k a ]

Este f enómeno viuse tamén ref lect ido na l ingua literaria dec imonónica e dapr imei ra parte deste sécu lo:

Y-on sapo q'o oíarepuxo: ~¡Cró, cró!

(Curros,AMr93)

y-hay un netiño que choray-on xato, ceibo, que breca.

(Noriega, 0C1,455)

A influencia da conxunción e [j] esténdese a outros casos:e + e l > ['jei]e + outro > [ 'JD W t r o j- f 'j a w t r o ] 2 4

Conozo ó Toño dende neno, pois somos os dous dun tempo i un i autro nati-vos da Reixoá. H botara vinte anos na isla de Cuba, e eu levara cuasi outros tan-to s por Bilbao i as Asfurias.

(Fole, TB 99)

4.3. Encontros consonánticos

Tamén as consoantes finais de palabra adoi tan produc i r f e n ó m e n o s fonotáct i-cos relevantes, principalmente -n2\ en determinadas circunstancias e sempre queformen un m e s m o g r u po fónico coa palabra ou palabras seguintes . En galego

23 . Saco Arce (1868:145) facía conslar ocarácter facultativo destas disimi lac ións: "Despues de la conjunción v se carnbia t ambiénen o la u de este anítulo, eomo se observa en este ejem plo: Vnha navalla y-ort coitelo (e un, 6 y-un coítelo), una nava ja y un cu-chillo: Un re^ueiro y-tmha (e unha)fonie, un arroyo y una fuente. Se dice también, siri embargo. e un ciñtelo, e unhafonie"; aín-da que a rodapé fai notar o caráeter maís suave da pro nu nc i a "yon que de e un 6 yuri'.

24. Deiodas as fomias, aulroé t a mén forma dialectal dogalegoorienlaí. segundo o propioFole; Outramente, tamén: 'que'ou 'qui',

'se'ou 'si'condicionás, 'outro'im 'autro ' , 'sen'ou 'sin', 'como'uu 'coma' (Fole,7B7Ü).25. SacoArce (1868:146) xa falaba de "n" e "y" como "consonantes eu fómcas , esto es, que tienen por objeto conservar la eufom'a.impid ien to el hiato"aose inlerporen entre as f o rmas verbaiseos pronomes átonos: "Ambas t ienen lugarcon las desínencias ver- „_

bales. seguídas de los af ijos pronomin ales o, a. os, as, lo. la, los. las, que son los easos en que e! hiato sería más disonante: la n.

si la persona verbal lermina en diptongo. y la y, si lermina en vocal aguda. El empleo de la primera es obligaiorio; el de la se-g u n d a n o , a u n q u e m u y f recu en t e" ; en i reo sexe rnp l o sc i i a / eva í - n - w , A ai -n-a , / r a í -n- í i j . / a i - f i -oe t c .Lugr ís l 1931:7-9) f a l a d e e u -

fonía "por adilarnenio" (ci)lleano). "por troque" (faceh) e "por supresión" (co'ela), afírtnando: "Véxase canio mais doce é dicirmuncouno, que mancou-o". Para a orixe, posihelmente analóxica. deste n v i d . Ferreiro (1995:247) e Mariño (1995:67-70).



G R A M A T I C A D A L I NG UA GA L E GA . F o né ti ca e fonolox ía

nesa posición en voces pa trim on iais poden aparecer, alén de -n, -/, -r, -s, -z, ttodas elas so n susceptíbeis de sufriren algún t ipo de alteración en función do son

de que foren seguidas, aproximando del o seu punto de articulación-*, modif i -cando esta por com pleto o u sonorizando no caso das sibilan tes xordas seguidasde consoante sonora.

206

43.1. O -nfmal de palabra

A consoante nasal /n / é a que máis adaptacións experimenta na súa ar t icula-ción segundo a natureza do son que for a con t inuac ión dentro do seu mesmo gru-po fónico . E isto pode a con tecerlle tanto en posición im plosiva interior de pala-bra como ao f inal dela (vid. 3.2.5), onde o arquifonema /N/ resultante se poderealizar como un son nasal:

a) bilabializado: un pouco [üm'powko]b) dentalizado: un dente [ün 'dénte] , un zapato [Grf ia 'pa to]c) labiodentalizado: enfirme [é rg ' f i rme]d) palatalizado: comen xamón [ ' kom é n i j a ' m ór ) ]e) velarizado: un can [ür j 'ká i ] ] , un gaío [ü r j 'ga to ]

O -n final de palabra, a pesar de graficamente se representar como "n" (e non"nh"), realízase norm alm ente como velar [rj], claramente perceptíbel en palabrascon -e paragóxico -[kofa'96r|é] e n u n c a [kora'Oone]- ou en casos como un oso[üg'oso] (nunca [un'oso]). En posició n f inal de palabra é, pois, obrigado [q ]27

cando segue vogal que non sexa artigo ou pronome persoal de 3a persoa CD:un home [ür) '5me]sen ánimo [sérj'ammo]chegan eles ['tjeiqarj'eles]

Cando u n h a forma verbal terminada en -n for seguida de artigo, a consoante

nasal pron ún ciase regularmente como alveolar [ n ] 2 K :vin a casa ['bina'kasa] (mais vin a M arín [ ' b i r j a m a ' n q ] )comen o caldo ['koméno'kaldo]

N os texto s literarios os autores marcaron en m oitas ocasións m ediante t razo ouapóstrofo esa alveolaridade do /n/ , co nscientes de que a súa pron unc ia nestes ca-sos era diferente da habi tualm ente velar en posición fínal de palabra:

26. É interesame a esle respeclo a seguinte observación de Martínez Celdnín (1996:28): "Siempre que ulilicemos la denominación üe laconsonanle con el sufijo -rírfh se ffata de una aiticulación secundaria: labialización, dentaliíación, palatalización, velari/ación, etc.

Po r ejempl», la velarización de la [l | en [1] implica u n resonador velar m ás ampl io añadido al punlo de aititulación principal: alve-olar; o qu e el mediodoreo de la lengua desciende mienlras el posldorso se eleva. pero sigue manleniéndose la posición alveolar. Tam-biénpuede significar un proceso óe asimilación; en este caso se suele también uülizar el verbo: palataüzar. velarizar.elc."

27. A respecio desta reaJización afirma Porto Dapena (1976:471. n. 27); "Nóteseque l a n v e l a r e n posición final de palabra seguida

por otra que empieia por vocal no es realizacíón del ar ch i fonema / N / , sino. como ya hemos d icho , del fonema /g/".

28. Cfr . Álvarez et alii (1986:34): "A restricción en canto á velaridadc cando seguen aitigo ou pronorne persoal atusativo débese a

qu e neses casos a consoante só aparentemente é f ina l : a súa pn.inunc¡ación é sempre alveolar, e afnda que graficamente se atribúe

á paJabra prccedenie, desde o punto dc vjsta morfolóxico parece máis correclo alribuírlla ó aJomorfo do aitigo ou do pronome".



XOSÉ RAMÓN RÍEIXEIRO MATO

Viv'en casa grande,ten-as tullas cheas...

{Noriega, 0CI,76)

Tódol-os cas de palleirofaiga-nas paces contigo.

(Nor i ega ,OC 1 ,347)

Se a forma verbal acabada en -n vai seguida do pronome persoal átono de 3 a

persoa C D , este realízase median te o alomorfe /no/ , podendo o ve rbo conse rva rc o m o [g] a nasal final ou asimi larse ao cl í t íco , solución escoll ida normat i va -m e n t e :

cóllenno [ ' k o Aér jno ] / cólleno [ ' k o A e n o ]coméronnas [ko 'merór jnas ] / coméronas [ko'meronas]

C a n d o as palabras non, nin, quen, ben, sen, tamén, alguén, ninguén van se-guidas de pronome persoal átono de 3a persoa CD, o -n tamén se realiza nor-m a l m e n t e como a lveo la r /n/-9:

non ofixen [nono ' f i jé r ) ]quen o viu? [ ' keno ' f l iw l ]ben o sei ['beno'sej]

ninguén a ten [ n í g ' g e n a ' t é r ) ]sen o pensar [senopeq'sar]tamén o coñece [ t a ' m c n o k o ' j i e Oe J

Tamén os escritores e escritoras nestes casos m arcaro n, aínda con máis frecuen-cia que no do artigo, a singularidade desta pronuncia alveolar, especia lmente coadverbio de negación:

¡Pazl, ¡pai, ú és mentira!¡Pra m in non'a hay!

Non~o culpo, ¡coitado!, non-o axo,non pido pragas nin castigos prél.

( C u r r o s , A M 7 " 1 3 i )

y-ás mozas qu 'están... pra dianteíamén-as íentou... /o demo!

(Noriega, OC 1,241)

Se era dór ou surrisa, ou terneza oufuria, eu nono sei.(Dieste,ZMr38)

29. Xa Saco Arce deixou constand a desle feiio na súa gramát i ca (cfr. 1868:149): "E n muchas dicciones se evita el sonidonasai de la n,uniéndose en la pronunciación con la vocal qu e sigue. Eslo sutrede con el p ron ombre o, a, en su cal idad deenclíl ico: v. g. Ben-o-sei , bien do sé; Quén-o-dixo? . quién lo dijo?: Tamen-os eu vin. t am b i en yo In s v i; cuyas locucionesdehen pronunciarse beno, queno, lamenos".

207



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né ti ca e fonoloxía

208

que seipa ulir unha florsin-a murchar co alénto.

(Crecente, C 96)

Porén, tanto no caso do clít ico com o do art igo, é posíbel tamén a pro nu nc ia v e-la r [g], aínda que minor i t a r i a , se callar en progresión por influencia da l ingua es-crita30 :

collen asflores [ 'koÁenas ' f lo res ] (o u [ 'kDAéqás ' f lores])non as viu [nonas 'giw] {ou [nóijas 'giw])

Tanto en colléronos frescos como en colleron osfrescos a realización fonética

é a mes ma (alveolar) [ ko ' Áe r onos ' f r e s kos ] , aínda que no segundo caso, tratán-dose do ident i f ícador de f inido ou art igo, tamén se pode realizar ocasionalm entecomo velar (colleron os frescos [ko 'Aefórjos ' f reskos]) .

O adverbio de negación non é unha das palabras que máis alteracións por fo-nética sintáct ica provoca. Seguido de clí t ico de acusat ivo, alén da realizacióncomo alveolar , t am én prod uciu na fala espontánea crases vocálicas con perda daconsoanle nasal31 :

nonofagas [nóno'faiqas] v s. *n'ofagas [no'fau|as]non a vin [ nona ' g i r ) ] v s. *n'a vin [ n a ' g i r j ]

Este feito deuse igualm ente con non seguido de verbos com ezados por v ogal:non aumenta [norj aw'ménta] v s. *n'aumenta [naw'ménta]non había [norj a'|5ia] v s. *n'había [ na ' g i a ]

Estes fenómenos, que hoxe fican fóra do modelo estándar de l ingua escri ta (eoral) , víronse am plam en te reñect idos na lin gua literaria anterior, e non só na po-esía, onde en ocasións se pode converter nun recurso métrico, mais tamén naprosa, en que íal cond iciona m ento non se dá:

Quixais n'hey de téla...¡N'a tiben xamais!

(Rosalía,¿W9)

n'hay alimento que tome,n'hay augua que ü'apeteza.Atnigas n'hay qua consolen,músicas n'hay que a entreteñan

(Rosalía, FN 84 )

30 . Álvarez ( c f r . 1983:179-180) fala d un ha terceira forma do art igo co alomorfe / n o / c o n pronunc ia alveo tar e explica así aposibil idade da súa realización veiar : "Tráiase du n rasgo innovad or , con f recuencia earacten'siico da fala dos máis n o vo s .se n un ha localización espacial que fo rma áreas. Podería explica rse como u n caso de inierferencia l ingüística (o casielán,sa lvando o artigo f e m in in o ei , só presenta u n h a fo rma do anigo), pero máis ben cremos que se trata d u n f e n ó me n o in -temo, producido ó considerar separadamente verbo, artigo e sustantivo".

31. Cfr. SacoArce (1868:148): "Non, despues de suprimida la n.suele, lo mismo qu e la preposición con,contraerse con ladiccion siguiente, perdiendo la o, como: pra que n'oixe. para que no oyese; seica n'o so.be? (ntm o) , acaso no lo sabe V?";en nota esplica así o proceso para o primeiro exemplo: no n oise > n < > vise > n 'oise.



XOSÉ RAMQN FREKEIRO MATO

Si cando te fuchesnoxado n'estabas

-Comodidá pra todas quezais n'a haxa, pro entren e veremos que di a doña.(Valladares, A/o*míz 17)

A crase pode mesmo provocar a perda da forma pronominal de acusat ivo can-do esta coincide coa vogal inicial do verbo (non a agarimaran > n 'agarimaran):

¡N'agarimáran señores!(N or i eg a ,O C 1 ,3 3 3 )

En ocasións os textos literarios reflicten só a perda do son nasal, feito consi-derado como case xeral por Saco Arce32 :

¡E no-hai casiña cuberta,y-estou mortiña defrío!

(Leiras, Cantares 27)

Como tua nai no-amoleza

non sei que vai ser de mín.(Leiras, Caníares 48)

Non té n gracia; bén-o sei.Pro no-é pol-o bén que canto.

(Crecente, C 10)

Aínda hai que acrecentar ao s fenómenos de fonética sintáctica provocado s polo ad-verbio non a asimilación de nasais cando a palabra seguinte comeza por /m/, espe-cialmente se se trata do pronome me: non m e > *no'me, non máis > *no'máis etc.33:

¡qu'eles no mais perecen!(Rosalía, FN 39)

xa qu 'o sol y-as nordesíasno m'a logran ve r morena.

( N o r i e ga . O C 1,209)

¡N o m e Iripes, camiñante!(Noriega, OC 1, 304)

32. Cfr. Saco Arce (1868:148): "Las dicciones non, nin, quen, ven y alguna olra , pierden lambien casi s iempre la n . s iguien -d o vocal; po r ejemplo: no'e cerlo (non e) . no es cierto".

33. Saco Arce (1868:149) estende a perda de n a "adverb ios , conjunciones , pronombres y verbos" seguidos de me, dandoexemplos bastanle cueslionábeis e dif íceis de contrastar na l ingua l i terar ia , como lame'me pidiu cen reás (lamén me).be'm'o (ben m'oj dixo il. qué'me dera o cfo! (t/uen me), po'mos el i (ptm m'ax),elc.

209



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o n ét ic a e fonoloxía

Tamén a preposición con seguida de pronome persoal tón ico ou de demost ra-t ivo , que no modelo es tandar izado d e l i ng u a conse rva a súa plen a indep enden-

cia gráf ica e fo nét ica , pode perder n a fala popular a consoante nasal , fenómenocons ta tado como xera! po r Saco Arceu e reproducido na l ingu a l i t e rar ia :

¡Ay, meus anxiños'.,

mándanvos co-elas

(Noriega,OCI,417)

antergo e sabido mariñeiw que hai moilos anosfoi co-il á escola.(Dieste^FVll)

Co'ista mañán as pedras da calzada esíán adrede pra esbaralar e romperseas costas.

(Otero,AM5)

coaquela sorrinte calma do abade esprimeníado( D i es te ,Z W 5 3 )

E se algún veu co—ises contos...

21 0

O mesmo pode acontecer coa con xun c i ó n nin (o u nerí) cando seguida de vogaP:

Rondei paseniño... ¡Ne-as erbas senlian!(Rosalía^SS)

que ni os cas paranpo-las carreiras

(Noriega, OC 1 ,418)ni-é honra do dono, ni-é pau duradeiro

(Crecente,C 16)

C o demos t ra t ivo de terceira persoa pode desaparecer tamén a vogal de con:

c 'aque las caras de virxe,c 'aque les ollos de almendra,

c 'aque les cabelos longos

(Rosal ía, C G 40)34. Cfr. S a c o A r c e ( ] 8 6 K : 1 4 7 ) : "L a n en fi n de díecion s e g u i d a d e p a l a b r a q u e empiece por vo ta) , p roduce cier to son ido m uy

nasal , desagradable ú ln s t i idos üe los gal legos. q u i enes procuran e lud i r lo en aquel lüs d icciones que la necesidad obl igaá u s a r c o n m a s f r e c u e n c i a . c o mo so n pronombres , adverbios , preposiciones y conjunc iones |...¡ La prepos i t ión co n pier-de l .i n ame los pronombres // , isie, ise. aquii. d iciéndose: Co'il, co'ela, t-o'iste, co'ise, co'aquilex. po r i-on ii, i-tm elu".

35. Cando o con lex to fón ieo é favorábel (nin indu > n'inda, por exemplo) . a conxunc ión pode perder l amén a voga l : quen'inda virsesinten. ni n se ve cand'entraren (Rosa l ía , FA ' 37).




¡Que difrencia c'aquiles fidalgos de fmo señorío [..,]!( O t e r o , A M 6 )

Outras veces pode ser a preposición en a que por fonética sintáctica, seguindoo modelo das contraccións nel ou neste, se xun t e coa palabra seguinte:

E , n-efeuto , naquel día madrugou sin que ninguén o chamase(G . Barros,/UQ 16)

432. O-s final de palabra

O /s/ sonoriza pe ran te consoante sonora o u se m ipalat aliza ante palatal, dándo-se tam én dialec ta lmen te a aspiración e o ro tacismo. segund o xa se v iu:

os nosos [os'nosos] (sonorización)Q "— *

non nos chama [ n o r j n o s J ' t J a m a ] (semipalatalizado xordo)máis lle daría [ 'maejsJAeóa ' r ia ] (semipalatalizado sonorizado)máis caro [ 'm a e j t i ' k a r o ] (aspiración)os días dasfestas [or'óiaróar'festas] (rotacismo)36

A primeira persoa de plural do s verbos perde o -s do seu MN P cando seguidado pronome átono nos:queixamos + nos -> queixámonos [kej'Jamonos]vimos + nos -> vímonos ['bimonos]

Após palabras te rminadas en -s o artigo, por fonética sintác tica, pode presen-tar os alomorfes -lo, -la, -los, -las por un f enómeno de as imi lac ión consonán t i -ca producido xa desde a época m edieval" e ocas ionalmente representado na l in-gua escri ta moderna de diferentes formas:

entónce-lo bardo, cal vagofantasma,visita a melancolía.

( P o n d a l , Q P 9 1 )

mais cando non topo pechadal-as portas

Murcfiol-os dous y-abismados

(Curros, D S 89)

36 . Carrc Alvarellos deixa constancia deste fenómeno na sda gramática (cfr. 1967:35); "Algunas veces se cambia en r la s fi -na l de ciertas palabras, y aun que esto no es n¡ m uy frecuente ni en todas partes, lo consignamos como una de las t rans-mulaciones de consonantes qu e suelen hacerse en el lenguaje popular. pero qu e no deben fijarse en la escritura. Véase unejemplo: Cheguéi ár des, po r che%uéi ás dez (léase des)".

37. Para a evo luc ión hisiórica vid. Ferreiro (1995:251-252).



G R A M Á T I C A D A L I NGUA GAL E GA. F o n é l i ca e fonoloxía

2 1 2

co n diamántel-as noites qu'orballa(Noriega, OC I, 306)

que tantas noitel-o ollou(Noriega, OC1,335)

na que estaban marcádalas insinias dos vinte anos en Catamarca.( D i e s t e , £ > A r i 9 )

Ma is estas asimilació ns por fonética sintáctica so n propias da l ingua oral , ondesó se real izan esporadicamente nu nha pron un cia espontánea e relaxada, polo quenon deben ter t ranslación á l ingua escrita, que só debería recoller as asimilaciónssistemáticas: no verbo rematado en -s seguido do clítico de acusaüvo (colles + lo= cóllelo) ou no enconto dun clítico de dat ivo con outro de acusat ivo (vos + lo =volo, lles + las = llelas). No resto dos casos a representación gráfica indepen -dente de cada clase de palabras po sibili ta as dúas pro nu ncia s, polo que respondemoito mellor á realidade da l ingua, alén de p r i mar a independencia gráfica das di-ferentes unidades lingüísticas, obxect ivo xeral da no rm a escri ta:

f ixem os o traballo [ f i ' J emo s o t ra ' | 3aeÁo] o u [fi'jeniolo t r a 'paeÁo]íodos os días ['toóos os'óias] ou ['toóolos'óias]ambos os homes ['ámbos os'omesj

ou [ 'ám bolos 'Dm es]ti e mais a muller [ 't i e maejs a m u ' A c r ] ou [ ' t i c m e e j l a m u ' A e r ]

Sarmiento no século XVIII rexeitaba a representación escrita dos alomorfes do ar-

tigo ao escribir formas como vistes as mozas, todos os homes ou é mais os carneiros^.

Saco Arce, que recolle esa mudanza de s por / cos pronomes como obrigatorio, cando

se trata do artigo xa o cualif íca como frecuente mais non obrigado, deixando por vá-

lidas as dúas opcións (o neno e mail-a nai I e mais a nai, todol-os dias I todos osetc.)w. Máis ou menos o mesmo recolle Lugrís na súa gramática40. Carré Alvarellos

fala destas asimilacións cando trata dos usos do trazo e non do artigo, igual que Sacoou Lugrís o facían ao trataren da eufonía, mais parece recomendar a súa representa-

ción escrita "para facilitar la lectura en fo rma correcta"41. Carballo Calero rexeita a súa

representación escrita xeneralizada, pois "las niodif ícaciones de sonidos por fonéticasintáctica no se registran gráficamente"42 . Das gramáticas máis modernas, a de Álva-re z et alii prescribe en determinados casos a representación escrita da qu e chaman a

"segunda fo rma do artigo"4? e a de Costa Casas et alii rexéitaa por non permitir as dúas

pronuncias que se poden dar, con asimilación ou sen ela 44 .

38. Vid. Mariño (1995:63-64).39. V i d . Sa c o A r c e C 18 6 8 : ! 5 0 -15 1) .40. Vid. Lugrís Freire (1931:8) .41. Cfr. Carré Alvarellos (1967:32-33).42 . Cfr. Carballo Calero (1979:152), quen acreeenta: "Una escri tura que se atuviese tolalnienle a la imagen acúst ica , pres-

c í n d í e n d o de la ¡magen visua l , ofrecería m uc ha s dif icul tades prácticas, y, lóg icamenle , nos conduci r ía a emplear a lgúnal fabe to fonéiico c ien t f f ico , con lo qu e la escriiura se ranvert ir ía en p rivile gio de los l ingüislas".

43 . Vid. Álvarez e¡ alii (1986:136-138).44. Vid. Costa Casas etalii (1988:123).



XOSÉ RAMÓN FREIXERO MATO

O s escritores e escritoras do XIX e do XX, aínda aqueles máis achegados áfala popular , só ocas ionalmente util izaron os alomorfes do artigo e inclusive en

moi tos dos casos non contem plados polas ac tua is norm as oficiais, como se podever nos exem plos antes ci tados, o que parece demostrar a arbitrariedade ou ino-portunidad e de tal representación, se ben é certo que x a as no rmas non t iñan nes-te aspecto carácter prescritivo de obrigatoriedade, senón que só recomendaban arepresentación dos alomorfes do artigo en determinados casos: despois de infi-n í t i v o , das form as ve rbais conxugada s que t e rminen en -r ou -s e dos pronomesenclíticos nos, vo s e lles\ após os pronomes tónicos nós e vó s cando seguidosd u n h a precisión numérica; e despois de ambos , entrambos, todos, por, tras, (e)tnais e u^. Após a revis ión de 2003 ta l recomendación desapareceu.

4.3.3. O -r final de palabra

Entre os casos en que por fonética sintáctica se pode produci r u n h a alteraciónconsonánt ica por as imi lac ión do art igo, dando orixe á aparición dos seus alo-morfes -lo, -la, ~los, -las, alén das palabras terminadas en -s xa v istas, están osinf init ivos dos verbos e a preposición por. Neste ú l t imo caso a asimilación é sis-temática e por tanto xa está consagrada como tal na norma escri ta (polo, pola,polos, polas) e en toda a nosa tradición literaria46 .

Sistemática é igua lmente a asimilación entre o inf ini t ivo e os pronomes enclí-t icos de acu sat ivo, polo que a súa representación escrita tamén se converte ennorma:

facer + o -> facelo [fa 'Gelo]coller + as -> collelas [ko 'Aelas]

Mais cando se t rata do encont ro en t re o in f in i t ivo e o artigo tal asimilación nonte n ese carácter sistem ático, como tamén ocorre con -s e como poñen de mani-

festo as gramáticas do XIX e do XX, así como a ling ua li teraria (vale en liñasxerais o di to anter iorm ente no caso de -s)\

que vai comezar a misay-aínd'hay que tomar o santo.

(Noriega, 0C1,279)

O remate ha de téla virtú defaguer simultáneas no esprito as imaxes que fo-ron sucesivas.

(D i e s t e .DA TV )45. Cfr. ILG/RAG (1995:85-87): "Con todo, a representadón gráf ica das segundas formas do artigo, aínda que aeon sellable

polas ra/óns expostas, non condena a posibi l idade de eser ibi r o, a, os, as en tódolos casos, excepto co n pvr e tras [...].O ra ben , escóllase unha ou ou t r a posibilidade. a única p ronunc iac tón recomendable é a que reproduce a segunda formanos contextos sinalados. de mane i r a que o sistema l ingüísi ico permaneza inalterado en lodo momento".

46. Xa en Sarmien to aparecen de forma sis temática poto,polos, po los, pola,po la ou polas, Únicos casos en qu e emprega osalomortes do artigo (vid. Mariño 1995:63).




Desta form a, a non representación escri ta é a que posib i l i ta as dú as pron unc ias,u n h a m áis enfática se n asimi lac ión e outra máis rápida ou relaxada con ela:

vo u verosfillos [ ' b o w ' ge r o s ' f i A o s ] o u [ ' b o w ' g e lo s ' f iAo s ]te s que ler o libro ['teske'lero'ligro] o u ['teske'lelo'ligro]

4.3.4. O -l e o -zfinais de palabra

Poucas son as modificacións que o -/ final de palabra pode experimentar porfonética sintáctica e n ingunha con repercusións gráficas. Só cabe falarmos dedenta l izac ión , palatalización ou velarización segundo fo r seguido dentro do

mesmo grupo fónico de consoante dental ou interdental, palatal e velar respecti-vamente :

m al de moitos ['malde'mojtos]igual che dá algo [ i ' tqwalJ t Je'óa'ahijo]catedral gótica [kate'órai'uptika]

Canto ao -z final de palabra, deixando de lado a realización dialectal como /s /na zona de seseo Ímplosivo, que mesmo Carré Alvarellos convertía en norma xe-ra l en todo o territorio 47 , solución ademais con forte tradición literaria como xa

se viu , só se pode ci tar no galego com ún como fenóm eno producido por fonéti-ca sintáctica a sonorización de /6/ en [0] cando unh a palabra te rminada en -z forseguida doutra que comeza por consoante sonora e que pertence ao mesmo gru-po fónico:

cruz vermella [ 'k ruO J 3e r 'm eAa]luz natural [ ' Iu6 natu'ral]

214

4,4. Conclusión

Distinguiamos ao inicio deste apartado catro entre fonética vocabular e foné-t ica sintáct ica. Ao t omarmos a palabra ou vocábulo como unidad e üngüíst ica co nindependencia gráf ica, no seu inter ior pódense reflectir certos fenómenos de mu-danza fonética producidos, aínda que non todos, pois é ben sabido que as grafí-as non se corresponden exactamente cos fonemas nin coas súas variantes foné-ticas. Víronse, por exemplo, diferentes realizacións do fonema /1/ ou do fonema/s/ do galego com ún dependendo do contexto fónico en que aparecen, mais to -das elas se representan na l ingua escri ta pola m esma letra "1" ou "s", ben estean

denta l izados ou sem ipalatal izados; practicamente o m esmo podem os d icir do /n/e as súas diferentes realizacións.

47 . Cfr. Carré Aivarel los (1967:21); "E n todaGal ic ia conse rva e) sonido de la x la; en fin de d ict ión : luz (lus).nüri; (narís),neiz (nos), vez (ves), etc."



XOSÉ RAMÓN FRHXEIRO MAID

Por pr incip io os f e n ó m e n o s de fonética sintáct ica corresponden ao ámbi to dafala e, por tanto, é nese ámbito onde teñen lugar . A unidade b ás ica da fala non é

rea lmente a palabra, mais o grupo fónico; en consecuencia será nesta unidadeond e ta les fenómeno s se ma nife s ten. No en tanto, a l ingua escr ita toma como u ni-dade fu nda m ental a palabra , concepto tan difícil de de f inir que só se pode facercon exact i tude dic indo que é o segmento que na escr ita v ai precedido e seguidodun espazo en branco4* . T al definición é en xera l vál ida para o portugu és, para oespañol e tamén para o galego.

En coherencia con ela , n in g ú n f e n ó m e n o de fonética sintáct ica debe ser repre-sentado na escr ita, tanto sexa como consecuencia de encontros vocálicos comode encont ros consonánt icos . D esta f orm a, n in gu nh a elisión ou crase entre vogais

f ina is de palabra e inic ia is da palabra seguinte ten cabida na l ingua escrita for-malizada, salvo aqueles casos onde o f e n ó m e n o é sisíemático e está xa consoli-dado na escrita como u n h a so a palabra (do, daquel, dela). D a m e s m a m a n e i r a ,n i n g u n h a as imilac ión ou fenóm eno producido por fon ét ica s in táct ica que afecteas consoantes debería ter representación escr ita, salvo en casos de s is temat ic i -dade oral e consagración escr i ta h is tor icamente como unha ú n i ca palabra (polo,no, neste).

O caso m áis impo rtante para o galego é o da as imi lación do artigo e a súa trans-lación á escrita. A exper iencia no ám bito do ensino v én demo strando as dificul-

tades pedagóxicas para a aprend izaxe da representación gráfica da as imi l ac ión ,q u e , por outra par te, complica extraordinar iamente a lec tura dos textos que a in-c lúen , como se pon de m anife s to nas persoas que os len pu bl ica m en te a t ravés dosmedios de co m un icac ión. Parece aconsel lábel , por co nsegu inte, deixa r tales asi-milacións exc lus iva m ente para o ámbito oral , que é onde o s fenómenos de foné-t ica sintá ct ic a teñen a súa na tura l expresión, como xa re i teradamente se dixo.

Cuest ión m o i d i fe r en te é a conservac ión na fala de todos eses matices que ca-racterizan a nosa rica fonét ica p o p u l a r e que cont r ibúen ao enr iquecemento dal i ng u a e á súa grande expres iv idade. Uns teñen adscr ic ión dialectal , out ros per -

t encen a determinados rex is t ros da fala e xeralm ente case todos se caracter izanpola súa falta de hom exene idade ter r i tor ia l ou d e s is tema t ic idade nos diferen tescontextos en que poden aparecer . Nada máis lóxico, pois, que deixar cada un nose u propio ám bito , sen pretender a xeneral ización de fenó m eno s que no n repre-sentan un modelo fon ét ico com ún e que mesmo poden ro mpe r a espontaneidadena tu ra l da fala a t ravés dunha art if ic ia l imposic ión no modelo escr ito.

Ora, sentado o pr incip io xeral de diferenc iación ent re l in gua oral e l ingua es-crita, pois parece que xa ningu én defende agora modelos de escr ita foneticista, ed a n d o por vál idas e enr iquecedoras todas as real izacións espontáneas de fonéti -

ca s in táct ica que t radic ionalmente veñen caracter izando a nosa l i n gua , parecec o n v e n i e n t e conf igura r u n modelo fonético cul to para a l ingua oral fo rmal izadaqu e disc r imine po s i t iva o u negat ivam ene esas real izacións fon ét icas .

48. V id . B ar b o s a ( ¡994:134) .



G R A M Á T I C A D A L I N G U A GALEGA. Foné t ica e fono loxía

Nese modelo e só a m o d o de a p r o x i m a c i ó n r e f l ex iva , ta lvez houbese qu econsagrar en t re os encontros vocálicos resoltos oralmente en crase só os dos

clíticos en -e segu idos dou t r a voga l i n i c i a l de pa lab ra (de ouro, que eu, nonm e opoño, xa lle ouvín a voz) e o encon t ro de vo ga i s á tonas hom ólogas (co-lle estoutro, na aldea, dixo o neno), r exe i t ando todos os demais; e especial-m e n t e as rea l izac ións da c o n x u n c i ó n e c o m o i, que, xeneralizadas de f o r m ai n c o n v e n i e n t e , acabaron por se conver te r nun feo v ic io de ponuncia (Xoán * iManuel). Canto aos encontros por fonética sintáctica en que interveñen con-soantes, aque les casos má i s xene ra l i zados d e asimi lac ión do artigo (coller olibro, ves a casa, todos os nenos) e de realización alveolar de -n (non ofixo,ben o sei) tamén podían formar par te dese modelo cul to d e l i ngua o ra l .

E n d e f i n i t i v a , a fonét ica cul ta do galego debe preserv ar a iden t ida de da l in -gu a (v id . 6 .1 .3 ) , m a i s t amén a c la reza e a com prens ión . Igua lm en te , debeofrecer u n mode lo común onde todos se poidan sen t i r iden t i f icados, desbo-tando fenómenos non xene ra l i zados que poden desf igu ra r a necesa r i a i den t i -ficación d as un idades l i ngü ís t i cas , e p r i m a n d o as rea l izac ións plenas e m á i spropias d u n rexis t ro formal e c u l t o .

2 1 6



5.ASÍLABA



X O S É R A M Ó N F R E K E F R O M A T O

5.1. Definición e delimitación

A pesar de existiren moitos problemas para a súa def inic ión, a sñaba é u n h aunidade fó nica básica da l ingua (o mor fema e a palabra son unidades significa-t ivas) , cu xa ex is tencia é m esmo percibida por fa lantes sen form ación l ingüís t i -ca. É a máis importante das unidades fonéticas en que se agrupan os sons e u n h adas nocións fundamentais da fonética49 .

Após se teren dado m oitas def i nic ión s , a índa cont inúa a ter validez a m áis tra-dic iona l , que, desde un pu nto de v is ta fónico, def ine a sflaba como cada un dosgolpes de v oz con que se ar t icu la un ha palabra . Fis ioloxicam ente a sflaba foi ca-

racter izada por u n h a tensión crecente dos m ú s c u l o s do aparel lo fonado r seguidadunha tensión decrecente, de forma que a articulación é máis enérxica ao come-zo da sflaba e decrece gradualmente a par t i r da vogaF. M ais ficaría por precisaro inicio e o ñn desa tensión, o u sexa, a del imitación da sflaba, qu e Morais Bar-bosa, de acordo cun concepto a u d i t i v o , i n t e n t a resolver d ef in in do a sflaba como"o segmento fónico suscept ível de ser precedido e seguido de uma in te r rup^áoda fonagao, isto é, de um a pausa virtual"51 .

Desde un pu n to de vista fun cion al ou e strutural a sí laba xa tradiciona lmen te seentendeu com o u n núc leo vocálico (ou soante) rodeado de consoantes; desa forma

pódese defmi r como "a unidade fonolóxica imediatamente superior ao f o n e m aconst i tuída por un ou vários fonemas agrupados en torno de un que é nuclear"52 .

Veiga A rias, desde o punto de vista fono lóxico, define a sílaba com o unha unidadede con trastes, pois en tanto os fonemas teñen como función específica a distintiva, asílaba ten a función de perm itir o agrupamento de fone m as e o co ntraste no seu se oduns segmentos con outros; en canto os fonemas veñen exixidos pola natureza fu n-cional da l inguaxe, as sflabas parecen obedecer exclusivamente a causas fisiolóxicas".

49 . Vid . Malmberg (1954:115).50. Esta é a leoría s i l ábica d e Maur ice G r a m m o m e deM. Pierre Fouché (apud Malmberg 1954:119-120), Para u n h a análise

das leorias sobre a naiu reza da sflaba v id . H á la (1973:7-20).5 1 . C f r .B a r bosa (1 9 9 4 : 1 3 1 ) .52 . Cfr . Costa Casas ei alii (1988:50|. Debe lerse en conta q u e . aínda q u e en l inguas eo m o o galego só as vogais poden ser

núcleo si lábico, existen ouiras en que o poden ser algunhas eonsoantes soantes (/ no inglés linle. por exemplo) . Cfr . ta -m én Roselti (1974:103) : "Mas a sílaba acha-se quand o exista um m á x i m o d e sonoridade. quer dizer . um som vocál ico ,q u e , qual i i a i i vamente , ^e dis l ingue melhor que a consoan ie . Daí nas i ínguas onde as consoanles-vogais (quer dizer , con-suantes abertas: r, I. etc.: v , mais ac ima) perderam a su a sonor idade , estas já náo podem formar sílabas".

53. Vid .Ve¡gaAr ias{1976:116) .



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né ti ca e fono loxía

220

5.2. Estrutura da sílaba

A combinación de fonemas e a súa distribución en unidades superiores réxensepor regras específicas en cada lingua, sendo a fonotáctica, complementaria da fo-noloxía, a disciplina que estuda esas regras de dis t r ibución dos fonemas na sflaba eno vocábulo. En todas as linguas existen restricións na distribución dos fonemas,polo que a descrición do seu sistema fonolóxico debe incluír tamén as posíbeiscombinacións que se poden dar dentro d un ha unidade lingüística como a sflaba, omorfema ou a palabra. N as linguas romances é a palabra a preferida como unidadelingüística básica e dentro dela é preciso analizar a estrutura silábica, ou sexa, a ma-neira de se combinaren os fonemas vocálicos e consonánticos dentro da sílabaí4.

Para unha análise da sflaba do punto de vista da súa estrutura fonética hai que teren conta a xerarquía dos fonemas que a compoñen, pois uns constitúen a base im-prescindíbel da sflaba e outros non son imprescindíbeis. Varios lingüistas teñen es-tabelecido escalas de fonemas segundo a su a importancia na formación da sflababaseándose nas calidades acústicas dos fonemas e nas súas calidades aniculatorias.A escala acústica débese a Otto Jespersen55 , quen agrupou os sons do punto de vis-ta da sonoridade, de menos a máis , da seguinte maneira:

1. Consoantes xordas (mínimo de sonoridade)2. Consoantes oclusivas sonoras3 . Consoantes fricativas ou constrit ivas sonoraü4. Consoantes nasais e laterais5. Consoantes vibrantes6. Vogais fechadas7. Vogais de grao medio8. Vogais abertas (máximo de sonoridade)

A escala ar t iculatoria débese a Saussure5*1, quen, a se basear na diferenza degraos de abertura, ou sexa, nas diferenzas de alargamento (ancheamento) da can-le bucal, distingue seis graos de abertura:

0. Consoantes oclusivas1. Consoantes espirantes ou fricativas2. Consoantes nasais3. Consoantes líquidas4. Vogais fechadas5. Vogais medias6. Vogal abertaa

54 . Por exemplo, ha i l inguas en qu e no n exísten gnipos consonánt icos. mais na maioría so n posíbeis co n l imilacións dadas polaposición dos fonem as {nalgunhas posicións hai fonemas que no n poden aparecer n u n c a ) , a oriie de sucesión dos fonemas im -plicados e o núrnero m á x im o < ie fonemas. En galego os grupos consonániicos so n pouco frecuentes: en posición inicial da sí-

laba só aparecen os f»rmados po r oclusiva e/ + líquida (pre-cla-ro,fleir),en posición fmal de síiaba -n s e outros en cultismos(conn-tru-ción, ah\~ien-ción) e en posición final absnluta só -J M (la-drótx) no s plurais e nuns poucos cul tismos (for-ceps).

55 . C i t a d o po r Malmbcrg (1954:117). Tamén po r H ál a (1973:29 e 78-79), quen reduce a escala atres graos fundamenta is : 1 )máximo de sonoridade: vogais; 2) semisonoriílade nu sonoridade incompleia: consoanles sonoras; e 3) sonoridade cero:consoan tes xordas (p . 78); e afLnna qu e as sílabas cu x o centro é unha vogal resoan má is forte e má is c laramente qu e aque-las que leñen C O I T K J cenl ro u n h a consoante sonora, polo que as silabas qu e conteñen unha vogal c o mo núcleo son, acus-l i camenle . máis eficaees q u e as quc c onteñen u n h a l íquida «u u n h a nasal .

56. Vid F. de Saussure (1987;! 14-119); vi d. lamén H ála (1973:31).



XOSÉ RAMÓN FRHXEIRO MAJO

A sflaba consta dun núcleo, capaz por si só de formar sí laba e elemento im-prescindíbel para a exis tencia dela , e e v e n t u a l m e n t e de marxes silábicas prenu-

cleares e/ou posnucleares. O núcleo ou centro da sílaba estará formado en cal-quera l ingua por un ha soante (do n ú m e r o 4 ao 8 na escala acústica e do 2 ao 6na ar t i cu la to r ia ) e será aquel fonema qu e posúa a maior aber tura e ao m e s m otempo a sonoridade máis for te de todos cantos cont iver a sílaba.

A sucesión de fonemas no Ínterior da sílaba é problemática de estabelecer, poisdepende moito de cada l ingua , mais a grandes trazos pode seguir máis ou menosesta orde: consoantes xordas - consoantes sonoras - vogais - consoantes sonoras -consoa ntes xord as; desta fo rma, antes do nú cleo prodúcese un aumento gradual datensión m uscular do m í n i m o ao m á x im o , con aumento t amén da aber tura , e após

o cume silábico prodúcese unha diminución gradual da tensión muscular do má-x i m o ao m í n i m o , con diminuc ión gradual da abertura57 . Para que exista sflaba encalquera l ingua ten de haber unha vogal ou unha consoante aber ta ou sonora (conar), pois as consoantes xordas n un ca poden formar sflaba por si propias; da mes-m a form a, non ex is te n ingunha l ingua en que a vogal non sexa silábica . M ais cadal ingua ten a súa maneira particular de agrupar os sons na sflaba5".

En l inguas como a nosa só as vogais (números do 6 ao 8 na escala acústica edo 4 ao 6 na art iculatoria) poden ser núcleo silábico, polo que a est rutura da sí-laba en galego é a seguinte :

-núcleo: consti tuído por un fonem a vocálico como elemento central e impres-cindíbel; ao fonema nuclear tamén se lle c h a m a silábico: o-ca-sión, li-bro.

-marxe silábica: fonemas consonánt icos e vocálicos á tonos / i / , /u/ coa súareal ización como semivogais [j], [ w ] , que poden actuar como marxe in i-cial, explosiva ou prenuclear (ra-to, cien-ciá) ou como marxe f inal , im -plos iva ou posnuclear (ar-te, ou-ro)\ a presenza das marxes non é impres-cindíbe l para a existencia da sílaba e por iso os f o n e m a s que as c o n s t i t ú e nt amén son chamado s as i lábicos .

Son 23 as combinac ións posíbeis dentro da sílaba en galego:1. núcleo (N) : a-ño2. consoante + núcleo (CN) : ca-sa3 . vogal + n úc leo (VN)59 : ia-te, ma-io4. consoante + vogal + núcleo ( C V N ) : guie-to5 . consoante + consoan te + n ú c l e o ( C C N) : pra-ta

6. consoante + núcleo + consoante (CNC):/ar-/o7. consoante + núcleo + vogal ( C NV) : bei-xo8. vogal + núcleo + consoante ( V N C ) : ian-qui

9. consoante + núcleo + consoante + consoante (CNCC): cons-tru-ír57. V i d . H á l a (1973:32-33).58. Vid.Rose i t ¡ (1974:103-104) .59. C e r t a m e n t e e s t a c o m b m a c J ó n . a s í c o r n o a d e V N C . é moi ra raen ga lego. en i n i c i od e p a la b ra ,pois pract icameme só apa-

reee en voces de procedencia fo ránea . Cfr . Veiga Arias (1976:124): "Debemos llamar la alención sobre el hecho de qu elo s dípiongos crecientes son en gallego m uy poco frecuentes, y menos todavía en posición inicial, relaliva, porque en i n i -cia) absoluta no parece haber n i n gun o" .




lO.consoante + n úcleo + vogal + consoante ( C N V C ) : a-ni-mais11 .consoante + consoante + núcleo + consoante ( C C N C ) ; fras-co

12.consoante + consoan te + núcleo + consoan te + c o n so a n t e(CCNCQ: trans-la-ción

13.consoante + consoante + núcleo + vogal (CCNV): co-brei14.consoante + vogal + núcleo + vogal (CVNV): U-ru-guai15.consoante + vo gal + núcleo + consoante (CV N C): guar-désló .consoante + voga l + núcleo + consoante + consoan te (CVNCC):

can-ciónsH.consoante + vogal + núcleo + vogal + consoante (CVNVC): i-guaisIS .consoan te + consoante + núcleo + vogal + consoante (CCNVC):

tri-mes-trais19.consoante + consoante + voga l + núcleo + vogal + consoante

(CCVNVC): mens-truais2Ü.núcleo + consoante (NC) : al-to21.núcleo + voga l ( N V ) : au-to22.núcleo - f - vogal + consoante ( N V C ) : aus-pi-cio23.núcleo + consoante + consoante ( NC C ) : ins-ta-lar

Loxicamen te , en cada palabra so n posíbeis combinac ións de sflabas con dife-rentes estrutu ras:

trans - por - teC C NC C N C C Na - se - gu - reiN C N C N C N Vcon - tras - tarC N C CCNCCNCi - guaisN C V N V Cmens - truaisC N C C C C V N V C

P o r consegu in te , en galego o s f o n e m a s pos íbe is n u n h a mesma sí laba so nu n c o m o m í n i m o e seis como m á x i m o 60 . Todas as vogais poden se r n ú c l e oda sílaba e / i / , /u / t amén poden se r marxe prenuc lea r o u posnuclear nos d i -tongtos e t r i tongos (v id . 2 .5) . A d i s t r i b u c i ó n d as consoan tes e das s e m i v o -gais n a marxe explos iva o u i m p l o s i v a d a sí laba está suxei ta a a l g u n h a re s-

t r ic ión imposta pola posic ión qu e ocupe a s í laba d e n t r o d a p a l a b r a , comoxa se v iu ao t r a t a r m o s do s f o n e m a s c o n so n á n t i c o s e das súas r ea l i zac ións(vid. 3.2).

60. Nesie caso é preciso forzar a pronune ia das vogaís co m o ir i tongo (mens-truais), eando a lendencia é a non o rea l iza r ( v i d .

2.5.7).



XOSÉ RAMÓN RÍFJXEIRO MATO

En posición explosiva ou prenuclear:a) se a m a r x e é unha consoante (C), poden aparecer todas as consoantes, ex-

cepto /ji/, / r j / e /r/ cando a sflaba é in ic ia l de palabra (/X/ pract icam ente sóno cl í tico lle(s)).b) se a marxe prenuclear es tá formada por semivogal (V) , m oi r a r amente e

en voces non pa t r imonia is , ou consoante + semivogal (CV), esta forma di-tongo crecente co núcleo : ia-te, se-rie, mo-ción (v id . 2.5.4).

c) se está formada por dúas consoantes (CC) só se pode dar a c o m b in a c ió nde oclusiva ou / f / ° " + l íqu ida /r / ou /l/62 (neste caso exceptúase /d/) : bra-zo,frou-xo, a-le-gre, cli-ma, glo-rio, a-flo-ra^.

En posición im plo siv a ou posnuclear :a) se a marxe é un ha consoante (C )64, só poden aparecer nas voces pat r imo niais/1/ (al-ma), /n / (on-ce), /r / (or-de), /s/ (os-tras) e /6/ (fe-liz), esta case sem-pre na sflaba final, aínda que tamén ocasionalmente en posición interior (liz-gai-ro,); nos cultismos tamén poden aparecer todos os fonemas oclusivos e/f/ (ap-to, ab-di-car, at-mos-fe-ra, ad-mi-íir, dig-no, ac-to, af-gári), coas par-ticularidades fonéticas vistas nestes casos (vid. 3.2.2.3 e 3.2.4.1).

b) se na marxe implosiva aparece unha semivogal (V) , es ta forma di tongodecrecente coa vogal nuclear (vid. 2.5.3).

c) se son dúas as consoantes (CC ) que aparecen na marxe implosiva, a segundadelas será sempre /s/, podendo estar precedida de / r j / (ins-ta-lar), Iri (pers-pi-caz), /y (sols-ü-ció), /b / (obs-tru-dón), /d/ (ads-crí-dón), /k / (grafía "x" /ks/:experto, clímax) ou /p/ (esta só en posición fmal: bí-ceps)\ todos estes grupo sconsonánticos tautosilábicos aparecen en voces m o¡ cu ltas, excepto -n s nos plu-rais das palabras patrimoniais con singular en -n (ir-máns, cans, pas-móns).

5.3. Clases de sílabas

D e acordo coa súa es t ru tu r a as sflabas poden clasif icarse en libres e trabadas.A s libres (ou aber tas) son aquelas que acaban en n úc leo ; a v ogal nuclear d iseneste caso que está libre: ca-sa. A l i ng u a galega caracter ízase polo predominiodas sflabas l ibres. En posición in i c i a l ou medial de palabra pode aparecer cal-

61 . O f e i l o d e q u e s e x a / f / o único tbnema f ricativo capaz de aparecer anle [r ] t au tos i láb ico levou Veiga Ar ias (cfr. 1976:126)a falar, máis qu e de neutral ización de todos os fonemas fricativos n u n arqu i fonema /F / neste caso, de que / f / , á parte do sseus irazns pertinenies. "i iene la par t icular idad de poder selet'cionar u n sonido [r ] lautosilábieo en la posición siguienie.en tanto qu e los demás fricativos careten de elia".

62 . Veiga Arias (cfr. 1976:125), ao tratar do grupo esp los ivo [pr|. afirma que "en ocasiones .en gal lego ,e l a r c h i f o n e ma /R /

en esta posición aparece realizado por [1] adem ás de [r] ; [r ) y [1 ] son, p u e s . e n este caso, do s var ianles polestalívas: un avibrante y la olra l a tera l . pero la s dos l íquidas; lo cu a l parece indicar qu e la posíción que nos ocupa está reservada parauniíiades l íqu idas .e l a rch i foncma concre iamente" .

63 . Téñase e n e o n t a q u e algdns enconiros consonánlicos cultos ou be n no n sonlaulosiláb¡cos,como<jfc-.veí--vwoui«/ ' -n?-gar,ouben foneii tamenie no n se realiza polo xeral o primei ro e lemenlo. como en xn/>s-ti-cis-mo c i u pte-m-dác-ti-lo (vid. 3^.23).

64. A ma rxe consonánl ica imp los iva é. segundo Veiga Arias 11976:118). inferíor á e xp los i v a en n ú m e r o de unidades fone-málicas . exc lus ivamente arqu i fonemas . e en n úme r o d e oposicións que xeran u n i dades fonemái icas . estando o prirneirncaso de te rminado pi>lo segundo .



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F on éti ca e fonoloxía

quera vogal como núc leo , en canto que en posición átona final de palabras pa-t r imoniais só aparecen -a, -e, -o \ as vogais fechadas -i, -u só poden figurar c o m o

núcleo silábico en posición átona f inal nunha s poucas voces non pat r imoniais(taxi), alén de poderen ser marxe implosiva (comeu, cheguei, pai) (v id .2.4.2.3.1) . Todas as consoantes poden aparecer como marxe inicial das sílabaslibres, aínda que como iniciais absolutas nunca o fai /rj/, sendo /ji/ e I K . I moi ra-r a s ( v i d . 3.2.5 e 3.2.6.1.2).

As sílabas trabadas (ou fechadas) son as que acaban en marxe silábica; da vogal nu clear dise neste caso que está t rabada) : par. N as palabras pat r imoniais sópoden fechar sílaba -/, -n, -r, -s, -z, en canto que nos cultismos, segundo se aca-ba de ver , so n posíbeis case todas (ob-xec-to, ad-mi-rar, di-rec-to, a-dop-tar),

aínda que a súa pronuncia popular orixina diferentes tipos de vulgarismos (*ou~xeto, *ademirar). E n galego, como lóxica consecuencia do predomin io das li -bres, as sflabas trabadas son menos frecuentes.

Segundo recaia sobre elas o acento de in tens idade ou n o n , as sflabas t amén sepoden dividir en tónicas (ou acentuadas) e átonas (ou non acen tuada s), pois é £sfiaba, e non un fonema ind iv idual izado , o segmento sobre qu e recae o acento65;mais téñase en conta que a sflaba á tona tamén posúe acento, se ben de menorenerxía que a acentuada"6.

22 465. Vid .Bar tx isa (1994:130) .66. Cfr. Martínez Celdrán (1996:114): "Cuando se habla de silaba acenluuda (o lónica) y no acentuada (o átona) no hay que

pcnsar que la segunda carece de energia, que n o posee acento. La no a c c n t u a d a l iene s implemente u n grado rnenor deenergía qu e la l l a ma d a acen tu ada . L a ausencia de energía sólü se da en el silencio".



6. OS TRAZOS SUPRASEGMENTAIS



XOSÉ RAMÓN FRHXHRO MATO

Os sons da fala non se presentan de forma isolada, a índa que en fonética se es-tuden separadamente como segmentos individualizados. Mais a fala é un contí-n u u m e nela ex is ten un s t razos superiores ao segmento que c o n f o rm a n u n id a d e smaiores, cotno a sílaba, a palabra ou a frase. Estes son os trazos suprasegmen-tais ou t razos prosódicos67 , que com prenden o ace nto, a entoación e a duración.O acento preséntase sobre unha sílaba; depende da forza de espiración e, porconsegu ín te , da velocidade con que o ar é expulsado, O ton vén dado por un nú-mero maior ou menor de vibracións larínxeas ao interviren os músculos da la-

r inxe na t ensión vo lun ta r ia das cordas v ocais; a sucesión do s tons const i túe a en-toación. A d u r a c ió n , por seu turn o, é a prolongación d a ar t iculación d un son. XaSaco A rce dist in gu ía estes t res elemento s como const i tuíntes fundamen ta i s daprosodia6* .

6.]. O acento

6.1.1. Definición, función e clases

Os sons teñen unha sonorídade inherente debida principalmente ao seu propiot i m b r e , de fo r ma que un [s] soa por si m esmo m áis for te do que un [f] e un [a ]te n maior sonoridade do que un [Í]. O acento o que fai é aumentar a cantidadetotal de enerxfa na sílaba a par t i r da forza con que o ar é expulsado po los pul -móns, modificando o ton e a duración69 .

N a cadea falada uns sons poden ser destacados sobre ou tros med iante o acen-to , que, máis que un fone m a, marca un h a secuencia deles que conforman un h a sí-laba. A sí pois, os acentos so n certas características que fan que un ha s sí labas se

opoñan a outras; e forman parte dos trazos prosódicos, que son os medios fonétí-

67 . Chámaselles fonemas suprasegmentais na l ingüíst ica norteamericana ou prosodemas para moiios lingiiísticos europeos( v id . R w a - P o n s 1985:66).

68 . Cfr. Saco Arce (1868:223): "La prosodia. qu e considera lo s i d iomas en su par te m usical . abraza pr incipalrnente tres pun-los: el torto. el acen lo ó apoyo de la vo2 en ciertas sflabas y la duración ó cantidad de estas".

69. Vid. Martínez Celdrán (1996:113).

111




cos empregados para dist in guir unid ades maiores do que os fonemas (moras10 , sí-labas, grupos fónicos)11 . Por iso Veiga A r ias defme o acento como un prosodema

ou fonema suprasegmental que dis t ingue pares mínimos como á/a, dá/da oudás/das72 . O acento en galego ten , pois, valor dist int ivo , valor que no n ten a can-t idade ou a du ración , cont rar iamente ao que acontecía no latín ou no grego.

Por o acen to desempeñar u nha func ión l ingüíst ica de carácter d is t in t ivo na l in -gua galega, a súa ut il ización ten de ser obxecto de escolla. Hai l inguas como ofrancés ou o lat ín onde o segmento en que recae o acento é f ixo , mais o galegoescol le aquel que debe ser acentuado. Por co nsegu inte , na no sa l ingua a posic ióndo acento é libre ao non estar predeter rninada po r n i n gun h a es t ru tu r a fonem á t i-ca nin por calquera ou t ro factor que a puidese co nd ic ionar . E esa posición serve

para dis t ingui r forma s l ingü íst ica s idénticas en todo menos no esquema acentual :comera / comerá, ánimo / animo, esta / está.

Os sons dunha sflaba acentuada so n ar t iculados con máis forza e por tanto so nmáis sonoros (o u má is audíbeis) do que os outros. Por iso se di que a sílaba acen-t u ad a ten máis intensidade sonora o u m áis forza expira tor ia e o acento desígna-se com o acento de inlensidade1^, Exis ten grandes d iferenzas entre as l inguas can-to á forza con que se pronuncian as sí labas acentuadas en relación ás nonacentuadas; hainas en que a d ifere nza é m í n i m a , como o f rancés , conservando as

sílabas átonas a súa precis ión ar t icula tor ia , e tamén hai l inguas en que a dife-renza é moi grande, como as xermánicas ou o poriugués padrón europeo, ondeas sflabas tónicas son moi fortes e as átonas m oi fracas. O galego pode ocuparu n h a pos ic ión in t e rmedia en t r e a ma ior c lareza na ar t iculación das átonas no es-pañol e o grande deb i l i t amento qu e sofren no portugués, sobre todo europeo,onde na lgu nh as posicións case se fan imp erceptíbeis.

Pódese tamén falar en xeral , e en galego concretamente, dun acenío de insis-tencia ou enfá t ico , de carácter in telectual , que serve para resaltar a dis t inción ouoposición ent re dous termos (cualifícoo de amoral e non de inmoral) e dun

acento afectivo ou emocional , con que se proxecta a subxec t iv idade do falaníe(aquih fo i algo horroroso), A m b o s os acentos poden recaer sobre sílabas in i -c ialmente non acentuadas .

228

6.7.2. O acenío na sílaba e na palabra

Se o acento recae sobre a sflaba e as sílabas forman par te das palabras, estases tarán form adas por sílabas tónicas ou acentuadas e sílabas átonas (ou , m áis co-

70. A mora é u n h a u n i dade rnéirica ou acenlua l cor responüen te an t empo dunha sílaba breve, de forma que contar as morassignifica que méi r i ca ou acentualmeme u n h a soa sf laba longa pode con ta r po r dúas ao con te r dúas. moras , men t r es unhasflababreve conla por u n h a . Para Mart ine l (c f r . 1978:87; 1876:297) a moraé "cadaumdos segmentos caracter izados po rU t n lo m p u nc tu a l " .

71 . V i d . M a l m b e r g ( 1 9 5 4 : l 4 1 ) .72. Vid.VeigaArias(l971:66).

73 . Tamén acen to d inám ico: ou acento expira to r io se se pensa na ar t icu lac ión . Vid . Malmberg (1954:141).



XOSÉ RAMÓN FREKEIRO MATO

r rec tamente , no n acentuadas) . D e cada palabra dise que leva o acento en deter-m i n a d a sílaba, de onde se deduce que só u n h a será tón ica e as demais sf labas se -

rán átonas74 . Ora ben, por unha parte o concepto de palabra é difícil de precisar"e por ou t ra , se é certo que unha palabra p ronunciada Ísoladamente leva sempreun acento , t amén o é que máis propiamente o acento caracteriza o grupo fónicona cadea falada. Mais por razóns de orde práct ica parece conveniente aceptarque a palabra constitúe a unidade acentual en galego, como acontece noutras l in-guas76 .

A s regras qu e de te rminan o lugar do acento nas palabras so n difere ntes segun-do as l inguas de que se t ratar . En galego aínda convén dist inguir entre palabrasátonas, que tendo independencia gráf ica non a teñen fonética, pois só se util izan

normalmente dentro dun contexto fónico, e palabras tónicas, con independenciagráfica e fon ét ica , capaces por si soas de const i tuíren un grupo fónico. A s pala-bras átonas, minoritarias mais de uso moi frecuente, están formadas nortnalmen-te por un ha sí laba átona (e nalgunh a ocasión por m áis de unh a); para se pronu n-ciaren dent ro da cadea falada apóianse no acento das palabras precedentes ouseguintes . Cons t i t úen , por t an to , o grupo dos clíticos, que se d iv iden en proclíti-cos e enclíticos; son palabras átonas ou clíticos en galego algúns pronomes (in-cluídos os art igos) , case todas as preposicións e a maior parte das conxunc ións .Palabras átonas enclíticas, que se apoian na tónica precedente, son só os prono-

m es átonos de dat ivo e de acusat ivo , así como as súas respectivas contraccións ouaglut inacións (dáme, dáo, dáse, dámo, dálleló)\ todos eles tamén poden se r pro-clítícos (non se dá, xa cho deu). A s demais palabras átonas so n proclíticas77 .

Aspalabras tónicas, m o i maior i ta r ias , so n aquelas qu e p osúen unha sílaba tó -nica e están formadas por todos os nomes (subs tan t ivos e adxect ivos) , todos osverb os, todos os adverbios , a lgúns pronom es e un ha s poucas preposicións e con-xun c ió n s .

Segundo o lugar qu e ocupar a sflaba acentuada dentro das palabras tónicas, es-ta s pódense clasificar en agudas ou oxítonas (partín), graves ou paroxítonas (há-

bil) e esdrúxulas ou proparoxítonas (bréíema). Certas palabras átonas, os prono-mes enclí t icos, poden facer que apareza en galego o acento si tuado máis alá daan tepenú l t ima sílaba du n grupo gráfico (achegándosemelle, cóntallelo). A maior

74 . Caso á parte é a du p l a aeentuación na s p a lab r as cnmposlas ou a posibi l idade de exisiencia dun acen to principal e out rnsecundario nos adverb ios en -menie ou m es m o nalgunhas palabras derivadas po r su f ixac ión . V id . Barbosa (1994:134).

75 . Barbosa (cfr . 1994:134) dá l a l ve / a defmición máis rcalisla e menos problemái ica cando afirma que a paiabra é "o seg-mento que na escrita portuguesa é precedido e seguido de um espat;o branco".

76 . Cfr. Malmberg (1954:142); "h á razoes de ordem prát ica em favor da conservaf,-2o do (enno t radicional acentti de pala-vra. apcsar de este acen to ou desapareccr ou perder for^a, quase sempre , quando se c om bi n a a palavra co m outras n u m afrase. Feita es!a reserva, cremos podermo-nos servi r . daqui em d ian t e . desta t c r m in o lo g ia cómoda".

77 . Os posesivos en func ión substan i iva . preced idos de artigo ou propostos ao núcleo en func ión adxect iva so n palabras \ó -nicas: isto é se u ['isto 'e ' sew] ,¿ /«me o teu reloxia ['dame o ' l ew re'l3/jo],o libro m eu [o ' H | i r o ' i T i e w | ) . C a n d o t eñent unc ión adxettiva e van antepostos ao núcleo son tónicos se van preeedido.s do artigo. pois serven de apoio aceniual paraa p ronuneia desie; se non levan artigo so n proclíiicos: o meu pai |o ' m ew 'psjl / m eu pai [ m e w ' p se j ) , a miña na i | , i'mljia ' n a j j ] / miñu niii |m]jiá 'niej}; as í se explica a aféresc ña ttai m ais no n * a ña na i ou pronuncías populareí. próxi-mas de * . v c irmán niais sempre o se u irmán. So n tamén proclíi icos os pronomes relalivos qu e e cai. este se no n for pre-cedido do arlígo. De enlre as preposictóns e conxunc ións . xe ra lmeme proclfticos, son palabras t ó n i eas .entre outras deu so menor,are'. agds, após, confornte,peranie, segundo o u pt i rén. A l g ú ns nomes habil i iados para fónnulas de t ra tamenioou dislineión. como don/dona ou sanlsanto poden perder o seu carácter lónico (v id . Carballo Calero 1979:144-147).



G R A M Á T I C A D A L I N G U A GA LEG A. Fonética e fonoloxía

parte das palabras galegas, n u n h a proporción que pode andar próx ima dos dousterzos, so n parox ítonas, seguidas en importancia numérica das oxítonas; as pro-

paroxítonas forman o grupo máis reducido e teñen norm almente u n h a orixe cul-ta , pois a fonética popular móstrase contraria a tal pronuncia , tendendo a con-vertelas en graves (grandísimo>*grandismo) (vid. 2.4.2.2.2).

P o r ú l t i m o , hai que sinalar a existencia de duplo acento, o primeiro secunda-rio e o ú l t i m o o pr inc ipal , polo xera l nas palabras compostas (picafollas, vaca-loura, cabodano} e tamén nos adverb ios en -mente (pobremente.feüzmente)1* .

230

6.1.3. Sobre as regras de acentuación

Canto ás regras de acentuación do galego convén facermos algunhas conside-racións sobre certas cuestións prob lem áticas. Po r u n h a parte está a posibi l idade,a conveniencia ou a necesidade de marcarmos dalgu nha forma graf icamente ot imbre das vogais de grao m edio . Sabido é que por razóns derivadas do confli tolingüístico ex i s ten te o proceso de deturpac ión do noso id ioma se estende taméncada v ez máis ao ámbi to da fonética e da fonoloxía , co resultado da perda nal-gunhas capas de fa lan tes, pr inc ipalm ente neo fa lan tes , a lgú ns con responsab i l i-dade pú bl ica na uti l ización do idioma, de trazos tan característicos e imprescin-

díbeis para unha no n desnatura l izac ión da l i ngua como a dist in c ió n en tre asvogais e, o abertas e fechadas. N a aprendizaxe da l ingua esta é t amén unha dascuestións que máis problemas susci ta .

E xa mostraron preocupación por ela os nosos primeiros gramáticos, con al-gunhas propostas ao respecto; así, Saco Arce, seguido moito máis tarde por Lu-grís7'', i n t rod uc iu , alén do agudo, o acento c i rcunflexo para marcar as vogaísabertas, aínda qu e na realidade o reservaba só para casos de contracción ou c ra-se vocálica80 ; máis sólida e coherente é a proposta de Marcial V alladares, qu en ,consc ien te do va lor fonolóxico da d is t inc ión , util iza o acento grave para e, o

abertos e o acento agudo para cando son fechados, de ixand o o c i rcunflexo paraas contraccións sl . Un sistema algo aproximado xa fora ensaiado, aínda que moip arc ia lmen te , po r Pin tos en A gaita gallega e a grandes trazos será o ut i l izadom á i s sistem aticam ente, aínda que con incoherencias, po r A quil ino Iglesia A lva-r iño e Crecente V ega, do us dos pouco s escritores qu e in ten ta ron plasmar na es-

78 , Gon^a lves Viana indicaba catro casos de palabras con dous acentos en portugués: as palabras compostas, os adverb ios en-mente, os d im in u t i v o s e aumenla l ivos fo rmados co in f ixo;e os fu tu ros e posptetéritos con pronome mesoclí t ico; maisxa advenía : "Plus ieu rs mots composés n ' o n t cependant q u ' u n accent: ahrólhos. massapáes, tordcóllti'; sobre -metueconsta laba que e r a " u n m ot i n d é pe n d a n l dans Í a locuiion a d v e r b i a l e de boa mé me " (cfr, Viana 1973:144-145) . E n galego

parece claro qu e d e b e mo s f icar $ó cos d o u s pr imei ros casos de dobre acentuac ión .79 , Vid.LugrísFreire í 1931:9 ) .80 , Cfr. Sara Arce (1868:229): "E l círcunflejo sirve para denoiar la pronunciac ión abier ta de las vocales, especia lmente en

s n a b a s q u e h a n s u t r i d o a p ó s t r o f o Ó c o n t r a c c i o n . U é v a n l o p o r e j e m p l o , la s fo rmas de dat ívo y acusa i ivo singulares del ar-tículo ó, á, al, á la, porque proceden de la contraccion de á u, á a, irás, cás, vés, Ib rmadas de iradis, cadis. venis, préviala supresión de la d y rí'.

81 , Cfr. Valladares (1970:14); "Tan importanles son los acentos, snbre icido en la escritura y m e d i a n d o voces hom ó n i m a s ,qoe, de omilir los, ó confundi r los , resullan'a ambfgua la frase y. ó no la comprender íamos, ó la dar íamos signif icación dis-tinla de la que quiso darle quien la escribió".




cri ta a diferenza entre os fonemas vocál icos de grao medio. Carré Alvarel los,após af irmar que en galego "deberían usarse" tres acentos (el propón o agudo

para o s casos xera is , o grave para as fechadas e o ci rcun f lexo para as abertas),recoñece as grandes dif ic ul tad es existentes ao respecto, derivadas fundamental-m e n t e das diferenzas de pronuncia que se dan ao longo do terrítorio*' . CarballoCalero tamén constata o abandono dos in t en tos de dist inción gráfica entre aber-tas e fechadas por non se ter achado un sistema adecuado, que se complicaríam oi t o máis pola existencia de e, o átonos abertos, o que obrigaría a colocar enocasións dous acentos gráficos sobre a mesma palabra; para el o problem a deri -va de o galego moderno ter adoptado o modelo da ortografía castelá".

As gramáticas e as normas ortográficas máis recentes abandonaron calquera

in tento de regular esta cue st ión, polo que hoxe os fa lan tes e os lectores non te-ñen máis elementos para real izaren ta l dis tinc ión fonolóxica que a súa propiapercepción a t ravés do galego falado ou aprendido. E cando a situación é de do-min io púb lico dun modelo l ingüíst ico al leo, o perigo de perda de au tent icid adefonética do noso vocaí ismo é grande . Por iso que talvez non est ivese de máisvol tarmos a considerar a c o n v e n i e n c i a du n sistema de acen tuac ión que con tem-ple a dist inc ión entre as vogais de grao medio; cremos que tamén neste aspectoo mo delo do portugu és, con problema s similares, aínda que no n id ént ico s, acre-centados polas diferen zas fonét icas u l t ram arin as, debería se r t ido en conta , a pe-

sa r de non ser suficien te para a resolución da nosa problemát ica , e menos aíndase vai adiante o acordo ortográfico luso-brasileiro.Mais para iso é tamén preciso definirmos un modelo de real ización fonét ica

cul ta para o galego común, aínda hoxe pendente e non exento d e dificultades,por rib a das lexí t im as varian tes fonét icas dialec ta is . Parece que def in i t iv am entedesbotados del a gheada e o seseo por xeral asent imento ao seren fenómenos so -cialmente m oi marcados, a f ixación do modelo comiín de rea l izac ión de e, o se -ría a tarefa máis urxente e necesaria neste momento. Como cri terio xeral a se-guir semella lóxíco, neste caso máis que en n ingú n outro por se t ratar de

cues t i óns fonét icas qu e precisan d un recoñecemento social , a extensión territo-rial e o n ú m e r o de falantes, tendo en conta tam én, cando fo r posíbel, a ha rmon i -zación co portugués. E neste sentido a metafonía e a inf lexión producida por in-f luencia da nasal t rabante, naqueles casos onde a súa extensión xira arredor dametade do territorio, se callar deberían converterse en norma nese modelo foné-t ico cul to, tendo en conta tamén que operan no occidente, onde se concentraunha maior poboación, e que a norma occidental tamén primou nas soluciónsmorfoíóxicas do galego estándar; os casos que resultasen significativamente mino-ritarios,como ['mesa], f'boóa], ['ponte] ou ['nege], ficarían fóra do modelo, se-

g u n d o de feito acontece tamén con outros fenómenos dialectais pouco estendi-82 . Cf r. Carré Alvarel los (1967:26): "E l acenio grave debería usarse para señalar las vocales cerradas; pero fu e lal !a confu-

sión que se armó cuando se inlentó hacerlo por algunos. qu e se ha des is l ido de el!o abandonando e! tiso de ta! acento;porque ha y muchas palabras en las cuales la pronuncíac ión de sus vocales, no se determinan con una ciaridad lo bastan-le definida para poder clasifkarlas eomo abiertas o cerradas. sobre todo lenie ndo en cuen ia que hoy la pronunciac tón noes exactamente la misma en loda la región gallega".

83 . V id . Carbal lo Calero (1979:148).

233



G R A M A T I C A DA L I N GU A GAL E GA. F o n él ica e f o n o lo x ía

232

dos ( rotacismo , pala tal ización de -s etc.) . O cr iterio e í im olóxic o tamén pode se rút i l en casos de vaci lación ou dúb ida para as palabras pa t r im on ia is . O s cul t ismos

e os neoloxismos parecen inc l ina rse polo t im bre aber to, así como en consecuen-cia as palabras proparox ítonas e as en teoría paroxítonas (con tendencia a se pro-n un c i a r en como proparoxí tonas) acabadas en di ton go crecente na in m en sa maio-r ía dos casos (vid. 2.4.1.3) , o que pode indicar a exis tencia dunha cer taregulación na adaptación fonolóxica destas palabras* 4. Por outra parte, as pala-bras der ivada s , e son mo itas na l ingua, por norm a xeral tenden a conservar o t im -bre das pr i mi t i v as (v id . 2.4.2.1.1).

N o n debe resul tar , pois , tarefa imposíbel a conformac ión d u n h a n o r m a de pro-n u n c i a c o m ú n e cu l ta para o galego, así como a procura du n modelo de f ixación

escrita que a preserve, o que sen dúbida con t r ibu i r í a dec isivamen te a frear o pro-ceso de desna tura l izac ión da nosa fonética e por c o n s e g u in t e a m a n t e r a au ten t i -c idade l ingüís t ica .

Ou tra cuest ión con repercusións no s is tema de a centuación é a u nió n gráf icadirecía dos enclí t icos ao verbo precedente formando u n h a unid ade acen tua l , oque fa i aumentar considerabelmente o número de palabras que precisan marcagráfica do acento por levaren este na a ntep enú lt ima sílaba ou aínda en sílabas an-teriores a esta: vímnte, dállelo, colléuchenolo, ocónesecheme. Por ser a posiciónenclí t ica dos pronomes átonos a espontánea ou non condicionada en galego, en

contra do qu e acontece no españ ol, tal sisterna de representación gráfica, que se-gue o ut il izado nesta ú l t i m a l ingu a, vai en cont ra da necesar ia economía quedebe rexer un sistema de acentuación. Por iso talvez pareza máis adecuado parao galego a separación mediante t razo do enclí t ico do verbo, con m a n t e m e n t o daau tonomfa gráfica deste (deron-llo, perdeu-se-üe), fó rmula xa util izada espora-d icamente por a lgún dos nosos escritores clásicos e con máis sistematicidade encasos como os de Aquil ino Ig les ia Alvar iño ou Crecente Vega, sen contarmosout ros autores contemporáneos que a usaron con plena coherencia como conse-cuencia de estar recoll ida nas primeiras normas oficiais do galego, de 1980, e

n a lgun has gramáticas* 5. Tal fó rmula non só ten a vir tual idade da economía acen-tua l e por t an to da mel lor adecu ación ao noso sistema l ingüíst ico, senón que ta-m én c u m p r e o u t ra func ión ao noso modo de ver m oi a ter en con ta, cal é a de re-marcar a fronteira gráfíca co español e a de nos aprox im ar nisto m esmo da outrapóla l ingüís t ica do t ronco com ún galego-por tugués.

No m esmo sent ido de mellor adecuación ás características intrínsecas do galegoe de apro xim ació n posíbel do portugués vai a ú l tima consideración a propósito dasregras de ace ntu ación . Trátase do cóm puto como di tongos ou como hiatos dos cha-mados ditongos crecentes (vid. 2.5.4.1) en posición final de palabra á hora de fi-

xarm os o uso o u n on de til en casos do tipo defarmacia, historia, lingua ou egua.

84. Cfr . Reg ueira (1994:56-57). quen acrecenta: "Nesta s i tuac ión , parece daro que urxe real izar un estudio particular sobrea adap tac ión do voca l i smo no s cul t i smos e nas palabras novas anies de poder pronunc ia rse sobre a forma que poderia re -comcndarse para o galego común".

85. Carballo Calero incorporouna na sétima e últ ima edieión da súa gramática (1979:144). Tamén a utilizan Costa Casas el

fl/í/(1988).



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonéüca e fonoloxía

moi tas ou t r as l i nguas , sob re todo n a A f r i c a e n o E x t r e m o Or i e n t e , o n d e seempregan d i fe renzas ton a i s pa ra d i s t i ng u i r unh a pa lab ra dou t r a . O to n con-

vér tese a sí nestas H n g u a s n u n e l e m e n t o c o n s t i t u t i v o d a e s t r u t u r a f o n é t i c a d ap a l a b r a , d e se m p e ñ a n d o e n p r i n c i p i o o m e sm o p a p e l q u e o s f o n e m a s que ac o m p o ñ e n .

Á par te deste apro ve i t am en to fono lóx ico do ton nesas l i ngu as , ex i s ten d i fe -renzas in t r ínsecas de ton segundo a cal idade do s sons tamén nas l i n g u a s in -tensivas. Así, por exemplo, as vogais posúen por regra xeral un ton maior doq u e as consoantes sonoras, e , d e n t r o das voga i s , as altas (í', w ) posúen un tonm á i s alto do que as b a i x a s (a). O q u e sucede é que as l i n g u a s d o noso con-t o r n o , e entre elas o galego, n o n ado i tan u t i l i za r fono lox icamen te o ton para

d is t ingu i ren un has pa lab ras d e ou t ras . Ma is si u t i l i z a n co n va lo r fono lóx ico aen toac i ó n ™.

6.2.2. Entoación e melodía

A o acento d e a l tu ra o u t o n tamén se lle c h a m a a c e n t o m u s i c a l ; as v a r i a -c ións tona i s e o s seus in te rva los cons t i túen a melodía, impor tan te pa ra a fo -nét ica d a frase n a maio r pa r te d as l i n g u a s europeas, pois son as di ferenzas

melód icas as que permi ten expresar os diversos estados do espír i to e senti-mentais91.

A melodía é a m ani festac íón fonét ica da entoac ión , de forma que a relación en-tre entoac ión e melodía é equ iva len te á que existe entre fonemas e sons. A ento-ación pode ser definida como a sucesión dos tons dos diferentes sons que for-m an u n h a curva entre dúas pausas42 ; ten u n h a grande importancia e u n clarovalor dis t in t ivo en galego e en m oita s outras l in gu as, pois pode, p o r e x e m p l o ,t ransformar unha añrmación en pregunta; véxase o diferente s igni f icado da se-guin te frase segundo for a súa entoac ión: ela vén, ela vén?, ela vénl\ non sem-

pre a súa func ión é p u r a m e n t e s igni f ica t iva , senón que en ocasións tamén podese r expresiva".

A sí pois, a entoación tamén pode se r defin ida como o c o n x u n t o de unidadesde natu reza melódica con valor d is t in t i vo producidas median te unha sucesión deacentos de intensidade e de tons máis al tos (agudos) e máis baixos (graves) entorno de un ou de máis acentos tónicos predominantes: chegou cedo, chegoucedof, chegou cedo? Por regra xeral a entoación designa a variación significati-v a de ton en unidades maiores do que a palabra, aínda qu e t amén un h a palabrapode consti tuír u n h a unidade en toac ional (Cala!).

90 . Vid. Martínez Celdrán (1996:117).234 9] . V i d . M a l mb e r g (1954:145).

92. Vid. Martínez Celdrán (1996:117).93. Cfr. Maninei (1978:84); "N a reatidade. as variagoes da curva cnlonacional desempenham fun^oes m al di f erenciadas

- fun^ao di rec lamente s ign if ica t iva cottio em está a chover?, mas. n as ma i s das vezes, fun^áo do tipo da que chamámosexpress iva" .



X O S É R A M Ó N F R H X E IR O M A T O

62.3.O grupofónico

A s unidad es consti tuídas polas curv as de entoación ou curv as melódicas son osgrupos fónicos, conxunto s de tons que se suceden entre dú as pausas, ou sexa, u n i-dades de entoación que se organizan arredor dun acento nuclear predom inante eque van entre dúas pausas marcadas ou non graficamente: hoxe pola mañá I ásnove e cuarto I produciuse un accidente de tráfico, A s pausas son, pois, as inte-rrupcións ou paradas que se realizan no acto de falar ou de ler e están orixinadastanto por causas físiolóxicas como lingüísticas, sendo o ideal qu e ambas coinci-dan . D o pun to de vis ta físiolóxico as pausas so n necesarias para podermos respi-rar e recuperarmos o ar necesario para a fonac ión . D o punto de vista l ingüísttco

as pausas indican o final d u n h a expresión, podendo clasificarse en: pausa f inalabsoluta (or tograficamente sinálase co pun to ) , pausa enum era t i va (chegaron ho-mes I mulleres I nenos //), pausa explicativa (os rapaces I alegres I xogaban polocampo //), pausa potencial (depende da vontade do falante: o libro novo danmomañá II ou o libro no vo I danmo mañáll} e pausa signif ícat iva (a súa presenza ouausencia muda totalmente o significado: os homes cansados foron durmir v s. oshomes I cansados / foron durmir II ou non teño cartos II vs. non I teño cartos /T )1 * 4 .

N a defmición do grupo fón ico están suxeridas dúas cu estións: a súa delimitacióne a súa est ru tura .A demarcación das fronteiras do grupo debe basearse en criterios

externos como a presenza das pausas e, cando estes non son suficientes, tamén encriterios internos consistentes no recoñecem ento du nha estrutura intem a mínima"5;o grupo fónico está consti tuído por un n úm e r o de sflabas qu e adoita oscilar entreunha e quince, aínda que o máis habi tual na fala é que teña entre sete e once.

Canto á estrutura, parece que o grupo entoacional debe posuír un núcleo quese corresponda coa súa sflaba máis destacada, sobre que recaerá o acento tonalou nu clear; esta sílaba ha de ser a úl t im a sflaba tón ica do grupo. Na c urv a meló-dica correspondente ao grupo fónico podemos sinalar polo xeral tres partes: ot r amo inicial, composto por todos os tons que ascenden até o pr im ei ro pico , qu e

con f rec uencia co inc ide coa primeira vogal tónica; o corpo, que comprende des-de o primeiro pico até a ú l t i m a vogal tónica do grup o, producíndose un descen-so progresivo do contorno melódico en fo rma de pendente (declinación); e o tra-m o f ina l , composto polos tons que van a c o n t i n u a c i ó n da ú l t ima vogal tón ica , om áis relevan te para a entoación desde o pu nto de vista fono lóxico. Desta form a,os trazos melódicos máis importantes serán a altura relativa do pr imei ro pico, adeclinación e a inf lexión do t r amo final96 . A este úl t im o dáselle a d enom inaciónde tonema en fonoloxía .

94. V i d . Q u i l i s / F e m á n d e z ( l 9 9 0 : 1 6 4 ) .95. Cfr. Pereira (1992:28), quen sinala catro c r i ter ins externos para a demarcación dos grupos en toac iona is : "a presenâ da

pausa . a presenâ d e anacruse, o alongamento de s ilaba final e o mov imen to de lom em s í labas nao aeentuadas".96. Vid- Martínez Celdrán (1996:120-121). Cfr . tamén Pereira (1992:28). quen, após sinalar que a s f labaen qu e ocorren os

pr ineipai s contrastes de lon é o nikleo do grupo en loae iona l , sinala neste as seguintes partes: "Para além do nú c l eo , ogrupo enioauonal pode incluír ainda a faheâ. a pré-cabefa e a cattdti. A cabei;a corresponde á parie do grupo entoa-cional qu e se estende d a primcira sflaba acen tuada alé ao núc leo (sem o inc lu i r ) . Pré-cabeâ designa aqu i lo qu e precedea pr imeira sílaba ac entu ada . A cauda con siste na sequéncia de sílabas qu e scguem o núcleo" .



G R A M A T I C A D A L I N G U A GA LEG A. Foné l ica e fono lox ía

6.2.4. Modelos de entoación en galego

A en toa c ión do galego ca rac te r ízase po r un cons ide rábe l au m en to cu an t i t a -t i v o da vogal sobre que se m a n i f e s t a a i n f l ex ión tona l ; ao se produc i r sobreese segmento a m a i o r d u r a c ió n e a va r i ac ión de t on , iso ou tó rga l l e á nosa l i n -gua a súa marca en toac iona l tan caracten 'st ica y 7. N o compor tamen to me lód icoda f rase ou do gru po fónico ha i que d is t in gu i r en t r e as var iac ións ton a is queexisten no seu in te r ior debidas a par t icu lar idad es loca is , in d iv id ua is ou oca-sionais, e as va r i ac ións tona i s qu e aparecen ao f inal do g r u p o f ó n i c o , que sonas v e r d a d e i r a m e n t e si g n i f i c a t i v a s .

Segundo for a i n f l ex ión f ina l de voz no grupo fón ico a par t i r do acento n u -

clear (o tonema), prodúcense t res t ipos de m o v e m e n t o de acordo coa direc-c ión q u e adopte a l iña tonal : ascendente , descendente e hor i zon ta l . A m á x i -m a d i s tanc i a n un ha l i ngua de te rminada en t re o t o n do s t onemas ascenden tesmáis a l tos e o dos descendentes máis ba ixos const i túe o seu c a m p o de en to -ac ión ; o do galego é m á i s amplo (arredor de dúas o i t avas ) que o do caste láne por iso as xentes de fóra poden ter a sensación de que as persoas galegasc a n t a n ao f a l a r e n , aínda que iso t amén va r ía dunhas zonas a outras9* .

De c o n f o r m i d a d e co m o v e m e n t o f o n o l ó x i c o ascend ente , descendente o u hor i -zontal do tonem a podemos estabelecer d i fe ren tes m odelos xerais de entoac ión

en galego, sempre suxei tos a va r i ac ións po lo con tex to , po r razóns i n d i v i d ua i s o umesmo d ia lec ta is . Son estes a en toac ión en un cia t iv a , a in te r rogat iva , a v o l i t i v ae a emocional .1. A entoación enunciativa, se o enunciado está formado por un só grupo fóni-

co , caracterízase po r presentar o t r amo Ínicial ascendente, o corpo máis o um e n o s u n i f o r m e e o t o n e m a descendentew :

Traballa na agricultura

S e o enunciado consta de dous grupos fónicos, o t onema do pr imei ro tendea se r ascendente e o do segundo é descendente:

Falou duraníe tanto íempo, que xa non podía máis

Se o enunciado consta dunha enumerac ión , o t onema do s primeiros gruposfónicos é hor izonta l , o do penú l t im o ascenden te e o do ú l t imo descendente:

Alí había coches, bicicletas, motos e carros

236

97. V i d . Carril (1973:96-97).

98. Cfr , Carballo Calero (1979:147); "El campo de e n t o n a u ó n es más extenso en gallego que en t as tel lano . Si en este idio-m a suele rebasar un poco iina octava . en el nuestro a lcanza más de dos. E l tono medio es lambién más allo en gallegoqu e en cas te l lano . La r iqueza melódica del gallego dá al hablante caslellano la sensación de que el hablan te gallego can-m . Esia sensación es partkularmenie imensa ante el dialecto Miroccidemal, en el que la c u r v a rnelódica es m ás p r o nu n-ciada que en ei gallego del resto de Gal ic ia" .

99. Cfr. Carril (1973:97 ); "La en ionac ión que acompaña a u n e n un c i a d o af i rmat ivo presenta ima j u n t u r a te rminal descen-denle, /!/. y no l iene ningún otro elemento mareado en e l imer io r del macrosegmento tonal" .



XOSÉ RAMÓN FRHXHRO MAIÜ

Se a enumerac ión f ica en suspenso, se n t e rminar , os t o n e m a s de todos osgrupos fónicos, incluído o ú l t imo , son horizontais:

Comprou patacas, laranxas, mazás...

Se un dos grupos fónicos dent ro dun enu nc ia do cons t i túe un ha f r ase exp li -cat iva no rm alme níe marcada ent re parénteses, t razos o u v í rgulas , presenta u nto n máis ba ixo que o dos outros e u n tonema descendente:

Os dous vellos, donos das terras, estaban m oi enfermos

A e n t o a c ió n , coma xa se v iu , ten a fun c i ó n de poder conver t e r unha a f i r -m a c i ó n n u n h a p r e g u n t a . A entoación interrogativa xeralmente presenta unton medio má is a lto que o da en toac ión en un c ia t iv a , ca r ac te rizándose t a -m én po r un ha fo r te e l evac ión do ton no t r a m o inicial"*'. M a is é preciso dis-t i n gu i r entre a i n t e r roga t i v a absoluta e a parcial . N a pr imeira , a lén d a for teelevación in ic ial , o corpo v ai ascender lentamente até a in f lexión descen-den te f ina l :

Tes feito todo o que che mandaron?10 1

A e n t o a c i ó n in ter rogat iva parcial , in t rod uc ida po r unha par t ícula interroga-t iva , presenta o m áxim o ascenso tonal na sílaba tónica do t ramo inic ial , men-tres o corpo e o tonema seguen unha l iña descendente:

Con quen estivo el onte na rúa?

S o n f r ecuen tes t amén enunc iados in t e r roga t ivos cons t i t u ídos po r d o u s

m e m b r o s qu e fo rman dous g rupos fón icos , o pr imeiro in tegrado pola fór-m u l a de apoio e logo? A m b o s o s grupos presentan for te e levación de tonno t ramo inic ial , o segundo tnaior por ser a par t e s ign i f ica t iva , e t o n e m ad e s c e n d e n t e :

E logo, cando virá?

100. Cfr. C arril (1973:97) . quen. baseándose na observación do s espectogramas eorrespondentes a un en u n c iad o a f i r m a t ivo ea ouiro in ter rogaüvo. af írma: "Al comparar estos do s espectogramas. inmediatarnenie se percibe como dis t in t i vo una

fuerte elevación de lono sobre la sílaba inicial. Esla elevación de tono y sólo ella es la responsable del rasgo de enuncia-do interrogativo".

101. E n zonas do galego occidenial qu e polo xeral xiran arredor da ría de Vigo esia enloación presenta unha forte elevacióndo lon na ú l t ima sílaba tónica:

Tesfeitu todo a que che mandam n?

237



G R A M A T J C A D A L I N G U A GAL E GA. F o n é t i c a e fonoloxía

No s enunciado s interrogativos qu e van seguidos por algunha fórm ula de rati-ficacíón (interrogación ratifícada) como non, non si ou verdade o primeiro gru-

po fónico ten as características com ún s xa vistas, m ais o segundo presenta unmovemento ascendente m oi brusco con l ixeira tendencia fmal ao descenso:Vés comigo, non?m

3 . A entoación voliüva é propia das frases qu e expresan m andato , prohib ic iónou rogo; similar á interrogativa parcial , ten polo xeral ton medio máis ba ixoe tonema descendente:

Ven aquí agora!

A enioación exclamativa ou emocional ofrece diferentes posibi l idades de re-alización dependendo do estado de án imo do falante ou do que este quixerexpresar, mais en xeral presenta unha forte elevación tonal no t ramo in ic ia l ,similar á da in te r rogat iva , e un t ramo f inal descendente máis lento que naenunciat iva10 3:

Q ue maneira de chover!

H ai frases exclamativas qu e levan un acento em ocional qu e coinc ide en sí-laba tón ica , en cuxo caso se produce un esquema de forte ascenso tonal se -g u i d o d u n brusco descenso:

Magnífico!

P o r úl t imo , cabe indicar que o grupo fónico correspondente a u n h a c láusu -la circunstancial colocada ao inicio d u n h a oración composta de que formaparte ("hiperbat izada") presenta un tonema ascendente, en canto o da cláusu-la princ ipal é descendente:

Cando saía, entrabas ti

102. Cfr. Carril (1973:99); "La paníeu la negat iva . graniatícal izai ia. presenta u n movimien to de ascenso m uy brusco . au nq u edespués del ni icleo silábico muestra una ligera tendencia al descenso. qu e no es perceplible". Despois desia af i rmación en-gade: "Dejando a un lado el caso de la interrogación ra t i f icada , señalada en el párrafo anterior , el gallego siempre util izaj u n l u r a le rmina l descendente para la internjgación, s ead e l l i p o q u e f u e r e ; c o mo p o r l a j u n t u r a t c r m i n a l c o i n c i d e c o n la af ir -madón. se vale del recurso de elevar el tonn por encirn a üe su nivel normal para erear el rasgo que opone am b o s lipos ex-I r emos de en tonac ión , N o h e m w s encon t r ado en nues tr a investigación n ingún t ipo de j imtura l erminal aseendeme eom o ín -dice de e n u n c i a c ió n i n ter rogat iva" . A c o r n p l e x i d a d e da e n l o a c i ó n i n ter rogat iva en pomigués pode verse cn Mata (cfr .1992:61), q u en sinala na condusión: "No iotal de 64 pergunias globais ver if ieou-se uma percentagem de cx;orréncia de56.1 % para os con tomos enloacionais descendenfes . e de 36.8% para os eomonios entoacionai s ascendentes".

103. V i d . C a r r i l (1973:99).




E nu n e n u n c i a d o d i s x u n t i v o o t onema do primeiro grupo fónico é t amén as-cendente e o do segundo descendente10 4:

Ou calas ou marchas

63.A duración

6.3.1. Defínición e rendemento nas linguas

O s sons, alén de polas súas propiedades, tamén se dis t inguen pola durac ión .

Desta, xa def in ida an ter iormente como a prolongación da art iculación du n son,tamén se pode dicir que é o período de tempo ocupado polas vibracións dese son,medido en centés imas de segundo lo s. Todos os sons, salvo os oclus iv os , podense r prolongados tan to como o permit i r o ar dos p u l m ó n s . A durac ión dos sons ta-m én se lle chama cant idade .

Cada son, pola súa p ropia na tu re za , ten un ha durac ión ín t r ínseca , d e f o r m a queas vogais baixas ou abertas adoitan ter maior duración do que as altas ou fecha-das (en condicións idént icas canto máis fechada fo r unha vogal , máis breve seráa súa d u r a c i ó n ) , as vogais posteriores son con f recuencia un pouco máis breves

do que as anteriores correspondentes, as consoantes xordas adoi tan durar máisque as sonoras correspondentes e as f r ica t ivas máis que as oc lusiva s. Alén disto,o contexto inflúe na duración; así, a cantidade vocálica depende tamén da con-soante seguin te , de m o d o qu e u n h a voga l é máis longa seguida de fr icat iva quede o c l u s i v a , e máis longa seguida dunha consoante sonora qu e dunha xorda; asconsoantes nasais e o / a b r e v i a n as vogais , o r alóngaas1"6.

A s l inguas do m u n d o apro ve i tan de d is t in ta m aneira a du rac ió n . O la t ín c lási -co opuña vogais breves {conteñen unha mora) e longas (conteñen dúas moras);o f in landés ac tua l ten voga is e consoantes longas e breves . Cando unha conso-

an te longa é d i v i d i d a en d ú a s partes por u n h a fro nteir a s ilábica , fálase de conso-an te xem inada , cun ha secuenc ia de consoante implosiva máis outra de consoan-te explos iva , am bas idént ica s , afnda que fone t i camen te se t ra ta dun son longo 10 7;existen xeminadas en italiano ou en catalán, mais non en español, portugués ougalego.

6.3.2. A canüdade vocálica en galego

Tense fa lad o repet idam enteda

ex is t enc iade

vogais longase

breves ,co n

va lo r

104. Vid. Carr i l (1973:100-101). Para u n t r a tamemo da enloación en galego tendo en con ta as es tni tu ras dc t o p i c a l i / a d ó n cfocai ización, v i d . D . Prieto (1986).

105. V i d . R o s e t t i (1974:124).106. VÍd.Malmbergí1954:130-131).107. V id . u d i f e r e n i e fcmsideración da;, xeminadas en Malm b er g (1954:133) e Martínez Celdrán (1996:122).

239



G R A M A T Í C A D A L I NGU A GA L E G A. F o né ti ca e fonoloxía

240

dis t in t ivo , en galego10 8 -Lugrís109, Couceiro Frei jomii" 0 , Entwistle 111, CarballoCalero-. Para Carballo11 2 existen no galego vogais longas, resul tado de contrac-cións produc idas po r perda das consoantes in tervocá l icas -/- e -«-, cont racciónsque se poden produ cir dent ro dun vo cábulo ou en fonét ica s in táct ica; esas vogaislongas fóron se reducindo a s inxelas e hoxe represéntanse como simples or togra-f i c am en t e . O ra b e n , a vogal longa persiste cando a can tidad e crea oposicións fo -no lóxicas, isto é, diferenzas de s ignif icado . Ci ta C arb al lo o caso de á (contrac-ción) fronte a a (artigo), ou 6 (cont racción) f ronte a o (artigo), con vogal longano pr imeiro caso.

Veiga Ar ias op ina que a c a n t i d a d e n o n exis te co n va lor d is t in t ivo e n galego.N o caso do a r t igo ( m a s c u l i n o o u f e m i n i n o ) e das cont raccións, as d ú a s f o r m a snon poden aparecer n a m e s m a s e c u e n c i a f ó n i c a e , polo t an to , n o n poden con-trastar , dado qu e están u n s t e rmos -artigos- inc lu ídos den t ro dout ros -con-traccións-. Tampouco poden crear u n h a oposición paradigmática porque, aoser a durac ión u n t razo prosódico, para qu e haxa per t inencia requí rese a pre-senza do s dous t e rmos -longa e breve- n a mesma secuenc ia fón ica . O q u epermite d iferenciar o de ó e a de á non é, para el, a can t idade senón o con-t r as t e acen tua l , igua l que en dá/da, onde non se p r o d u c iu n in g u n h a c o n t r a c -ción de voga is en c o n t a c t o en dá como c o n s e c u e n c i a da perda dunha conso-an te Ín t e rvocá l ica ; t ampouco se pode recorrer a u n h a posibel p e r v i v e n c i a da

can t idade longa do l a t ín , porque , á parte de que a c a n t i d a d e se des fonolox i -zou nos primeiros séculos do ímperio ou mesmo antes, dat no latín tiña o ab r e v e " 3 .

Tamén sinala Carbal lo i1 4 a existencia de vogais longas de orixe secundarian u n h a serie de casos en que, segundo el, crean oposicións de cant idad e. Alén das

108. Esa é a r azón qu e aduce Veiga Aria s 11976:561 para traiar da canlidade vocálica na sú a obra Frmología gallega: "El es-l udio de la can t idad v oc á üc a . d a d o su carácier prosód ieo , no cabe, po r tanto . en un capítulo dedieado a f on e m á l i c a , en elque sólo se t ienen en cuenta los rasgos inherenles. q u e , como hemos vislo. son los ú n i r a s qu e crean oposicirmes para-d i g m á t i cas y def inen las unidades m í n i m as de la segunda ar t icu lac ión o fonemas. S i lo t r aemos aqu í a colación es por-que repeiidas vetes .se ha hablado de la e x i s t e n u a en gallego de vocales largas con valor dis t i ru ivo , y siempre en térmi -

nos de oposición y no de contraste".109. Após af i rmar quc son longas as coni racc ións ó, á, así como a, o. e cando con f lúen po r funéíka sintáct ica a final e com e-zo de palabra respeciivamente (ro.ía abertu -> casábena) ou cando an t igamcnte as levaron "dobradas" (Sávedra, lá ,dór) , conclúe (1931:3) : "Resul t a , pois.que. ademais dos seie i b n e ma s , témos a.ti.e l o n g a s . q u e r e n d o d i c i r que pra i t i ca -menle as voeás en galego so n dez". Saco (1868:18), polo cont ra r io , após sinalar que a p r o nu ne i a aberta ou fechada dasvogais é o ú n i c o qu e d is t ingue pa labras homón imas como éla ( a eia) e éla ou < " > (contr.) e ó (ar t .) . di : "Otras [pa lab ras jhan sufrido en gallego una contraeción ó pérdida de letras de su raíz l a t ina . que se compensó alargándose la vocal , ó me-jor dicho. haciéndola mas ab ie i ta y m as sonora".

110. "En ga l l ego ha y vocales largas y brevcs que n ada t ienen que ve r con l as lal inas: nuestras vocales largas provienen de ton-t racciones recienies., siendo lanto m ás larga la vocal cuan te m ás r ec ien te se a l , i con t r acc ión , y l l egándose , cuand o se haperd ido la eonciencia de ésla, a la pronunciac ión n o r m a l " (1935 :102) .

111. "Las vocales gallegas qu e resul tan de la tonl racc ión de voeates que han q u e d a d o en coniaito po r pérdida de -/-, -n- . so ntodavía más largas y más abierlas que las vocales no procedentes de contracción, aunque no siempre se ha ranservado elrecuerdo de esle proceso. T a) di fe renc ia de c a n t i d a d ya no se pereibe en portugués, donde sólo se conse rva un a m a y o r

ab en u r a en a lgunas palabras" (Cfr . Eniwisi le 1982:361).112. Vid. Carballo Calern (1979:128) .113. Vid. Veiga Arias (1976:56). Con an te r ior idade o m esmo au tu r ( c f r . Veiga Ar ias 197l :66) ,ao rebaler a exislencia de máis

de seie vogais .polo menos dez.que impl ic i i amentedefenden 'an n sq ue p r op ugn aba n a e x i s t e n c ia de b r e v e s e longas, afír-rnaba: "O acen to , como a can i idade , é unprosodema oufanema suprasegmental', o acento pois.é o qu e dis t ingue os pa-re s minimales á/a: ás/as; práVpra; dá/da ; dás/das, e o s fonemas vocál icos galegos so n sete".

114. A p a r t i r da 2" ed. da sda Gramática elementa! del nalle^o común. de 1968 ( a p r i m e i r a . d e 1966, recoüe os casos de d eá). V é x a s e . p o r e x e m p l o . a c u a r t a e d i c i ó n (1974:123) e a liliima (1979:128-129) .



XosÉ R A M Ó N F R E J X H I R Ü M A T O

amálgamas o,á,recolle os casos de asimilacións que deron lugar á formación dexeminadas , que logo s impl if icaron alongando a vogal precedente:

vela < vel-la < ver-la (con e máis longo que vela,subs tan t ivo)velo < vel-lo < ves-lo (con e máis longo que velo, do verbo velar)fano <fan-no <fan-lo (con a máis longo quefano, do verbofanar)pola vella < por-la (con o máis longo que póla vellá)ve-las cativas (con e máis longo que velas cativas)canta-nos galos (cantan os) (con a m áis longo que canío nos galos)

Nestes casos, segundo Carballo, alén das oposicións de t im b r e e acento, dan-se tam én oposicións de can t idade .

N o enta nto, argume nta Veiga Ar ias que se as oposicións de t imbre e acentua-c ión bastan para diferenciar uns textos doutros; a diferenza de can t idade é su-perflua e r e d u n d a n t e , e, polo tanto, sen va lor d is t in t ivo . C on efecto, vela e velo(de ver) teñen /e/ fronte a vela e velo (substantivo e verbo veiar) con /e/; por ou-tr a parte,/£3«o efano, canta-nos galos e canta nos galos representan formas ho-mófonas que se d i fe r enc ian sintáct íca e con tex tua lm ente ; dado que non podenaparecer nun mesmo contex to, non son c o n m u t á b e i s. A m a b l e Veiga"5 cons ideraa tese de Carballo debedora de 'prexuízos histor icistas ' . Tamén Porto D a pe na l l f i

opina que a cant idade xoga un papel redundante e por tanto fonoloxicamente

desnecesar io.En consecuencia, parece lóxico concluírmos que en galego a duración ou can-t idade vocá l ica é un trazo prosódico e como ta l crea contrastes mais non oposi-c ións d i s t i n t i v a s , polo que non ten valor fonolóxico, como xa se de ixou dito an-ter iormente (vid. 2.2) .

i\\

115. Cfr . Veiga Arias (1976:59).116. Vid. Porto Dapena (1977:24).



7. A FONOESTILÍSTICA



XOSÉ RAMÜN FROXHRO MATÜ

7.1. A estilística: defmición e clases

A estil íst ica su rxe nas primeiras décadas do século XX como un ha d isc ip l inal igada á l ingüís t ica , tomando o lugar deixado pola retór ica. No seu inter ior de-senvólvense dúas cor rentes fun da m en tais , un ha es ti lí st ica l ingüís tica e u n h a es-t ilística l i terar ia . In terésanos aqu í a pr imei r a .

A estilística ten como obxecto o es tudo do est ilo, m ais este é difícil de def in i r ;a súa polisemia representa un dos problemas máis espiñentos da est il íst ica. Para

Mattoso Cámara o est ilo é a def inic ión d un ha personalidade en termos lingüísti-cos e tamén a Hnguax e "que t ranscende do plano intelectivo para carrear aemo^ao e a von tade""7.

Se na l inguaxe existe u nha face intelec t iva ou lóx ica e outra face afect iv a , á es-tilística lingüística correspóndelle estudar os efectos da afect ividade no u so da l i n -gua; ou con outras palabras, examinar os medios por que o sistema impersoal dal ingua é convert ido na materia v i v a da fala h u m a n a , segundo ten sinalado CharlesBal ly"s, o primeiro en dis t ingu i r con precisión o con tido l ingüístico (a informaciónneut ra) do contido estilístico (o suplemento subxectivo a ela acrecentado).

Estabelecida a estil ística como discipl ina, esta foise div idindo en varias sub-disc ipl inas . M a r t in e t sinala as seguintes: a fono estil íst ica, a est il íst ica com para-da, a est il íst ica estrutural e a estilística diacrónica; a fonoestil íst ica integrouseperfec tamente no que se chama o estudo da func ión expres iva da l i n gua , exerci-do a t res niveis: fonolóxico, lexical e sintáct ico" 9 .

A noción de fonoestilística, xa suxer ida por Charles Bally baixo o n o m e de"fonética expresiva", fo i completada e ampl iada po r Trubetzkoy 120 . Este, seguin-do o esquema das tres funcións da l inguaxe de Kar l Bühler , que tamén conside-ra válido para o aspecto fón ico , descobre en cada acto de fala trazos que nos in-dican q u e n fala, outros que nos indican en que ton se fala e fm alme nte ou t ros quenos i n d i c a n o que é obxecto da c o m u n i c a c i ó n . A fon oe stil íst ica terá por obxecto

117. C fr . C am ar a (1978:13).118. Ap ud N . Sanl ' anna Mar t ins (1989:4) e Mart ine l (1976:87-88)-119. V id. Martinet (1976:88-90).120. Vid. "Fonología y ibnoesli lística". in Trube tzkoy (1976:13-24).




o estudo dos trazos dos dous primeiros tipos, podéndose subdividir en estilísticafonét ica e est i líst ica fon olóx ica . Para T rubetzkoy a fo nolo xía non necesi ta ser

subd iv id ida nu nha fono lox ía expres iva , u n h a fonoloxía apelativa e u n h a fonolo-xía representa t iva , senón que o n o m e de fonoloxía pode ficar reservado para oestudo da face fónica da ling ua desde o p u n t o de vis ta da función representa ti -v a. E n t roca, o estudo do s elementos fónicos da l i ngua que posúen va lo r expre-sivo o u valor apelativo será obxecto da "esti l ís tica fonolóxica", que só é u n h aparte da fonoestil ística' 21 .

2 4 6

7.2. Fonoestilfstica e fonosimbolismo

A fono esti lística, tam én chamad a e sti líst ica fónica ou estilística do son, trata ,pois, do s valores expresivo s de natureza sonora observábeis nas pa lab ras e nosenunciados. N a función emot iva e poética da linguaxe, recorrendo agora á div i -sión pentapartida de R o m a n J a k o b so n , os fonemas e os prosodemas (o u t razossuprasegmentais) const i túen un complexo sonoro de extraord inar ia impo r tanc ia ,pois , á parte da func ión dis t in t iva , a m ater ia fón ica desempeña u nha función ex-pres iva que se debe a part icularidades da ar t iculación dos fone m as, ás súas cali-dades de t im bre , a l tura , durac ión o u in tensidade .

Os sons da l ingua poden provocarnos u n h a sensación de agrado ou de desa-grado e aínda suxer i rnos Ídeas ou impresións, que poden se r recibidas de di fe-ren te m anei ra segundo as persoas122 . Non hai dú bi da , pois , de que na m ater ia fó-nica se esconden posibi l idad es expresivas. O ra ben , estas permanecen en estadolatente na l inguaxe m entres o signi f icado e o m at iz a fec t i vo das palabras en quef iguran sexan ind i fe ren te s ou opostos a eses valores; m ais afloran cando se pro-d u c e a concordancia en tre am bos. Os fonemas , de acordo coa natureza da súa ar-t icu lac ión , tan só teñen un determinado potencial expresivo que se activa candoeste se corresponde coa significación das palabras ou da frase.

E o sentido o que serve de fi l tro, ao recusar os valores fonéticos latentes quenon teñen relación cos e lementos signif icat ivos e ao exaltar aqueloutros valoresfonéticos que son concordes co s ignif icado. Por exem plo , o fonem a vo cál ico /u /contén un potencial expresivo de "escuridade", que é aprovei tado en escuro,nocturno,furna o\i profundo, mais que é recusado ou que non é activado en luzou en diurno. Cando non ha i n i n g u n h a correspondencia entre o significante e osignif icado, o s sons e a ar t iculac ión da palabra teñen expresividade cero, produ-c índose en tón , de acordo co n Saussure , a "arbit rariedade" da palabra'".

N a neu t ra l i zac ión do carácter arbi trar io do son lingüístico W alter Porzig dis-

t ingue t res aspectos: a imitación sonora, que se dá na on om atopea, en que se pro-

121. V i d . Trubetzkoy (1976:24).122 .Trubet?,koy (v id . 1976:42-43), t e n d o e n conta a func ión da s var iames facu l la l ivas d os fonemas, d i v i d e e s i a s en peninen-

les para o est ilo e non pe rt inen tes para o est i lo. indicando qu e as primeiras expresan a di f erenza emre d iversos lipos delinguaxe; emocionalmenie axiiado. indolente, familiar, eic.: inclusive tamén os distinios eslilos sociais: popular, disiin-

g u i do ou neu l ro , de fo rma que nesas v ariantes se recoñece o grao de cu l iu ra ou a procedencia social do falan te.123. Vid . Mar ün s (1989:27-28).



X O S É R A M Ó N F R E IX H I R O M A T O

cura traducir sons variados a través dos sons da lingua; a transferencia sonora,nos casos de sinestesia, producida pola suxestión de Ímpres ións sensoriais non

audi t ivas a t ravés dos sons lingüísticos (suxestión de clareza pola repetición de[a ] ou de escuridade por [u]) ; e a correspondencia a r t i cu la to r i a , cando se dá u n h arelación entre os movementos a r t icula tor ios da produc ión do son e a idea que seexpresa (a vogal o asociada á idea de redondez en ovo ou bola, as palabras bei-xo e suspiro, cuxa ar t iculac ión imi ta os actos signifícados)12 4.

O cerebro humano ten a capacidade de asociar ideas abstractas a ideas físicasconcretas (cor, son, dureza, odor etc.) t rad uc ind o un ha im presión intelectual porun ha impresión sen sorial; así, un ha vogal escura poderá trad ucir un ha idea escurae unha vogal grave u n h a idea grave. A partir, pois, de que algún s sons posúen a ca-

pacidade de evocaren certas representacións mentais125 , falouse de "voces de crea-ción expresiva ' ' , "palabras expresivas" ou "palabras fonosimbólicas" para nos re-ferirmos a aque las creacións elem enta is da l ingua que suxiren unh a idea polo valorsimbólico das vogais e consontes, mais que non chegan a imitar u n son real comoas onomatopeas; para denominar a disciplina que se ocupa delas tense recorrido a"fonoloxía expresiva" , "fonética simbólica", "simbol ismo acústico". "simbolismofónico" ou "fonosimbolismo", termo que ten certa tradición entre nós12 ''.

O fonos imbol i smo , def in ido com o a "evocación de sensacións non a ud i t iv as at ravés da expresividade do s fonemas"1 27, convértese n u n h a parte da fonoesti l íst i -

ca, en que t amén hai que in cluír , alén dese potencial expresiv o dos fonem as, ou-tros procedementos de repet ic ión de f o n e m a s , a onomatopea , a expresiv idadedos prosodemas o u calquera outro recurso baseado nos valores expresivos de na-tu reza sonora.

73. Opotencial expresivo dosfonemas

A s características ar t icula tor ias ou acúst icas do s sons vocálicos (vid. 2.1) e

consonánt icos (v id . 3 .1) dó tanos de diferentes potenciais expresivos, acordescoas p ar t icular id ades de cada un dos fonem as ou de cer tos grupos de fonemas128.C a n d o esa expresiv idade no s evoca ideas o u sensacións no n a u d i t i v a s , ben nu-nha palabra de te rm inada , ben a t ravés da repe t ic ión dos f o n e m a s nu n e n u n c i a d o ,entón prodúcese o fono simb ol ismo vocál ico , conso nánt ico ou vocál ico e conso-nán t ico ao m e sm o t em p o .

124. A p u d Mar t ins 11989:28).125. Neste sent ido é s igni f i ca t iva a c i l a d o s c g u i n l e f ragmento do escrilor hrasileiro Muri lo Mendes : "O n o me do l eao e r a M a-

r ruzko. Esses do is erres. com o zé azedu e o ká cortante. ma i s o urro do u n o cen t ro . formavam um cornpos to que me ate-r ro r izava" (Apud M a r t i n s 1989:29).

1 2 6 . V i d . Rodr íguez F er (1989:101-103): esle au to r es tuda o fonosimbol i smo pan icula r izadamente na obra de Átixel Fole ede U x í o N ov on e y r a .

127.Cf r .R tHl r ígue / Fe r (1989:105).128 .Mar t ine t ( c f r . 1978:61) dis t ingue tres func ións fundamenta is do s e l e me n t o s fónictis.a d is t in t iva ou oposil iva, a contras-

liva e a expresiva. "que dá ao ouvinte indicafóes sobre o eslado do espírilo do locuior sem esle ler de recorrer para lan-

to ao esquema da dupla ar t i cu l afüo : ass im. pcxie imerpreiar-se eo m o s igno de irritaíao, au tén t ica ou Fingida. o alonga-m e n t o e o refor^o do /p / de iinpn.-i.tihle no fr . ce t enftim es i impossible".



GRAMATICA DA LINGUA GALEGA. Fonélica e fonoloxía

7.3.1. A expresividade dosfonemas vocálicos

A s vogais ar t i cu la to r iamente caracter ízanse pola ausencia de obstáculos ,acus t i camente po la regu la r idade e precisión d o s seus formantes d e f r ecuenc iae percep t ivam ente po la c lareza do seu cromatismo. Isto outórgalles un poten-c ia l expres ivo d i fe ren te do das consoantes e diferente tamén entre si s eg u ndoo grao de aber tura e a local ización. A capacidade de representación fonosim-bólica de cada vogal está moi en función do p u n t o en que se produci r a art i-cu lac ión :

1. O fonema cen t ra l /a / é o máis sonoro de todo o noso sistema fonolóxico, o

que posibil i ta a t ransferencia para ideas de clareza, b rancura, ampl i tude , ale-gría etc. Isto pódese percibir en palabras como claro, alba, alborada, m a-drugada, catarata etc., así como en textos literarios que apro ve itan este po-tencial de expresividade de [a]124:

S 'espricandoque t 'esprica,repinica,repinica

n 'alboradaben amadada s meniñascantadeiras,bailadoras,rebuideiras.

(Rosalía, CG 199)

A que a ialma me cautiva,

a que a inspiración me exalta,a que m'acolleupiadosa,a miña terra é a montaña.

(No r i ega ,OC 1,381)

TERRAS altas e craras da Lucenzaonde se ollan cerca as serras lonxanas!

Voan as aigas cas áas abertas

levando a sombra polas penas brancasi as erbas douradas e sanguiñentas.

(N o v o n e y r a , Eidos 22)

129. Xa lemos exemplos m oi claros na nosa lírica medieval : Levamou-se a velida, I levantmt-a'alva, I e va i lavar cumisas Ienoalro./ Vai-las lavar alva ( D o m D i n i s , B 5 6 9 / V 172).



X O S É R A M Ó N F R E K H R O M A I D

CEMBAS d 'arandeiras!Argana da Pena Branca

baixo dos matas d'abrairaentr 'a s pestanas da pena!

( N o v o n e y r a , Eidos 84)

A vogal [a ] pola súa clareza e estabilidade ar ticulato ria tam én serve para tra-duc i r sons fortes e nítidos, reforzando así mesmo a impresión aud i t i va das con-soantes que acompaña. Este valor pódese percibir en interxeccións, onomato-peas ou palabras que suxiren voces altas, an imac ión , barullo (ah, bla-bla-bla,gargallada) ou golpes m oi sonoros ( p l a f , crac, balef), suxestión reforzada ao

ir acompañada de consoantes oclusivas

11

":baíe e frega unha prenda m oi branca na pedra luída.

(Dieste,D¿r49)

2. D as vogais da serie a nterior é /i/ a que contén u n m aior potencial expresivo; oestrei tamento do conduto bucal na súa ar t iculación correspóndese adecuada-mente coa expresión de estreiteza ou pequenez: mínimo,fío,fino, espiño,for-miga\ mesmo algúns valores do suf ixo aprec i a t i vo -iño están en directa rela-ción coa súa vogal tónica, que ademais marca a sílaba tónica da palabra:

casiña, pequeniño, neniño. O f o n e m a /i/ é especialmente apto para expresarsons agudos ou estridentes131, axustándose o seu valor ao significado de pala-bras como grito, pío, riso ou ao signo lingüístico dalgúns seres ou obxectosque prod uce n sons desa natureza: grilo, bucina, sino,pífano, violín etc. A ideade agude za asociada a esta v ogal tam én pode ser de orde m oral ou in telectual,alén de física: ironía, agonfa, sutil, mesquiño. Os escritores tiran grande ren-demento estilístico destas po sibilidade s expresivas:

Nunfío suñl, sulil,mil e mil

(Noriega, OCII, 32)

¡Foi un rebulir tan maino!... Como a teimosa puvulla que rila, rila na noi-íe , r'üa de entón no meu maxín afervoado aquel mainiño rebulir [...]

¡O B ieito vai vivo, o Bieito vai vivo!...

(Dies te ,ZX4r9 )

No bicarelo do bico do brelocanta o paxariño.

No mesmiñobicarelo do bico do brelo.

(Novoneyra, Eidos 50)249

130. Vid . M a r t i n s d 9 8 9 : 3 0 ) . Ci'r . tamén R oset t i (1974:129): "A vogal a e o di tongo ua prestam-se á reprodu£ao do s ruídos defanfarra", co a segu inie eiia de V . Hu go: La victoire aux cent voix sonnera su fcmfarc.

131 . Vi(J. M a r t i n s d 9 8 9 : 3 l ) . C f r . t amén Roset t i (1974: 129): "As vogais i e í i e x p d m e m ru ídos agudos". eon exemplos eomo:Avec un cri sinistre ou Le/ifre aus cris aigus.




Nun mesmo tex to pódese a c u m u l a r o aprov ei tam ento e s t il ís t ico de /a / e de/i/ co doutros fonemas vocálicos. A combinación da expresividade da vogal

anter ior /Í / coa da poster ior /u / produce unha imaxe fonos imb ól ica de arrepíonos seguintes versos de U xío Nov oneyra:

IBA ca alba caladasin pararme co n nada.

Fonte do Pombo caindo afiu!

Algo ruxiu

e do meu corpo saiude briua cobra do calafriu.

(Novoneyra, Eidos 154)

D as outras vogais anter iores, o /e/ tamén pode se r apto para a expresión daestridencia:

Cada un entra no café, de que un pon o pé

(Risco, PD P 56)

A vogal /e / r esu l t a expresivamen te m á is neu t r a por se achar n un ha posic iónintermedía entre /e/ e /i/:

250

sedentos da sede do seu xubileu que somentes se acalma cos beixos(Risco,PDP67)

De todas as form as, xa é tradición na poesía galega mo derna qu e /e / e /e/ (igual

que /o / e /o/) , en contra do que acontecía na lírica galego-portuguesa medievale a pesar de seren fo nem as diferentes, poidan aparecer r imando entre si'":

¡Escoitade! Defondas queixas cheobrota da terra un misterioso canto;raios de branca lu s ünxen o ceo,rompe a mañá do celesüal encanto.

[...]efuxan medoñentas,

seguidas do seu lívido aparello,diante de ti as visiós do mundo vello!

(CurrosMMT 115-116)

132. V i d . C o u c e i r o ( I 9 7 7 ) , q u e n eonstata o m e sm o fe i to en caia l án . portugués o u i t a ! i ano ( n . 28).




As vogais da serie posterior teñen a posibilidade de imitaren sons profundose graves , suxer ind o ideas de fecha m ento ou redondeza (oco, rolo, tubo), es-

curidade (toco, tobo, gruta.furna, escuro, túrbido, revolto), tristeza ou medo(dor, temor, terror, choro, torvo), morte (loito, fúnebre, túmulo, ataúde, viú-vo)\ así como tamén poden imitar ruídos xordos: murmurio, queixume, su-surro, barullo, estouro, rouco etc.

O potencial fonosimbólico das vogais posteriores foi magnificamente apro-ve i tado polo poeta U xío Nov on eyra '" para suxer i r sensacións de m e d o ou pe-rigo asociadas á noite ou á escuridade, con frecuencia tamén en relación coafigura do lobo ou coa c h u v í a do i n v e r n o :

COUSOS do lobo!Caborcos do xabarín!Eidos solosonde ninguénfoi nin ha d'ir!

O lobo! Os ollos o lombo do lobol

Baixa o lobo polo ollo do boscomovendo nas flairas dos teixos

ruxindo nafolla dos carreirosen busca da vagoada máis sola e máis medosa.

(Novoneyra , Eidos 23}

Aturula a curuxa e canta o cucomedindo o tempo quedo que se para no cor e tornándosecontra ún ven cravarse no sitio on de m áis se sinte...


O ceoo ucedoos penedosdo cello do Inverno...

(Novoney ra , Eidos 171)

Tamén outros autores souberon tirar rendemento destas vogais para suxeri-ren similares sensacións de tr isteza, dor , me do, an gustia ou fealdade:

¿Meilor que a lusfebea? ¡Ceio íorvo!¿Anles que o pintasügo? ¡Negro corvo!(Nor iega, OC 1,437) 2 5 1

133. V id . R o d r i ' g u e¿ F e r ( 1989:110-128).



G R A M A T I C A DA L I NGU A GA L E G A . F o n ét ic a e f o n o lo x ía

Ao vervos hoxe tristes, polvoréntos,beireados de resequidos féntos ,

agoniza o dorído corazón...( A q u i l i n o , P G C 5 9 )

Palor a rrepianíe e súpitofixo de buxo curado o seu rosto barbitdo.(Dieste ,ZM7"50)

Era o detno negro, mouro, louro, inmundo, cachondo, torío, retorto, mani-cho, barbado, tiñoso, raposo, peludo, pelado, corntido, rabudo, co cu reca-chado, minlirizán, lacazán,fuciñudo.

(Risco,roP67)

73,2. A expresividade dosfonemas consonánücos

A s consoantes caracterízanse do pun to de vista ar t icu latorio pola presenza deobstáculos na súa em isión , acust icamen te pola i r regular idade e imprecisión nadis t r ibución do s fo rman tes de frecuencia e percept ivamente polo c romat ismoborroso. Isto condiciona o seu potencial expresivo con relación ao das vogais,diferente tamén segundo o m odo de a r t iculac ión e de loc al izac ión de cada u n h a ,así como segundo a súa condición de sonoras ou de xordas. Eses valores expre-sivos serán m á i s próxim os dos das vogais can to m áis próxim as fon e t icam entesexan delas as consoa ntes, si tuánd ose as l íquidas e as oclusivas xordas nos ex-tremos opostos (vid. 3.1) . A cap ac id ade de r epresen tac ión fonos imb ó l ica de cadaconsoante estará en func ión do seu modo de ar t iculac ión pr inc ipalm ente , agru-pándoas por iso desta forma para anal izarm os os seus v alores expresivos:

1 . A s consoantes oclus ivas , x u n t o co a afr icada, so n especialm ente aptas para re-produciren ruídos duros ou secos (bat idas , pancadas, pasos pesados etc.)de-bido ao seu t razo explos ivo, m o m e n t á n e o ; as xordas /p, t, k/ dan u n h a im -presión máis forte ou máis v io len ta do que as sonoras. Alén de suxer i renruídos ou obxectos que os producen (estalo, estrépito, estampido, trote,pan-cada, chicoíe, trabuco), t amén so n adecuadas para a evocación de seres, cou-sas, actos, propiedades ou sen t imen tos l igados ás ideas de forz a, intensida deou violencia: déspota, tirano, ditador, potestade, prepotencia, trebón, fitra-cán, bofetón e tc .

Estes valores expresivos son con frecuencia aproveitados nos textos literarios:

Unha vez tiven un cravocravado no corazón

2 5 2 (Rosalía,F# 10)



XOSÉ R A M O N F R E I X H R O M A T O

Ouh, campana soberana,¿que ten túa vos cristiana,

que ten o teu triste son,que tanto, tanto, campana,te sinto no corazón.

(Pond aI ,BB 147)

Coma un estrano rebuldar de gatos brancos [...]Salaios de condanado, sichos brancos, topadas, trasacordos [ ...]¡Como corria o trenl

54-55)

peta a auga nas pedrasfoza nas portas un tourolecen as mozas na tea

(Novoneyra , Eidos 18)

Rincha o cabalo rinchónpeta o piquelo no encino


Con violentas convulsións turbadoras(Cesáreo, A5P 72)

Por esa capacidade para reprod uciren golpes ou ru ídos, as oclusiv as, xu ntocoa vogal /a/ , como se viu, son moi ut i l izadas nas onom atopeas :

Ta, ta..., ouvía tras m in. Cam iñei tnáis apresa. Máis apresa tamé n o uvín aquilta, ta... E boteime á carreira. Ta , ta, ta, resoaba tras tnin, cada vez máis perto [ ..,]

Abriuse aporta doportal. Pan! ... Ta, ía, ta... Un home cunha caiada su-

bía pola escaleira. (Fo l e , A L C 64 )

2. As consoantes fr icativas ou constri t ivas /s, 0, f, JY, polo se u carácter con t in uo ,serven para evocaren sons suaves ou fluíntes, de certa duración (e í amén os ob-xectos e fenómenos que os producen) , como o m u r m u r i o das augas, o vento, achuvia e mesmo o s i lencio: asobío, salouco, suspiro, zunir, fungar, xemer etc.

silvan as salves i os padrenuestros,i os arcebispos nos seus sepulcros

reises e reinas con gran sosegona paz dos mármores tranquilos dormen

(Rosalía, FN 28) 253



GR AM AT I C A DA L I NGUA GALEGA. Fonética e fonoloxía

no espazo silenciososoando malencónica

(Rosalía, FN 47)

sinto que se desprendendo s meus ollos bagullas silenciosas.

(Rosalfa,-F7V48)

mais non morre, por sempre resoada s almas sublimes o grande sonido.

(Ponda l ,Bf i 163)

Cómo soan, cómo soanos pinos co vendaval;soade, pinos, soade,que é doce vos escuitar.

( P o n d a l , B f i 172)

do ermo silencioso no ermo seio(Noriega, OC I, 446)

Siléncio e soledade pervagando...( A q u i l i n o , P G C 4 0 )

A noite, silenciosa e soedosa(Aqu i l in o , PGC 125)

COLGAN as mazorcas das solainas.Cain as castañas nos soutos reprexados.

Chega o lonxe ruxir das augaseníre o tróupele-íróupele dos mazos.. .

SON da s augas! Doado vir do lonxe!

Expostas á coor i o son do Outonoas nem branzas logo serán pouso sin nome.


A s anémonas dormian nas suas sementes o silénciodeslizava-.se

2 5 4 (Cesáreo, ASP 53 )




3. As consoantes nasais harmonizan con palabras e enunciados en que prevale-ce a idea de suav idade , dozura , delicadeza: ameno, manso, mol, mimoso, m ei-

go, murmurio, neno, meniño, harmonia e tc . A í n d a que n o galego c o m ú n no ntemos vogais nasa is , un ha vogal t rabada po r consonte nasal o u s ituada en t redúas consontes na sais pasa a ser nasalizada (vid. 2.4) . E sa resonanc ia nasalto rna as vogais aptas para expresaren sons prolongados (zumbido, tanxer,fun-gar) e para suxer i ren d is tan cia , len t i tude , moleza o u melancol ía (lonxe, lon-xincuo, lamento, distante, brandó)™ .

Tales sensacións áchanse en texto s li te rar ios en que a presenza de sons na-sais lles dá u n h a especial caracterizació n:

¡Corré serenas ondas cristafñas,pasad'en caltna e maxestosas, comoas sombras pasan dos groriosos feitos!¡Rodade sin descanso como rodaná eternidá xeneraciós sin númeroque cal eu vos contempro, contempráronvos!

(Rosalía,F#32)

E sin romor nin queixa, nin choros, nin cantares,brandos así e saudosos, cal alentar dos ánxeles,

en nós encarnan puros, corren coa nosa sangrei os ermos reverdecen, do esprito onde moraren.

(Rosalía, FN 37)

pra m in i en min mesma moros,nin m'abandonarás nunca,

sombra que sempre m 'asombras.(Rosalía , FN 52)

-Meiguiño, meiguiño meigo,

meigo que me namoraste,vaite d'onda min, meiguiño,antes qu 'o sol se levante.

(Rosal ía , CG 30)

E ü, campana d'Anllóns,que, vagamente tocando,derramas nos corazónsun bálsamo tñnte e brando

de pasadas ilusións.(Pondal, J 2 / > 165)255134. C f r . Mar t ins (1989:32-33), onde se reproducen uns versos m oi signit icaiivos ao respectn do poeta Guilhenne de Almei -

da : H á um rnesmn soin ttusul e fundo no s nomes de lodas ax danfa-i I ílulenifs da América: rumha, samha, tango. / Sdoecim afrii-anos: molamkos do s tantans que vém I do s pandeims roucos dci Congo roncando !á longe... ¡ Rumba... Sam-ba... Tartgo... Mambo. C f r . tamén Rosett i (1974 :127) . q u e n , sen se referir a unha l ingua concre ta . afirma: "A s vogais etonsoantes na.sais expr imem um a ¡nipressao de monoion ia . de tr is teza. de b r a n d u r a . tie f i n u melanco l ia" .



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o néli ca e fonoloxía

256

Como chove miudiño,como miudiño chove,

pola banda de Laíño,pola banda de Lestrove.

(P . Ballesteros, CPG II , 150)"3

/ o vento zoaba manseliñamente.( F o l e , A L C 8 1 )

Con frecuencia nos textos literarios, sobre todo na poesía lírica, esta suxestiónde t e r n u r a e melancol ía qu e encerran as nasa is m estúrase co a suavidade e f luen-

cia das sib i lan tes , con seguin do, co a sensación de durac ión presente en a m b a s ,textos de grand e expresiv ida de cargados de in t im ism o saudoso:

Os pés da Virxen da Soledade¡de moitos anos nos conocemos!...A oración dixen qu'aníes dicía,fixen mamoria dos meus sacretos,para mi madre deixei cariñospar'os meus fillos miles de beixos,

polos verdugos do meu espritorecei... e funme, pois tiña medo.

( R o s a l í a , C G 3 1 )

Os camiños, os matos montesíos,os garridos ensoños, os lindeiros,os cantos saudosos, os resíos,os cómaros, os pinos, os regueiros:as promesas, os trunfos, os desvíos,

as doces esperanzas, os sendeiros;todo me dá suidades e triganzas,todo m e trae punxentes memoranzas.

(Pondal,SS 131)

Rumores vagos e íntimos dos pinos,que arrolastes un tempo a miña infancia,e fungades na incógnita pendenteou ó pé da espaciosa e esquiva gandra,

e insinastes ó bardo adolescentem il cousas sobre a serva e escura patria,cando m orrendo o sol a sombra medra

135. Após de reproducir esta cantiga. atlrma Anxel Fole: Os prítneiws versos, tan vagaríños, arremedan tnoi xeilosamenie omanseliño repinicar da barbañuda; vs derradetms, cas .tiias vocás abertas e consonantes suavea, dan unha impresit'm dcvagantío. de ámpidti, tíe melanconia... Versos onomatopeicos, como de auga iscante, cheos de patsaxe... (Fo le . TB 67-68).



X O S É R A M Ó N FkEixano M A T O

sobre da verde terra de Brigandsia:pasastes, mais o bardo vagabundo

aínda escoita o rumor das vosas alas,suidoso dos pasados pensamentos,e sente as vosas prácidas lembranzas.D a presente e escura servidumenas tristes horas de pensosa marcha,aínda nos quedan vosos cantos nobrespara cantar nosas punxentes bágoas.Vosoutros sodes, orgullosos pinos,de patria aínda serva as doce arpas.

(Ponda l ,# f í 1 7 1 )

Lembranzas son de lindas pegureiras,de fascinantes, meigas criaturas,qu'en noites de lunar das Coruxeirasbaixan ófiandeiro de Cesuras.

(Noriega, 0C 1,460)

Fontiña outa

do corzo i o peneiriñoque eu sein nun sitiosolo na serra sola

Fonüñas solasda serra longa

Fonüñas roxas e brancasdos corzos i as aigas

i o camiñaníe que pasa.(Novoneyra , Eidos 129)

4. As consoantes líquidas son as máis próximas das vogais , con que parti l lanpropiedades comúns (vid . 3 .1 .2 e 3.2.6), part ic ipando en consecu encia dal-gunhas das súas posibi l idades expresivas, aínda qu e t amén conteñen un po-tencial propio debido ás característ icas art iculatorias que as individualizan.

Neste sentido, as víbrantes son as m áis expres ivas , e en especial a vib ran-te m últ ipla , po is a rei teración na vib rac ión faina part icularmente apta para

suxerír ideas ou sensacións de f r icc ión , r o mp emen t o ou convu l s ión : rachar,renxer, romper, roer, arrancar, rinchar, ruxir etc. O seu moi part icular fono-s imbolismo foi posto de m anife sto polo escri tor Rafael Dieste n u n h a carta 257



G R A M Á T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né ti ea e fonoloxí í i

ao poeta M anue l Antonio : "¡Real ismo! ¡Canta repu lsión m e ten causado istaverba! Quizaves a culpa n 'a t ivera mais que aquela ruda erre ( Ideal ismo. . .

Deslízase a verba c o m ' u n h a caricia)"11 6

. N o en tan to , este mesmo autor sou-bo t i rarl le extra ord inario rend em ento esti líst ico ao f o n e m a /r / para reprodu-ci r o ruído do carro ao se desprazar polos camiños da m o n t a ñ a :

no rexo carro de bois, que rinchaba, xemía e daba tombos polos agres ca -miños montesíos

(Dieste,ZMr53)

Outros escritores e escri toras aprovei taron tamén ese potencial expresivo,

combinando en ocasións a vibrante simple coa múltipla e t ransmit indo sen-sacións ou sentimentos fortes e duros:

j eu non m 'acordo xa s 'era aquel cravod'ouro, deferro ou d'amor.

( R o s a l í a , f 7 V 1 0 )

mais sós os ignorantese férñdos e duros

(Pondal)137

Roxe a folla nos carreiros( N o v o n e y r a , Eidos 39)

RINCHA o cabalo rinchón(Novoneyra , Eidos 70)

RUBÍR e baixar do ruxir do río!

( No v o n e y r a , Eidos 163))

desgarravan as sombras mortas(Cesáreo,ASP73)

A s l íquidas laterais, frecuentemente combinadas coas vibrantes e taméncon sons nasais (laterais, vibrantes e nasais fo rman as soantes: vid. 3.1.2),son, pola siía sonoridade, esp ecia im ent e aptas para sux erire n accións com ofluír, esvarar ou rolar13 8:

136. Cfr. M a n o e l -A n t o n i o (1979:67).137.C¡ tamos nestc caso concreto pola edición de M a n u e l Feireiro d o h i mn o galego. que corr ixe erros an ter iores .en t re ele;. o

deféridos pOTférridux, t amén m ái s expres ivo ( V i d . M . Ferreiro. De Breogán aos Pinos. 0 lexio do Himno Galego, Laio-venio. Santiago, 1997, p. 59),

13Ü.Cf r . Roset t i (1974 :128) : "A s nasa is combinadas com as l íquídas reproduzem a impressao de meiancól ico fluir". V i d . la -m é n M a r t i n s (1989:36).



XOSÉ RAMÓN FREDÍERO MATO

Na mar, olas salgadas, cabeleirasverdenevadas, ledas como vidro

liso, suave efrío, ou vento duro.

Cobras de lentos lombos, olas, ondascara a tódalas praias. Escaleirasde lúa en carriola, rebrüando.Lirios sin sangre xa nin doce aquel.

[...]Vilagarcía, leda de navíos,dorme na miña ialma, sono leve

( A q u i l i n o , / > G C 1 2 7 )

7.4. Valor expresivo da repetición de fonemas

M oitas veces a repetición de f o n e m a s non é de natureza s imból ica (non se pro-duc e fonosimb ol ism o) nin o nom atopeica, senón que pode servir para resal tar de-termínadas palabras, reforzar a un i ó n en t r e os vocábu los, con t r ibu í r á un ida dedun enunciado ou simplemente pode converterse nun proceso lúdico xerador de

harmonía e agradábel ao o u v id o .Entre os procedementos da l ingu ax e para t i rar rendem ento es t il ís t ico do po-

tencial expresivo do sistem a fonolóxico están, alén da r i m a , a aliteración, o ho-meoteleuto e a paronomasia139.

1. A aliteración é a repet ic ión de un ou de var ios fonemas dent ro dun m e s m ogrupo fón ico ou en con tex tos fón icos p róx imos . A índa que n o r m a l m e n t e seentende a aliteración como repetición de sons consonánt icos, t amén o podeser de sons voc álicos, como neste caso de /a/:

Apiñocaríanse as m ulleres a carón do cadaleito [..,]Calaría o lamento da nai e das irmás, e axiña tamén, descompasándose, a

gravedosa marcha que planxía nos bronces de charanga.(Dieste,£>AT9)

A al i teración de sons consonánt icos , ás veces reforzada pola al i teración vocá-l ica, é un recurso xa t r a d i c i o n a len todas as l i teraturas , presente tam én na l i tera-t u r a galega desde a época medieval á actual idade. Vexamos algúns exemplos no

per íodo moderno:que ten o teu triste son

( P o n d a l . S f l 147) 259

139. Vid. Mar t ins (1989:38^17) e Rodríguez Fer (1989:106-110).



G R A M Á T I C A DA L I N G U A GAL E GA. F o n é l i ca e fonoloxía

260

¡Mala morte mate á Morte!( N o r i e ga , O C 1,252)

embreñarme procuro prontamente(Noriega, OC 1,446)

un mesío arume de mimosas( D i es t e ,D ¿ r49 )

probe apeadeiro apodrecido(Dieste, D AT 55)

bicarelo do hico do brelo( N o v o n e y r a , Eidos 50)

no souto do outo outono( N o v o n e y r a , Eidos 170)

no despertar da primavera sagradas danzas(Cesáreo, ASP 114)

Portavan a branca cunca e contiña visgosa bílis verde(C es á r eo , A SP13 1)

A ali teración , para alén do seu va lor estético, pode ad qu irir carácter fono-simbólico, com o nestes versos de C u n q u e i r o en que a repet ición fónic a pare-ce lem brarnos a f ígura de Penélope rei teran do a acción de tecer e destecer entanto agarda polo seu am ado:

Pende en que pende Penélope pensativaperde novelo nove novamente canto,

(Cunque i ro , H AA 59)

Nese proceso lúdico e estético que supón a ali teración, esta m esmo se podeconverter no argu m en to cent ral do texto , como ocorre no poema de YolandaCastaño qu e leva po r t í tu lo "Ab ecedarios baleiros":

ABECEDARIOS de azar amargurado.Beixos de baldíos balorentos.Camposas cansas de cinza cega.

Chairas de chumbo chaguazoso.Dor de debuxos desfigurados.Esvaemento de esperanzas ebrias.



XOSÉ R A M Ó N F R E I X E I R O MATO

Fum es fuxidos de fogaxes fríxidas.Gándaras de galaxias grises.

Hecatombe de herméücas herdanzas,Idiomas de idades inaprensibles.Lentura lene de lánguida laceira,Mares de macias mágoas mancadas.Nubes de náufraga nudez.Ouíono de olladas orfas,Poeira de pedra prateada.

QueÍxume de quietude queda.Recendos raros de relentos rotos.

Saroiba de sorrisos secos.Templos temperáns de torpes teníos íaponados.Universos de utopías últimas.Xardíns xementes de xarope xélido.Zodiacos de zume zugado que zozobra.

(Castaño,£A/>21)

O homeoteleuto consiste na repet ic ión d u n h a t e rminac ión igual en palabraspróx imas , sen reprodu ci r , como no caso da r ima , u n esquema regula r . Ten a

vir tude de acen tua r a correlación entre as palabras en que se dá. Cando non éi n t enc iona l , cando non ten un h a fmal idade estética, en tó n convértese nun v i -cio de l i n guaxe . In tenc iona lmen te ut i l izado com o recu rso estil ístico, co ntri-búe á harmonía e beleza do t ex to :

O Barcés é montañés( Po nda l ,5 f í 173)

Na rodeira dun carro, nun recanto

escondido, perdido. Inzón,arume...

(Aquil ino, PGC179)

Pero, ó que amence, xa non ten senlidoese "eu",fantasma seu, que vaiperdido

(Aquilino, PGC184)

Quero un pavillón a carón dunhafonte(Cunque i ro , H A A 88)

A praia delirava ardia cando o dia

O morrer deste ser era o m eu próprio nascer(Cesáreo,ASP96)




A paronomasia é a a p a r i c ió n na f r ase de palabras que o f r e c e n s o n o r id a -d es a n á l o g a s co n sen t idos d i fe r en tes , o u sexa, a c o l o c a c ió n p r ó x im a n u n

e n u n c i a d o d e d ú a s p a l a b r a s f o n i c a m e n t e s e m e l l a n t e s , a í n d a q u e d e s ig -n i f i c a d o d i v e r x e n t e ; v én s e n d o c o m o u n xogo d e p a l a b r a s de que se podet i r a r a l g ú n e f e c t o h u m o r í s t i c o , m a i s t a m é n g r a n d e a p r o v e i t a m e n t o e x -p r e s i v o :

roula , roula , acarroula , acarroulando(Aquilino,PGC171)

Que corazón resiste ese ardimento

que vai, e ven, e alanca, e tira, e vira?( A q u i l i n o , P G C 1 8 4 )

onde os muíños, onde o vento xira,canles por onde o vento pasa, pisa?

( C u n q u e i r o , H AA 59)

Ollo o oüo qu e olla e non olla...( N o v o n e y r a , Eidos 163)

OLLOS de cinsa e nebrachegados da tebra!

[...]Ollar que neva!Ollar que leva

e sabe o que se sabe

e canto en nós cabe!( N o v o n e y r a , Eidos 186)

A í n d a que aparecen dis tanciados no texto, a s imil i tude fónica e a antítese des igni f icados que se produce ent re pecunia e penuria alcanza un grande rende-m e n t o estí l is t ico no conto "O grandor do mundo", de Rafae l Dieste , a lén de ma r-car o seu con t ido :

262

Dez anos alá, e voltaría rico de pecunia e lembranzas [...]Dez anos alá e voltou rico de penuria e lembranzas.

(Dies te ,ZX4r 65-66)



XOSÉ RAMÓN FksxERO MATO

7.5. A onomatopea

A onom atopea consiste n a imi tac ión fónica de sons reais . Par t indo de que a l in-guaxe é esencialmente representa t iva , con signos arbitrarios, a onomatopea éunha to lerancia d a H n g u ax e e n u n c a a súa orixe, como xa demostrou Kar l B ü -hler ; a onomatopea aparece en l inguas xa formadas como t en ta t i va de im i tac ióndun rufdo por un grupo de sons da l i nguax e , que só ap rox imat i vamen te o podenreproducir14 0.

Se no texto l i terar io, especialme nte poético, as palabras son con frecuencia se -leccionadas non só polo seu significado representativo, mais en función da súamotivación sonora , do seu cont ido estético, as onomatopeas , c o m o símbolos

cuxa función esencial é evocar sensibelmente unha situación sen posuíren ver-dadei ro s igni f icado denota t ivo, xa son por si mesmas pu ra ex p res iv idade e porconseguinte eficaces elementos estilísticos141.

Pódense dis t íngui r t res n iveis d e onomatop eaM ;:

1. Onomatopea accidental : sons imitat ivos producidos accidentalmente polo se rh u m a n o co n carácter momentáneo e indiv iduai ; o s escritores adoitan crearonomatopeas deste t ipo que n o r m a l m e n t e non t r anscenden o uso ocasionalque eles mesmos fan delas:

CMi, ii , ii, ii ,óo, óo, óo, óo.

T ou porroutou porroutou porrou tma,to u porroutou porroutou porroutó.

(P i n tos .M G G 12)

¡Churras! ¡churras!¡chúrriñas, churras!

Cas-qui-tó,qu 'escorrenta-las burras(Rosa l í a .CG 174)

¡Gachi , gachi ,que dencho de gato!

(Rosa l í a ,CG 175)

140. Rosetii (v id . 1974:130-131) dá dúas razóns para explicaresa reprodución a p r o x i ma d a : en pr tmeiro lugar porque a audi -ción humana é tamén ap rox imada e e r i segundo lugar po r os sons naturais e os sons h u m ano s fomiareti parte de series di-teremes.

1 4 l , C f r . C a m a r a (1978:41) : "O m e i o mais s im ples para ob ter e fe i lo es t i lís lico com o em prego de palav ra sonicamenteadequada é recorrer ás onomatopéias , islo é, aos e l e me n i o s v oc a bu l a r e s ainda a margem do sistema intelect ivo, pro-piamente dilo. da l i ng u ag em . Neles , qu e estáo s i tuados no pólo oposlo d as pa lav ras i radic ionai s de um simbol ismo 263em pr inc ip io a r b i i r á r í a . encont ra o ^e u c a m p o na tu ra l de exier io r iza íao a c o m u n h a o ps íqu iea com o m u n d o das coi-sas",

142. V i d . H e r c u l a n o de Carvalho í 1979:186). Vid. lamén Rodríguez Fer (1989; 103-105), qiien dist ingue entre onomaiopea def a J a (xon~xon) e onomatopea de l ingua (lic-iac).



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né tic a e fonoloxía

do ratiño o roer terco e constantee do lume o chis chas

(Rosa l ía ,FAM5)

¡Tas-tis!, ¡tas-tis! na silenciosa noiteco n siniestro compás repite a péndola

(Rosalía, FN 60)

¿Brrr... que morro cafriaxe!iQuenja! ¡quenja! ¡quenja! ¡quenja! ¡quenja! ...Que los... Dios m e vaila... brrr...

(RosaIía,FJV181)

o sapo quedousecantando: -¡Cró, cró!

(Curros,AMT95)

Máis apresa tamén ouvín aquil ta , ta... E boteime á carreira. Ta , ta, ta, re-soaba tras min, cada vez máis perto.

( F o l e , A LC6 4 )

/ a amachamou o gato:- Bis, bis, bis... Meu queridiño, vente pra acó...

1 1 1 )

- E todos -dixo o Secundino- comemos diste caldo... Guá, guá... eu vougolsar.B 117)

264

2. Onomatopea propiamente dita: com bina ción de sons correspond entes aos fo-

nemas d u n h a Hn gua d e t e r m i n a d a que conforman un m ater ial sonoro de con-f iguración defmida e va lo r signif icat ivo co nstan te, aínda que impreciso: zas,pum, pimba, tic-tac, miau, xof, chascarraschás; con st i túen representaciónssimbólicas conv enc iona i s , máis ou menos in tegradas no sistema fónica dal ingua, m ais non no seu sistema léxico-gramatical, sen se comportaren comoverdadeiras palabras143 :

xas-co-rras-chás das cunchiñas,xurre-xurre das pandeiras,

tambor do tamborileiro,gaitiña, gaita gallega

(Rosalía, CG 93)

143. Para Herculano de Carv a lho (v id . 1979:188) so n Ires as r azóns que expl ica n o feilo de e^las onomalopeas non constituí-re n verdadeiras p a l a b r a s : seren sinais s ignif íca i i vamente inanal i zábei s , estaren case t o t a l m en t e dest i tuídas de va lor deno-lal ivo propin e non desempeñaren unha función na f rase , senón eq u i v a l e r en e las mesmas a toda u n h a f rase.



X O S É R A M Ó N F R H X E IR O M A T O

¡Plum! ¡pluml ¡plum! dan cunha pedrana porta

( R o s a lí a ,f W 1 8 0 )

Cantando o teu larán-laránlarpando va s canto che dan.

(Crecente, C 26)

Tic-tac, tic-tac,faguía o espertador na mesa de noite.( F o l e , A LC6 6 )

Boíou o centolo poh cano da cheminea... Senüu fpof!...(Fole, TB 122)

Dígolle a vostede que inda teño hoxe, despois de taníos anos, o triquitra-que de aquel maldito caixón metido nos miolos: Traca, traca, traca... Candooín eu o triquitraque, na librería da Rúa Nova, xa levaba alí catro anos.

(Fole , f f lVC117)

Como se pode v er neste úl t imo caso (tamén no utros exem plos citados), é moi

frecuente nas onomatopeas a recorrencia por duplicación (larán-larán) ou portriplicación (traca, traca, tracá), de que podemos pór máis un exemplo:

O andare, as súas espuelas faguían un bruído com o de bateladas: tan, tan,tan... A espada, pendurando do cinto, ó bater no chao soaba máis forte...

( F o l e , A L C 1 3 5 )

Nout ras ocasión s, perante a complexidade ou in t ens idade dos sons da rea-lidade que se pretenden t ransm it i r ,a recorrencia faise aínda m aior:

- Mira, aíende: cando é unha muiñeira, tócase así: tátara-tátara-táta-ra-tátara-tátara-tá. Cando sexa un pateado, así: tarataratá- tarataratá-tarataratá-tatatá... Pra unha marcha, así: taratará—tratrá, taratará-tratrá...

(G . B a r r o s , A A £ 2 2 2 )

Vostede tranquilo, m eu queridiño. Non se preocupe nin pouco tiin moito.Con vostede non é nada... Crí, cri, crí, crí, crí, cri...

Entramos; puxéronse a papexar falas e falos á orella un doutro... Bisbis-bisbis, bisbisbisbisbis . ..

(FoIe,//M: 142) 265



G R A M A T I C A DA L I N GU A GA L E G A. F o n é ti c a e f o n o l o x ía

266

Onomatopea lexicalizada: cando o signifícante onomatopeico pasa a desempe-ñar un papel sintáctico na frase e recibe u n h a categoría gram atical determ ina-

da, converténdose n u n h a verdadeira palabra 14 4; o máis com ún é que a onom a-topea se torne substantiv o (pío, ouveo, estalo, paspaüás, vichelocrego, cuco}ou verbo (fungar, zunir, murm urar, chufar, chascar). Son xa significantes dunsistema lingüístico determinado, igual que calquera outra palabra de orixe nononomatopeica, con función esencia lmente deno tat iva, e no n símbolos como asonom atopeas propiamente di tas. En moitas ocasións as persoas que as utilizannon teñen conciencia da súa orixe; só ocasionalmente poden funcionar con va-lor simbólico:

O u vea o lobo xunt'a cruz de pedra(Nor iega, O C I, 329)

pardal merlo corvo paspallás(Cesáreo,ASP98)

Cando as palabras de orixe onomatopeica se a c u m u l a n nun m e sm o e n u n -ciado, o seu valor simbólico, a súa expresividad e, tórnase m áis ev iden te:

Ela coñecía o renxer de tódalas portas, o latir de tódolos cadelos, as vo-

ces dos avós, das mulleres, o rechouchío dos picariños...(Otero , OM 14)

O paspallar é poeta,o seu canto "paspallar" .

(Crecente, C 67)

Xílgaro.t e malvises teimaban por quen rechouckiase millor. Gorgoleaba aiagua dunha fontela i o vento zoaba m anseliñam ente .

Po r veces a onomatopea lex ical izada v ai acompañada da onomatopea pro-piamente di ta , expl ic i tando a orixe da primeira:

Abrín o grifo do baño,saía a iougafungando,fuujuujuu.

(Celso Emi l io , LNP 78)

Chap, chap, chapoteabanas súas hotas sobre a lama .

( C e l s o E m i l i o , L / V / > 9 5 )

144. H e r c u l a n o d e Carvalho (cfr. 1979:192) chám al lespuíü/ ' r a J í ' / it 'ma lw pe i fUj .que " ja nao sáo símbolos m as s imples nom esco nv enc i o na í s das coisas, usados hab i lualmente sem qua lquer inien^ao s imból ica e porlanio i ndep enden t em en te de qual -quer relai;So imediaia eni re o seu cnrpo sonoro e o objecio signillcado".



XosÉ R A M Ó N F R E IX Ü R O M A T O

Po r ú l t i m o , a índa se podería falar , n u n sen t ido m á i s am plo , dou t ro t ipo deonomatopea , a harmonía itnitativa, que se estende ao longo dun enunciado

( p o e m a , f r a g m e n t o en prosa) como resul tado da a c u m u l a c i ó n de recursosexpresivos (par t icular idades d o s fon em as , r epe t ic ións d e fone m as , pa lab rasou frases, do r i t m o etc.)145 - U n bo e x e m p l o achámolo nesta "Muiñei ra" deE d u a r d o Pondal :

Marwdña, xentil Maruxiña,ti m il penas do peito m e tiras,cando en rolda a muiñeira bailandoteu corpiño reviras e viras.

Maruxiña xentil, cando baílasva s bailando m ainiña, m ainiña;va s bailando, baiiando, baüando,va s bailando e parece queffas.

Para tras e pra diante volvendo,va s vírando, virando, virando,te u corpiño movendo, movendo,

e muiñando e remuiñando.

Teus cadrís feituquiños movendova s fiando, fiando, fiando,teu corpiño movendo, m ovendo,te u corpiño xentil peneirando.

Maruxiña, xentil Manixiña,ti m il penas do peito m e üras,

cando en rolda a muiñeira bailandoteu corpiño reviras e viras.

Maruxiña xentü, cando bailasvas bailando mainiña, mainiña;vas bailando, bailando, bailando,vas bailando e parece quefías.

(Pondal,fíS 132)

Tal procedemento de acumulación de recursos expresívos baseados na repe-t ición non é exclus ivo da poesía, senón que t amén se pode dar na prosa, sen-do especia lmente utilizado por Vicente R isco na súa principal obra narrativa: 267

145. V i d . M a r l i n s [1989:50).



G R A M A T I C A D A L I N G U A GA LEG A. Fonélica e fonoloxía

Aquil cuarto era coma o dun crego. Unha mesa arrímada á parede, cuns al-zadeiros enriba con libros, e un nicho onde, enriba dunha calivera auténtica,

caixa preciosa do entendemento tapizada pola dura madre, e aracnoides e a pi'ama dre, receitáculo do pensamento costituído polojrontal, os dous parietales, osdous temp orales, o ocipital, o etnoides e o esfenoides, ola do saber cosida conparafusa polas suturas fronto-parietal, interparietal, témporo-parietal, occipi-to-parietal, témporo-occipital, témporo-esfenoideatfronto-esfenoidea e occi-pito-esfenoidea, baúl da ciencia, do que ela non pode surtir senón polos nervosefectores, un pequeniño Buddha de bronce procramaba docemente a SupremaConecencia adiquirida debaixo do arbre Bodhim anda á veira do río Nairausha,depois da inxestión dunha cunca de arroz en dulce preparada pola doncela Su-

gata,filla do xefe da aldea india nunha derradeira negación,(Risco.PDP 132-133)

Magníf ico exemplo de harmonía imitat iva consti túeo tamén esta ladaíña dopoeta do Courel :

GALICIA d igo eu / ún di GALICIAGALICIA decimos todos GALICIAhastra os que calan din GALICIA

e saben sabemos

G A L I C I A da door chora áforzaGA LICIA da t r istura t r is te áforzaGALICIA do silencio calada áforzaG A L I C I A da fame em ig ran te áforzaG A L I C I A vendada cega áforzaGA LICIA tapeada xorda áfonaGALICIA atrelada queda áforza

libre pra servirlibre pra non serl ibre pra morrerl ibre pra fuxi r

GALICIA labregaGALICIA mar iñe i r aGALICIA obre i r a

libre pra servirlibre pra non serlibre pra morrerlibre pra fuxir

GALICIA nosaGALICIA nosaGALICIA nosa

Z 6 8

G A L I C I A i r m a n d iñ aG A L I C I A v iv a a in d a



XOSÉ RAMÓN FRHXHRO MAIO

recóllote da T E R R A estás muifondarecóllote do PUEB LO estás n 'i! toda

recóllote da H I S T O R I A estás borrosa

recóllote i érgote no verbo enteirono verbo verdadeiro que fala o pueblorecóllote pros novos que ve in con forzapros que inda non marcou a malla d'argolapros que saben que t i podes ser outra cou sapros que saben que o hom e pode ser outra cousa

sabemos que ü podes ser outra cousasabemos que o home pode ser outra cousa(Novoneyra, Eidos 204-205)

7.6. Alteracións fonéücas en textos literarios

Existen na l ing ua cer tas tend encias aínda v ixe nte s á alteración fonética das pa-labras, tendenc ias perceptíbeis na l ingua popu la r e xeralm ente reprimidas na l in-

gua cul ta . A o permanecer o galego durante séculos afastado do á m b i t o cu l to ouformalizado, tales t endencias desenvolvéronse con na tura l idade , se n aquel freoque outras l inguas t i ve ron , e t rasladáronse profusam ente á l ingu a l i terar ia , quet ina nesa l ingua p o p u l a r o seu ú n i c o m o d e l o . E n consecuencia , o que n o u t r a s li -teraturas consti túe marcas de est ilo popular ou "rexionalista", na literatura gale-ga convértese case que en norma xeral até hai poucos anos, en que se c o n f o r m o uun modelo de l ingua cu l ta .

No enta nto , tam én no galego literario esas al teracións fonéticas acabaron porse conver ter en ocasións en elementos de estilo ao poderen os autores e as au to-

ras escoller l ibrem ente entre var ias formas por inexis tenc ia du nh a única sancio-nada como a correcta. Así , de acordo co con tex to fón ico , coas necesidades dem ed id a o u r ima etc., un poeta, por exemplo, podería escoller entre semeüar ousomeüar, cantar o u cantare, flor, fror oufrol, para o u pra, árbore, arbre, albreou álboreli<>, imaxinar ou maxinar etc. etc. Esta escolla, real izada por razóns mé-tricas o u e u f ó n i c a s , po r expresiv idade en f i n , e n tr a de cheo dent ro da estilística,como tamén entraría se houbese conciencia de desvío da norma, pois escolla edesvío son termos sempre manexados na problemát ica definíción de estilo147 .

A falta de f íxación n orm at iv a permitfal les a autores, sobre todo poetas, alterna-

ren diversidade de formas para unha mesma palabra de acordo con necesidadesexpresivas. Así , acabamos de ve r un poema de Pond al onde nun m esmo verso f í-guran para e pra, pois desa forma o autor consegue as dez sflabas que necesita: 269

146. De lodas as formas.esas al ternancias prodúcense tam én na prosa: Di'n gueprantaran uquii albre faguia máis de cert anos(Fo\e,ALC 81 ) / A iá Itinxe, semp re acuhillado polas álbores, vese o Cabe (Fole.ALC 132).

147. V id . u n h a síntese da var iedade de conceptos de esiilo en Mar t ins (1989:1-3) .



GR AM AT I C A DA L I N G U A G A L E G A . Fonética e fonoloxía

Para tras e pra diante volvendo,vas virando, virando, virando

(Pondal , f í f í 132)

A adición de fonemas vocálicos (prótese, epéntese, parágoxe) ou a súa supre-sión (aférese, síncope, apócope), fenómenos f recuentes na fala popula r e nostextos l i terar ios mo dernos (v id. 2.4.2 e 2.5.4.2), teñen xeral repercusión na me-dida do verso e ás veces tamén afectan a r im a , igua l que a poden afectar a asi-m ilación, a d i s im i l a c ió n o u ou t ras va ci lació ns vocá l icas (v id . 2.4.2.1 .3); t a m é nas alteracións vocálicas o u consonán t icas po r fonét ica s in táct ica (v id . 4.2 e 4.3)poden afectar a medida do verso. Vexam os algúns casos onde o s poetas acodena eses fenó m eno s como recurso es t i lí s tico para manteren a métr ica das compo-sicións:

ca l errantes muxicasqu 'estalan por instantes,que desparecen xiña

Paz, paz deseadapra tnin, ¿onde está?Quixais n'hei de tela...

/N'a tiven xamais!

Sosego, descanso,¿ond'hei d'o atopar?Nos mals que me matan,na dor que me dan.

¿Paz!, ¡paz!, ti es mentira!¡Pra m in non'a hai!

(Rosalía, FN 9)

Si cando tefuchesnoxado n'estabas

( C u r r o s , A M r i 5 )

ela éfüla de Santiago,non'stá qfeita a vos íratar.

270



XOSÉ RAMÓN FtaxeRo MATO

Cando te vejo de longe,

alravesando unha gandra

( P o n d a l , C /)

4 4 )

Avagaron as lagoas,as neves despareceron

(Noriega, 0C 1 ,321)

O que é se Diós te me deixade teu dono n'has té r queixa.

(Crecente, C 14)

A síncope da vogal postónica (vid. 2.4.2.2.2) é un recurso expresivo moi dogosto popular , que en xera l repudia as realizac ións propa roxíton as, escasas nasvoces patr imoniais, por razóns de eufonía; talvez o caso máis significativo sexao do suf ixo aprec ia t ivo in ten si f icado r -ísimo, de carác ter cul to , reducido popu-l a rmente a *-ismo. N u n h a nota á pa lab ra grandismas por el ut i l i zada a f í rma opoeta A ure l io Rib al ta : "Non e errata. Poño grandismas por ke xa dezidido a r í-fa r kos e rud i tos , no n kero p resz ind ir desta elegantísima sínkop a, gala do dizírpopula r , cheya deufonia"14 * . A lgú ns escri tores, seguindo esa tendencia popular ,

tamén reproduci ron ta l síncope nos seus textos; Fole, bo coñecedor do xen io dal ingua que fala o pobo , cons t i túe un e x e m p l o ben representativo:

Dous lobos grandismosfórono acompañando. Ihan sempre de par dil, ás dúas maos(Fole,A¿C41)

Eu cavilaba que tiñan que ser homes de mo itisma forcia pra manexar aquilasespadas ta n grandes.

( F o l e , A L C 1 3 4 )

¡Que engado o daqu'üa capela gorecida no seo de sombra dun teixograndismo!( F o l e , A L C 8 1 )

O erudi to po r tugués Rod r igues Lapa , a se basear nesta ú l t ima c i ta de Fole , afir-m a: "Abo rrecendo essa desinéncia esdrú xu la , contrár ia ao génio da l íngua , o ga-lego rural teve ar tes de a encur ta r , conv er tendo o -íssimo em -ismo, como emmoit ismo, santismo, longuismo, tremendismo, etc."149

A l g ú n s poetas acharon no s cas te lan i smos u n recurso estilístico fácil para re-solveren problemas métricos ou de rima; Noriega Varela, por exemplo, utiliza a

palabra cuna para r ima r co n luna, en can to no utra s ocasións demo stra coñecer av oz galega berce; e cando necesi ta r imar co n tú a ou súa bota man da fo rma le -x í t im a lúa: 271

148. Cfr . Ribalia (1910:143) .149. Cfr .Lapa (1979:149).




e pra que se alboroce Jesús na cuna ,¡manda Nosa Señora salir a l una!

( No r i eg a ,OC 1,340)ó tosco berce de guiciños, ¡plumas!

(Noriega, OC 1,412)

Vén, de mansiño, co a lúa...

jDios sabe de donde chega!Portugal dice qu 'é súa,i as brétemas que é gallega.

(Noriega,OC 1,395)

272

Recursos estilísticos propios da poesía que afectan o cóm puto s i lábico das vo-gais no verso son a sinalefa, a sinérese e a diérese. A sinalefa, fusión n u n h a so asílaba da vogal final dunha palabra coa vogal inicial da palabra seguinte, cons-t i túe norma xeral na poesía galega, polo que a elis ión ou non da voga l f inal depalabra por fon ética sintáctica (v id. 4.2) non afecta a medida do verso (nin enconsecuencia a reposición da vogal e l id ida en edic ións m odernizadoras dos tex-

tos poéticos); nos seguintes exemplos todos os versos so n octosflabos pola si -nalefa:

Adega estaba tan cucaque daba adimiración

(Curros,AAfr52)

Deixa os armiños d'Helveciai os diamaníes de Golconda...

(Noriega, O C 1,402)dun vérso de Rosalía,á beira do liño en flor.

( A q u i l i n o , P G C 4 1 )

A sinérese permite que dúas vogais en hiato no interior da palabra contencomo unha única sílaba:

en escadrónformados,ca l gente de Breogán(Pondal, QP 6)



X O S É R A M Ó N F R K K H R O M A T O

A diérese prodúcese cando dú as voga is que fo rman d i t o n g o c o m p u t a n pordtías sílabas dife ren tes ; t a m é n so n heptas í labos c o m o o s do us an ter iores estes

versos:

Non, non está nos brandosregalos oc'iosos

(Pondal, QP 8)

A s necesidades m étricas poden co ndic iona r t amé n a morfoloxía verbal ou po-sibilitaren a súa alternancia:

Sin olido ninfrescura,bravas m agoás eferís...¡S e na gándara brotades,como non serés así!

(Rosalía, FN 6)

i'Ouh aires de Troitosende,terra donde m 'eu cri'ara,levad'estafilla vosa,

levá desta terra estraña !(Pondal , QP44)

N a poesía r os a l ia na , sobre todo e n foílas novas, p r o d ú c e n s e m o i t a s a l-t e r n a n c i a s d e ca rác te r fón ico n u n h a m e s m a p a l a b r a , c o n r e p e r c u s i ó n e nocasións na morfoloxía nominal (flor, frol, frols, froles; dor, door, delor;verdade, verdá e tc . ) . A s escol las d a a u t o r a e s t a r á n c o n d i c i o n a d a s en moi~tos casos por r azóns mé t r i cas e de e x p r e s i v i d a d e ,ou sexa, por r a z ó n s esti-

lístícas:

¡Que nofondo benfondo das entrañashai un deserto páramo!que non s'enche con risas nin contentos,senón confwitos do delor am argos.

Pero cand'un te n penasi é en verdá desdichado,oco n'atopa noferidopeito,

porqu 'a dor, ¡enche tanto!(Rosalía,/Wll) 273



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . F o né t i c a e fonolox ía

Meses das tempestades,imaxen da delor,

que afrixe as mocedadesi as vidas corta enfrol.

(Rosalía,/W13)

A un baüdo, outro batido,a unha dor, outro delor

(Rosalía, fW 16)

Cer tas a l te rnan cias na obra de Rosal ía -e noutros autores- qu e afectan o v o -

calismo poden tamén estar condicionadas polo contexto fónico, de fo rma que aescolla, po r exemplo , en t re murmurio I mormorio I marmurio, ou entre memoriaI mamoria, secreto I sacreto, e tantos outros casos, estea realizada por criterioseufón icos en func ión dos sons vocá l i cos p redom inan tesno verso . V éxanse , só amodo de suxestión, algúns exemplos:

Co seu xordo e costanle mormorio(Ro&alía, fW 18)

por ond'o Sar vai marmurando leve.(Rosal ía, FN 32)

/ es o marmurio do ríoi es a noite i es a aurora.

(Rosal ía ,FAT52)

Fixen mamoria dos meus sacretos(Rosalía,FW31)

274

Valor expresiv o , como t razo carac te rizador da fala f emi n i n a , ten tamén o se-seo en Rosalía (vid . 3.2.4.5):

Nasín cand'as prantas nasen,no mes dasfroles nasín,nunh'alborada mainiña,nunh'alborada d'abril,

Por eso me chaman Rosa,mais a do triste sorrir.(Rosalía, C G 2 1 )



XOSÉ RAMÓN FkaxHRo MATD

Tampouco se pode descartar a influencia do contexto fónico nalgiins casos deseseo:

E vós tamén sombrisas paredes solitariasque me vicheis chorare soia e desventurada

(Rosalía,/W23)

Tamén teñen valor expresivo, como trazos caracterizadores da fala popular evulgar , a gheada e o seseo na obra de Mirás'5". D e igua l fo rm a, foi por razóns deestilo por que a gheada, considerada signo de rust icidade e incul tura (v id .3.2.2.4.2), foi xeralme nte rexeitada na l i teratura; e en m eno r med ida o seseo ex-

plosivo, aínda que non o implosivo (vid. 3.2.4.5.5). Tamén hoxe poden ser usa-dos o seseo e a gheada como trazos de est ilo que caracter izan determinados t i-pos de falas populares e /ou marxinais , coas pecul iares conn otacións s imból ícasque encerran:

enchupare enchupare todo naquel manchón naquel nejrónxa verás no outro día ás dose horasxa se lle pon asf como mareloisto non é sufisiente outra ves volver fase-la operasión

(Reixa, H RR 48)

En conclusión, as alteracións fonéticas na lingua literaria e a súa repercusión es-tilística é un ha cuestíón com plexa que aquí só pretendemos esbozar. Parece lóxi-co que unha lingua como a galega, non sometida du ran te séculos a regulación nor-mativa nin a un modelo formalizado ou estándar, e, por outra parte,constantemente interferida polo castelán como lingua do poder e lingua ofícial ,teña como unha das súas princ ipai s características un alto grao de polimorfismo xadesde finais da Idade Media, polimorfismo aínda increme ntado na época moderna

co total abandono ofícial da lingua e coa asfíxiante presión do español. De entreese polirnorfismo os escritores con auténtica vontade de estilo debían escolmaraquelas formas m áis expresivas ou eufónicas, como afirmaba Rafael Dieste: "Coi-do que non se deben ollar as palab ras isoladas. P ostas en moítas e ben distintas fra-ses é como a súa virtualidade espresiva i eufónica se manifesta. Antre as formasdistintas d u n h a m e s m a verba, débese impor a que m áis garbosa po ida saír disa pro-ba das conv ivenzas mtíltiples"13 1. O criterio estético ou m usical debe pr ima r sobreo propiamente fílolóxico, segundo aconsellaba este mesmo autor aos escritoresno-vos: "A filoloxía está be n. Pero enfiade as palabras m usicalme nte"1", Tal c riterio

podeexpHcar,

entre outras razóns, que con frecu encia as form as escollidas nos no-so s textos literarios, entre as que abundan as que presentan alteracións fonéticas, ofosen máis en función da eufonía ou da musical idade que do r igor fílolóxico. 275

\50,Ai¡uel que é codhioso/1> fín cheja it p a j a l f f (ct'r. Mirás, 1864:95).151.Cfr.Dieste (1981:134).152. Cfr.Dícate (1981:42) .




Aínda fóra en par te, non to ta lmente , do campo da fon oest i l ís t ica , mais dent rodas cuestións de est ilo, poden entrar a lgun ha s ver tentes do f e n ó m e n o dos caste-

l an i s m os , tanto na fala como na l ingu a li terar ia. Está claro qu e mo itos falantesou tamén escr itores botan man de palabras do español en ocasións cando coñe-cen perfectamente a forma auténtica galega. Rafael Dieste, no seu discurso deingreso na Real Academia Galega , fala da al ternancia que se dá en certas pala-bras ent re a form a galega con o ou e e a forma cas telanizada con ue, ie,que podeafectar algunhas palabras como sorte I *suerte,forte I *fuerte ou tenda I *tien-da, mais n u n c a outras como morte,porta o u terra, Por que ocorrerá isto? O mes-m o DÍeste c o n t a unha anécdota en que u n h a s raparigas declaran usar a palabraescuela en vez de escola por a consideraren máis fermosa. Son, pois, razóns de

estilo as que poden mov er ao uso de certos castelanismo s, a índa que esas razónsobedezan a un desvío no "sentimento estét ico da fala", cond ic ionado por r azónsde orde sociolingüística15 3.

2 7 6

7.7. A expresividade nos trazos suprasegtnentais

Os trazos suprasegm enta is (o acento, a entoació n e a durac ión: vid. 6) non te-ñen existencia independente, pois afectan necesariamente un segmento máis ex-

tenso do que o fonema na cadea falada (sflaba, palab ra , f rase) , de fo rma que sópoden se r d e f m id o s con relación ás unidades veciñas . O s seus va lores expresivosson de grande in terese . Com o xa se v i u , o acento e a entoación teñen v alor fono-lóxico en galego. O acento permite dist inguir palabras formadas polos mesmosfonemas: esta I está,fábrica I fabrica, recua I recúa', o emprego nun mesmo gru-po fónico destes pares de palabras co nsti túe un xogo v erbal de grande ex presivi-dade: non recúa ante a recua1*"4. Tamén pode resul tar expresivo o deslocannentodo a cento do seu lugar na palabra:

Frente por frente esiaba o chalet de don Perfeuto, chamado de mal nome o"Vámpiro", con acenío na "a", seguramente porque emprestaba cartos ó docepor cento.

(Fole, H NC 60 )

O acen to co ns t i t úe por si propio un recurso est il íst ico cand o a sílaba tónica enque recae é pronunc iada co n intensidade e duración exaxeradas (esüvo esplén-dido); o u cando u n h a sflaba en principio á tona é pronunc iada co n enerxía e du-ración inus i tadas (iso é ilegal, que miserábel!); t rá tase do acento enfá t ico ou in-

telectual e do acento afect ivo ou emocional: vid. 6.1.1).Importan te valor expres ivo ten tamén o acento no verso como factor r í tmico,dando relevo ás sílabas tónicas en que recae:

153. Vid. Dieste (1971:30-36).154. Exemplo ci tado en por tugués da prensa brasileira por Mart ins (1989:58).



Xosé RAMÓN FREIXHRO MATO

5/ a vernos, Marica, nantronte viñerasáfesía do Seixo na beira do rnar

(Rosalía.CG 181)

A duración , segundo se acaba de ver , pode aco m pañar o acento de in tens idadepara u n h a ma ior exp resiv idade . A o carecer en galego d e va lo r íbnolóxico ( v i d .6.3.2) , cum pre, pois, u n h a func ión expres iva . E n ocas ións n a l ingua escrita a d u -ración é marcada pola repet ición dunha mesma grafía, que polo xeral corres-p onde a u n h a voga l , m a i s t am én p ode ser du nha consoan te :

¡Acouga mundo, acouga! ¡Acouga, que me mareas! ¡Xo! Xooo!

(Cas te lao ,OC 1,380)

- /Solar sapaíooos![...]

-Mirarei a ver.-Poisss... Mira logo.

141)

- Sentirei moito que non-o haxa, porque, velaquí, ho, ¡a miña Xuaniñaaa...

ten-o moi merecido! (G . Barros, Contiños 255)

- Valede eiquí, veciños, que me matan...! /Ausilio! /Auuusiliaf(BIanco-Amor,AE81)

A voz era a mesm a do "Furelo ", mais coma si estivera de volta do autro m un-do. O berro era moi longo... " ¡ A a a a a o o o e e ü i u u u u u ! ...

(Fole,/ /A^C 18)

- Unronsél de Señardade...... ¡Adiós.,.! ¡Adióoos...!

(Aqui l ino , PGC 76)

A entoación é un t razo suprasegmental con función fonolóxica ; a inf lexión fi-nal da c u r v a m e l ó d i ca indica se a frase está terminada na in t enc ión do falante ouse o sent ido f icou incomp le to , así c o m o se a frase é en un c i a t i v a , in terrogat iva,exclamativa ou emocional etc. (vid. 6.2). As alteracíóns da afect ividade vense,

pois, ref lect idas na l iña m u s i c a l d a e n t o a c i ó n , xa que a t ravés dela se deixant ransluci r sen t imen tos e estados de á n i m o . A entoación tamén no s ind ica se aspalabras so n d i t as en sent ido propio ou en sent ido irónico. 277



G R A M A T I C A D A L I NG UA GAL E GA. F o n ét ic a e fonoloxía

O ra ben , por principio a entoación corresponde ao nivel oral da l inguaxe e éneste onde pode se r percibida con todos os seus matices expresivos. N un texto es-

crito a situación e o contexto axudan a aclarar o seu sentido, irónico ou n o n . O ssinais de puntuación permiten unha reconstrución aproximada da entoación queo autor pretendeu darlle ao texto, mais estes sinais son moi pobres en relación áriquísima gama de tons da voz hum ana. Alén do valor lóxico que os signos depuntuación teñen para a organización sintáctica dos enunciados , a puntuación ta-mén encerra un v alor afectivo . Por iso non existen unha s regras de uso do pu nto ,da vírgula, do punto e vírgula, das parénteses, das reticencias, da interrogación ouexclamación etc., con carácter absoluto, senón que o seu emprego depende moi-to de cada autor e da entoación que en cada caso el pretenda darlle ao texto.

Para a expresión de certos sentimentos ou estados de án imo e perante a difi-cultade de os reproduciren convenientemente con signos gráf icos, algúns escri-tores e escritoras uti l izan a reiteracíón de signos de admiración ou de interroga-ción; mesmo ás veces, no esforzo por suxer i ren a intensidade dunha sensaciónde sorpresa, de espanto, de perplexidade ou de dú bid a, acoden á combinación dainterrogación e da adm iración. Vexamos algúns exemplos dese intento por ex-presar a intensidade dun determinado sentimento:

- ¿Déronüe aquí morcillas a Vidal?

- mAquí nonlll - ¡Pois adiante co varal!(Rosalía, CG 145)

¿Tamén a íi che gostan as pitas? ¡Mal home! ¡Lobo carniceiro! ¡¡AdúlteroH(Castelao, OC1,374)

Figurénse vostedes. A leiteira pegou un berro tremendismo:- uiO DemolllCaíulle o xarro do leite. E botouse escaleiras abaixo. Iba media coxa.

(Fo le ,HA'C182)

A o deixar en suspenso unha enumerac ión ou ao in ter romper a expos ic ión dunpensamento antes de a completar, a liña de entoación fica horizontal e iso na es-cri ta inténtase representar mediante as reticencias. A súa u ti l izació n, que benpode indicar estados de ánimo m oi marcados ou a suspensión do discurso paraque o lector bote man da súa capacidade imaxina t iva , resulta habitualmente su -xerente e expresiva:

Mundo, ponte quedo... Non deas tanas voltas, condenado. Déixame er-guer... Alá na cancela... Micaeliña... X a vou...

(Cas te lao ,OC 1 , 38 1 )



XOSÉ R A M Ó N FRHXHRO MAJD

D on Feliciano tatexaba aterrado e arrepentido:-Por... D eus.., a... amigo Gómez... de... de... de esto, nin... unha ver...bano... no Ateneo...

( R i sc o , / >D P2 1 8 )

A M A R O ( t r aguendo con f inxida pachorra outro vaso de t in to ) . - Entóníí... tes... es... ¡Non sei pra que viñeches!...

B I B I A N A . - A vida... Imola anda ndo... Si... E scollo nosamantes comode mociña n os piñeiros novos prafacer miña avoa as mazarocos...

(Otero, 77VS12)

- Fíxose ca íenda dise disgraciado por pouco máis de cen mil reás, Eisíten catro casas na Cruña... E cando estivo alá... Xa me entendes... Brisbischi-risbís...

A s reticencias pódense uti l izar t amén para suxer i r certa expres iv idade cómica :

- ¿E co...mo teato...to...topas,, Bieiti... li...tiño?- Pois ato,..po...po...me ben.

¡Entramos quedaran tatexos!(Fole, / f lVC183)

A supresión de sinais de pun tuac i ó n esperados, na procura de f lu idez ou da es-pontánea mani fes tac ión do subconsc ien te , tamén pode ter efecto estilístico em e sm o permit ir m á i s d u n h a lectura do texto . pois con eles su pr ímen se tam énboa parte das p a u t a s que o lector ten para dis t ingui r os grupos fónicos e en defi-ni t iva a entoac ión cor respondente:

CORPO inxelollos ceguiños de cor onde a luz tnáis tenra se xuntaeiquí están tódalas anduriñas primachorros e morodoscammos-que-iban-todo-direito-polo-soñoniños bultos-medos


Camiñáramos infinilamenfe efémeras sensaciónscain fmalmente abatidoesgotado por tan longo e lerrível camiño verfin

sobre os mortos corpos unha presa de pó e asi cumpñra obriga sagrada

(Cesá reo ,AS/*91) 279



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonética e fono lox ía

guerra alómica un nervio pro ñba do outrorompemento dos tímpanos andas co pescoso

efectos indirectos istofoi instuasión miñaradíación diferida residual pola parte contraria

280

7.8. A grafoestiKstica

A s letras so n simples representacións gráficas co nv enc ion ais dos fonemas (v id .1.4.2) e por conseguinte en principio ficarían excluídas da estilística. Mais cando

a convención gráfica se rompe, a ortografía, e o niv el gráf ico en xera l, pode asu-m ir connotacións expresivas. Se os diferentes aspectos gráficos da lingua adqui-ren valor signif icat ivo especial ou simb ólico, entón pódese falar da grafoestil ís-tica, disciplina que se ocupa de os estudar baixo esa perspectivalw.

Xa acabamos de ver que a expres iv idade dos t razos suprasegmentais só sepode reflectir nos textos mediante o uso de signos gráficos. Mais estes tamén po-den ter outros aproveitam entos est i líst ico-expresivos; a modo de exem plos par-ciais mencionaremos a seguir algúns casos.

A util ización de representación s gráficas con re m iniscenc ias clásicas moder-

namente en desuso pode evocar certa suxest ión de dist inción ou de nostalxiapolo pasado, mostrando a fascinación que este exerce no autor:

Nympha , ta l vez, ou Princesiña, ¡Fadaí(Noriega, OC I, 364)

O emprego de letras maiúsculas , fóra dos casos regulados pola norma, podesuxer i r t amén a personificación ou sacral ización de seres e de ideas, así como

respecto, admiración ou submis ión a conceptos o u a autor idades . O escritor N o-riega Varela, autor de poesía f ranciscana, ao se referir con venerac ión a S . Fran-ciso d e Asís, escribe dirixíndose a un hu m ilde verme:

¡N o m e tripes, camiñante!:cousiña insinificante,teño U n Santo a meu favor,que lle chama ó lobo erranteirmao e representante

dasfmezas del Señor.(Noriega, OC I, 304)

155. Vid. Rndríguez Fer (1989:79).



X Ü S É R A M Ó N F R F J X E I R O M A T O

O mesmo poeta , g rande amante da t radición en que cegamente cr ía como sed u n h a relixión se tratase, tamén escribe así:

E cando ás maus do Filliñova i pousarse un paxariño,asegura A Tradiciónque lle leva no biquiñofresca rosa: unha oración.

(Noriega, 0C 1 , 334 )

Polo con t r a r io , C ur ros Enr íqu ez , má is amante d a l iberdade e d o porvi r , deixou

igualmente cons tancia da súa ideoloxía no uso das grafías:Acudí, pelegrinos!... que na Hzaque contr'a Libertade abriu convosco,a besta apocalíutica... aguniza.

( C u r r o s , A M r i 0 9 )1 5 6

bate xa as alas ó Porvir Üxeiro...(Curros,AMT\\6)

O mesmo poeta conver teu graf icamente a poesía en no m e propio e a Virxe enn o m e c o m ú n , n o n d u b i d a n d o t ampouco en ll e dar á l ocomotora , como s ímbolodo progreso, o t ra tame nto daquela :

A virxe Poesíaclamou desalentada

( C u r r o s , A M 7 1 2 5 )

Velaí vén, velaí vén tan oupada,ía n milagrosiña, conpaso ta n meigo,

que parece unha Nosa-Señora ,unha Nosa-Señora de ferro.

( C u r r o s M A f T l l )

Polo xeral , toda ru p tu ra da c o n v e n c ió n no u so das maiúsculas nu n tex to resul -ta significativa e cumpre unha función estilística:

Soñei O País da BelezaO país da Ternura o País da Arvore da PalavraO Bosque da Miña Infáncia

(Cesá reo ,A$/>65)281

156. Vimos . suprimindo sis tcmaiicymenle as m a i ú sc u l a s i n i c i a i s na cila de textos poéticos cando no n son exix idas polas nor-mas ortográf icas ou cando non leñen u n especial .significatlo- Porén , caberia i nd icar que ese uso das maiúseulas en posi-ción ín ieial do.s verso s, m oi frceuenie na poesía d e c im o n ó n ic a e da pr ime i r a parie do XX. lampou co esiá exenio de sig-ni f i cac ión co m o marca de época.



G R A M A T I C A DAL I NGUA GALEGA. Fonética e fonoloxía

Tamén resul ta signif icat ivo o uso de maiúsculas en palabras completas ou ensintagmas:

Bon Xesús é O SALVADORDO MUNDO, e ninguén mellor

(Noriega, OC 1,407)

GALICIA digo eu / ún di GALICIAG A L I C I A decimos todos GALICIA


En sentido contrario, o uso de minúsculas cando as normas convencionaisprescriben as m aiúsculas tamén ten u n h a función expresiva no tex to, que benpode suxer i r desmiti f icación ou desvalor ización, ou ben s impleme nte ruptura deconvencional ismos ou rebeldía perante eles:

santa comba angola vilardevósalto voltaa lúa ponse saharahui en vigohostia en dios cristo en biafra

( R e i x a , / H ? / ? 7 1 )

Valor expres ivo t amén se pode achar na dispoción do s tex tos en prosa ou enverso cando esta se afasta das pautas convencionais. En prosa, por exemplo,A esmorga de B lanco-A mo r rompe coa fo rma t r ad ic io na l da no ve la para d is -por o t ex to en fo rma d ia logada , mais de ixando en b r anco a i n t e r v e n c i ó n d aspersonaxes, salvo a do pro tagon is t a . O s con tos "A M a r q u e s i ñ a " , de Cas te l ao ,e "Estreliña", de Rafael Dies te , adoptan u n h a dispos ic ión p róx ima á poét icade acordo co seu contido lírico. A poesía a c u m u l a u n h a s er ie de recursos pro-

p ios na p rocura du nh a maior exp res iv idad e , xa con ve nc io na is e ben co ñec i -dos tamén a respecto da disposición dos versos; mais nalgún caso esta poderesul ta r espec ia lmente s ign i f ica t iva ; vexamos só dous exemplos : a p r im e i r apar te dun soneto de Nor iega Varela en que a palabra "isolada" f ica dispostade acordo co seu propio cont ido, e uns versos de U x ío N o v o n e y r a en sent idoparecido:

Trocouse en arboriño ( f o i noutrora)i aparece nos ermos orhaliada,

porque gusta das lágñmas d'aurora,xoíñas fulgurantes...A isolada




ora é unha abedoeira; m ais xaforaNympha, tal vez, ou Princesiña, ¡Fada!,

ou a Meiga máis linda e argalladoraqu 'inquietou ós broñegos de Labrada.

(Noriega,0C 1,364)

PRADOS do Chao da Ladal! Baixaa auga

durmindo(Nov on eyra , Eidos 54)

De ntro da grafoestilística aínda poderiamo s falar da expresividade de inicios de po-em a como o de "Anaco dunha carta a un poeta que vive en Madrid", de Celso EmilíoFerreiro, onde as liñas de puntos parecen suxerir máis do que as propias palabras:

que triste vida a nosa.(Celso E m i l i o , LNP 100)

O u finais c o m o o do poema "Oremus" de Aqu i l ino Ig les ia Alva r iño :

Sexan todas d'amor ¡o h Bon Jesúsf,sexan o pan i o viño,afonte do camiño,a paz na guerra,o sal da terra,a lus.

( A q u i l i n o ^ P G C Z S S )

'

Poderíase falar inc lus ive , dent ro da grafoestilística, do debuxo t ipográfico e dospoemas caligráficos de Uxío Novoneyra , por exemplo, da expresividade non fi-gurativa na disposíción do espazo no fínal do poema "SOS" de M an ue l A n t o n i o ,

Se

-




da disposición acróstica do soneto de Xoán M a n u e l Pintos15 7, da disposición enforma de a n a g r a m a ,de a m á l ga m a ou de pal índromo, así c o m o da func ión estilís-

tica dos diferentes tipos de letra e doutros aspectos tipográficos ou ortográficos15

*,mais todos eles exceden xa o cont ido e os ob xect ivo s des ta obra .

2 8 4

157. V i d . P i n t o s , A C G 2 3 .158. Para totlas estas cuestións referidas á grafoestilística. vid. Rodríguez Fer (1989:79-97).



8 . D E S E N V O L V E M E N T O D A S A B R E V I A T U R A S U S A D A S

N O S T E X T O S L I T E R A R I O S



X O S É R A M Ó N F R H IX E IR O M A I D

A q u i l i n o , P G C = IGLESIA ALVARINO, Aquilino. Poesía galega complela, Edición de X . Alon-

so M o n t e r o , Xerais, Vig o , 1986.

Blanco-Amor. AE = BLANCO-AMOR, Eduardo, A esmorga, Galaxia, Vigo, 1978*.C aban i l l a s , OC l = CABANILLAS, Ramón, Obra completa /, A k a l , Madrid, 1979.Castaño, EAP =CASTAÑO, Yolanda . Elevar as pálpebras, Espiral Maior. A Coruña, 1995.Cas te l ao , SE G = CASTELAO, Sempre en Galiz.a, Edición 'As Burgas ' , Buenos Aires , 1 9 6 1 " .

Castelao, OC I = CASTELAO. Obra completa. I. Narrativa e Teatro , Akal, Madrid. 1975.Celso EmÍl io , TDN- FERREIRO,Celso Emi l io , Terra de nin^ures, Xistral ,Moníbr te de Le mos . 1969.Celso Emi\\o,LNP = FERREIRO, Celso Eauiio,Longa rtoite depedra, Edición de X. M . Álva rez

Cáccamo, O Castro, Sada-A Coruña, 19893.Celso Emil io , Fl = FERREIRO, Celso Emilio, Afronteira infinda, Castrelos, Vigo, 1978;.

Cesáreo. A S P = S A N C H E Z IG LESIAS, Cesáreo, A árvore das sele palavras. Sotelo Blanco , San-tiago, 1990.

Crecente, C = CRECENTE VEGA, José, Codeseira, Celta , Lugo, 1965-.Cunqueiro . MF = C U N Q U E I R O ,Á l v a r o , Merlín efamilia i oitlras historias, Ga laxia. Vigo , 1955.

C un que i ro , C S = CUNQ UEIRO , Álvaro, A s Crónicas do Sochantre , Galaxia, Vigo, 1956.C u n q u c i r o . EM = C U N Q U E I R O , Álvaro , Escola de menciñeiros efáhula de varia xente,Galax ia ,

Vigo, 1960.C u n q u e i r o , S'tnbad = C U N Q U E I R O . Á l v a r o , 5/ o vello S'mbad volvese ás illas, Galaxia, Vigo ,

1 9 6 1 .

C u n q u e i r o , Xente = C U N Q U E I R O , Á l v a r o , Xente de aq u í e de acolá, GalaxÍa, Vigo, 1971.

Cunqueiro, OF = C U N Q U E I R O , Á l v a r o , Os outros feirantes, Galaxia, Vigo, 1979.C u n q u e i r o , H A A = C U N Q U E I R O , Á l v a r o , Herba aquí ou acolú, Edic ión comentada e aumenta-

da por X. H. Costas Gon zález , G alaxia, Vigo , 1991.

Curros, A MT = CURROS ENRÍQUEZ, Manuel , Aires da miña terra, Latorre y Martínez Editores.Coruña, 1886'.

Curros, DS = C U R R O S E N R Í Q U E Z , Man u el , O Divino Sainete, Ediciós do Castro, A Coruña,1969.

Dieste, D A T = DIESTE, Rafael , Dos arquivos do irasno. Galaxia , V i g o , 1973'.

Dieste, AFV= DIESTE, Rafw\,Afiestrv valdeira, Citania, Buenos Aires, 19583.Fole, A L C = FOLE, Ánxel , Á lus do candil. Conlos a carón do lume, Galax ia , Vigo, 1979'.

Fole, TB = FOLE, Anxel, Terra brava. Coníos da solaina,Galaxia, Vigo, I976:.Fole , H NC = FOLE, A n x e l , Historias que ninguén cre. XeraÍs, Vigo , 1981.G . Barros, Coníiños = GARCÍA BARROS, M ., Contiños da Terra. Talleres Caporaletti Hnos. ,

Buenos A i r e s , 1952:.

G . Barros, A A Q = GARCÍA BARROS, Manuel , A s aventuras de Alberte Quiñvi, V ía Láctea, ACoruña, 19902.

Leiras, Cantares = LEIRAS PULPEIRO. M., Cantares gattegos, Tip. H . Mancebo, Mondoñedo,1 9 1 1 .

Martelo, Afitlados = MARTELO PAUMAN, E ., Os afillcidos do demo. Cvnto, Establec imienlo tÍ -

pográf ico de J . P uga . Cor uña , 1885 (Ed . f acs imi la r : Ed ic ió n s doCeme, San t i ag o d e Compos-

tela , 1990) .Noriega, O C = X. R. Freixe i ro Mato , ANTONIO NORIEGA VARELA. Estudio e edición da obra

completa, Servic io de Publicacións da Deputación Provincial , Lugo, 1994.Novoneyra, Eidos = N O V O N E Y R A , Uxfo , Os eidos. Libro do Coure l , Xerais, Vigo, 1 9 8 5 = .

Olero, OM = OTERO PEDRAYO, Ramón, O Mawutallo, Castrelos, Vigor 1974.Otero, D = OTERO PEDRAYO. Ramón , Devalar, Nós, Santiago, 1935 .Otero, A M = OTERO PEDRAYO, Ramón , Os camiños da vida. II A Maorazga , Nós, A Coruña,

1928.



GRAMÁTICA DA L I N G U A GALEGA. Fonética e fonoloxía

Otero, P = O T E R O PE D R A Y O . R a m ó n , Peleñnaxes, Nós, A Coruña, 1929 (Ed. facsimilar: OCastro, Sada-A Coruña, 1993).

Otero, T NS = O T E R O PE D R A Y O , R a m ó n , Traxicomedia da noite do s santos, Edic ión de Carlos

Paulo M ar t ínez Pere iro , Cadernos da Escola Dramát ica Galega , 73 , A C o r u ñ a , 1 9 8 8 .P. Ballesteros, CPG = PÉREZ BALLESTEROS, José, Cancionero popular gatlego, 3 vols., Akal,

M a d r i d , 1979 (ed. facsimilar) .P in tos , A G G = PINTOS, Xoán Manue l , A gaira gallega, lmp. de José y Pr imit ivo Vilas , Ponteve-

dra , 1853 (Ed. facsimilar: La Voz de GalÍcÍa , Coruña, 1981).P o n d a l , f í B = PONDAL.Eduardo.Queixutnes dospinos e ouíros poemas,Ga\ay.ia, Bib l io t eca Bá ~

sica da C u l t u r a Galega. VÍ go , 1 9 9 1 2 .Pondal, QP = PON DAL , Eduardo, Queixumes dospinos, Edic ión de M. Ferreiro, Sotelo Blanco,

Santiago de Compostela, 1995 .Reixa , HR R = R E I X A , A . R., Hisíoria do rock androll (Poemas), Diario 16 de Galic ia , BiblÍote-

ca de Autores Galegos, Vigo, 1992.Risco, PDP = RISCO, Vicente, O porco de pé, Galaxia, V igo, 1979 2.Rosalía, C G = CASTR O, Rosalía de, Cantares gaüegos, Edic ión de A. Pociña e A. López, Sotelo

Blanco . San t i ago de Compostela, 1992.Rosalía, FN = CASTRO, Rosalía de , Follas novas, La Propaganda Literaria, Habana, 188 0. Edi-

ción facs imilar da Rea l Academia Galega , O Castro, Sada-A Co r u ñ a , 1982.Sal inas , TPB = S A L I N A S R O D R Í G U E Z , Galo , A torre de Peito Burdelo, Cadernos da Escola

Dramát ica Galega, 10 4 , A C o r uñ a . 1994.Valladares, Maxina = V A L L A D A R E S N Ú Ñ E Z , M a r c i a l , Maxina ou afilla espúrea, Vía Láctea,

A C o r u ñ a , 1987.



9. B l B L IOGRAFÍ A



X O S É R A M Ó N F R H X E I R O M A T O

A B U I N GONZALEZ. A. U . / AZAUSTE G A L I A N A , A . (1986) , "Notas sobre o 'seseo' n a obrade Rosalía", in Aclas do Congreso Internacional de estudios sobre Rosalía de Castro e o seu

letnpo fSantiago, 1985), vol. 3 . Consello da C u l t u r a Galega / Universidadede Santiago, 99-1 1 8 .

ALARCOS LLORACH, F. (19741), Fonología Española, Gredos, Madrid.

A L O N S O MONTERO, X. (1969), O que compre saber da lingua galega, Alborada, Buenos A i-res.

A L O N S O M O N T E R O , X . ( 1 9 7 0 ) . C í > n . m f H C i t m í / e / gallegoen lengua literaria. Datos de unapro-

blemática cultural y sociológica en el siglo X I X , Celta, Lugo.ÁLVAREZ BLANCO, R. (1983), "O artigo en galego. Morfoloxía", Verba, 10, 169-182.

Á L V A R E Z BLANCO, R. (1988), "Consideracións sobre a metafonía nominal galega", in D.

K R E M E R (ed.): Homenagem a Joseph M. Piel por ocasiao do seu 85" aniversário, Ins t i t u -to da Cultura c Língua Portuguesa / Consello da Cultura Galega. Tiibingen, 141-157.

Á L V A R E Z BLANCO, R. (1991). "O sistema fonolóxico do galego. C o m p a r a c i ó n co do por tu -gués", in D. KREMER (ed.): Actes du XVIII'"" Congrés International de Linguistique eí Phi-

lologie Romanes, Uni ve r s i té de Trier (Tréves, 1986), III, M ax Niemeyer Verlag, Tübingen,517-530.

Á L V A R E Z BLANCO. R. ei alii (1980), "Galego", in Gran Enciclopedia Gallega, vol. 14, 222-255.

Á L V A R E Z BLANCO, R . et citii (1986), Gramática Galega, Galaxia, Vigo.Á L V A R E Z BLANCO, R . / MONTEAGUDO R O M E R O , H . (1994), "Galeg isch : Inteme Sprach-

geschich te I . G r a m m a t i k / E v o l u c i ó n l ingüfst ica in terna I. Gramática", in G . H O L T U S / M .M E T Z E L T I N / C. SCHMITT (eds.): Lexikon der Komanistischen Linguistik, vol. 6, 2: Gale-gisch, Portugiesisch I Gallego, Ponugués, M ax NiemeyerV e r l a g , T ü b i n g e n , 1-21.

Á L V A R E Z , Ch. / F. REI, F. (1977), "En defensa da 'geada'", Teima, 20, 8.Á L V A R E Z CÁCCAMO, X. M. (1977) , "A posición do acento n as palabras formadas por siglas",

Grial. 56,209-212.A[LVAR IÑO1, R . (1919), Compendio de Gramáñca Galega, Imprenta Nova, ACruña.A R E S VÁZQUEZ, M. C. (1994), "O vocalismo galego: situación actual", in R. LORENZO VÁZ-

QUEZ (ed.): Actas do XIX Cungreso Internacional de Lingüística e Füoloxía Románicas

(Uni ve r s i da de de Sant iago de Compostela, 1989), vol. 6, Fundac ión Pedro Barrié de la Maza,ACoruña, 127-141.

AZEVEDO FILHO, L. A.de (1986) , "Fonologiada l íngua galega (Breve anota^ao em confrontocom o por tugués do Brasil)", Agália, 8 , 4 1 1 - 4 1 6 .

B A R B O S A , J . Morais (1994), I n t r o d t t f f f o ao estudo dafonologia e morfologia do portitgués, A l-m e d i n a , Coimbra.

B A R B O S A , J. Morais (1983!), Étttdes de Phonologie Ponugaise, Universidadede Évora.B O T A N A FERREIRO, F. / RODRÍGUEZ FER, C . (1985), "Escala de f r ecuenc ia fonemática ga -

lega", Grrá / , 85,291-302.B R E A , M . (1994). "Galegisch: G r a m m a t Í k o gr a p h ie u n d Le x i kogra ph íe / Gramaticografía y lexi-

cografía". in G. HOLTUS / M . METZELTIN / C . SCHMITT (eds.) : Lexikon de r Romanistis-

chen Linguistik, vol. 6, 2: Galegisch, Portugiesisch / Gallego, Portugués, M ax Niemeyer Ver-lag, Tübingen, 110-129.

C Á M A R A . J r . , J . Mattoso (19744), Princípios de LÍngüíatica Geral, Livraria Académica, R i o d eJ a n e i r o .

C Á M A R A , J r . , J. Mattoso (\91T),Para o esludo da fonemica poríHgwe.va , Padrao Livraria Edi-tora, Rio de Janeiro.



G R A M A T I C A DA LINGUA G A L E G A . Fonética e fonoloxía

C Á M A R A , Jr., J . Mat toso (19781) , Conlribuifáo c i Esíiltstica Porluguesa.Ao LÍvro Técnico , R iode J a ne i ro .

C Á M A R A , J r . , J. Mattoso (WSl'^.Problemas de Lingüística Descriiiva,Vozes, Petrópolis.C Á M A R A , J r . , J . M a t t o s o ( 1 9 8 2 " ) , Exlrutura da Língua Portuguesa. Vozes, Petrópol is .C Á M A R A , J r . , J. Mattoso (1 9 9 1 I S ) , Dicionário de Lingüíslica e Gramática, Vo zes . Pe t rópo l i s .C[ARBALLO] C[ALERO], R . (19 68 ) , "Geada", Grial , 1 9 , 99-100 ( R e e d . in Sobre lingua e lite-

ratura galega, G alax ia , Vigo ( 1 9 7 1 ) , 229-232) .C A R B A L L O C A L E R O , R . ( 1 9 7 2 ) , Particularidades mvrfoiógicas del lenguaje de Rosalía de

Cüstro, Universidade de Santiago de Compostela.CARBALLO C A L E R O , R . ( 1 9 7 9 7 ) , Gramática elemental del gal lego común, Ga laxia , Vigo.C A R B A LLO C A LER O . R. (1980) , "A fortuna histórica do galego", in VV. AA: Problemática das

linguas sen nonnaliz.ar. Situación do Galego e alternañvas, A S - P G / E d i c i ó n s Xis t ral , O u r e n -se.

C A R R É ALVARELL OS, L. (1956) . "La geada en Galicia", Dou ro Litoral, T série , 9 , 9 61-967 .CARRÉ ALVARELLOS, L . (1967) , Gramática gallega, Moret, Coruña.C A R R I L , R . B . ( 1 9 7 3 ) , "Notas d e en tonac ión gallega", Revisla de Filología Española, 56,95-101.

C A R V A L H O , J . Bran dao de (1988) . "Nasa l i té e t s t ruc ture syl íab ique en portugais e t en gal icie n:app roche non l inéa i re e t panc hron ique d ' u n prob lcmc phono log ique" , Verba, 15, 237-263.

C A R V A L H O . J . G. H e r c u l a n o de (19794) , Teoria da Linguagem, v o l . 1, A t l á n t i d a E d i t o r a , C o i m -bra.

CARVALHO C A L E R O . R . (1986) , "Conjecturas sobre a au toria dos diálogos compostelanos depr inc íp ios do século XIX (1812-1836)", in / Congresso internacional da Lfngua Galego-Por-luguesa na Go//sa , A G A L , ACorunha , 721-730.

C O S E R I U , E. (1973'). Teoria del lenguaje y tingüística general, G r e d o s. M a d r i d .C O S T A C A S A S , X. X. et alii (1988) , Nova gramática para a aprendizaxe da /mgua, V ía Láctea .

A Coruña.COSTAS [GONZÁLEZ] . X. H . (1988), "A s alteracións do ['e] no suroeste gaiego", Verba, 15,

1988,385-391.COSTAS G O N Z Á L E Z , X. H. ( 1 9 9 4 ) , "Despa la ta l i z ac ión . pa la t a l i zac ión e ceceo no s u b s i s te m a d e

s ib i lantes da fala do Val Miñor", i n R . L O R E N Z O V Á Z Q U E Z ( e d . ) : Actas do X IX Congresoíníernacional de Lingüística e Filoloxía Románicas (Universidade de Santiago de Composte-

la , 1 9 89 ) , v o l . 6, F u n d a c i ó n Pedro Barrié de la M a z a , A C o r u ñ a , 198-205.COTARELO V A L L E D O R , A. (1927) ,"El castel lanoen Gal icia", flotefín de la Real Academia E s-

pañola, X I V , 83-136.

COUCEIRO FREIJOMIL, A. (1929) , Ortografía gaitega. Bases para su unificación, Imp. Pap.R e l i e v e s "La Popu la r" , Ou rense .C O U C E I R O F R E I J O M I L , A. (1935) , Ei idioma galtego. Historia. Gramática. Literaíura, Casa

Editorial A l b e r t o Martí, Barcelona.C O U C E I R O P É R E Z . J. L. (1976) , El habla de Feás. A n e x o 5 de Verba, Sant i ago .C O U C E I R O [ P É R E Z | , J. L. (1977) . "As vocáis e, o en rima na obra de Curros" , Verba, 4, 103-

114.C U N H A , C. / C I N T R A , L. (1991*), Nova Gramálica do Ponugués Conlemporüneo. Sá da Costa,

Lisboa .C U V E I R O P I Ñ O L , J . (1868) , E l habla gallega. Observaciones y datos sobre su origeny vicisitu-

des, Impre n ta de José A. A n t ú n e z y C ía Ed i to res, Pon tcvedra .

C U V E I R O P I Ñ O L , J . (1876), Diccionario gallego, Estab lec im ien to t ipográfi co d e N . R a m í r e z yCa., B a r c e l o n a .

292DIESTE.R. ( 1 9 7 1 ) , A vontade de estilo nafala popular, Edic iós do Cas t ro . A C o r u ñ a .



X O S É R A M Ó N F R F J X H R O M A T O

DIESTE, R. (1981), Antre a terra e o ceo, Ediciós do Castro, Sada/A Coruña.

ENRÍQUEZ. M. C. (1976), "Fonética y fonología del gallego de O Grove". Verba. 3, 127-160.ENTWISTLE. W . J . (19824), Las Lenguas de España: Casleilano. Calalán, Vasco y Gallego-Por-

tugués, Istmo, Madrid.

FERNÁNDEZ, B. / MONTEAGUDO, H. (1995), "Do galego literario ó galego común. O proce-

so de estandardización na época contemporánea". i n H . MONTEAGUDO (ed.): Esiudios desociolingüislica ga¡ega. Sobre a norma do gatego culto,Galaxia, Vigo. 99-176.

F E R N Á N D E Z GONZÁLEZ, J . R . (1981), E ! habla de Ancares (León). Estudio fonético, morfo-sintdctico y léxico, Universidad de Oviedo.

F E R N Á N D E Z LAJE, A . R . (1989), "A 'geada', u m f e n ó m e n o de modif ica i jom fonéticofonoló-

gica no quadro diglóssico galego-espanhol", Actas do II Congresso Internacional da Lingua

Galego-Par tuguesa na Galiza (Ourense, 1987), AGAL, Santiago / O u r e n s e , 6 1 1 - 6 1 9 .FERNÁNDEZ REI, F. (199P), Dialectoloxía da lingua galega, Xerais, Vigo.

F E R N Á N D E Z REI, F . (1995) , "A 'questione della l i n g u a ' galega", i n H . MONTEAGUDO (ed.):

Esludios de sociolingüística galega. Sobre a norma do galego culto, Galaxia, Vigo, 53-98.F E R N Á N D E Z REI, F. / H E R M I D A G U L Í A S , C. (eds.) (1996), A nosafala: bloques e áreas lin-

güísticas do galego, Consello da Cultura Galega, Santiago.

F E R R E I R O . M . ( 1 9 9 1 ) , " A l ingua pon d a l i an a e a f o rmac í ó n d o estándar literario galego", Cader-

nos de Lingua,4, 49-70.FERREIRO. M. (1995), Gramática histórica galega, Laiovento, Santiago.

FERREIRO.M. (1996). "O portugués como fícción dramática (Afronteira lingüística noentremés

A Contenda do s Labradores de Caldelas [1671])", in J . M. CARRASCO GONZÁLEZ / A .

VIUDAS CAMARASA (eds,): Actas del Congreso Internacional Luso-Español de Lengua vCuiíura en la Fwniera (Cáceres, 1994), vol. 2, Uni ve r s i da de de Extremadura, Cáceres, 9-32.

FERREIRO, M. (1997), Gramática histórica galega. II . Lexicoloxía, Laiovento, Santiago.F R E I T A S . M. J . (1992), "Contributo para o es tudo d e padróes d e es t ru t u ra^ao temporal d a fala n o

portugués europeu", in I. PEREIRA / A. I. MATA / M. J. FREITAS. Esiudos em Prosódia,

Edi^ñes Colibri, Lisboa, 75-103.FREIXEIRO MATO, X. R. (1993), Da montaña o corazón (Pwdución Üteraria e lingua en No-

riega Varelu). E l Progreso / Caixa Gal icia, Lugo.

FREIXEIRO MATO, X. R. (1997), Lingua galega: normalidade e conflito, Laiovento, Santiagode Compostela.

G A R C Í A D E DIEGO, V . (1909) , Elemenios de gramática histórica gallega (Fonética - Morfolo-gía), Imprenta y librería Hijos de Santiago Rodríguez, Burgos (Ed. facsimilar: Anexo 23 de

Verba, Santíago, 1984).

GARCÍA RODRÍGUEZ, M. C. (1974), "Ausencia de seseo e gheada en De catro a catro de Ma-n u e l Antonio",Boletín de la Real Academia Gallega, 3 1, 21-23.

GARCÍA [GONZÁLEZ], C. (1984), "Perda do S- na fala popular", Verba. 11, 275-280.GOMEZ, F. G. (192 7 ) , Grafía gaiega, E m p l e n t a e Papeleiría de R an ib la , Bouza y Ca., Habana.

GONCÁLEZ BLASCO, L. (1986), "Um problema de fonologia no galego actual", in Acías do I

Congressa Internacional du Língua Galego-Portuguesa na Galiza (Ourense, I984),AGAL,ACorunha. 317-326.

G O N Z Á L E Z GONZÁLEZ, M . (1991), "Subsis temas de s ibi lantes do galego actual", in D. KRE-MER (ed.): Actes du XVHléme Congrés ¡nlernañonal de Linguisñque eí Philologie Romanes,

U niv e r s i t é d e Trier (Tréves, 1986), III. M ax Niemeyer Verlag, Tübingen, 531-548.

GONZALEZ GONZALEZ, M. (1982), "Vacilacións l ingüís t icas de tipo fonét ico na obra narrati-



G RA MA TICA D A L I N G U A GALEGA. Fonét ica e fonoloxía

v a galega de Álvaro Cunqueiro", in Homenaxe a Álvaro Cunque iro , Universidade de Santia-go , 171-185.

GONZÁLEZ G ONZÁLEZ, M . / REGUEIRA F E R N Á N D E Z , X. L. ( 1 9 9 4 ) , "Estudio acústico das

vocais tónicas galegas en posición fonética n o r m a l " , in R . LORENZO V Á Z Q U E Z (ed. ) : A c-tas do XIX Congreso Internacional de LÍngüfslica e Füoloxía Románicas (Universidade deSa nt Í a go de Compostela, 1989), vol. 6, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 141-1 7 9 .

G R A Ñ A N Ú Ñ E Z , X . (1993). Vadlacións, interferencias e ouíros "pecados" da lingua galega, IrIndo, V i g o .

H Á L A , B . (19732) , L¿ f süaba. Su naturaleza, su origeny su s lransformaciones,C.S.l.C., Madrid.H A R A , M . ( 1 9 7 3 ) , Semivocales y neutralización,C.S.l.C.,Madrid.

HUALDE, J. I. / MARTÍNEZ-GIL, F. (1994), "Un análisis au tosegmenta l de ciertas al ternancias

vocál icas en el gallego moderno", in R. LORENZO VÁZQUEZ (ed.): Actas do X IX Congre-so Internacional de Lingüística e Filoloxia Románicas (Uni ve r s i da de de Santíago de Com-poste la , 1989), vol. 6, Fundac ión Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 181-195.

Ins t i tu to da Lingua Galega / Real Academia Galega (1995i:), Normas ortográficas e morfolóxicasdo idioma galego, ILG / RAG, San t i ago .

L A P A , M. Rodrigues (1973), "A recupera^áo literária do galego", Gn'a/,41, 278-287.LAPA, M . Rodrigues (197911 1), Estilística da Língua Portuguesa, Coimbra Editora, Coimbra.L Ó P EZ V A R E L A , E. (1998) , Apoesía galega de Manuei Curros Enríquez. Estudio, edición, nu -

las, apéndices e outros textos en español, DeputacÍón Provincial da Coruña, vol. 1 , 195-305.

LORENZO, R. (1975), "El rotacismoen las lenguas r o m á n i c a s " , Verba, 2, 1 1 9 - 1 3 6 .LORENZO, R. (1987), "Algunhas consideracións sobre a Hislória do Galego-Por tugués de Cla-

r i n d a de Azevedo Maia", Verba, 14,441-488.L O U R O , J. I . (1961), "Metafonía do E tónico em por tugués" , Boletim de Filologia, X V I I I , 105-

1 1 3 .

L U G R I S FREIRE, M . (193P), Gramática do idioma galego, Imprenta Moret, A Cruña.L Y O N S , J . (1990:), IntroducciÓn al lenguaje y a la lingüística,'Yeide, Barcelona.

294

M A C K E N Z I E , D. (1986) , "A variación l ingüís t ica n a obra en galego de Rosalía", in Actas doCongreso fnlernacional de estudios sobre Rosalía de Castro e o seu tempo (Santiago, ¡985),

vol . 3 , Consello da C u l t u r a Galega / Universidadede Santiago, 51-69.M A I A , C. de Azevedo ( 1 9 8 6 ) , fíistória do Galego-Portugués. Estado linguístico da Galiza e do

Noroeste de Portuga! do século XII ao século XVI fcom referéncia á situa<¿áo do galego m o-derno), Instituto N a c i o n a l de Investiga^áo Cientí f ica , Coimbra.

MAIA, C. de Azevedo (1988), "Antecedentes medievais do 'seseo' galego", Ín Homenaje a Alon-

so Zamora Vicente, Castalia, Madrid, 33-43.

M A L M B E R G , B . ( 19 5 4 ) , A Fonéñca , Livros do Brasil, Lisboa.MANOEL-ANTONIO ( 1 9 7 9 ) , // / Correspondencia, Edición, l imiar e nolas de DomingoGarcía-

Sabell , Galaxia, Vigo .MA R C O , A . (1978), "O elemento popula r no galego de López Ferreiro", Grial, 62, 469-474.M A R I Ñ O PAZ, R . (1994a), "Testemuños de gheada no s primeiros textos galegos d o S . XIX". in

R . LORENZO VAZQUEZ (ed.): Acías do X IX Congreso ¡níernacional de Lingüísíica e Filo-loxía Románicas (UnÍ ve r s i da de de Santiago de Compostela, 1989), vol. 6, Fundación PedroBarrié de la Maza, A Coruña, 207-222.

M A R I Ñ O PAZ, R . (I994b), "Sobre certas alteracións do vocalismo tónico en galego e mais en




portugués. Considerac ións acerca da posible ínf luencia m etafónica exercida por Ae/ átono fi -nal de palabra", Verba , 2 1 , 8 5 - 1 1 1 .

M A R I Ñ O P A Z . R . (19 95) , "Estudio introductorio", in FR . MARTÍN SARMIENTO, Coloquio devintecatro galegos rúslicos, Consello da C u l t u r a Galega, Santiago de Compostela, 7-102.

M A R T I N E T , A . ( 1 9 7 1 ) , A Lingüt'stica Sincrónica,Tempo Brasi le i ro , R i o d e Jan e i ro .M A R T I N E T , A . (1976), Conceitos Fundamenlais da Linguística, Presenâ / L iv ra r i a M ar t in s F on -

tes, Lisboa.MARTINET, A. (1978"), Elementos de Linguística Geral, Sá da Costa, Lisboa .M ARTÍNEZ C E L D R Á N , E. ( 1 9 9 1 ) , "Sobre la naturaleza fonética de los alófonos de /b , d, g/ en

españo l y su s dis t in tas denominaciones", Verba, 18, 235-253.M A R T Í N E Z C E L D R Á N , E. (19944), Fonética, Teide, B a r c e l o n a .M A R T Í N E Z C E L D R Á N , E. (1996), El sonido en la comunicación humana: iniroducción a lafo-

néíica, Octaedro, Barce lona.

M A R T I N S , A . M . ( 1 9 8 8 ) , " M e t a f o n i a verbal n o por tugués -um a abordagem histórica", in D. K R E -MER (ed.): Homenagem aJoseph M, Piel por ocasiáo do seu 85°aniversário, Ins t i tu to da C ul -tu ra c Lí n g ua Po r t ug uesa / Consello da Cu l t u ra Galeg a , Tüb in g en , 349-366.

MARTINS, N. Sant'Anna (1989), Inírodufáo á Esíüística. A expressividade nu língua portugue-

sa, T. A. Q ueiroz , Sáo Paulo .M ATA, A. I. (1992), "A questao da entoa^áo na interrogaâo em portugués", Í n I. PEREIRA / A.

I, M A T A / M. J. F R E I T A S , Estudos em Prosódia, Edi?oes Colibri, Lisboa, 33-74.MATEUS,M.H. Mira (1986). "Fonologia do galego e do portugués", \r\Actasdo l Congresso Inter-

nacional da Língua Galego-Portuguesa na Galíza (Ourense, 1984), A G A L , A C o r u ñ a , 295-303.

M A T E U S , M. H. Mira (1975), Aspectos da Fonologia Portuguesa,Publicaôes do Centro de Es-

t udos F i lo lóg icos , L i s b o a .

M A T E U S , M. H. Mira (1983), "O acen to de pa lavr a em portugués: uma n o v a proposta", Bolelimde Füologia, 28, 211-229.

M A T E U S , M. H. M i r a et alii (1990), Fonética, Fonologia e Morfologia do Porlugués,U n i v e r s i -d ad e Abe r t a , L i sboa .

M I R A S , F. (1864) , Compendio de gramática gallega-castellana, Es t ab lec imien t o t ipog rá f i co de

M a n u e l Mirás . Sa n t Í a go (Ed . facs imi la r : Aka l , Mad r id , 197 8) .M O N T E R O S A N T A L H A , J . - M . ( 1 9 8 6 ) , "A pron ú n c ia pad rom galega: t e n t a t i v a de f o r m u l a ^ o m " ,

in Actas do I Congresso Internacional da Língua Galego-Portuguesa na Galiia (Ourense,

1984) ,AGAL ,ACorunha , 327-337.

N A V A R R O T O M Á S , T. (1974"), Matiual depronunciación españoia, CSIC. Mad r id .

O R O , C. (197 7 ) , "Ffu c t u a c io ne s de los verbos gallegos en -ar al c o m i e n z o de los lexemas",Verba, 4,63-102.

O T E R O Á L V A R E Z , A. (1970), "Hipótes is e t imológicas re feren tes al gal lego-por tugués", Cua-dernos de Estudios Gatiegos, 25, 75, 87-88.

PASSOS, C. (1971), "Regra de abrandamento da velar no espanhol, galego e portugués", Alfa, 17,49-64.

PENSADO, J. L. (1970), "In terferencias es t r uc tu r a l es caste l lano-gal legas: e l problema de la gea-da y sus causas", Revisia de Fihlogia Española, 53, 27-44.

PENSADO, J. L. / PENSADO R U Í Z , C . ( 1 9 8 3 ) , "Gueada" y "geada" gailegas,Anexo 21 de Ver-ba, Santiago.

P E N S A D O , J. L. (1985), EÍ gaüego, Galicia y los gailegos a través de los tiempos, La Voz de 295

G al ic ia , A Coruña.



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Fonét ica e fono lox ía

P E R E I R A , I. (1992), "Panorama das abordagens l inguís t icas das questóe s prosódicas", Ín I . PE-R E I R A / A. I . MAT A / M . J . FREITAS, Estudos em Prosódia, Edi^oes C ol ibr i , Lisboa, 1-32.

PÉR E Z P A S C U A L , J. I. (1982) , "Observaciones en to rno a la desaparición de la -N- in tervocál i -

ca en gallego", Verba, 9, 201 -213.P I Ñ E I R O , R . (1973) , "Carta a don Ma nue l Rodrigues Lapa", Grial, 42. 389-402.PORTO DA PE N A , J . A. (1968), "As vocales átonas galegas e, o , a en co nta i to con lab ial" , Grial,

19, 30-39.P OR TO D A P E N A , J . A. (1973), "Al ternancias vo cál icas en los no m b r cs y vcrbos gallego-por tu-

gueses: un i n ten to de e xp l i cac ión diac rón ica" . Thesaurus, 28. 526-544.P O R T O D A P E N A , J . A. (1977) , E l gailego habíado en ia comarcaferrolana, A n e x o 9 de Verba,

Universidade de Sant i ago de Composte la .P OR TO D A P E N A , J . A. (1976) , "Fonología de la N velar gallega", Revista de Dialectología y

Tradiciones Populares, 32, 467-477.

P O U S A O R T E G A . H . (1991) , "O f enóm eno da di tongac ión goianesa. Características principais",in M . BR EA LÓPEZ/F . F E R N Á N D E Z R E I (coords.): Homenaxe óprofesor Constanüno Gar-c/tf, vol . 1, D ep a r t am en to de Filoloxía Galega/UniversÍdade de Sant i ago , 403-417.

PR IE T O A L O N SO , D . (1972) , "U n sistema fono lóx ico t r inario do galego e u n h a teoría da en to -n a c i ó n " , G r w / , 38,431-437.

P R I E T O A L O N S O , D. ( I980a ) . "A geada: variantes fonéticas, di s t r i buc i ón xeográfica e interpre-tación", OEnsino, 2. 39-45.

PR IE T O A L O N S O , D. (1980b) , "Algunhas hipóteses sobre a geada", Verba, 7,223-241.

P R IE T O A L O N S O , D. (1985), "Notas sobre o rotacismo ga\ego'\Agália, 3, 323-325.P RI E T O A L O N S O , D . (1986), "Sobre a in tona^ao do galego", O Ensino, 18/22, 199-206.PR IE T O A L O N S O , D. (1988) , "O ro tacismo galego", Agália, 15,293-309.

P RI E T O A L O N S O , D . (1989), 'Teoria fonológica e fonologia do galego". in Actas do II Con-gresso Inlernacional da Lt'ngua Galego-Portuguesa na Galiza lOurense, 1987). AGAL, San-t iago/Ourense, 291-302.

P U L L U M , G . K . / L A D U S A W , W . A . ( I 9 9 6 ; ) , Phonetic Symbol Guide, Universi ty o f ChicagoPress, Chicago / L o n d o n .

QU IL IS , A . (1985) , El comentario fonológico y fonético de íexíos. Teori'a v prácüca, A r co , M a-drid.

QU ILIS , A. (1988) , Fonética acúsíica de ia lengua españaia, Gredos . M a d r id .Q U I L I S , A . / F E R N Á N D E Z , J . A. (I9901-1) , Curso de Fonética y Fonología Españolas, C SIC , M a-

dr id .

R A B A N A L , M . (1958), "Rasgos de sustrato en la l engua gal lega. E nsay o c r í t Í co - Ín fo rma t i vo so -bre lo que debe el sistema fonético del r o m ance galaico al fondo l ingüíst ico i nd ígena o pre-r r o m a n o , según la teoría funcional-est ructural de J u n g e m a n n " , in Homaxe a Ramón Oíero Pe-drayo no LXX aniversario do seu nacimento, G a l ax i a , V i go , 119-218.

R A B A N A L , M . ( I 9 6 7 ) , " L a 'geada' de l gallego", in Hahlas Hispánicas: temas gallegosy leone-ses, A u l a Magn a, Alca lá , 28-32.

Rea l A cadem i a Gal lega ( 1 9 7 1 ) , Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, I m p . M o-r e t , A C r u ñ a .

R E C A L D E F E R N Á N D E Z , M . (1994), "Gheada e situación", Verba, 21 , 339-367.

R E G U E I R A , X. L. (1994), "Modelos fonét icos e au ten t i c idade l ingiiística", Cadernos de Lingua,10,37-60.

R I B A L T A , A . (1910), Libro de Konsagrazión. Feixe de poesías gallegas, Librería Sucesores deH e r n a n d o , Madr id .



X O S É R A M Ó N F R E J X L I R O M A T D

ROCA-PONS. J. (1985*1), Introducción a la gramática,Teide. Barcelona.

R O D R I G U E Z , F. J . (1863). Diccionario gallego-casiellano, Imp. del Hospicio Provincial , Coru-

ñ a .R O D R Í G U E Z CASTELLANO, L. (1948), "Aportación al estudio de la geografía dialectal : la pa-

la ta l izac ión de la / in ic ia l en zona de hab la gallega", Boleiín del Insiituto de Esludios AsTuria-nos, 2, 113-134.

R O D R Í G U E Z DÍEZ. B . (1990), "La neut ra l izac ión en fonología: ne u t r a l i za c ión y archifonema",Contextos.S. 15/16, 111-127.

R O D R Í G U E Z FER, C - (1989), Poesía galega. Crítica e mtíodoloxía, Xerais, Vigo.ROSETTI, A . (1974 3), Inírodufdo á Fonética, Publ ica?6es Europa-América, Lisboa.

SACO ARCE, J. A. (1868), Gramática gallega, Iniprenta de Soto Freire. Lugo.S A N T A M A R I A SANDE, M. P. (1965/1966), "La geada en la provincia de Lugo", Boletín de la

Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 8,71-81.S A N T A M A R I N A . A . (1974a), El verbo gallego.Amiío 4 de Verba. Universidadede Santiago de

Compostela.

S A N T A M A R I N A . A . ( 19 74b) , "Gramática", Gran Encidopedia Gallega, vol. 16, 191-195.S A N T A M A R I N A , A . ( 1 9 8 0 ) , " N o v a s c o n s i d e r a c i ó n s ó r e d o r d a s orixes dageada", Verba,!, 243-

249.S A N T A M A R I N A , A. (1995) , "Norma e estándar", Ín H. MONTEAGUDO (ed.): Estudios de so-

CÍolingUística galega. Sobre a norma do galego culto, Galaxia, Vigo. 53-98.SANTIAGO Y GÓMEZ. J. de (1918), Filología de la lengua gallega, Tip. de El Eco Francisca-

n o , Santiago.SAUSSURE. F. de (1987), Curso de lingüisñca general, Alianza Universidad Textos, Madrid.SCHROTEN, J. (1980), "In terpre tac ión de la geada gallega", Verba, 7, 1980, 209-222.Se mÍ na r i o de Estudos Galegos (1933), Bases pra a unificazón do ídioma galego, Nós, Sa nl i a go .S I L V E I R A , Sousa d a ( 19 71) , Fonética sintática, F u n d a ^ a o Getúlio Vargas, R i o de J a n e i r o .SOUSA FERNÁNDEZ. X. C. (1990), "'Galician G'. Un artigo esquec ido de E. H. Tuttle". Cader-

nosdeLingita, 1 . 161-164.

TABOADA, M . (1979), E l había del valle de Verín,Anexo 15 de Verba, Santiago.TABOADA, M. (1979). "Afinidades lingüísticas galego-portuguesas na fronteira de Ouren.se: no-

tas fonét ico- fonolóxicas sobre as nasais", Senara, 1, 107-126.TAIBO, V.(1917). "Fala y-estética", O Tío Marcos d'a Portela,8 (7.6.1917), 3-4.

T E Y S S I E R , P . (1982),História da Língua Portuguesa, Sá da Costa Editora, Lisboa.TORREBLANCA, M. (1983), "Las sibilantes sonoras del Oeste de España ¿arcaísmos o innova-ciones fonét icas?" , Revista de Filología Románica, Madrid. 1, 61-108.

TRUBETZKOY, N. S. (1976:), Principios defonología, Cincel, Madrid.

VÁÁNÁNEN, V. (1975), Inlroducción al latín vulgar, Gredos, Madríd.

V A L L A D A R E S , M . ( 1884) , Diccionario Gallego-Casiellano, Seminario C on c i l i a r C en t ra l , San-tiago.

V A L L A D A R E S , M . (l97Q),Elementos de gramáñca galíega, Galaxia, Vigo.VÁSQUEZ CUESTA, P. (1988), A Língua e a Cultura Poriuguesas no Tempo dos Filipes, Publi-

ca^óes Europa-América, Lisboa.

V E I G A ARIAS, A. (1976), Fonología gallega, Bello, Valencia.V E I G A ARIAS,A . ( 19 78) , "Cuestiones fonológicas" , in Estudios ofrecidos a Emilio Alarcos Llo-

rach (con motivv de sus XXVaños de docenda en la Universidad de Oviedo), vol. 2, U nive r -sidad de Oviedo, 257-280.



G R A M A T I C A D A L I N G U A G A L E G A . Foné t ica e fonoloxía

V E I G A A R I A S , A. (1984) , "Dom inanc ia y r e dunda nc i a en fonología", Verba, 1 1 , 39-64.V E I G A [ A R I A S] ,A . ( 1 9 7 1 ) , " D o vocal ismo galego",in O. L. A B A D F LOR ES etalii: Galicia a n o

70, Celta, Lugo , 63-66.VEIGA [ARIAS] , A. (1984/1985);Touca-toca", Cuadernos de Es íudios Gallegos, 35 , 100, 677-686.

V E I G A R O D R Í G U E Z , A. ( 1 9 8 2 ) , "Oí'r, col, e ou t ros casos de o - au en galego", Verba, 9, 153-200.

V E I G A [ R O D R Í G U E Z | . A. (1986), "Notas sobre algúns procesos reductivos de di tongos decre-centes en galego", Verba, 13, 3 0 1 - 3 1 1 .

VEIGA [RODRÍGUEZ] . A. (1994), "Marca, neutralizacións e relacións xerá rq u icas n o subsiste-m a vocá l i co ga lego" , Verba, 2 1 , 67-84.

V I A N A , A. R. Gon^alves (1973) , Estudos de Fonética Portuguesa. Imprensa NacÍonal-Casa daM o e d a , Lisboa .

V I D A L F I G UER O A ,T . ( 1 9 8 7 ) , "O 'yeismo': nova barreira ante o portugués?", O Ens ino , 18/22 ,215-217 .

V I D A L F I G U E R O A . T . (1993) , "Proposta descr i ti v a das consoan t es f r icat ivas a lveo loden t a i s dosdialeclos galegos", Cadernos de Lingua , 7 , 5-26 .

Z A M O R A VICENTE, A. ( 1 9 8 6 ) , Esludios de diatectología hispánica, Anexo 25 de Verba, San-tiago (antes: "La f ronte ra de la geada" , in Homenaje a Fritz Krüger. v o l . 1, 1952, 57-72; e"Geografía del seseo gallego",/ri7o/og¿«, 3 , 1951,84-95) .

29 8



10. INDICES



XOSÉ RAMÓN FRBXÜRO MATO

10. 1 . De palabras e expresións transcrilas

á

aa q u e l

a baltnaa bauga

a galmaa miña na ia n e n a e o n e n oa onde diga

a ualmaa uaugaa u n h a argolaabadexo

abeledoabeneiro

ábsideabso lu toacciónacer taracharacompararacordoacrósticoacto

a c tuouacuífe roacuosoadecuouÁdegaadeministrador

ademiraradmin i s t r adoradmi rac ión

a d m i r a ra dmi t i radscr ic iónaf l i t ivoagasalleiroagoraÁ g u e d aaguiaa índaa lamedaalba

álborealbre

73,203731 27

127

12 7229

205203127127

20310 0

83186139140,141

85

10015998808173, 140,141130

12 8124[30I S i

106106106140

106106

1 40

16 0

10073,87183122, 12310 010 1126, 139

184184

alcázares

alcazres

alcipreste

aldeaaldeiaalegríaalgo

algunha

a l i t a t esalimparalleo

a l m a

alrnacénalmario

aloeülo

álxebraalzara m á b e i sa m a ramare

amare loambente

a m b i e n t ea m b o s os h o m e sa m b o sa m c n e i r oamnist íaa m o ra m o r aánc o raandaandaba erguei to

a ndo r i ñaanduriña

a n te sanzolao reiaper tarapre tarapto

a que laquelaaq ue lou t ra

a q u íárbore

I I I

I I I

1 S 4

12512510072 , 1391751 0 1

9884

126, 199

18418411 41 1 1180

[8012 ' )

11 311310 0

1 2 3

12 32 1 2175

18617686, 204

101176

1382d 1

1031037 1

1 7 6

202

18318314073,8283199

138,201111,184

arbrearciprestea r d u o

argolaargulloarmacénarmario

arrenegar

arrodeararsénicoas aves

asobíoasubíoa ugaausoluto

auloau to ravarezaavoeavóa x i ñ aa zuc re

badexobai larbailebaixo

handilbatcisbateisbateub a ú l

bazofiabebebanbebasbebebeberabebobeilar

ben o seibenbes ta

bícepsbi l ingü is mo

1 1 1 , 184184

94,122,

1 2 3

203

105

184

184

99

99

771 6 1

103103

126,199

1 4 1

1 4 1

120

83

1 1 3

I I í100100

100

109

109

163

1 X6

1 2 1

1 2 1

120

72

8 184

8383

788483,138109

207

82,93

78

1 1 2 , 1 4 0128

Preténdeme recoller neste índice as palabras e expr esións galegas t ranscritas fonel icamente n a obra. E n letra redonda f igu-ran aquelasque, / í i / f i xensu, se poden i n c l u í r d e n t r o d o e s t á n d a r l ingüís ticn ae tua l . i n i erp remdo esle co a f l ex ib i l idade pro-pi a d u n h a s i tu a c i ó n en que a í nda persis ten certas imprecisións normativas. E n letra í l á lica m árcanse aqueloutras que sedesvian Jes.e eslándar (vu lgar i smos , dialecial ismos, caslelanismos, real izacións fonéticas populares etc . ) .

301




302

ho

boabocoi

boiboiebolabólabol iñabo nbonccaboroabrancobrétemabrétomabroabromabrulalbulrarbur larbuscar

ca a túaca o teucabelo

cabocabracachacadávercadavrecadeacadeiacadelacafécaixa

caixónca lcalcularcaldoCalrosCamar iñasc a m acambeocámbeocambio

cambioucamiñocampocanción

7985120

11 311 39696967918610 7

73

76, 11111 1107

186180

18318373

203203

75

139182

731821 X 2

12512 575

9 1 , 15927, 109,12 0

10972180

28, 13 818 310872123

123123

13010817593, 203

canda o rapazcandocangrena

canta o nenocanta unha cancióncantarcaracoiscaracolcaracolacarballocárcereCarloscarocarpacarrocartacarzleca scasa

casoriocastañarcastelocatedral gótica

catedralcalredalcautocavocáceceancegoceiocélebrece n

cenciacenléncenteocen toceoce re ixacereixalcereixeiracerrarcerfar

céspedeceu

c h a m á b a a

20373

186

20 220 373 , 1088080801391 1 1

183

181 ,21113 818118211 1

1152 7 , 7 2 ,115,1388118475

21 4

182182

12 0

1397384S4

88

12 57693, 115

123939311584, 125

107

73

1601 0 1

100

7675, 84,120, 125127

chamábauachamarchato

chegan eleschegaroncheiocheiracheochicolatechiculatechocolatecicaiscienciacincocircunstánceacircunstanciaclaridadeclaroclasclaseclímaxclubecoarlocóbado

cobizacobrircociñacódigocoitadocoitelocolcolchóncolgarcolla estoutrocolle algodóncolle estacollecollelascollen as florescol léndoocóllennocóllenocolíercollerescolléronos frescos

colleron os frescoscollescollíacoma a min

127159159

206176125841251051 0 510518375, 12 3164

123123

18413 8115115, 184140

11 4123S J

10210328, 102811 2 075115180L 8 02 0 1

204

201S O

213208201207

207

18284208

208821 0 2

73



XÜSÉ RAMÓN FREKURO MATO

co m a elc o m a o pan

c o m a un n e n o

comancome

comen o caldoco tnen xamóncoméronascoméronnascomes tescomezocomocompara rconcaconcenciaconchaconc ienc iaconst ruc iónscontacontra a luzcontra a no i t econ t ra o cancon t ra u n penedocontrovers ia

COTcorazonhecorazóncordacordeirocorocoroacorrecorrencorres

corresencorrocor tacoruñesacoruñéscorutocospecospencospes

cotobeioscotomelos

cousacou ta rcrabacrarídade

19920 320 3

858020 6206207207

K 4

7885' J X93123931 2 3176792037320 320376

86114, 177114, 17795,9696181

85, 10779

791 9

84

18179

8310210 7797979186[86

160120182

184

crasc ravocrego

croacroiocruto

cruz verdec ruz ve rme l lacruzcuartocubizacubr i rcuciñacullíac u m i oc u n c acunchacuotazacuotiñacurocurrocuruñéscuspir

daiándáiosdáos

dazanovedazasetede amor

de espiñode ourodedeándebe

deiándéixaadem o sdentedereitodesaparecerdesdedesdéndesexosadesexoso

desñucardesparecerdespoisd C L I

115, 18473138

10781107

1602 1 4

16812310210 3102102122, 123

9393, 176129122, 12918118 1

L 0 2161

125L 2 612610 2102204200

19884

12577

125737875,82,92

105, 1071081 6 1

l l l l

80

85

17510893, 1051 2 0 , 1 2 1

dezanovedezasetedialeuto

difícildifizledifter iad i rec t i vadirectodirec tordireitodireutordispoisd o m a sdomedomingodond n rdormedormendormesdormirdreitodua l idadedumingo

d u r m i r

égoaeguaelelaempeñoen firmeencherendeusarenfraquecer

engadi rengolirengul i rengurraenrugaensaiarensinarenxergarépocaermo

esaescindi rescriturasese

102102141

1111 1 1

[6098140141

1051 4 1

1057979102, 17685867')

79

791031 ( 1 7

1 2 2

L 0 2

103

12377, 123

82

87

83

20628 , 176120160

176103

103

183183

17610 2

1 76\K,

126

8316118282,83

303



G R A M A T I C A DA L I N G U A GALEGA. Fonét ica e fonoloxía

3(14

esmagarespantallo

españois

españolespelloesperaesperanzuespíritoespranzaespricarespritoesquirturas

estaestá altoestámago

esteestómagoestoutraéticaeueueeuforiaexactoexame

exasperarexaxerarexcedenteexcelenciaexixirexpl i ca rexternoext racto

facelofacer

facerefacíaofácilj'úcile

faraafaraiaf a r angul lafaraua

farofarois

farolafaroliñofarramcnta

fasllo

731 61

80

808377108¡ 1 1108184I I 118283,881971 1 0

831 1 ( 1

199761 1 3

1131201 0 1

76

7616276

76

60,162184140140

2 ! . <

113

1 1 320 2113,1601131 2 7

1 2 7107

1 2 7

l .S M120

809610228, 161

fa xfebrafebre

fechofe i rónfelizfelpafeltrof e m i afereferesferidaferidesf e r i mosferísimof ennen toferoferocesferozf e r r a me ntaferreiroferrofervorfesta

feslucafieisf i e i tof i e lfiestrafilmef f ol'iro

fixermosflorfluírfociñofogueirafollaxfollaxefonteforafordes

formeníoforonfósemos

fracofrangullafrebafrebe

1381 X 3182

8312015974

747 7

7S

7810878

78

96103968 o80102

9627 ,758696

9674130

741 22

1 1 4

937874160

[60103143116,162116

92

85,8685

10385S^

¡82107

183I S 2

frecuentarf r ecuen t efreixo

frcofridaf r ouxofuciño

fungof u x i r

fuxiu

Gabrielgaitagaiteirogaivotagaliña

g a l iño lagalogamusto

gándaragandragangrenaGarabiel

garavatagaraxgaraxegasalleiro

gatogloriag n o m ognose

golpegomilar

grang r a n d egrandísimogravatagromagroriagu egueiteirogueivota

guerra

haberaiohaberaohabíaheroicidade

1 2 2

123160

841081601 ( 1 !

138168127

1 ( 1 7

10910910 9

,124

. 12 8

,12027 ,28 ,1438027,1831 1 1I I I186107

1071 1 6

116100

27,

1841 i ' )

13980

1861151151 1 1

107

186184S4109109139

1 261 26

108

1 2 ( 1

1 3 < J

Í39



XOSÉ R A M Ó N F R E I X E I R O MATO

h o m a z ohome

h o n r ahorahoubera

ialbaiafma

iaugaideaideiaidiotez

iela

iermoignoranlei m a x i n a ri n c l in ad oi n c o n v e n i e n t einconvinte

indai n d i f e ren t eindifrenlei n d ig n oin d io

induluxenciai n d u lxen c iai n fe rnoínfirnoIngalalerra

Inglater rainhóspi toÍ n i m i g oi n m e d i a t oi n m u n einstitucionalizaciónsinfeiroin t emper ieinxeccióninxelinzarioulrai r

J rmánsislo é seu

kan t i anolaladrónlancarao

969618287,8974

L 2 6126126, 127125I 2 S

122126

1261761001841 2 4124100

108108176175

10?1 0 7

176176

1071 ( 1 7

81100170

1761761057698186175126

9317622 9

138739372

langránlarchánlegríal e n

lengua

linguax

lc r o librolerchánlerialesmalévaa tilevábaio

levábao

lévaolevar

lévoo euléxicol ibro infantil

licates

l imparlíngoal ingual inguaxel ingüeta

l ingüicid iolingiiistal iortalogo

loita

longo

l o u v a rlovar

lóxicol i i a

luguésluita

lu z br ancaluz naturallu z

m a c i oM adalenaMadanelamagosto

m a i o

máis caromáis He daría

m al de rnoi tosmalenconia

17610110 0

77931162 1 4

1 0 1

761 6 1

20]126126

20227, 10420 17620410173,9812393, 123116122

130I 2 S

12327, 14 3120,12167

121'1048117983121160

21 4163, 168

[60I S 3

183183I S I

2 1 12 1 1

214

186

m a l l om a n d i l

m a n t e l om a ñ ám armaremarelo

marmurar

maxinar

m e estremezo

r n c d i u )medi rm e d o

melmelancolía

mellormeló nmelro

r nemor iamenguar

menistro

m e n t r e smercé

m e r l omestre i n f e l i z

mes tur ametemetedes

m e t e m o smetenmetesmetom eu paimidirmileniom inm i n g u a rminhe

minis t rom i ñ a naitnisluram i u d e z am i ú d omnemotécn ico

modestiamódico

m oimoíño

1 X 118675

28, 105113I I í

10010510 0

20076

10275,87,

74,91186869374, 182183

17 5931057182

183204

1 03

777777

7777,917722910 2

77

73, 11493, 122114

76, 10522 91031281 2 7

175

76811 1 5

1 03J05



G R A M Á T I C A DA L I N G U A G A L E G A . Fonéiica e fonoloxía

306

moi tomolmol e smol lamol l a domol lanmolloMondañedoMondoñedo

moneca

m o n t emormora

morcegomorde rm o r t a lmorle

m o u r e n z am o u r om o v a nm o v em o v e nm o v e sm o v o

mozo alegrem u i ñ e i r am u í ñ omuito

mullerem u l l e r o n am u n d om u r m u r a rm u x i c a

nafta l inanaifnéboa

negonengún

nevenimigítninguén a ten

n i n g ú nn i ñ onobelo

nobrc zanoce

noces

non a vin

1 1 5 , 1 2 180

807918085S 2

105L051869286101

88[39969675

8 5 , 1 2 18579797985204128103, 12712 1113

9671105161

16016076/ 7

L 0 391100

207

10317589

831 1 iso208

non as v iun o n a u m e n t anon habíano n n os c h a m ano n o fixen

n o v an o v oDOZ

tttí

n ú m e r on u n c a o f i x e nn u n h a a lborada

ñañácaras

ña ndúña ña re a rñeñécolas

ñécora

ñesÍ H I

ñuca

o l ibro m e uo meu pai

o n e n o e a ne naobedente

obedienteobras

observarobteni: iónob te robtuso

obxe c c i ónobxectar

obxec t ivoobxec toocas iónocio

odio

olloonce

o n d a e lao n d a o horne

ondaonte

opción

2082082082112078887,88

80,1137911020 2201

175175175

175175¡751751 7 ?

175175

22922920412412479

14]81S l

1 4 ( 1

8181981 4 1 1

1228181

88,89175

199203

17528,71,

93,17581

opiooptaropt imis tao p t i m i z a ró p t i m oorellaorgul loos días das festasos nosos

os outros

osiñoosoóso

Oure nseOuréns

ouroouservar

ou t roout roraouvea

pacencia

pacienc iapa dr i ño

paisanopaisaxepallapalle i ropanpapeis

papelpapel iñopara estepara unha provinciaparapararpartículapar t i rpart iupasa

paupa vo rpaxepe

pebrepedía

pedroso

pega

124

S l

81

98Sl

83L 0 5

2 1 1

2 1 1

161969696

115115s^14112 1199

84

12412 4

71

109109731807227, 74,12074,9196i 1 - ) ' )

203

108182138108127

164

27,728673

78,84

18310296ffl



sa

— — — — H O O O O — —O C — —

.< 3 .3

6 *íía> a>

«,3 f3

533--

^j u cj i> tu u

P c•b T)^j D HT -C f3 'rtS, o -o -o

•2 ? P P P

o

^o Si6Í) £

P ?

'2 S 2

S o-Ou

rt ea

o

1(J O T3 Oí) £ E E

? =

.1!'e ^? *1 .~o. -ra o£ c cU OJ fü

m rj M— i r* — ' oo —

fl cü 3.

.——— r-S l

£-E

*iCT- o" crS ^j n—i„OSM"3 ca n aj

3 OU tsfl(U iu

— \D — — VOoo oCM m—i 00 Ov 00 S

C, Q, O.

B a8. o\

cü 'H JD. O

ü ,«* :3

s.-S .S ¿Q. a, o.

C i.



(6

3O

8

f^ r^ f^

P °3

to 10 o toON " ' 4>

^D ro

£; g E' C^ ™ S' (Íc

S.

f6 f633

O

* ,""

ooto -

w

c

< l )

•ao

K)

C3

NP•no

teme

jiôj±

1o

tecsBO

Lfl

C3

O

O

téc

L «

c3

O3n

teo

h3

c

wpS

P P O2 - ° 3o

u> L n oOO VO Ui

c c c333

C- O o"rt P o33-•

F f rt

c

Q P

" 3-o

S ES

i'o

M *3

n-

Ui 4>

**Ô

l

taméooona

3

p'

tam

s

totru

o

sup

a

o

33"s-n

o>-»

to

-1írco

i- 5

3"

£

3

|

sucefí

to

4i

1

su

[0

oo

f ?po

1/1o.

10

3oo

o o 6 oCCfl U5 "1

CT * "O ^ ??

3l"3

<Ji Os

0 O O 0C tft Ul 65

3 "•

W, <*, ÍJ¡ li,

O ÍÍ Q Cg' 33 S 1

*^ t c¡5; 3& C>

j ^_, , » ,_»vo oo to

4^ W O\

0 O O O333 -3o » n, ^

o d00 <JQ

3 3

-j ^j

O^ 0

B. 32 °

o oOP O

3 ó'

OO 00

0 O

3 B-f * Soo.

^"3

Jo

i

ü .

soso

to Lnw

C- C ?.< <O n >

§13 ^*

w.

X

o"

o\

1

seo

L n

oE

W5

óo '

3nPP-O

i

o

&o>

"

(HW5

J3

fí

? r

ft ríX XC O£L

33

:eó

:eo

w

< <iuixmo

•^J H~ *

oo

— wU> \o

< <C «

P

EL

? 3

H — roro o

OJ -~J OO O

* ~o

~ ~ \ -

^° í°

< -c •< <31 5 a 3n sf "*, C u3 a 5'§ § 11í 3 Q ^

¿ — n: 5

too

<3

pi

1

3

O

10

O

<.inac

hj

too

mo

o^

ro

<m

l

O O o °° O OOI3N O^ (iO W (O

< < T; < -c < <

• s &1gR c

|3

4». U) O O tO N) *-

O C * - U J O O t j J O O I > J O O ~ - J Oro ov to oo ON w

< < < < < < < < < < <

i/ivi f J V J — 1 ^ ^ 3 ~ i 3 i 3 í 3T ? 3 g | |g -sg

3

— r& v ^ pjps -O

' £

N^ J H- ^-J OO 00 00 ^-* OO NJ J^-ooo^^J'j JWUioroOí»- »— • - 00 -— J

-J \Ooo O J

i— > — oo i jopoooao-^ i — r -J t^ isí — >— -.j ^j rj <-*¿ > — •— *— oo Q C O Ô Ô ^^ J^ O^ ^y > "^ OUi tft IO ík Ni J> —

< < < < < < < < < < < < < < < < < < <

5 3 5 fi n ~~ * — u Q M - . R í " — n> P &i ^

| £ & s| S° " § '

s§ •

§

OWOJ OOOO^t O^ J ' OOWOO' — -JH- OO U> |O

00 —oo oo- c

J



Xosé R A M Ó N F R H X B I R O MATO

voces 80

vomi ta r 186vou ver os fillos 214voz 80

wate r

xa a tenoxa o vin

139

199[99

xa

xamónxatoxei toxe i tosaxei tosoxentexe nx i vaxesuíta

1 6 1

138159163808592186127

xina

xogo

zarrarzarzallozreixazucre

100

79,80

101160107100

10.2. De ma terias

A Nosa.Terra 56abertas 67, 78 , 82, 86,92,95,

9 6 , 1 0 9 , 1 1 8 , 1 3 3 , 1 4 0 , 2 1 9 ,2 2 0 , 223, 230, 231, 239,248,256

aber tura m á x i m a 67, 69, 70,72

aber tura m e d i a 66, 70, 74, 82,1 1 2 , 1 1 8 , 1 2 0 , 1 2 1 , 1 2 4

aber tura m í n i m a 66, 70, 93,

94, 1 1 2 , 1 1 7 , 118, 119,120 ,127,133

acento 1 9 , 3 4 , 6 5 , 7 8 , 8 6 , 9 2 ,95, 96, 97, 102, 128, 177,227, 229, 230, 231, 232,236,238,240,241

a c e n t o a f e c t i v o 2 2 8 , 2 7 6acento de altura 233, 234acenlo de insistencia 228acento de i n t e n s i d a d e 224,

2 3 3 , 2 7 7acento tonal 23 5acordo ortográfico 56, 23 1acústico 42,66, 193,247adstrato 149, 152aférese 16,98, 100, 101,229,

270africada 27 , 136, 163, 187,

188,252aglul inac ións 180,229a g u d a s 6 6 , 6 8 , 2 2 9

alfabeto 1 5 , 2 7 , 3 4 , 6 1 , 2 1 2al i teración 259,260a l o f o n e 7 2 , 7 3 , 7 4 , 9 3 , 9 4alomorfe 20 1 , 20 6 , 207,208alomorfes do artigo 212 , 213

a longamen to 27, 73, 235, 247alveolar 17, 18,28. 135, 160,

161, 166, 170, 176, 177.1 7 8 , 179, 1 8 1 , 206, 207,2 0 8 , 2 1 6

amálgamas 241anapt ixe 16, 101, 10 6ancarés 67, 143, 161antihiáüco 125,126, 199apócope 16, 115, 116, 162,

27 0apóstrofo 18, 35, 194, 195.

1 98 , 20 6 , 230aprox iman te 27, 44, 142arcaísmos 53arqu i fonema 1 5 ,46 , 112, 118,

119, 121. 122, 163. 166.167, 168. 175, 176, 177,181,206,223

a r t icu l a to r io42 , 111 ,252

asilábico 65asimilación 16, 18, 94, 101,102, 103. 105, 125, 199,201, 202, 203, 206, 209,212, 2 1 3 , 214, 215, 216,270

asimilación consonántica 185,211

as imi lac ión progresiva 110,1 1 1

aspiración 61 , 143, 151, 161,

1 6 5 , 1 7 7 , 1 7 9 , 2 1 1AssocÍa^om Galega da Língua

( A G A L ) 56a s t u r i a n o9 0 , 9 3 , 11 2, 145atonicidade 7 1 , 7 3 , 7 7 , 9 6 . 1 1 0

bemolizadas 66,68bi labia l 27, 2 8 , 4 4 , 135, 137,

1 3 8 . 1 7 5 , 1 7 6 , 1 7 8 , 186

c a d e a f a l a d a 4 4 , 6 7 , 113, 135,177, 193, 194, 196. 197.2 2 7 , 2 2 9 , 2 7 6

can t idade vocálíca 19, 239,24 0 , 24 1

c a s t e l á n 2 3 , 3 6 , 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 7 ,1 1 3 , 123, 143, 146, 147,150, 151, 152, 153, 154,155, 156, 157, 180, 181.208,236,275 (v íd. español)

caste lanismo 99catalán 186,239,250c a v id a d e b u c a l 48 . 66, 67,

1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 7ceceo 164,165chinés 233

c l í t i c o 2 0 7 , 2 0 8 , 2 1 2 , 2 2 3c o m u n i d a d e l ingüística 44contl i to l ingüíst ico 230conflito normativo 51, 52, 55,

56,57c o n m u t a c i ó n 15. 43, 44, 65,

6 9 , 17 7consoadoras 134, 13 5consoante x em i nada 239constr i t ivas 136, 220, 253contexto fónico 47, 48, 74,

210, 214, 229, 269, 274,275

contraste 15, 32, 33, 36, 44,4 5 , 6 5 , 7 0 , 2 1 9 , 2 3 3

contraste ace ntual 240(09




310

cordas vocais 48, 65, 136,137,227

correspondencia a r t i cu la to r i a247

crase 79 , 108, 125, 126, 197,199, 200, 202, 203, 209,2 1 5 , 2 1 6 , 2 3 0

cu l t i smos 75, 76, 77, 81, 92,118, 121, 122, 129, 138,140, 160, 184, 220, 223,224,232

curvas melódicas 235

denta!27, 138 ,166 , 167, 175,18 0 , 214

denta l izac ión 206, 214deslabia l izadas 66deslateralización 1 8 , 1 36 , 1 80 ,

181despala ta l izac ión 163, 165,

168diacrónica 3 1, 42, 83, 85, 98,

1 0 1 , 1 6 5 , 1 8 6 , 2 4 5dialectal 12, 23, 52, 67, 83,

90, 91, 97, 105, 106, 121,126, 136, 142, 144, 148,150, 157, 158. 162, 174,175,199,205,214,215

dialectalismo 122, 175dialecto 69,96,141,146,194,

23 6diérese 272, 273diferencial ismo 140diglosia 57

dígrafos 1 5 , 6 0 , 6 1 , 6 2 , 179diminut ivos 96, 102,230disimilación 16, 18, 94, 101,

104, 110, 134, 183, 186,205,270

dis imi iac ión consonán t ica1 7 1 , 1 8 5

disimilación vocálica 105distribución defectiva 177ditongo 1 6 , 3 4 , 5 1 , 7 2 , 8 1 , 8 4 ,

8 5 , 9 1 , 108, 113, 120, 121,

124, 126, 127, 128. 129,130, 223. 232, 233, 249,27 3

ditongos crecentes 17, 76,

119, 122, 123, 124, 125,232, 23 3

ditongos decrecentes 17 , 112,1 1 9 , 1 2 0 , 1 2 1 , 1 4 0

di tongos homoxéneos 17, 127,128,129

dupla articulación 32duración dos sons 23 9

elisión vocál ica 195enc l í t i co s21 3 , 229 , 232enfraquecemento 113entoación 19, 227, 233, 234,

235, 239, 276, 277, 278,279

c n t o a c ió n e n u n c i a t i v a 236,23 7

entoacíón exclamativa 238ento ació n interrogativa 237,

238entoación vol i t iva 238enxordecemento 49, 50, 51,

1 1 3 ,1 57epéntese 17, 106, 107, 124,

1 2 6 , 1 7 8 , 1 9 9 , 2 7 0equivalencia acústica 186esdrúxulas 229,233español 9, 33, 34, 36, 52, 54,

55, 57, 58, 59,60,61, 80.99,110,140,149,152,154,156, 157, 166, 174, 180,181, 184, 186, 215, 228,232, 233, 239, 275, 276(v id . casJelán)

espiran tes 220es t i l í s t i ca lO, 1 9 , 4 2 , 1 4 8 , 1 7 1 ,

245, 246, 269, 275, 280,281 , 284

estil ística fonolóxica 246estilística Hngüíst ica 245estil ística l iteraria 245estilo42, 117, 144, 147, 149,

171 . 174, 245 , 246, 269,27 5 , 27 6

estranxeir ismos 81, 118

eufonía 18 , 34,35, 120, 124,193, 194, 198, 205, 212,2 7 1 , 2 7 5

evolución fonét ica 35

explosivo 72 , 164, 165, 170,171, 172, 173, 174, 177,178, 1 7 9 , 2 2 3 , 2 5 2 , 2 7 5

expres ividade cero 246

fala (parole) 41f a l a p o p u l a r 9 8 , 1 0 0 , 1 0 4 , 1 0 5 ,

107, 115, 116, 124, 129,145, 158, 161 . 170, 171,173, 174, 175. 176, 182,186, 197, 202. 210, 213.2 7 0 , 2 7 5 , 2 9 6 , 2 9 8

fechadas 66, 67, 74, 78, 96,

102, 118. 127. 220, 224,2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 9

fonema 15, 16, 17, 193, 206,214. 219, 2 2 1 , 223, 224,227 , 22 8, 240, 246, 248,249,258,276

fonemática 42 , 178, 228, 240fonémica 42fonética combinator ia 193fonética expresiva 245fonética histórica 42fonética popula r 94, 101 , 1 1 1 ,

142 ,215 ,230fonética simból ica 247fonética sintáctica I I , 12 , 18,

9 8 , 1 0 8 , 1 1 3 , 1 2 4 , 1 2 5 , 1 2 6 ,160. 161. 185, 191, 193,194, 195, 196, 197, 203,208, 209, 21 1, 21 2, 213,214, 215 , 216, 240, 270,27 2

fonética vocabula r 1 93 ,2 1 4fonoest i l ts t ica 10, 19, 243,2 4 5 , 2 4 6 , 2 4 7 , 2 7 6

fonoloxía da frase 42fonoloxía da palabra 42,43fonoloxía diacrónica 42fonoloxía expresiva 246, 247fonoloxía sincrónica 42fonosimbol ismo 19, 246, 247.

257 , 259fonotáctica 22 0francés 23, 228fricat ivas 50 , 135, 136, 154.

166. 187, 188, 220, 239,253



Xosf; R A M Ó N F K E D ÍE IR O M A T O

f r on te i r a si láb ica 177, 179,

199,239fu nc ión d is t in t iva 42,44, 233 ,246

G a l a x i a (ed i t o r i a l ) 36,54, 195

galego an t ig o 62, 67, 163

galego cen t ra l 92, 199

galego común 9, 11, 23, 51,67.77,80,81,91.93, 136,1 5 0 , 160. 162, 163, 166,167. 169. 173, 187, 188,

1 8 9 . 214. 231, 232, 255,296

galego en xeb r i s t a 52galego estándar 52, 61, 150,

231

galego ex ter ior 86, 92, 166

g a l e g o m e d i o 5 1 , 6 2 , 1 4 4 , 169

galego moderno 36, 55, 59.60.61,62,67. 1 1 6 , 2 3 1

galego occidental 168,237

galego oriental 120, 126, 143,144, 205

galego popular 52, 93, 106,1 1 0 , 1 7 0

galego pro toestándar 52

g a l e g o - p o r t u g u é s 1 6 2 , 174,232

gheada 12. 17, 51. 73, 142-1 5 9 , 2 3 1 , 2 7 5

glides 119,135, 136

gorgia toscana 154

grafía 11,49,50,53,61. 125,138, 147, 162, 178. 179,193,223,277

grafoesti l ística 20, 280, 283,28 4

gramát i ca 3, 5, 9, 15, 31, 32.

33, 34, 35, 36, 37, 42, 50,53,54, 102, 145, 146, 147,148, 150, 153. 172, 193,203,207,211,232,240

gramát i ca descr i t i v a 32, 36

gra má t i c a hislórica 37, 297gra má t i c a n o r m a t i v a 31,32grao de aber tu ra 66, 68, 69,

70, 119,121,127,134,248

graves 66, 68, 229, 230, 234,

251

Grial ( revis ta) 55g r u p o f ó n i c o 19,48,113,159,167, 193, 205, 206, 214,2 1 5 , 229, 235, 236, 238,239,259,276

grupos consonán t i cos 17, 138.

139, 140, 160. 182, 183,184,220,223

grupos cultos 98, 106. 107,140,176

gueada 144, 148, 149, 152.

1 5 3 , 1 5 4 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 7

harrnonía im i t a t i va 267. 268h armon izac ión 16, 90. 102,

103,108, 1 2 2 . 2 3 1hiato 17, 120, 121, 124, 125,

127,128,205,233,272h ipe renxebr i smos 53h is to r i a ex t e r na 35, 36, 49

homeoteleu to 259, 261

Idade Media 49, 153. 163,168,178,180,202,275

I lus t rac ión 50, 194

imi t ac ión sonora 246implos ivo 72, 140, 161, 164,

166. 171, 172, 173. 1 7 7 ,178, 1 7 9 . 2 1 4 . 2 7 5

inf lexión 91, 102, 104, 231,235,236,237,277

i n g l é s 2 3 , 119,135,219

I n s t i t u t o d a L i n g u a Galega( I L G ) 27. 36, 54. 55,56, 78,

91,128,150,151,174.178,

213

i n t e rd en t a l 17, 27, 28. 154,

160, 162, 163, 164, 166,169,170.175,180,214

inte rdia lec ta l 52Ín te r fe renc i a 51, 115, 123,

1 5 1 . 152, 154, 155. 181,184,186,208

in terrogación ra t i f icada 238io t izac ión 181i t a l i a n o 6 9 , 181,239,250

i ab ia l i zac ión 16,45, 102, 103,

104,111,206

lab ia l izadas 66, 68lab iodenla l 17,27,159,176

la terais 18, 134, 135, 137,1 7 9 . 183, 187, 188. 220,258

latín 23, 35, 72, 98, 107. 115.1 2 1 , 140, 178, 182, 183,184. 185. 186, 228, 239,240

letras 10, 15, 34. 35. 55, 60,

61. 62, 71. 84, 139, 160,

194.240,280lex icoloxía 32, 37

l inear idade 43

l ingua ( langue) 41l i ngu a a b s t a n d 58l i n g ua ausbau 58Iinguaescrita9,18.54,60.94,

104, 113, 140, 169. 194.195. 196, 197, 208. 2 1 1 .2 1 2 , 2 1 4 , 2 1 5 , 2 7 7

l ingua l i teraria 10, 11, 77, 94,103, 104, 106, 108, 114,1 1 5 . 116, 117, 121, 122,123, 124, 140, 142, 144,170. 176. 182, 183, 186,197. 199. 200. 204, 205.208, 209, 210. 213. 233,269,275,276

l ingua oral 33, 60, 99. 194.2 1 2 , 2 1 5 , 2 1 6

l í nguas bielaboradas 58

l í nguas i n t e n s i v a s 23 4l i n g uas t ona i s 23 3l íngüís t ica 9. 10, 31, 32, 33,

36, 41,42,43,44, 49. 54,

55, 56. 57, 58. 59. 60, 67,

86,105,134,152,155,156,158, 159, 162, 177, 193,208, 214, 219, 220, 227.228,232,245

l ingüís t ica s incrónica 31l íquidas 18, 134, 135. 179.

183, 184, 188, 220, 223,252,257,258

l i t uano 23 3lugar de articulación 69, 119,

13731 I




3 1 2

m a i ú s c u l a s 2 8 0 , 2 8 1 , 2 8 2marxe silábica 93, 94, 120,

1 3 3 , 2 2 1 , 2 2 4maxilar 48mediopalatal 28, 180melodía 19, 1 9 4 ,234metafonía 12, 16, 72, 75, 83,

84, 86, 87, 88, 89, 90, 91.102, 231

metátese 18 , 1 1 1 , 1 7 1 , 173 .182,183

minúscu las 282modo de articulación 68, 69,

134, 1 3 6 , 1 3 7 , 2 5 2m o n e m a 43m o n o l i n g ü i s m o 156monosílabo 20 0montenegr ino 69mora 228, 239m o r f e m a 2 4 , 4 3 , 9 6 , 177,219,

220,233morfoloxía 9, 32, 34, 35, 36,

37,88,273morfosintaxe 9, 37músculos depresores 48músculos elevadores 48

nasais!8,67.68,71,82, 134,135, 137, 175, 187, 188,209, 220, 239, 255, 256,258

nasal t rabante 12, 16, 71, 74,7 5 . 8 2 , 9 2 , 2 3 1

nasal velar 18, 28. 71, 114,

1 7 5 , 1 7 7 , 1 7 8 , 1 7 9nasalización 27, 67, 71neu t r a1 izábe l45 , 10 9neutral ización 15, 46, 47, 49,

70,74,82,96.97.98, 109,112, 118, 121 , 163, 164,166, 167, 168. 177. 178.223,246

norma oficial 58n o r m a s 2 7 , 3 5 , 3 6 , 4 1 , 4 9 , 5 3 ,

54, 55, 56. 57. 58, 59, 60,

7 4 , 1 2 1 , 1 4 4 , 1 5 0 , 1 6 8 , 1 7 8 ,179, 213, 231, 232, 281 ,282

normat iva de concordia 36, 56

núcleo silábico 65 , 120, 122,133, 134, 135, 136. 183.

219,221,224,238

obstruíntes 17, 134, 135, 188oclus ivo44,136,137,154,159onomatopea 19, 246, 247,

264.267onomatopea accidental 263onomatopea lexical izada 266oposición büateral 45.46oposición constante 33, 45oposición isolada 45

oposición mult i la teral 45, 46oposición paradigmática 65 ,

240opos ic ión pr iva t iva 45, 46,

109oposición proporcional 45orais 45, 67, 68, 134, 137,

1 4 3 , 1 4 4 , 1 5 9oral idade 43ortografía 15 , 34, 35, 36, 49,

53,54,55,58,59,121,178,1 95 , 231 , 280

oxítonas 113,229,230

pada!48,66,67,68,134,136,1 37 ,1 6 6

palabras átonas 229palabras expresivas 247palabras tónicas 22 9palatais 45. 49, 50. 66, 167,

1 8 7 . 1 8 8

palatal ización 16, 73, 108.109, 142, 165, 168, 176.206, 214, 232

parágoxe 16,113,114 ,178,270pareltas homógrafas 86pares m í n im o s 79 , 109, 22 8paronomasia 262paroxítonas 76, 81, 113, 229.

2 3 0 , 2 3 2 , 2 3 3patr imonia is 76, 91, 92, 106,

107, 112, 114, 118, 122,123, 138, 139, 140, 159,160, 175, 184, 206, 223.224,232,271

pausa 113,193,235

polaco 69pol imorfismo 33,49, 275

portugués23, 36, 49, 50, 51,52, 53, 55, 56. 57, 58, 59,60, 61, 62, 77, 82, 86. 87,89,91,94,96,98,102,103,112, 117, 118, 119, 122,126, 127, 147, 150, 153,154. 155. 156, 162, 174,179, 181 , 21 5, 228, 230,231. 232. 233, 238, 239,240,250,271,276

posición da l ingua 66, 70

posición dos labios 66posición explosiva 138, 139,

159, 160. 161, 163. 164,167, 170, 175, 177. 178,179,180,181,182,223

posición implosiva 46 , 138,139, 140, 160, 161, 162.163, 166, 167, 168, 172,174, 175, 176, 177. 178,179, 180, 182, 183, 206,

22 3posnuclear 93, 94, 119, 120,122, 127, 128, 130, 164,166, 167, 168, 171. 173.1 7 4 , 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 3

postónico final 16, 112postónico in ter ior 16, 109, 1 1 1potencial expresivo 19, 246,

247, 248, 249, 252, 258,259

prenuclear 94 , 119, 120, 122,

129. 130, 164, 165, 166,167. 168. 173, 177, 221,222,223,233

prepalatal 17. 27, 28, 50, 52,5 4 , 1 1 6 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 3

pretónico 16, 94, 102, 103,1 1 1 , 125

primeira articulación 43proclí t icos 229proparoxí tonas 76, 111, 123,

2 2 9 , 2 3 0 , 2 3 2 , 2 3 3 , 2 7 1prosodema 228, 240p r o s o d i a 3 4 , 3 5 , 3 6 , 8 1 , 2 2 7prótese 16,98,99,100,270pseudogaleguismos 53



XOSÉ RAMÓN P R E I X E I R O MATD

queada 154

radical 24, 57, 77, 78, 79, 80,83,84,85,96,125

Real Academia Galega ( R A G )27, 33, 53, 54, 55, 56, 57,7 8 , 1 2 8 , 1 4 4 , 1 5 0 , 1 7 4 , 1 7 8 ,213 ,276

realizacíón fonética 12, 44,46, 60, 69. 112 , 122, 139,167,208,231

recorrencia po r d u p ü c a c ió n

265redondeadas 66, 68regras de acentuación 19 ,230,

2 3 2 , 2 3 3regras ortográficas 35re in tegrac ionismo 55, 56reintegracionista 55, 56r endemen to e s t i l í s t i co 249 ,

258,259representación fonosimbólica

248,252

resonancia nasal 67, 255resonancia suplementaria 67r e t i c enc i a s278 ,279R e x u r d i m e n t o 10, 59, 140,

1 7 0 , 1 7 1 , 184rotacismo 136, 161, 165, 184,

2 1 1 , 2 3 1

sandhi 1 8 ,1 9 3secuencia fónica 45 , 120, 122,

127,240séculos escuros 50,51, 162segunda ar t icula t ión 67. 240s e m á n t i c a 9 , 3 2 , 4 3 . 1 15semiaberto 74semiconsoante 11 9semicu l t i smos 138. 184sem i fech ado 75 ,8 4 , 1 12s e m i p a l a t a l i z a d o 161, 168,

21 1semivogal 27, 72, 73, 93, 94,

1 1 9 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 2 , 1 8 1 , 2 0 4 ,223seseo apícoalveolar 163, 164,

168seseo explosivo 164. 165,170,

171,172 , 173 ,275seseo implos ivo 140, 164,

166,171 , 1 7 2 , 1 7 3 , 2 1 4seseo predorsodental 163,164,

165,168seseo predorsointerdental 164sibilantes 1 8 , 2 7 , 4 9 , 5 1 , 136,

154, 157, 162, 163, 165.166, 167, 168, 169. 171.206,256

signo Iingüístico41,44, 249s í l a b a l i b r e 9 1 , 2 2 3

s í l a b a t r a b a d a 7 2 , 9 1 , 2 2 4sílabas átonas 224, 228sílabas tónicas 224, 228, 27 6simbolismo fónico 247sinais de p u n t u a c i ó n 278, 279sinalefa 195 .272síncope 16, 101, 107. 1 1 1 ,

2 7 0 , 2 7 1sinérese 272sinestesia 247s i n t a x e 9 , 3 2 , 3 4 , 3 5 , 3 6 , 3 7

sistema consonántico 17, 35,65.131, 162

sistema fonético 94, 134. 151,162

sistema fonolóxico 42,51,60,136. 162 , 181, 220, 248,25 9

sistema seseante 163sistema vocálico 15, 35, 63,

69,70,71, 112, 117sistema vocálico cuadrangular

69

sistema vocálico linear 69sistema vocálico tr iangular 69soantes 17, 134, 135, 183.

1 8 8 ,2 1 9 ,2 5 8so n 15,47,60, 102, 103, 119.

134, 142. 153, 167. 169,233, 254

sonorizado 160, 1 6 1 , 2 1 1sonoro44,48. 137, 142, 153,

162, 163, 166, 167, 168,179, 180, 181, 246, 248,264,266

sons consonánticos 15, 1 7 , 1 8 ,48,133,134,135,136.188.

25 9sons vocálicos 15,48 ,66 , 134,

2 4 7 , 2 5 9 . 2 7 4subsistema 70, 72. 94, 118,

165 ,166,167, 168,169subsistema átono 16,65,94

subsistema tónico 16, 65, 71subsistemas de sibilantes 18,

163,166, 169supradialectal 5 2 , 5 3

tautosilábico 139, 167, 168.

223t ens ión 48, 107, 139, 185.2 0 1 . 2 1 9 , 2 2 1 , 2 2 7

t imbre 1 2 , 6 6 , 6 8 , 7 4 , 7 7 , 7 8 ,80. 81, 83, 87, 88, 92, 93,94,95,96,97,98,101,102,103, 104, 109, 110, 116,121, 125. 165, 227, 230,2 3 2 , 2 4 1 , 2 4 6

ton 19. 245tonema 235, 236, 237, 238,

23 9t opon imia 35. 101transcrición fonética 12, 18,

60transcrición fonolóxica 60transferencia sonora 24 7trazo pert inente 45, 70, 139t razo redundante 70trazos prosódicos 68, 227trazos suprasegmentais 19 ,20,

225,227,246,276,280tr i tongo 1 30 ,222

unidade entoacional 23 4

vacilación entre líquidas 18,183va r i an tes combina to r ia s 48variantes fonéticas 15, 43, 47.

60,214,231velar 18, 27, 28, 68, 71, 72.

73,74,82,93,94. 114,119,

133, 135. 138. 142, 143,151, 152, 153, 154, 155,175, 176, 177, 178, 179,180, 186, 206. 208, 214 .241

313




velar ización 177, 178, 180,20 6 , 21 4

velarización 73velarizado 180,206v eo do padal 66, 67, 68, 136,

1 37vibración 135, 137,257v ib ran t e múlt ipla 18, 28, 135,

1 8 1 ,257vibrante simple 18, 28, 135,

1 8 1 , 2 5 8vibran tes 134, 135, 137, 181,

1 8 3 , 1 8 7 , 2 2 0 , 2 5 7 , 2 5 8voca l i smo átono 16, 94, 98,

100, 102, 104, 116, 1 1 7 ,195

vocalismo postónico 16 , 109,110, 1 1 1 , 112, 12 5

vocalismo pretónico 16,94vocalismo tónico 72 , 86 , 87 , 92vogais altas 239vogais anter iores 25 0vogais baixas 239vogais breves 23 9

vogais longas 68 , 239,240vogais medias 66, 95, 96, 97,

109,220

vogaís posteriores 239, 251vogal cent ra l 27vulgarismo 148, 183

xaponés 69xordo 52, 54, 117, 137, 142,

143, 151, 152, 153, 159,160, 161, 162, 163, 164,166,167, 168,211,274

103. De autores

314

A b u í n González , A. U . 170,171

Alarcos Llorach, E . 32,43,44.45,46,134,293,305

Al m e id a , Gu i lherme de 255Alonso M on t e r o , X . 150, 170,

202A l o n s o . D . 127Alvarez Blanco, R. et alii 33 ,

7 1 , 7 3 , 11 9, 136, 144, 150,163, 174, 178, 181, 206,2 1 2 , 2 3 3

Álvarez Blanco , R. 3 3 , 36,71,72 , 73, 82, 87, 88, 89, 90,

91,98, 102, 117, 118, 119,136, 144, 150, 154, 162,

163, 169, 174, 175, 176,178, 180, 181 , 206, 208,2 1 2 , 2 3 3

Álvarez Cáccamo, X. M . 287Álva rez Ruiz de Ojeda, V. 171Alva r Íñ o , R. 33Ares Vázquez, M. C. 72, 73,

97,98, 111, 117. 119, 165,294

A z au s t eG a l i ana . A . 1 70 , 171

B a l l y , C h . 2 4 5Barbosa, J . Morais 119, 215,

2 1 9 , 2 2 4 , 2 2 9 , 2 3 3Barros, Joao de 50

Blanco-Amor , E. 105, 108,1 1 4 ,2 7 7 ,2 8 2

Botana Ferreiro , F. 293Braga ,T . 53, 147Brea, M. 33

Cabanil las , R . 115, 182, 183,28 7

Cámara , J . Mattoso 31 . 32 ,119, 181, 193, 233, 245,263

Carb allo Calero, R . 33,35,36,52 , 54, 55, 74, 75, 78, 95,9 7 , 1 0 7 , 1 1 2 , 1 2 7 , 1 3 9 , 1 4 4 ,148, 154, 157, 170, 171,174, 177, 180, 183, 185,

195, 196, 197, 212, 229,2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 6 , 2 4 0 , 2 4 1Carré Alvarellos, L . 33 , 34,

3 6 , 1 4 7 , 1 4 8 , 1 5 3 , 1 7 4 , 2 1 1 ,2 1 2 , 2 1 4 , 2 3 1

Cair i l , R. B. 236, 237, 238,23 9

Carvalho Calero, R. 145, 170Carva lho , J . G. Hercu iano de

263,264,266Castaño .Y. 2 60 ,261

Castelao53,90,93,100, 121,141, 142, 158, 173, 182,183, 186, 189, 277, 278,282

Cast ro ,Rosa l íade 52,62,100,105, 106, 113, 114, 115,116, 125, 126, 142, 145,157, 162, 170, 171, 179,182, 184, 185, 195, 197,198, 200, 201, 202, 207,

208, 209, 210, 248, 252,253, 254, 255, 256, 258,263, 264, 265, 270, 272,2 7 3 , 2 7 4 , 2 7 5 , 2 7 7 , 2 7 8

Cin t ra , L. F . de Lindley 32,82,119,233

C o r n u , J . 3 3Coser iu , E . 4 1C o s t a C a s a s , X . X . 3 6Co s t aCasas , X.X.etalii 33,

74,78,83,85,97,119,128,1 7 4 , 1 7 8 , 2 1 2 , 2 1 9 , 2 3 2

Costas González, X, H.91,165Cotare lo Va l ledor , A . 147,

148,174CouceÍro FreÍjomil, A. 33, 35,

37,53,54 ,148,162,174,240Couceiro Pérez, J. L. 117,

125,250Crecente Vega, J. 92,95,102,

107, 108, 1 1 5 , 116, 125,

173, 183, 208, 209. 210,230,232,265,266,271

C u n h a , C . Ferreira da 32, 82,119,233



XOSÉ RAMÓN FRHXHRO MAKJ

Cunque i ro , A . 122, 126, 166,1 8 3 , 1 8 4 , 2 6 0 , 2 6 1 , 2 6 2

Curros Enr íquez, M. 53, 77,91,102,103,107,108,109,110, 111, 113, 115 , 123,125, 141, 145, 157, 171,172, 177, 182, 183, 186,

196. 198, 200, 203, 204,205, 207, 209, 211, 250,2 6 4 , 2 7 0 , 2 7 2 , 2 8 1

Cuveiro Piñol , J. 33, 34, 146,153, 157

Dieste, R. 53, 59, 102, 103,104. 106, 114, 115, 123,141, 142, 144, 148, 149,157, 173, 183, 199, 205,207, 210, 212 , 213 , 199,205, 207, 210, 212. 213,249, 252, 253, 257, 258,259, 260, 262, 275, 276,282

Dom Dinis 248

E n t w i s tI e ,W . J.240Erc i l la .A. de51

Fernández González, J . R. 67.143,144 , 151

Fernández Laje, A. R. 152,156

Fernández Neira, J. 170Fernández Rei , F. 57, 58, 73,

77,89,91,92,93,108,120,

122, 143, 150, 151, 152,154, 161, 162, 164, 166,171,172,¡73,201

Femández Salgado, B. 52Fernández , Joseph A . 139,

189,235Fe r r e i r o , C . E . 1 0 2 , 1 1 1 . 114,

12 2, 123, 184, 186, 266,283,287

Ferreiro, M. 37 , 50,67,74,79,80. 83, 84, 85, 87,90, 93,95, 96, 97, 98, 100. 101,105, 106, 107, 114, 115,121, 124, 125, 130, 152,163, 171, 172. 182, 184,

185, 186, 195, 201, 202,2 0 3 , 2 0 5 , 2 1 1 , 2 5 8 , 2 8 3

Fole, A. 99, 105, 106, 113,115, 116, 121. 123, 141,186, 196, 205, 247, 253,256, 264, 265, 266, 269,271,276,277,278,279.

Fouché, M . P . 219F r e i t a s , M . J . 2 9 5Freixeiro Mato, X. R. 49. 173

García Barros, M. 102, 104,

105, 107, 109, 110, 1 1 1 ,123. 149, 153, 184, 186,211,265,277

García de Diego, V. 35, 37,1 4 7 , 1 6 2 , 1 7 4

G l e a s o n , H . A . 134G ó m e z de Ortega, C . 144,

1 5 1 , 1 5 6G ó m e z , F . G . 53,54González González , M. 166,

169

González R efo x o . A . 36Gramm ont , M. 219Grafia Núñez, X. 104, 107.

1 1 1 , 1 9 6

H á ! a , B . 2 1 9 , 2 2 0 , 2 2 1Hara , M. 119HualdeJ. 1.95Hugo, V. 249

IglesiaAlvariño,A.75,86,92,

9 3 , 1 7 3 , 1 9 8 , 1 9 9 , 2 0 4 , 2 3 0 ,232, 252 , 254, 259, 261,262,272,277.283

Iglesia, A. de la 53

Jakobson, R . 134,246

K l o s s , H . 5 8

Ladusaw, W . A. 27

Lamas Carvajal, V. 53, 145,172Lapa , M . Rodr igues 55, 195,

271Leiras Pulpeiro, M. 93, 109,

114. 126, 166, 198, 205,209

López FerreÍro, A. 172López Varela, E. 172Lorenzo, R . 161, 163Louro, J. I. 87, 89, 252Lugrís Freire, M. 33, 35, 53,

6 1 , 1 4 7 , 1 7 4 , 1 7 7 , 1 9 4 , 1 9 8 ,1 9 9 , 2 0 5 , 2 1 2 , 2 3 0

L y o n s . J . 1 0 , 3 2

Mackenzie, D. 170. 171

M a i a . C. de Azevedo 162 ,163 .178Malmberg, B, 42, 47, 185,

193, 219, 220, 228, 229,233.234,239

Ma nuel An ton io 158. 173,258,283

M a r c o . A . 145, 172Mariño Paz, R. 50, 91, 144,

145, 150, 151, 152, 154,157, 163, 169, 178, 179,

2 0 2 , 2 0 5 , 2 1 2 , 2 1 3Martelo Paun ián , E. 89, 146Martinet, A. 43,45, 67, 135,

228,234,245,247Mart ínez Celdrán, E. 42, 47,

4 9 , 1 1 9 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 6 , 1 6 6 ,206, 224, 227, 234, 235,239

Mart ínez Morás . F. 33Mart ínez Pereiro, C. P . 288Martínez Salazar,A. 53

Mart ínez-Risco, S. 54Martins , N . S a n t ' A n n a 245,

246, 247, 249, 255, 258,259 , 26 7 , 26 9 , 27 6

M a i a . A . 1 .2 3 8M a t e u s , M . H . M i r a l l 9 , 2 3 3Medic i , L. de 50Meigret, L . 5 0Mendes , Mur i l o 247Menéndez Pidal , R. 35Mirás,

F. 33, 34, 35, 36, 107,140, 145, 146, 152, 153,1 5 4 , 1 7 0 , 1 7 2 , 179,275

Monteagudo Romero. H . 36,52Mo ntero Santa l la , X. M. 56

315



G R A M Á T I C A DA L I N G U A G A L E G A . Foné t ica e fonoloxfa

Morán Fraga.C. 36Muljac ic , Z. 58M u r gu í a , M. 53, 157

Navar ro Tomás , T. 180N e b r i j a , A . d e 5 0N o r i e g a V a r e l a . A . 5 2 , 7 7 , 9 3

100, 101. 103, 104, 10 5107, 108.126, 144,183, 186.199, 201,207 , 209 , 210 .

109, 115,166, 172.194, 195,203, 204,

1061 2 2

173196205

21325728 0297

N o v o n e y r a , U . 247, 248, 249,250, 251, 253, 254, 257,258, 260, 262, 269, 279,282.283,288

99 , 100, 104. 1 0 5 , 1 1 1 , 1 2 1 ,123, 145, 158, 171, 172,185, 202, 211, , 254, 255,256, 257, 258, 259, 261 ,2 67 , 2 69 , 2 7 0 , 2 7 1 , 2 7 2 , 2 7 3

Porto Dapena, J. A. 87.88,89,1 0 4 , 1 7 7 , 1 7 8 , 2 0 6 , 2 4 1

P o rz i g ,W . 246Pousa Ortega. H . 91Prie to Alonso, D. 151 . 239,

298

P u l l u m , G . K . 2 72 1 2 ,

248, 249, 251, 254,260, 266, 2 71 , 272,281, 282, 283, 288,

Qui l i s . A. 47, 119, 139,23 5 189.

36á b a d e Ca s t iñ e i r a , X. CR a b a n a l . M . 151Recalde Fernández, M. 151,

157Reguei ra F e m á n d e z , X. L. 27,

36, 74, 75. 81, 159, 197,Olive i ra , Fernáo de 50 232Oro,C.98 R e i x a , A . R . 149. 275, 280,

Otero Pedrayo, R. 83. 90, 91, 28299,100,101,105.106,107. Ribal ta , A. 53, 147, 179, 27 1108, 109. 110. 115. 12 3, Risco. V. 53, 250, 252, 267,124, 141. 173, 182, 183,184, 186, 196. 201, 210,2 1 1 . 2 6 6 . 2 7 9

San tamar ina , A. 33, 35, 36,

5 5 , 8 7 , 1 2 5 , 1 5 1 , 154,171Sant iago y Gómez, J . de 33,

35S a r m i e n t o de A c u ñ a , D .

(Conde d e Go n d o m a r ) 5 0 ,51 , 163

Sarmiento de Sotomayor , D.51

Sarmiento, Fr. M. 50,52, 114,144/145, 155. 157, 163,1 6 9 , 1 7 8 , 2 0 2 , 2 1 2 , 2 1 3

S a u s su r e .F . d e 3 1 , 2 2 0 , 2 4 6

Schroten, J. 151Si lve i ra , A. F. Sousa da 193,195

Sobreira. Fr. J . 50, 144, 151.1 53 ,1 56 ,1 57 ,1 6 9 . 1 78 ,20 2

Taboada, M.299

Taibo,V.53,147,153Teyssier, P. 154Torrado, Mart ín 178Trubetzkoy, N . S . 41.42,43,

45,46.47,69,70,109,1 1 2 ,245,246

3 1 6

Otero Á l v a r e z . A . 177

Passos,C.297Pensado R u i z , C . 144, 146,

150. 151 , 152. 153, 154,1 55 ,1 56Pensado, J. L. 51. 144. 146,

150. 151, 152. 153. 154.155.156,157

Pe r e i r a . A . 154Pereira.I. 154,235Pérez Ballesteros, J. 105, 196,

256Pérez Pascual, J. I. 67Pintos.X.M.52,53,105,121,

170. 182, 184, 202, 230.263,284

Piñeiro.R.55.58Ponda l , E. 52,53, 62, 90.93,

V a í i n á n e n . V . 182, 183V a I l a d a r e s . M . 3 3 , 3 4 , 35,78,

25 1, 145, 146, 147, 153 , 157.172, 182. 184, 194, 198,

239. 209,230Vásquez Cuesta , P, 156Vázquez de N eira , 50

SacoArce,J.A.33,34,35,53, Veiga Arias , A. 11,43,67,69.

268,279Roca-Pons , J . 227Rodríguez Fer , C. 247

259,263,280,284Roset t i , A. 47, 219, 221

249,255,258,263

61. 78, 102, 113, 114, 116.124, 145, 146, 153, 157,164. 172, 177, 179, 184.193, 194, 195, 198, 199,202 , 203, 205, 207, 208,209, 210, 2 1 2 . 227, 230,233,240

S a l i n a s R o d r í g u e z , G. 117,20 2

Sánchez Iglesias, C. 253, 254.

258, 260, 261, 266, 279,281

Santamar ía Sande, M. P. 143.144, 148

7 0 . 7 1 , 7 2 , 9 5 , 9 6 . 1 0 9 , 1 1 2 ,117. 119, 120, 121 , 122 ,125, 136, 159, 177, 178,219,221,223,228,240,241

Veiga Rodríguez. A. 300VÍana , A . R . Gon^a lves 96,

97,230Vidal Figueroa, T. 27. 165,

1 6 6 , 1 8 1V i q u e i r a . X . V . 53

Zam ora V icen te , A. 143.164,165, 169

15 1

Gramática da lingua galega I Fonética e fonoloxía (2006) [2ª edición] - Freixeiro Mato

Documents

Transcript of Gramática da lingua galega I Fonética e fonoloxía (2006) [2ª edición] - Freixeiro Mato