Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua...

98
Gotzon Iparragirre Burgoa ITSASOTIK BIZI ONDARROAKO EMAKUMEEN LANA ARRANTZA MUNDUAN ITSASOTIK BIZI ONDARROAKO EMAKUMEEN LANA ARRANTZA MUNDUAN

Transcript of Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua...

Page 1: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

Gotzon Iparragirre Burgoa

ITSASOTIK BIZI ONDARROAKO EMAKUMEEN LANA

ARRANTZA MUNDUAN

ITSASOTIK BIZI ONDARROAKO EMAKUMEEN LANA

ARRANTZA MUNDUAN

Page 2: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

Gotzon Iparragirre Burgoa(Ondarroa, 1967). HistoriaGaraikidean litzentziatua (Deustu,Madrileko Konplutense). AntzinakoErregimenaren krisia ikertu du berezi-ki, zenbait artikulu eta bi libururenargitalpenarekin: Txano frigiarretikkarlisten txapelera. Irun, 1789-1839(2001) eta Debarroko oasi liberala.Aitzindarien bila. Eibar 1766-1876(2008). Oraingo honetan aurkeztendigun liburu hau, ahozko historianoinarrituta egiten duen lehen ikerlanada. Ondarroako Historia Zaleak elkar-teko kidea, ordezkapenak egiten dituirakaskuntza publikoan.

Ondarroako Udal emakume batzordeak emandako beka jasozuen lan honen egileak 2004. urteanbeka deialdi honetan, hain zuzen:emakumeen historiari buruzko bekadeialdia-Ondarroako emakumeekherriko bizitza ekonomikoari egindako ekarpena.

EGILEA

Argitaratzen du: Ondarroako Udaleko Berdintasun Sailak.

Diseinua eta maketazioa: Nekane Akarregi Amutxastegi •11 barri.

Inprimategia: Lizaso Grafikak - Zornotza.

Lege Gordailua: BI-211-2012

ISBN: 978-84-615-7468-1

ESKERRAKITSASOTIK BIZI,ONDARROAKO

EMAKUMEEN LANAARRANTZA MUNDUAN

2006ko udaberrian, urte eta erdi lehenago Ondarroako Udaleko EmakumeenBerdintasun Kontseiluari esleitutako beka deialdira aurkeztu nuen proiektuabukatu nuenean, ez nuen espero, epe motzean behintzat, ikerlanaren emai-tzak argitaratuta ikusiko nituenik. Beraz, lehenik eta behin eskerrak eskaini

nahi dizkiot Genero Berdintasun Kontseiluari, eta bereziki bere arduraduna denRakel Eluri, hainbat urtetan zehar kutxaren batean gordeta egon den ikerlanari hau-tsak kendu eta argitaratzearen aldeko apustua egin duelako.

Liburu honen protagonista nagusiak, arrantza arloa lantzeko elkarrizketa-tutako emakumeak dira, eta bereziki, eurei eskertu nahi diet niregain utzitako kon-fidantzarengatik eta euren testigantzak argitaratzeko baimenarengatik. Beti ere ezda erraza izaten grabadora baten aurrean hitz egitea, are gutxiago elkarrizketatzai-le ezjakinaren helburua ordu t'erdian zeure bizitzako lan ibilbidea laburbiltzea dene-an. Beraz, eskerrak liburuaren bukaeran aipatzen diren emakume guztiei, eta baitaere, arrantza mundutik at, euren lan ibilbideari buruz elkarrizketatzeko aukera emanzidaten guztiei: eskerrak Miren Zubikarairi (jostuna), Mari Cruz Lekunberriri (mais-tra), Karmele Urrestiri (erizaina), Maite Alvarezi (euskara teknikaria), Arantza Murori(kamioi gidaria), Feliza Artazari (baserritarra eta kautxo azpikontratako langilea) etaMari Eli Arrieta eta Mariasun Arrietari (EIKAko langileak).

Ikerketaren arloan, eskerrak eman behar dizkiet Argia Garridori eta MikelEtxabururi, eurek egindako elkarrizketak inolako eragozpenik gabe erabiltzeko bai-mena eman zidatelako. Patxi Etxabururen laguntza ere ezin aipatu gabe utzi: bereama Andresari buruzko testigantza freskoak eskaintzeaz gain, bere ahizpaJosefinarekin bitartekari lana egiteagatik, eta borondate guztiarekin eskatu dizkio-dan erreferentzia guztiak eskaintzeagatik. Jende gutxik ezagutuko ditu Patxik beza-la ondarroarron izenak, abizenak, ezizenak, adinak, ogibideak eta helbideak.Konputadora naturala da.

Ondarroako Historia Zaleei ere badaukat zer eskertu, dozena erdi elkarriz-ketatik gora egin ditudalako OHZren egoitzan, eta behin baino gehiagotan bereazpiegitura informatikoak erabili: ordenadorea, eskanerra, inpresora... Liburu hone-tan argitaratzen diren argazkiei dagokionez, hainbat iturritatik aterakoak dira, bainabereziki Klik-Klak argazki dendari, Jose Muruetagoienari eta OHZri eskertu behardiet euren argazkiak erabiltzen utzi izana.

Eskerrak baita ere Saioa Amurizari, Irati Markeseri, Kristina Arantzamendirieta berriro ere, Rakel Eluri, argitaratzeko azken fase honetan ikerlana irakurri etabenetan lagungarriak izan ditudan zuzenketak eta iradokizunak egin dizkidatelako.

Aldi berean, parkamena eskatu behar diet elkarrizketatu ezin izan ditudanOndarroako emakume guztiei. Ikerlan guztiek euren mugak dituzte, eta oraingohonetan 23 emakume baino ezin izan ditut elkarrizketatu. Tamalgarria izango litza-teke behin ikerketa ildo bat hasita, ildo hori etetea, eta liburu honetan jasotako tes-tigantzen hariak jarraipenik ez izatea.

Bukatzeko, bihotzetik eskerrak eskaini nahi dizkiot Eba Mallol-i, nire biko-tekideari, ni ikerlan hau bideratzen egon naizen bitartean, gure alabez arduratzenegin dituen ordu extrengatik. Eta bereziki geure amari, Anjelita Burgoari, bilobezkargutzeaz gain, ikerlan honetan sortu zaizkidan zalantzen aurrean informazio argi-garriak eskaini dizkidalako. Jatorriz arrantzale familiakoa, umetaz hamaika antxoariburua kendutakoa dugu Anjelita, eta bizitza osoan zehar “pelukera” izan arren,emakume ilustratua, lau urtetan zehar hirigintza arloko zinegotzia izanak adieraztenduen bezalaxe. Orain dela hogeita hamar urte Urontziko mostradorean edota gauregun ere, bere laguntza behar den lekuan, lanean ikusten edo gogoratzen dut betigure ama. Eskerrak zeuri!

Ondarroan, 2012ko otsailaren 5ean,Gotzon Iparragirre Burgoak.

Page 3: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

Aurkibidea

3I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

ESKERRAKSARRERA

Ahozko historiaren baliagarritasunaTranskribapen eredua

ITSASOTIK BIZIKRIXARAKZer ziren krixarak?Arrainaren garraioa eta salmentaIkatza eta garnataPresio psikologikoaSoldatak eta Gizarte Asegurantza

MOILAKO LANAKArrain saltzen

Arrantzaleen emazteen lanakArropak garbitzenArrantzalea nora, emaztea haraTretzak egiten eta enkarnatzenAtunetarako malutak

DespiskanArraina lehorreratzen eta pisatzenOtzaren alokairuaKofradia garbitzenBesterik

SARE KONPONTZAILEAKLanaren testuinguruaDerrigorraren eta bokazioaren artean

Terminologia eta tresnediaKotoizko sareetatik niloizko trainetara

Lan teknikakApurketa motakKonponketa motakMaistren gorabeherak

Lan baldintzakMoila gaineanFinkotasun gabeziaOrdutegiakLan gaixotasunak eta arrisku laboralaSoldatakGizarte AsegurantzaAldarrikapenak

Azken saregileak

ARRASTEKO DESKARGETAKO NESKATILAKSarrera

Lanaren deskribapenaKutxak pisatu, garraiatu, pilatu“Arraiñe apartaten”

Lan baldintzakJantziak eta oinetakoakOrdutegiakFinkotasunaLan gaixotasunak

“Altas y bajas” sistematik autonomoak izateraDeskargetako txartelak

Soldatak eta kuotakLanaren testuinguruaArrain erosle eta armadoreen arteko lehia

Arrain biltegietako giroaGenero eta klase kontzientzia

OKEA: Ondarroako Neskatila Enpakatzaileen AlkarteaElkartearen sorkuntzaLorpenakArmadoreekin aurrez aurreHurbileko erronkak

KONTSERBAGINTZANKontserbagintzaren hastapenaketa garapena Ondarroan

Sistema gremialetik italiarren fabriketaraUmeen presentzia antxoa kontserbanEmakumeen presentzia kontserba fabriketanLanaren testuingurua

Lan baldintzakOrdutegiak

FinkotasunaLan arriskua eta lan gaixotasunakSoldatak

KontratuakGizarte Asegurantzarik ez zegoeneanKontratu motaren garrantzia

Antxoaren kontserba: lan tekniken deskribapenaEz hain antzinako kontuakGarraioa, burua kentzea eta sailkatzeaEnpakatzaileakMoñoakAntxoa xerrak

Atunaren kontserba: lan tekniken deskribapenaKakatzanHegaluzea egosten eta frijitzenHegaluzea garbitzenHegaluzea latontzietan eta kristalezko potoetan sartzenBukaeraBeste produktu batzuk

Emakumeen egoera kontserba fabriketanRolen bereizketa ala genero bazterketa?Aldarrikapenak eta gatazka laboralakLangile kontzientzia eta sindikatuakGenero kontzientzia

KONKLUSIOAK

ELKARRIZKETATUAK

GLOSARIOA

BIBLIOGRAFIA

5556

575859

616263

6466

68

69717273

7475

7778798081

82

83

848586

87889092

93

96

96

97

2468

1112151617

18

212223

24

2627

283031

333437

3940414243

4547

48

4850

525354

Page 4: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

4 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Lan mundua esaten dugunean, soldatapean edo diru batentruke egiten diren jarduerei buruz pentsatzeko joera dauka-gu, unitate familiarraren biziraute eta erreprodukzioari lotu-tako hainbat eginkizun inolako sari ekonomikorik jaso gabe

betetzen direnez, horiek lanak ez direla kontsideratuz. Ikuspegihonek ez du kontutan hartzen emakumeek arlo pribatuan buru-tzen dituzten jarduerek, eragin zuzena dutela arlo publikoan. Hauda, lan honen balioa ez dela etxearen edo familiaren esparruanbukatzen, gizarte osora zabaltzen baizik. Zer gertatuko litzatekeosasun zerbitzuetan emakumeek euren familietako gaixoak etaagureak zaintzeari uko egingo balieke? Zenbat jatetxe zabaldukolirateke emakumeek etxeko sukalde lanak utziko balituzkete?Nork haziko eta heziko lituzke umeak? Edo gogorrago: zenbatdenbora iraungo luke gizakiak emakume guztiek erditzeari ukoegingo balieke? Emakumeek arlo pribatuan lanik ez baluketeegingo, gainontzeko aurrerapen ekonomiko guztiak alperrikoaklirateke, gizartea ez litzatekeelako erreproduzituko1.

“Ondarroako emakumeek herriko bizitza ekonomikoari egin dio-ten ekarpena” ikertzeko, ikuspegi ezberdinak erabili ahal dira.Izan ere, emakumeen lanari buruzko aipamenak ugariak ez izanarren2, idatzitako dokumentuek emakumeek mendez mendeburutu dituzten lanen aztarnak utzi dizkigute, eta horien bidez,apurtxo bat hurbildu gaitezke. Agiri horietan islatzen denez,Ondarroako emakumeek ekoizpen egituraren ezinbesteko oina-rria izateaz gain, ardura garrantzitsuak bete zituzten zuzendaritzalanetan. XIX. mendera arte, lantzean-lantzean aurkitzen dituguemakumeak Ondarroako Santa Klara Arrantzaleen Kofradiarenburuan, aita, neba edo senarra itsasoan zegoen bitartean, inolakokonplexurik gabe arrantzaleen gremioaren zuzendaritzan. Horienartean Ana Maria Etxebarria aipatu nuke, 1820-1821 bitarteanarrantzaleen kofradiako maiordomoa* izandakoa. Mende laurde-na lehenago Ondarroa erre zuten gudaroste konbentzionalen

buruei ostatu eman zien edo eman beharrean aurkitu zen AnaMaria berbera. Benetan interesgarria suertatuko litzateke“Uleluze” ezizeneko emakume honi buruko ikerketa biografikoabideratzea, eta berarekin batera maiordomo legez aritu zen ema-kume taldearena.

Ana Maria Etxebarriak ordezkatzen duen klase sozialeko emaku-meak gutxiengo bat ziren: txalupa jabeen familietako emaku-meak ziren. Beste asko arrantzale xumeen senideak ziren etahoriek betetzen zituzten eginkizunen aipamen urrietatik, men-deetan zehar Ondarroako ekonomian funtsezko euskarria izandirela ondorioztatu dezakegu. Emakume hauek betetzen zituztenlan zehatzak ezagutzeko aukera badaukagu, batez ere XIX. men-detik aurrerako datu estatistikoek horretarako biderik eskaintzendigutenean. Eta, ez usteko larriren bat ez bada gertatzen behin-tzat, dokumentuak hor edukiko ditugu beti, eskuratu eta noizaztertuko zain. Pertsonak, ordea, badoazkigu, eta eurekin bateraeuren pentsakera, bizimodu, lan harreman, sineskera eta besteabarrei buruzko testigantzak. Ez soilik emakumeenak, baita gizo-nenak ere; eurekin batera industri aurreko herri ekonomia ulertze-ko gakoak galtzen ari gara, eta ahozko historian oinarritutakoikerlanak nahiko berandu datoz, zentzu honetan.

Legedi frankistak emakumeek etxetik kanpo lan egitea debekatuarren, errealitatean familia aurrera ateratzeko lan egin beharrazeukaten emakumeak gehiengoa ziren, Ondarroan behintzat.Ekoizpen prozesuaren erritmoak eskatzen zuenean, azken paira-tzaileak emakumeak ziren: etxeko lan orduez gain, miseria gorria-ri aurre egiteko etxetik kanpo lan bat baino gehiago hartu beharizaten zituzten. Baxurako arrantza ez zen unitate familiarra man-tentzeko gai eta emakumeen lana ezinbestekoa zen familiarensostengurako. Itziarrek dioenez “...ordun umi zaketen andrak etajun ein bihir izaten zin filetita*, ba, biximodu atateko, bajurakodiruaz ezin zeiken ixe ein te”.

SARRERA

1. “El trabajo no remunerado de la mujer en el hogar, además de mantenerlo, asienta una parte de los cimientos del futuro mediante la crianza de loshijos, fuerza de trabajo de ese futuro. Tanto la transmisión de valores entre generaciones como el modelado de la personalidad en el seno de la familiason cuestiones de una importancia vital para la interpretación histórica. Y exigen un examen a muy distintos niveles, incluyendo, como ya se ha visto, elde las pautas culturales y las configuraciones emocionales que se repiten en las distintas familias a través de las generaciones. Pero conjugar todo estoexigirá también un gran salto imaginativo en nuestro uso de la teoría”, THOMPSON, Paul: La voz del pasado. Historia oral, 292. or. “Emakumeak bereetxean kobratu gabe egiten duen lanak, etxea bera mantentzeaz gain, etorkizunerako zenbait oinarri jartzen ditu, etxean hezten dituen seme-alabahoriek direlako hain zuzen ere etorkizuneko lan eskua. Familiaren barnean belaunaldi ezberdinen arteko baloreen transmisioa eta pertsonalitatearenmodelatzea nola ematen den jakiteak, hil ala biziko garrantzia dauka interpretazio historikorako. Eta, maila ezberdinetan ikertu behar dira, belaunaldie-tan zehar familietan errepikatzen diren joera kulturalak eta egitura emozionalak barne. Aldi berean, hau guztia uztartzeak imajinazioa eskatzen digu,esku artean darabilgun teoriaren inguruan”.2. “Reinscribir a las mujeres en la historia, analizando cómo han sido minorizadas y, a la vez, agentes infravaloradas, elaborar de este modo una histo-ria de las mujeres es, pues, una tarea indispensable, con la que se hace justicia a las mujeres del pasado en la apertura al presente y al futuro”, COLLIN,Françoise: Historia y memoria o la marca y la huella, BIRULES, Fina (biltzailea): El género de la memoria, 169. or. “Emakumeak historian berridaztea, nolabaztertu eta gutxietsi dituzten aztertuz, emakumeen historia era honetara elaboratzea, ezinbesteko zeregina da, iraganeko emakumeek egindako lana-ri justizia egiteko, gaur egunari eta etorkizunari ateak zabaltzeko egindako lanari”.

Page 5: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

5I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Elkarrizketaturiko emakume gehienak plurienpleguan aritu beharizan dira. Hori da Itziarren kasua, aste barruan arrain-kontserbafabrikan lan egin ostean, mostradorean zerbitzera hurbiltzen bai-tzen, bere jaioterriko –Mutrikuko- taberna ezagun batera: “...nahitta fabrikan ein geure zortzi ordu eo ba, zapatutan ta dome-ketan ba urten behar izaten gendun ba, taberna iual, atsaldin, ba,ni Mutrikun urten neban “Killoxenea”, esaten zana tabernako ezi-zen bat, “Killos”. Enda ba, hantxe eitten genduzen ba, lagundu,ta ba zeoze irabazi...”. Nievesen kasuan, igande arratsalde eta gauosoa arrasteko deskargetan lan egin ostean, astelehen goizeanerdi lotan ailegatzen zen kontserba fabrikara.

Nievesek gogoratzen duenez plurienplegua derrigorrezkoa zen,diru sarrera gehigarriak lortzeko; bizimodua oso garesti zegoeneta bizitzeko lain ere ozta-oztan ateratzen zuten. Soineko bat ereezin zuen erosi, eta jostunari zapiak eramaten zizkioten jantziakegiteko; etxerako beharrezko gauzarik gehienak Ondarroan ber-tan erosten ziren, esate baterako kotxerik ere ez zegoen eta!

Arrastean ibili diren eta dabiltzan arrantzaleen emazteen kasuan,bikotekidearen lan arriskutsuak eragiten duen urduritasun egoerajasateaz gain, bere presentziarik gabe egin behar izan diete aurreseme alabak hezteak dakartzan lan eta erabaki gehienei. Mareaeginda senarra bueltatzen denean, jada konponduta edo konpon-bidean dauden arazoak ez kontatzeko joera dago; beste gauzabatzuk ahaztu egiten dira. Erabaki batzuk momentuan hartubehar izaten dira, eta ezin izaten dira senarra itzuli arte atzeratu.Senarra milaka milatara dagoenean eta itzuli ezinezko egoeran–arazo larri larriren bat ez bada behintzat-, emazteen aldetik zen-bait egoeren larritasuna minimizatzeko joera dago. Isaurak biga-rren umea erditu eta egun batzuetara gizona mare* luze bat egi-

tera joan zen, lehen aldiz: “... umi jaixo zan hillan hotazazpixan(...) eta bera jun zan itxosa hillin bixin, berrotabost eguneako. Niume biaz etxin: txikixe eun buzti near te near te near te near, koli-kukin. Iá e’enekixen umi eseitte ipini tenderetin, edo neure burubota”. Senarra Eskozian lehorreratzen zen astero, eta hutsik egingabe deitzen zuen, gauzak nola zihoazen galdetzeko: “- Zelaniketa? - Ondo... Z’esan bihi’netsan ba? Z’esan bihi’netsan ba ///Txarto? Zetako esango netsan txarto. Zetako? (...) Zea ein bihi’s-tan berak handixek”. Kezka guztiak norberak pilatu behar horrek,gogortu egiten zaitu, baina desgaste handiagoa ere badakarkiobikotekidetzat arrantzalea duen emakumeari.

Egoera honetan emakumeen artean elkartasuna garatzen da: “...beti topate’zu baten bat” dio Isaurak, “... baiñe andrazku” zehaz-ten du beste emakume batek. Lehenik eta behin amarenganajotzen da, eta amak ezin badu beti dago amona, ahizpa, lehengu-sina, koinata edo izeba, gehienetan beste emakumeren bat.

Emakume hauetariko batzuek, euren senarren alkoholismoarenarazo gordinari aurre egin, eta kasu batzuetan familia beste oina-rri batzuetan berrantolatu beharrean aurkitu dira, rol familiarreninbertsioarekin. Hauxe dugu Itziarren kasua, gizonak edariariuztea lortu zuenean etxearen karguan utzi eta hilerokoa irabazte-ko ardura osoa beregain hartu zuenean: “... neuk esan neban,bueno, ba ni neu kapaz na biximodu atateko; nik Ondarrun jendeasko ezautzen dot, ta niri ondo erantzungo’ste, eta arriesga eingona. Ein neban hoixe tabernioi hartu! Ta ein neban gizona itxosutikkendu. Ein nuan etxin ipiñi, gero úmin kargu bera eitten zan...”.Urteekin, umeak hasi zirenean eurak bihurtu ziren eredu aitaren-tzat.

XX.mende hasiera.Zubi Zaharraren ondoan, sareak konpontzen.

Page 6: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

6 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Ahozko historiaren baliagarritasuna

Ondarroako emakumeen lanari buruzko ikerlana burutzekoorduan aukeraturiko metodologia ahozko historia izan da, etabibliografia testigantzen osagarri legez erabili da gehienbat. Gaihonen inguruan argitaratuta dagoen materiala ez da oso ugaria,eta dagoen apurra gazteleraz dago. Arrantza teknikei buruz nahi-ko idatzi izan bada ere, emakumeen lana albo batera utzi izan dasarri, eta egin denean gutxi izan dira Ondarroara hurbildu direnikerlariak gure herriko errealitatea zuzenean aztertzera. Beraz,hutsunea nahiko handia da, eta herri mailan Augustin Zubikaraiketa Argia Garridok argitaratutako artikuluez gain, ezer gutxi aur-kitzen dugu.

Ahozko historia ez dator soilik historia ofizialak, hau da, doku-mentuen gainean oinarritutako historiak utzitako hutsune nabar-menak betetzera3. Hutsune horiek betetzeak, sarri, historiareninterpretazio berrietarako bideak eskaintzen dizkigu. Bide batez,historiaren protagonista nagusietara hurbiltzen gaitu, gizakiak,gizaki guztiak baitira azken finean historiaren protagonistak. Kasuhonetan, zer gertatu zen baino gehiago interesatzen zaigu, nolabizi zituzten gizakiek, eta bereziki emakumeek, gertakizun horiek;nola baldintzatu zituzten euren bizitza-ibilbideak –“trayectoria devida”-; nolako estrategiak garatu zituzten egoera berriei aurre egi-teko; zein den euren balorazioa urteak igaro direnean4... Kontuhauek guztiak baztertuta daude historia liburuetatatik, eta ondo-rioz ikasketa planetatik. Historiarenganako motibazioa sendotze-ko hain aberatsak izan daitezkeen teknikak alboratzen dira: histo-riaren protagonista “homo erectus”a da, Ramses II.a, Perikles,

3. “En el más amplio sentido, desde el momento en que la experiencia vital de todo tipo de gente puede utilizarse como materia prima, la Historia cobrauna nueva dimensión. Suministra una fuente de carácter bastante similar al de la autobiografía pero de mayor alcance (...) Los historiadores orales pue-den en cambio elegir a quien entrevistar y acerca de qué. La entrevista pude también ocasionar el descubrimiento de documentos escritos y fotografíasque de otro modo no habrían sido localizados (...) Los historiadores orales pueden ponerse en el lugar del editor: pensar qué evidencia se necesita, bus-carla y conseguirla”, THOMPSON, Paul: Op. cit., 13. or. “Zentzurik zabalenean, edozein pertsonaren esperientzia historiarako lehengai bezala erabili ahalden unetik aurrera, Historiak dimentsio berri bat hartzen du. Ahozko historia, autobiografiaren antzeko iturria bihurtzen da, baina haratago heltzekogaitasunarekin (...) Ahozko historialariek nor elkarrizketatu aukeratu dezakete eta zeren inguruan. Gainera, elkarrizketa batek, esuztean, beste modubatera aurkituko ez genituzkeen idatzizko agiri edo argazkiak topatzeko bidean jarri gaitzake. Ahozko historialaria editorean larruan jarri ahal da, zeintestigantza behar den pentsatu, bilatu eta aurkitu”.4. Historia ofizialak “difumina en la generalidad de sus secciones el papel de las singularidades. Por el contrario, “la historia de las vidas”, historia oralpara el presente y biografía para el pasado, inscribe lo general en lo singular, lo político en lo privado, la actividad en pasividad, con el sueño imposiblede no hacer distinciones en lo que está vivo. En estos procedimientos aparece el intento de no reconducir la historia a lo que marca y escuchar en ellael rumor del tiempo”, COLLIN, Françoise: “Op. art.”, BIRULES, Fina (biltzailea): El género de la memoria, 168. or. “Historia ofizialak, bere atalen orokor-tasunean, norbanakoen papera difuminatu egiten du. Alderantziz, “bizitzen historiak”, hau da, ahozko historiak gaur egun eta biografiak iraganean,orokortasuna singularitatean txertaten dute, politika arlo pribatuan sartzen dute, eta aktibotasuna pasibotasun bihurtu, bizirik dagoen ororen arteaninolako bereizketarik ez egiteko ametsarekin. Prozedura hauetan, historiak tajutzen duen bidera ez lerrokatzeko ahalegina nabaritzen da, eta denbora-ren surrumurrua entzun nahia”

Page 7: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

7I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Karlomagno... Aro garaikidera ailegatzen direnerako ikasleakaspertuegi edo nazkatuegi daude euren aitona-amonei buruzkogaraia ikasten ari direla ulertzeko, eta aitona-amonak beharbadahilda. Berandu baino lehen historia emateko modua aldatu behar-ko genuke, gaur egunetik hasita iraganera hurbilduz, daukagune-tik, ezagutzen dugunetik hasita. Momentu hori ailegatzen de-nean, ahozko historia izango da tranpolin metodologikoa.

Ahozko historiak bizi esperientziaren berri ematen digu.Gertakizun berberak era ezberdinean astindu ditzake pertsonaezberdinen bizimodu eta kontzientziak, euren ongizate maila etabaloreen arabera. Belaunaldien arabera, ikuspegiak eta esperien-tziak oso ezberdinak izan daitezke, are gehiago XX. mendearenbigarren erdi aldean burutu zen belaunaldi haustura kontutanhartuta. Haustura hau ez zen soilik kultura edota baloreen arloanburutu; honekin lotuta lanaren antolakuntzak ere izugarrizkoaldaketak jasan ditu, eta horrek eragin zuzena izan du emaku-meek duten lanaren esperientziarengan. Zentzu horretan, jendenagusiaren testigantzak jasotzeaz gain, komenigarria ikusi dutgazteagoak diren emakumeak elkarrizketatzea, lan esparru berdi-nean aritu arren, lanarekiko duten ikuspegiak oso ezberdinak izandaitezkeelako. Berrogeitamar urteko epean burutu diren aurrera-kuntza teknikoek, etxe zein lan munduari ukitu die; ez da berdinaarropa garbitzeari buruzko esperientzia Ondarroako etxeetan urkorronterik ez zegoen garaia bizi zuten emakumeengan eta horiezagutu ez dutenengan; ez da berdina jainkoak ematen dizkizunbeste ume erditzea, edo zeuk aukeratzea umerik eduki nahiduzun hala ez, noiz eta zenbat.

Informazioa biltzeko 18 elkarrizketa burutu ditut eta 26 lagunelkarrizketatu, 23 emakume eta 3 gizon. Azken hauek elkarrizke-tatutako emakumeen senideak izan dira, neba eta senarraJosefinaren kasuan eta semea, Karmeleren kasuan. Neuk eginda-ko elkarrizketez gain “Uxu” taldeak antolaturiko “Emakumeaketa lana” mahainguruan parte hartu zuten hizlarien ekarpenakbildu ditut.

Elkarrizketen iraupena aldakorra da: batzuk ez dira ordu beteraailegatzen, eta beste batzuk bi ordutik gora luzatzen dira.Elkarrizketak formatu digitalean gorde dira, eta 80 minututik goraluzatu direnak bi KDtan gorde behar izan ditut. Gehienak bakar-kakoak dira, bost izan ezik: arrasteko deskargen inguruan OKEAelkarteko bi kide elkarrizketatu nituen; sare-konpontzaileen mun-dua ezagutzeko hiru emakume aldi berean, horietatik bat jubila-tua; arrain kontserbari buruzko datuak jasotzeko lau emakumebildu nituen OHZren bulegoan, eta EIKAko bi bazkide Etxebarrianelkarrizketatu nituen. Taldeka egindako elkarrizketa hauetaneuren ogibideari buruzko kontuetan zentratu ginen: lan teknikak,lan baldintzak, soldatak... Josefinarena ere taldeko elkarrizketaizan arren, familiaren gaiak protagonismo gehiago hartu du, berenebaren eta senarraren laguntzarekin euren ama Andresaren lanibilbidea aztertzea baitzen helburuetariko bat. Bakarkako elkarriz-ketek emakume bakoitzaren bizitza ibilbidea jorratzeko aukeraeman didate, eta horietatik jaso ditut umetasun, familia, ikasketaeta abarren inguruko informaziorik gehienak.

1950 aldera, barran. Salvador Orlandoneko kontserba fabrikako langileak.

Page 8: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

8 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Entzunezkoan bildutakoa paperera pasatzeko orduan, funtsezkoaizan da elkarrizketa gai batetik bestera aldatzen den unea ondoidentifikatu eta minutu eta segundoaren aipamena jasotzea,informazioa datu-basean iraultzerakoan gai zehatz batekin lotuahal izateko. Elkarrizketatuen testigantzak jasotzeko, transkriba-pen zehatzak erabili ditut hitzek adierazkortasun berezi bat har-tzen dutela iruditu zaidanean; eta zeharkako kontakizuna, helbu-rua soil-soilik ildo narratiboari eustea izan denean. Informazio hauguztia 151 orrialdetan biltzen da. Informatzaileren bat edo besteizan ezik gainontzekoek ez dute arazorik jarri eurengandik jasota-ko testigantzak argitaratzeko. Beraz, kasurik gehienetan informa-tzaileak izen eta abizenekin agertuko dira.

Eratu dudan datu-basean elkarrizketatuen testigantzak aldagaiezberdinen arabera daude antolatuta, gai bakoitzaren inguruaninformazioa zein KDtan biltzen den eta zein minututan aurkitudaitekeen zehaztuz. Honez gain, abiapuntu ezin hobea eskaintzendu etorkizunean ahozko historiaren bidez burutuko diren ikerla-nentzat, emakumeen arloan behintzat, jada jorratuta daudengaien inguruko erreferentzia zuzenak aurkituko dituztelako.Tamalgarria litzateke KD bilduma eta datu-base honek ere hautsezbeteko den beste kutxaren batean bukatzea.

Transkribapen eredua

Elkarrizketaturik gehienak Ondarroan jaiotakoak direnez, eurenahoetatik irtetzen den euskara ondarroarra da, ekialdeko bizkaie-raren kostaldeko berbeta sinkopatua, bustiduraz betea, ulergaitzaeuskaldun batzuentzat. Ahozko historian oinarrituriko ikerlane-tan, funtsezko araua da testigantza lekukoak ematen duen beza-la jasotzea, eta transkribapenak burutzeko orduan OndarroakoEuskara Zerbitzuak onarturiko arauen proposamena oso baliaga-rria izan dugu, abiapuntu legez. Orokorrean ondo egokitzen dirainformatzaileek eskaintzen dituzten ondarrutarraren erregistroezberdinetara. Ondarroako berbetak jasaten duen gutxiespenegoeratik irtetzen laguntzeaz gain5, metologia honek herritarxumeen berbeta modu ulergarrian idazteko eta irakurtzeko auke-ra ematen du. Ingalaterrako ahozko historia egileek ere antzekoarazoari aurre egin behar izan zioten6.

5. “... una de las contribuciones sociales clave que puede hacer la historia oral, bien en sus proyectos, bien introduciendo citas directas en la historiaescrita, es coadyuvar a que la gente corriente tenga confianza en su propia habla”, THOMPSON, P.: Op. cit., 27. or. “... ahozko historiak egin dezakenfuntsezko ekarpen bat hauxe da: jende arruntak bere hizkerarengan konfidantza edukitzen laguntzea, bai proiektuetan eta baita ere idatzizko historianelkarrizketatuen aipu zuzenak txertatuz”.6. “Había también el trabajo radicalmente distinto de los populistas de Newcastle, John Brand y Joseph Ritson, que veían el estudio de la cultura popu-lar como un deber de “los amigos del hombre”, y combinaban la recolección de tradición oral con campañas para fomentar la autoexpresión popularmediante una ortografía simplificada del inglés basada en el lenguaje oral coloquial”, THOMPSON, P.: Op. cit., 42. or. “Newcastle-ko populisten -JohnBrand eta Joseph Ritson- lana ere hortxe zegoen, guztiz ezberdina, herri kulturaren azterketa “gizakiaren lagunen” eginkizuntzat jotzen zuena, ahozkotradizioaren bilketa herriaren autoadierazpena bultzatzeko kanpainekin uztartuz, eguneroko berbetan oinarritutako ingeleraren ortografia sinplifikatubat erabiliz”.

1956-60 aldera, sareak konpontzen Bar Puerto azpiko Tingloi txikian (gaur egun, sindikala). Ezkerretik eskumara, Matilde eta Amalia Burgoa ahizpak, Kontxita Elu Arantzamendi eta Trini Bengoetxea Burgoa.

Page 9: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

9I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Transkribapenak burutzerakoan berbaren bat ez dudanean ulertu“???” jarri dut; testigantza batetik zati bat kentzea erabaki duda-nean (errepikatzen delako, gaiz aldatzen duelako...), hiru puntuparentesi barruan “(...)”; eta, informatzaileak ezer ez esan arren,neure edo beste baten iradokizunen bati jarraitzen dionean “///”.Azken kasu honetan elkarrizketaren hariari jarraitzeko eginiko gal-derak monosilabikoak dira sarri (“Bai?”; “Noiz?”...), edo minarenpuntan daukan izen edo berba bat ateratzen laguntzeko.Horrelako zeinuak “///” elkarrizketa kolektiboetan ugaritu egitendira, kontakizunean batak besteari eusten diotenean, eta ez dute-nean orokorrean honen haririk desbideratzen. Beraz, zeinu hauenerabilpena transkribapenaren fidagarritasunaren eta ulergarritasu-naren mesedetan egindakoak dira, eta ez dute testigantzarenmamia aldatzen. Kasu bakarrean, elkarrizketatu batek gaztelerazegindako testigantza euskarara itzultzea eskatu dit, eta hala egindut.

Ahozkotasunak ezaugarri bereziak ditu: batzuetan esaldiak buka-tu gabe gelditzen dira, zalantza uneak, isiluneak... Horiek ere jaso-ta daude, edukin fitxetan, baina testutik kentzea erabaki dut, uler-garritasunaren mesedetan: “e”-rekin batera, “ba” dugu elkarriz-ketatuek gehien darabilen hizkunea. Hauekin batera, “eta” kon-junzioaren erabilpen nabarmena aipatu behar da, ez lotura egin-kizuna betetzeko, kontakizunari indarra emateko baizik.

Gazteleratik hartutako lokuzioak nonahi ageriko zaizkigu. Hauekeuskarara moldatuta idatzi ditut: “eske”, “porke”, “enkanbio”...Puntuazio zeinuak, testuaren esanahia argitzeko erabiltzen saiatunaiz, eta ez horrenbeste hitz jarioaren erritmoa islatzeko.

Ondarroako berba bereziak direlako edo azalpen bereziren batbehar duten hitzak (*) batekin seinalatu ditut, eta glosario txiki batgehitu dut libururaren bukaeran, euren esanahiarekin.

Bukatzeko, kontutan hartzekoa da ikerlan hau 2006an egindakoadela, garai hartan egindako elkarrizketetan oinarrituz, eta zentzuhonetan, jasotako zenbait datu zaharkituta egon daitezkeela.

1978-79 aldera, Guruzne Badiola, «Kala de Sagustan» arrantza-ontzian sareak konpontzenFernando semeagaz.

Page 10: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

1960. hamarkadara arte, Ondarroa itsasoak elikatu duenherria izan da. Itsasoaren erritmoan eta arrantza zikloetanoinarritutako egutegiaren arabera bizi izan dira ondarroa-rrak, eta oraindik badago maiatza ailegatzen denean zorio-

nak ematean, zera aipatzen dizutenak: “Zu ongoxi ixan bihi’za,jaixo ziñanin moilla guzti antxoaz beteta euan eta”.

Arrantza jarduerarekin lotuta dauden aktibitateetan lan eginduten emakumeak bost arlotan sailka ditzakegu: baxurako arran-tzari dagokionez TXALUPETAKO “KRIXARAK” eta SARE KON-PONTZAILEAK dauzkagu; ARRAIN SALTZAILEAK ere taldehonetan kokatu behar ditugu, aurrekoak ez bezala normaleaneuren kontura lan egin izan badute ere; arrasteko arrantzan, des-kargetan lan egiten duten “ENPAKADORAK”; eta bukatzeko,bigarren sektoreko langileak izan arren, ARRAIN KONTSERBAFABRIKETAN LAN EGIN DUTEN EMAKUMEAK aipatu beharditugu, langile kopuruari dagokionez sektorerik garrantzitsuena,gaur egun. Bost esparru hauez gain, emakumeek betetzen zituz-ten beste zenbait behar aztertuko ditugu, arrantza jarduerarekinlotura zuzena eduki arren, ezin ditzakegunak ogibidetzat hartu:hala nola, despixka, tretzak egitea, amuak enkarnatzea eta malu-tak egitea, otzaren mailegua, txirla bilketa eta abar.

XIX. mendeko erroldetan kostaldeko herrietako emakumeekarrantza sektorean betetzen zuten eginkizuna ez da islatzen,baina beste agiri eta testigantza batzuei esker jakin badakigupaper garrantzitsua jokatzen zutela arrantza-ekonomian. Gizonenardura nagusia itsasora irtetzea eta arraina ekartzea bazen, behinlehorrean arrainaren deskarga, prestaketa, garraioa eta salmenta-ren ardura emakumeena zen, oso-osorik. Ez hori bakarrik: txalupagarbitzea edota itsasora irtetzeko arrantzaleak deitzea –esnatzea,azken finean- emakumeen eginkizuna izaten zen; baita eurensenar, aita, seme edo nebentzat, itsasorako janariak prestatzea etajaki potoetan gordetzea ere.

Zentzu honetan, inolako zalantzarik gabe baieztatu dezakeguemakumeen parte hartzerik gabe arrantza jarduerak ez zuelaaurrera egingo, ez Ondarroan, ezta ziurrenik kostaldeko gainon-tzeko herrietan ere. Thompsonen ustez gainera, aurrerakuntzateknologikoen ondorioz desagertarazi edo baztertuta gelditudiren zenbait jarduera ekonomikoetara hurbiltzeko daukaguntresnarik zuzenena ahozko historia da7.

Arrantza ekonomia sustatu eta suspertzearekin batera, arrantza-leen emakumeek euren umearen heziketaz bakar-bakarrik ardura-tu behar izan dira sarri, kasu honetan ere, baxura edo alturakoarrantzaleen emazteen kasuak ezberdindu behar direlarik8. Teresadel Valle iritzi berdinekoa da, umeen heziketan daukaten garran-tzia azpimarratzerakoan9.

7. “Y para nuestro Living the Fishing, sobre una industria como la pesquera, dominada por la pequeña empresa y el trabajo de temporada, quedó bienpatente que la entrevista era el medio más rápido para trazar un bosquejo de la historia económica de cada comunidad o empresa familiar, y tambiénnos ayudó a observar algunos errores en los abundantes documentos y estadísticas gubernamentales (...) contribuía a explicar por qué algunas empre-sas habían desaparecido mientras que otras continuaban prosperando (...). Y con frecuencia es la evidencia oral la única que permite el adecuado estu-dio de una actividad económica transitoria que puede ser una parte vital de un contexto más amplio”, THOMPSON, P.: Op. cit., 88. or. “Eta gure Livingthe Fishing (Arrantza bizitzen) ikerlanean, argi gelditu zen, arrantza bezala, enpresa txikian eta sasoian sasoiko lanean oinarritutako industria batean,elkarrizketa zela modurik bizkorrena komunitate bakoitzaren historia ekonomikoaren zirriborroa tajutzeko orduan, aldi berean, gobernuaren estadistikaeta agiri ugarietan islatutako zenbait akats nabarmentzeko bidea emanez (...) eta enpresa batzuk desagertzen ziren bitartean, beste batzuk zergatik haz-ten ziren ulertzen lagunduz (...) Eta sarri, ahozko lekukotasuna da, testuinguru zabalagoan funtsezkoa izan daitekeen jarduera ekonomiko iragankorbaten ikerketa egokia ahalbidetzen duen bakarra”.8. “Cuando comencé a investigar Living the Fishing (1983) tenía claro que la economía configuraría las relaciones familiares, y de hecho resultó ser ver-dad que las mujeres de las familias pescadoras de diversas partes del mundo desempeñaban en gran manera la responsabilidad y autoridad familiares acausa de las frecuentes ausencias de sus maridos, si bien se puede establecer una gradación desde el matrimonio “en sociedad”, común entre los pes-cadores costeros cuyas esposas trabajan con ellos en la limpieza y venta del pescado, hasta los pescadores de altura que son efectivamente unos padresausentes cuyo papel han de suplir sus esposas. Al desentrañar esa gama de posibilidades quedó de manifiesto todo un complejo de influencias en elque la economía, la propiedad, el espacio, el trabajo, la religión y la cultura de la familia tomaban parte”, Thompson ikerketak argitu zuenez Aberdeenenarrantza pikutara joan zen, alkohola zela eta. Inguruko beste bi portutan, ordea arrantzak iharduera indartu egin zen, eta horren arrazoi nagusia ema-kumeek garatutako estrategia izan zen, alkoholismoari aurre egiteko seme-alaben heziketan, THOMPSON, P.: Op. cit., 291. or. “Living the Fishing iker-tzen hasi nintzenerako (1983) argi neukan ekonomia zela familia harremanak egituratzen zituena, eta izan ere, munduko leku ezberdinetako arrantza-leen familietan, erantzukizunaren eta autoritatearen iturria emakumeak zirela egiaztatu ahal izan nuen, neurri handi batean., euren senarren ausentziensarritasunak eraginda. Hala ere, mailaketa bat ezarri daiteke, baxurako eta arrasteko arrantzaleen artean: lehenek euren emazteekin lan egiten dute arrai-na garbitzen eta saltzen, eta bigarrenak, euren emazteek ordezkatu behar dituzten aita ausenteak dira. Aukeren aniztasunaz ohartu ahala, agerian gel-ditu zen familia bakoitzaren ekonomiak, jabetzak, espazioak, lanak, erlijioak eta kulturak elkarri eragiten zioten influentzia multzoa”.9. “En relación con el trabajo, la división sexual parece ser una norma clara. La mujer se encarga de todo lo relacionado con la organización domésti-ca, aunque también participa a menudo en las labores del campo bajo la dirección del hombre, así como del cuidado de los niños, tareas de socializa-ción y transmisión de la lengua. Barandiaran menciona oficios al margen de los roles familiares, tales como hilandera, serora, adivinadora, partera, cos-turera, maestra o curandera. En la costa desempeña además las tareas de venta del pescado en el mercado o recorriendo los pueblos, dándose unamayor presencia pública de la mujer en este ámbito”, VALLE, Teresa del (zuz.): Mujer vasca. Imagen y realidad, 24. or. “Lanari dagokionez, sexuaren ara-berako banaketa irizpide argia dela dirudi. Emakumea etxearen antolaketarekin zerikusia duen orotaz arduratzen da, nahiz eta sarritan baserri lanetanlagundu beharra izaten duen, beti ere gizonaren gidaritzapean, umeen zaintzaz arduratu, sozializazio lanaz eta hizkuntzaren trasmisioaz. Barandiaranek,familia-erroletik kanpo dauden ogibideak aipatzen ditu: ehungilea, serora, igarlea, emagina, jostuna, andereñoa edota sendagilea. Kostaldean, arrainsalmentaren ardura dauka, azokan edota inguruko herrietan arraina saltzen ibiltzeak, emakumearen presentzia publikoa areagotzen duelarik”.

ITSASOTIK BIZI ONDARROAKO EMAKUMEEN LANA

ARRANTZA MUNDUAN

Page 11: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

11I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1932, mollan. Ane Bedialauneta.

TXALUPETAKO KRIXARAK“Dana, beti zin eurak.

Portun, porture etorrittakun eta urteterakun hantxe zin biharrin, krixarak”

Zer ziren krixarak?

1940ko hamarkadara arte –alturako itsasontziak heda-tu arte-, arrantza jarduera familia esparruari hertsikilotuta egon da. Baxurako arrantzan, arrainaren leho-rreratze, garraio eta salmentaren ardura txalupa ja-

been familiako emakumeek hartu behar izaten zuten. Ezhori bakarrik: baita marean* zehar izandako gastu guztiakordaindu ostean astean behingo “partilla” edo diru-banake-ta zehaztu eta arrantzale bakoitzari zegokion zatia ordain-tzea. Ardura hauek, eta beste hamaika betetzeko10 “... krixa-ra bi eukazen bafor bakoitxak”; lau krixararen artean hirutxalupaz arduratzea ere ezagutu zen, Josefinak zehaztendigunez euren ama Andresari buruz: “Aitte hil zanetikTobanin ixan zan krixari, e lau krixara edo euazen, hiru baforzin te”. Emakume hauek betetzen zuten lanari “krixaratzi”deitzen zitzaion.

Ondarroan “krixara”, Bermeon “neskatilla”, emakumehauek arrantzaren ekonomiak lehorrean behar zituen zerbi-tzu guztiez edo ia guztiez arduratzen ziren11. Gehienetan“krixarak” txalupa jabearen familiakoak izaten ziren, etaAndresaren semeak zehazten duenez, “... jauin andri baiñogehixaua ixaten zan ba, alabi edo, hurreku”. Sasoirik hobe-renetan, 150-200 bat emakume arituko ziren ogibide hone-tan, eta euren ekarpena funtsezkoa zen arrantzaren ekono-mian. Euren lanik gabe arrantzaleek ezin izango zuten aurre-ra egin, italiarren kontserba fabrikaren helduerak agerianjarri zuen bezalaxe. Augustin Zubikaraik emakumeen laneskua eskuratzeko sortu zen lehiaren berri ematen digu:

10. Nerea Arestik 1902. urteko Euskal-Erria aldizkaritik jasotakoaren arabera, txalupak garbitzearen ardura ere krixarena zen: “... las mujeres con cestasy delantales recogidos les aguardan, y en cuanto llegan comienzan a trabajar y llevar enseguida a la venta (...) La trainera queda completamente limpiay aseada, y el pescador se retira a su casa”, atseden hartzera, ARESTI, Nerea: Las trabajadoras vizcaínas (1870-1936), 134. or. “... emakumeak euren zainegoten dira, otzarekin eta amantalak batuta, eta ailegatu bezain laster lanean hasten dira eta berehala salmenta tokira eramante dute (...) Trainerua goi-tik behera garbituta gelditzen da eta arrantzaleak etxerako bidea hartzen”.11. Aranzazu Amezagak Bermeoko zazpi emakumeri egin zien elkarrizketan “neskatilla” ogibidearen esanahia galdetu zien, eta erantzuna honako hauizan zen: “Descargamos el pescado. Nos llaman por radio cuando el barco va a entrar en el puerto, entonces, vamos, descargamos, limpiamos las cajasy también cosemos la red...”, AMEZAGA, Aranzazu: La mujer vasca, 414. or. “ Arraina deskargatzen dugu. Txalupa portuan sartzera doanean irratiz dei-tzen digute, eta orduan, joaten gara, deskargatzen dugu, kutxak garbitzen ditugu eta sarea konpontzen dugu”. Ikusten denez Bermeon neskatila ber-baren esanahia baxurako arrantzarekin dago lotuta. Fernandez Fonseca eta Prado Antunezek termino berdina darabile baxurako lanetan aritzen zirenemakumeak izendatzeko: “Las neskatilas eran parte activa en el desarrollo de las faenas diarias de la pesca. Si para los hombres quedaba el salir a la mar,las neskatillas en el puerto descargaban la pesca diaria y la vendían en las subastas”, FERNANDEZ FONSECA, María Jesús eta PRADO ANTÚNEZ, AnaIsabel: “El trabajo femenino en la Bizkaia del siglo XIX: análisis del trabajo femenino en la villa de Bermeo en 1860”, Vasconia, 423. or. “Neskatilek zuze-nean parte hartzen zuten arrantzarekin lotutako eguneroko eginkizunetan. Gizonak itsasora zihoazen, baina emakumeek portuan eguneroko arrainalehorreratzen zuten eta enkantean saltzen zuten”.

Page 12: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

12 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“Emakumeak bai ibilten ziran txalopetako zeregiñetan, biziguztian ezagutu izan da txalopetako “maistresen” zeregiñe-tan, baiña eskabetxan sartu ezkero, euren txalopetako zere-ginetarako aiña batuko ez ete ziran beldurra be ba egoan.Origaitik, baita, eskabetxako lana ez zan atsegin ikusten, ainzuzen be emakumeak txalopen arduretako faltako ziran bil-durrez”12.

Arrainaren garraioa eta salmenta

Guruznek, “... zelanik ez neban nahi eskola jun ba”, 15 urterekinhasi zen amari laguntzen, aitaren familiako “Santa Teresita” txalu-pako “krixara” lanetan. Txalupa gehienak bezalaxe, “... hori txa-lopioi jute’zan arratsaldeko sei tt’erdixetan itxosa, eta etorte’zangoixeko seirak. Ordun goixeko sei tt’erdixetan beti eon bihi’giñan”moilan, turrunak jotzen zuenean hain zuzen. Guruzneren familia-ko emakumeen hiru belaunaldiak biltzen ziren Zubi Zaharrarenparean, “... hantxe akordaten naz, kajiai agarra, aume, eta neureama, eta neu”, arraina eraman behar zuten kofradiatik gertu,zubiaren bestaldean, hain zuzen:

“Ordun moillan eitten neban ba, arraiñe ekarte’bena karru-tan, Iñaxio Kakote ta ordun euazen, karrutan kajak ipinttenzittuezen aittak eta anaixik, ta kofraixa. Kofraixan ipintten zinkajak zabal-zabal-zabal eindde, ipintten zan, eta bueno ixa-te’zan ba hoixe txitxarrillu, ixaten zan lantzoi, ixate’zan ba,baitte bobi, ordun denporan eta... Haitxetako arraiñe, arrainfresku. Hori arrain guzti-guzti-guzti-guztioi plazako zan (...)buruzko txikixantzako arrain fresko-fresko-fresku ixaten zan.”

Guruznek testigantza honetan “kajak” aipatzen baditu ere, hauda, arraina gordetzeko oholezko kutxak, krixaratzan hasi zeneanarraina zumezko otzaretan garraiatzen zela13 gogoratzen du, etaoholezko kutxa batzuk egon bazeudela, baina gutxi eta gauregungoak baino askoz astunagoak14.

Andresak, gertu gertutik ezagutu zuen baxurako arrantzarengiroa. Bere familia ez zen txalupa jabea, baina bere senarra“Jontxu” eta “Antzosolo” txalupetako patroia zenez bertako kri-xaretariko bat zen. Hori diosku bere alaba Josefinak: “... alargun-du aurretik aitte “Antzosolo”n te “Jontxu”n ebillenez, ba ama behangoxe krixari ixan zan”. 33 urterekin alargun gelditu zen, etaaurrerantzean “Toba”neko txalupen lau krixaretariko bat izan zen;honez gain, Ondarroatik kanpoko txalupen arraina moilatik kofra-diara garraiatzen zuen, gurdi txiki batean. Gerra oste hurbilean,

12. ZUBIKARAI, Augustin: “Arraingintza eta gertuketa Ondarroan”, Ondarroa 1993, 86. or.13. Otzara hauek zumazkoak ziren eta Ondarroan bertan bazeuden horretan iharduten zuten hiru lau tailer, horien artean ezagunena beharbadaZaldubide kalekoa.14. Egia esan gaur egun kortxozko kutxak geroz eta gehiago erabiltzen dira arraina enpakatzeko.

PAPA

RDO

OTZ

ARA

1947an, moilan.Andresa Ajarrista eta Trini Juaristi umea.

Page 13: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

13I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

baxurako txalupetan oraindik irratirik ez zeukatenez, txalupa atra-katzen zenean “krixara”k egin beharreko lehen lana zekarrenarrain mota eta kopurua jakitea eta kofradian horren berri emateaizaten zen. Andresaren semeak –Patxik- dioskunez: “Txalopi itxo-sutik etorrenin krixarak lehelengo juten zin txalopa, eta han esa-te’otsen ba: hauxe arraiñau dakat. Eta ordun juten zin bentahárek, parte emotea”. Honen ostean arraina lehorreratu eta kofra-diara garraiatzen zuten, eskuz eta gurdietan: “... maiñeruk arraiñeataten haste’zin, andrak be laundu eitte’otsen baforetik moillagaiñea maiñerúai, ta gerokun lihorrin moilla gaiñea altzatakun,harek benta eruti, (...) eskuko karrun te eskutan ekarte’ben krixa-rak, maiñeron batek laundute bebai, eta ekarten’ben kofraixa”,eta han idazkariak txalupa bakoitzeko “krixarak” zekarrena apun-tatzen zuen: “Txalopik ekarte’ban, berrotamar kaja ekartenbaban, apunta bihi’zenduzen berrotamar kaja eta juten ziñangora, apuntaten’ban”, dio Guruznek.

Kofradiako beheko solairuan, arraina kopaletetan erakusten zen,otzara ez hain sakon eta zabalagoetan, erosleek arraina hobetoikuskatu ahal izateko. Mirenen ahotik: “... berandua hasi zinkajak; otzaretan ixaten zan (...) muestri atateko zanin ba, kopale-tak eoten zin, holakoxik eta, kopaleteta erun eta kopaletan ikusikonpradorik zelako arraiñe dan”. Kopaletetan aurkeztutako arrainmuestra horretan oinarrituz, aurrikusten zuen erosleak salmentaneskainiko zuen prezioa. Prezio hau hiru faktorek baldintzatenzuten: arrain kopuruak, kalitateak eta tamainak. Kopuruari dago-kionez ugaritasunak merketzea dakar. Kalitatea baloratzekoorduan kontutan hartzen den lehen faktorea arrainaren freskota-suna da; honez gain ea osorik datorren edo apurtuta, arrantza,despixka edota garraio operazioen eraginez. Arrainaren tamainakgarrantzia handiak hartzen du antxoaren kasuan adibidez, kon-tserba fabriketako jabeen eskariaren eraginez. Beraz, kopaletetanaurkeztu behar zen arraina aukeratzea operazio garrantzitsua iza-ten zen.

Berez, kopaletetan erakusten den arraina ezin da bereziki aukera-tu. Arrainik gehiena apurtuta badator, kopaletetan osorik datoze-nak aurkeztea istiluen iturria bihurtuko da eroslearekin, kalitateederrekotzat erositako antxoa tona apurtuta edo galtzen hasiadela konturatzen denean. Edonola ere kopaletetan arrain handie-

na eta gutxien apurtutakoa sartzeko joera zegoen. Baina erosleektrikimailu hauek ezagutzen zituzten. Josefinaren senarrak –Iñakik-azaltzen digunez, despixkan –sarearen mailetan sartuta geldituden arraina kentzea, apurtu gabe-, antxoa txikia eta handia otza-ra ezberdinetara botatzen zen. Antxoa txikien otzara erdi betetazegoenean eskuineko aldetik altxatzen zen eta,

“... hau alderdixau altza holan zatixe, ta antxoa handixak,hartu platera bete eta honaxe alderdire bota. On tapa txiki-xauaz, eta ata benta. Eta ordun konpradorik eitte’ben beti,guantikik batzuk eta guante baik bestik, dsast, hamentxealderdixan sartu zelako antxoi dan ikustea. Baiñe hárek bae-kixen guk zer eindde euan han. Dana zan tranpi: geuk tranpibaiñe eurak be baekixen; eurak be ez’ben ataten hamendikeh? Hamendik”

Operazio honen helburua hau zen. Arrain txikia bereizita etorriarren, txikiaren barruan tamaina ezberdinetakoak datoz, nahastu-ta, gero kontserba fabriketan berriro tamainaren arabera bereizi-ko dituztenak. Gizakirik gehienak eskumatiak garenez, azpiandagoen arraina ikuskatu nahi duenaren keinua irudikatzea nahikoerraza da, joera otzararen eskuin aldeko arraina altxatzea baita,antxoa handiagoa izkutatu den lekua, hain zuzen. Erosleek ere bazituzten euren trikimailuak:

“Beste askorek, XXX eta hónek, listuk, ta hónek igual, gusta-ten baakon, hau arraiñe ederra da, sartu esku, apurtu bertan,eta bertan laga apurtute. Beste bat juten da, ta dzast sartudau te: - Koño! Hau zelako arraiñe da ba, apurtutaku? Baaki ha XXX-k apurtu dabena eh?”

Arraina Santa Klara Kofradia Zaharraren beheko solairuan uztenzen, erosleek ikuskatzeko, eta goizeko zortzirak aldera berrogeita-marren bat erosle lehen solairuan biltzen ziren, bolatokian hainzuzen, baxurako txalupek ekarritako arraina saltzen zen lekua.Bolatokia deitzen zitzaion, arrainaren erosketa bola batzuen bidezburutzen zelako. Erdi-erdian ezarritako kutxaren inguruan borobilperfektua osatuz berrogeiren bat egurrezko besaulki zeudenkokatuta, bakoitza bere palankatxoarekin. Kirten honi sakatuta

TAPADUN OTZARA

1920 baino lehen.Neska gazteak txalopenzain, moilan.

Page 14: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

14 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

besaulkiaren gordailu batean zegoen bolatxoa askatzen zen, eros-learen zenbakiarekin, eta grabitatearen eraginez erdiko kutxarantzabiatzen zen Mirenek azaltzen duenez, “... zeiñek saka eitten’ban,haretxen bolik urtete’ban, lumeruk”. Hau da, bolatxoak zeukanzenbakiak argitzen zuen zein erosleri zegokion erosteko lehenta-suna.

Mekanismo konplexu zein bitxi honen bidez, kutxan sartzen zenlehen bolatxoa kirtenari inork baino lehen sakatu zion eroslearenazela ziurtatzea zen15 nolabait, eta honek bazuen bere garrantzia,enkante sistema goitik beherakoa baitzen. Eta gazteleraz buru-tzen zen, Guruzneren harridurarako: “... hasten zan gixona:“Barco: ee, Santa Teresita; tantas cajas de berdel, va la venta, rrr-rra, hasten’ban prezixo baten haste’ban, kantaten, iual ba hogeipezeta hasten zan ... handik hasten zan ba, diecinueve noventa,diecinueve ochenta, diecinuebe setenta (...) Boli solta”. Bolatxoaaskatu zuen erosleak Santa Teresitak harrapatutako berdel kutxaguztiak erosi zitzakeen idazkariak esandako azken prezioan, edobakarrik kutxa batzuk. Beraz, txaluparen arraina bakar batek eroszezakeen16, edo batek baino gehiagok. Mirenek argitzen duenez,“... batek hartzen baban dana, kanpoa; eta zatike baixun eon einbihir, dana salduarte”. Azken kasu honetan salmentak jarraitu egi-ten zuen, prezioa jaisten, otzara edo kutxa guztiak saldu arte.

Salmenta burutzen zen bitartean “krixarak” bolatokitik kanpogelditzen zirela dio Guruznek, eta loteak saldu ahala idazkariak–Jose Mari “Mantxu”k- txartelak banatzen zizkiela, zein eroslekzein arrain kopuru eta zein preziotan erosi zuen zehaztuta.Mirenek, ordea, “krixarak” bolatokian egoten zirela ziurtatzen du,eta baita zer-nolako eragina edukitzen zuen enkanteak beraien-gan. Esan bezala goitik behera hasten zen, eta eroslea “... goixanariñ agertzen zanin familixi pozik; baiñe beherutz te beherutz eto-rrenin arpeixak tristik”. Eskaintzen digun deskribapenak pare batdetaile gehiago eskaintzen ditu: bata, arraina saldu ostean pisa-tzen zela; bestea, enkantean saltzen zen arrain motaz gain tamai-nari buruzko informazioa ematen zela: “Kofraixan eoten zan gixo-na, ez da? Fulano de tal: honenbeste arrain dakar, honenbeste enumero arraiñak, handixe edo txikixe edo... Enda haxe kanta, etahaetxei zeiñek hartze’ban, gero haretxei pixa, moillan”. Mirenekaipatzen duen numero edo zenbakiak, antxoa kilo batean zenbatale edo koskoi* sartzen ziren zehazten zuen. Hala, zenbakia zen-bat eta txikiagoa antxoa handiagoa, eta prezioa ere garestiagoa.Handienetarikoa 18-20koa izaten zen, 22-30 bitartekoak ertaina,eta hortik gora txikia.

15. Sistema elektronikorik ezean, bolatxoen sistema mekanikoaren helburua enkanteak aho-biziz burutzen zirenean erosleen artean sortzen ziren ezta-baidak saihestea zen, bi eroslek aldi berean “Neuk” esaten zutenean sortzen ziren liskarrak desagertaraztea. Hala ere, Guruznek argitzen duenez bola-txoen sistema honek ere akatsak zituen, noizean behin bola bat baino gehiago erortzen zelako aldi berean. Horrelakoetan, errieta handiak sortzen zirenerosleen artean, piztu bezain erraz baretzen zirenak, bere harridurarako.16. Iraganean hitz egin arren gaur egun ere sistema berbera erabiltzen da Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako arrain salmentetan. Azken hamarkade-tan Ondarroako baxurako txalupen kopurua izugarri jaitsi bada ere, Kantabria aldeko bapore ugari hurbiltzen dira bertora, arraina saltzera.

Emakume bat otzarekin beharrean, saretako ontzi barruan. Zubi zahar ondoan 1930 aldera.

Page 15: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

15I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Idazkariak emandako txartelarekin beheko solairura jaitsi eta kri-xarek arraina pisatzen zuten, erosle bakoitzari bere kaxak banatze-ko. Patxik gogoratzen duenez krixarak “... txande eoten zin, kolaneoten zin, karo: bueno, on zure hurrengo geu ga pixaten. Ta zukzeure arrain guzti pixatakun eitten’ben eurak andrak pixa, danakeitte’ben aparte”. Iñakik, Josefinaren senarrak, argitzen digunezarrainaren garraioa moilatik kofradiara txalupa jabeen ardura zen,hau da krixarena, baina kofradiatik kamioira edo arrain fabrikara-ko ibilbidea eroslearen ardurapean burutzen zen. Hori bai, krixa-rek erosleek eramandako “... otzarak jauetu, garbittu eta gerokunbodega erun”, edo txalupa ondoan sikatzen utzi behar zituzten.Erosleei dagokionez hiru mota bereiz daitezke: azokan bertan sal-tzeko erosten zutenak, kanpora saltzeko erosten zutenak etaarrain kontserba fabriketako jabeak. Baina eroslea edozein izandaere, gauza bat argi zegoen: otzarak lehenbailehen berreskuratubehar ziren.

Guruznek dioenez “... hori biharroi amaitze’zan ba goixeko hama-rrak ingurun edo, edo iual, beatzixak ingurun hamen”.Salmentaren arabera krixaren lana eguerdira arte luzatu ahal zen.Mirenek gaineratzen duenez premia zegoenean zortzi ordu bainogehiago egoten ziren arrainaren salmenta prozesuak zekarrenlanez arduratzen. Eta antxoa sasoian zortzi ordu baino gehiagosartu beharrean aurkituko ziren, Bermeokoak bezalaxe17. Honezgain, eguneroko diru sarreren eta gastuen kontrol zehatza eramanbehar zuten, astean behingo “partilla” edo diru banaketara kon-tuak argi eta garbi eramateko18: “Etorten zanin txalopi danak neukeitten neban (...) neuk kontuk eruten nittuzen: txalopi arrimatenzanetik, arraiñe sartze’banetik, arraiñe saldu, arraiñe pixa, txarte-lak, gerokun, diru kobra, partilli... Partillako bihi’zenduzen e fak-turak, fakturak zin iual ba gastuk: kajak, jelerunak, jeneru, holaku,holaku, bestelaku”. Eskerrak ez zuen eskolarako balio!

Krixaren betebeharrak ez ziren hor bukatzen. Txaluparen azpiegi-tura eta horniketak ere euren ardurapean zeuden. Patxik deskriba-tzen dizkigu:

“Gero hortik aparte eitten’ben biharra ba, sari konpontzailliketa billatu, eta gero, biberak eta bihi’zuzenak atunetako tahorrek eta dendatik be eurak enkargate’ben dana; eta geropartilli zanin, domeketan partilli be eitte’ben, etxita banatze’-ben eurak krixarak, maiñerúai banatze’otsen; eta gero bode-gan ta be bihar asko eukitte’ben, bodegi jasoten ta halakogorabeherako biharrak eta be, horrek. Baiñe hasieran, txalo-pan, arraiñe ekarte’benin, hantxe biharra eh? Eta geokun sar-tzeko gauzak bebai txalopa: ez dai kordakun edo... Dana,beti zin eurak. Portun, porture etorrittakun eta urteterakunhantxe zin biharrin, krixarak”

Ikatza eta garnata

Krixarek garraiatu beharreko zamarik astunena otzarena izanbalitz! Josefinak dioenez: “Hori baiño gogorraua, ikatza bebai”.Txaluparik gehienen erregaia ikatza zen sasoi hartan, eta bakoitzabere ikatzaren bila joaten zen Bilbora edo Pasaiara. Horrelakoosteretan txalupako ikatz lekua betetzeaz gain, kuberta ere ika-tzez gainezka ekartzen zuten, adreiluetan, esate baterako, bi tonagehiago. Adreilu haiek guztiak lehorreratu eta txaluparen bilte-gian gorde behar ziren. Gero, txalupak gastatu ahala, biltegitikeramaten ziren. Hori ere krixaren eginkizuna zen. Testigantzahonek beste paradoxa baten berri ematen digu: XX. mendearenhasieran, lehen baporeen agerpenak arrantzaleak –hau da, gizo-nak- arraunean egiteak eragiten zuen neketik askatzen zituenbitartean, krixarentzat –hau da, emakumeentzat- lurrin makinarenaplikazioak itsasontzietan, zama berri bat suposatu zuen, bestelan bat, beste ardura bat. Egoera hau 1950era arte luzatu zen,pontoia deituriko itsasontzi batek kanpotik ekartzen zen ikatzarengordailuaren papera bete zuen arte.

17. “En la temporada de la anchoa nuestro trabajo es muy fatigoso pues no hay horario fijo, ni mañana ni tarde, ni día ni noche”, AMEZAGA, Aranzazu:Op. cit., 414. or. “Antxoa sasoian gure lana oso nekagarria da, ez baitago ordutegi finkorik, ez goizerik, ez egunik, ezta gaurik ere”.18. Arrasteko arrantzan ez bezala baxuran arrantzale bakoitzak saldutako arrain kopuru eta prezioaren berri zehatza dauka, eta arrantzatutakoaren ara-bera kobratzen du, portzentai bat.

Page 16: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

16 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Neguan papardoetarako eta bisigutarako garnata legez erabiltzenzen antxoa txikia udazkenean arrantzatzen zenez, barriletan sartueta gatza emanda kontserbatzen zen. Papardoetarako pixka bathasiagoa erabiltzen zen. Barrila horiek krixarek garraiatzen etagordetzen zituzten txaluparen biltegian. Garnata hau tretzakenkarnatzeko erabiltzen zen. Hau zer den aurrerago azalduko da,eta momentuz komeni da jakitea garnata hau banatzeko krixaraktxandakatu egiten zirela “... astin bat eta hurrengoko astin besti,ta maiñerun andrak baldiaz etxetik juten zin haraxe, tretzak etaenkarnateko” (Josefina). Bisigu eta papardoaren kanpaina negurikgordinenean burutzen zen: “... andrak juten zin bodegeta, ta haneoten zin bodegan ba jaui zein zan emoteko. Ta ioten zan, eotenzan, negun ixate’zan ba, nobienbretik febrerure edo ixate’zanhori, ta hotza! Kandeloik, harek kandeloik” (Bego), izotzezko esta-laktitak. Hotzak “... ure konjelate’ban” (Trini), eta korreta inguruakkandeloiz beteta egoten ziren. Gaur egun neguak ez dira hainhotzak, edo herri barruan behintzat ez dira horrenbeste nabari-tzen.

Arrain biltegi barruan, garnata izoztuta egoten zen barriletan,trinkotuta19. Baina krixarak garnata kopuru jakin bat eman beharzion emakume bakoitzari, eta hotzaren hotzez elkarri itsatsitakoantxoa txikien bloketik bakoitzari zegokiona askatzeak sekulakoesfortzua eskatzen zuen. Eskuak, atzamar puntak izoztuta geldi-tzen ziren, operazio hauek guztiak eskuz burutzen zirelako, inola-ko tramankulurik gabe. Gainera ez zegoen garnata emateko ordufinkorik, eta arrantzaleen etxeetako emakumeak bakoitzak ahaledo nahi zuenean hurbiltzen zen bere balda betetzera. Eta behar-bada ordurako atzamarrak erdi epelduta izango zituen krixarak,antxoa izoztuaren aurkako borroka hasi behar zuen berriz.Begoñak bere kexuen berri ematen digu:

“Esate’ban iual bodegan emon bihi zanak ze: - Etorri zaittezedanok batea. Iá sartutakun emon bakoitxai, baldan emote’-tsen ba raziñoi, katxarro bi edo hiru katxarro edo (...) zemattretza ba haetxenbeste (...) Ta gero bestik etorten zinin oste-abe atzamarrak konjelata ta osteabe sartu ein bihir. Ta ongomoduku ez euan, katxarru sartu edo, keba, eskuaz ein bihi’-zendun. Ez euan. Mentalidadin pixkat ixate’zu te katxarro batbixkat kirten luzetxuaz edo sartu te”

Neguko deskargak guztiz desatseginak ziren udakoekin alderatuz.Bisigu eta papardo sasoian hotz izugarria egiten zuen arrain bilte-gietan, eta esku-larrurik ere ez zuten: “Hoixe be zan biharraandrazkuk, ha han etxin, ha jun te han bodegan ataten euanakguanteik bez eta ixebez e, hotza, negun hiltteku”.

Presio psikologikoa

“Krixaratza”k zekarren esfortzu fisikoaz gain, aipagarria da bene-tan emakume hauek jasaten zuten presio psikologiko etengabea.Guruznek aitortzen duenez etxera behin baino gehiagotan ailega-tu zen negarrez eta “...e’nu gehixa moilla gaiñea esaten netsanamai: e’nu!”. Arrain erosleek baldintzatutako salmentaren testuin-guru ezegonkorrean, Guruzneren atsekabeen jatorria arraina sal-tzeko txalupen artean sortzen zen lehian zegoen. Arraina produk-tu galkorra da, eta zenbat eta freskoago kalitate hobekotzatjotzen da eta ondorioz, garestiago ordaintzen da:

“Ordun zemat eta arraiñe ariñaua pixa eta zemat eta moillagaiñin gitxiaua euki arraiñe hobeto, ze kamioi gitxi euan.Ordun gu ibiltten giñan (...) zeure arraiñe saltzen zaneakokamioneruai diar eiñ: - Zu laroi kaja dakat honentzako, edoehun te berrotamar kaja akat, bentan dakat: danok ibilttengiñan alkarrei kamioneruk ohosten, alkarrei sakadaka, alka-rrei burrunbadaka /// Barrako ixati de”.

Ez ziren soilik txalupa ezberdinen arteko liskarrak. Arrainaren pre-zioa beherantz eta beherantz zihoanean benta gelditzeko aukerabazegoen baina hori ez zen ia inoiz egiten, hurrengo eguneanprezioa oraindik gehiago jaitsiko zelakoan. Gainera, arraina prezioeskasean erosten zutenean, txalupako arrantzaleen errietak jasanbehar zituen, prezio eskasa egitearen errua berea balitz bezala:“horretako dakau krixari”, eta antzerako adierazpenak benetanmingarriak ziren, eta “krixararen” lanaren gutxiespena zekarren.

Beste kasu batzuetan arrainaren prezioa jaitsi eta jaitsi, behekomugara ailegatzen zen eta ez zen saltzen bentan. Baina bentabukatuta arrain erosleak hurbiltzen zitzaizkion bentan ezarritakoprezio minimoan arraina erostera. Behin 30.000 kilo berdel ekarrizituen “Santa Teresita”k eta bentan ez ziren saldu; bere izebare-kin –Rosario Etxaburu “Poto”rekin- zegoela erosle bat etorrizitzaion eta arrain guztia nahi zuenez, berari saldu zion. Besteerosle bat hurbildu eta berdel guztia salduta zeukala erantzun zio-nean “Vete a tomar por culo” esan zion. 25-26 urte izango zituen.Patroiak entzun eta, txalupako zubitik ziztu bizian jaitsi zen, orto-zik, karel* gainetik korrika, lehorrera salto eta paparretik kolpeegin omen zion arrain erosleari. Ikustekoa!

Guruznerentzat “krixaratza”k eragiten zuen tentsioa benetanjasangaitza zen, eta familiak txalupa saltzea erabaki zuenean atse-den handia hartu zuen: “Hain responsabilidade handixe euki dote neure txalopan biharra eitten, krixaratzan, haiñ endrero asko

19. Ondarrutarrez arrain biltegiari deitzeko erabiltzen den hitzak –“bodegi”- lur azpian sartutako leku ilun, heze eta hotza gogorarazten digu.

Page 17: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

17I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

bajuran, nitzako guk etxin saldu gendunin txalopi eta sari konpon-tzen jarraittu nebanin ixan zan liberaziñoi, liberaziñoi. Ze horiendreduoi, hori eztabaidioi...”.

Beste testigantza baten arabera, eguneroko tentsio hauen ondo-rioz, behin krixara bat hil zen, bihotzekoak jota. Itxura denezarrain erosle batek txalupako arraina ustelduta zegoela esan zionkrixara honi, eta erosle hau errena zenez, krixarak erantzun zionustelduta zegoena bere zangoa zela, eroslearena. Ikamikarenondorioz borrokan hasi eta erosle errenak lurrean bukatu zuen.Egun batzuetara krixara hil zen, esan den moduan, bihotzekoakjota.

Soldatak eta Gizarte Asegurantza

Zein zen lan honen guztiaren ordaina? Azaldu denez baxuran tos-tarteko guztiek arrantzatutakoaren arabera kobratzen zuten, ete-kin garbiaren ehuneko bana. Ba krixara bien artean arrantzalebakar baten soldataren hiru laurdenak kobratzen zuten. Patxikargitzen duenez, “... euken soldati hiru lauren, andra birentzakohiru lauren”. Hau da, krixara bakoitzak tostarteko baten soldata-ren 3/8 kobratzen zituen, erdia baino gutxiago! Gainera Mirenekzehazten digunez, bere kasuan lanaren ordainsaria ez zuen patri-kerarako, bere soldata ekonomia familiarrean txertatzen zen: “...etxeako, gurasuntzako. A ver! Amak laako’tsun zeuri hartzen,gitxi baeukan diru”. Bermeon, neguan zehar txalupek egitenzuten hiru hilabeteko geldialdian zehar, neskatilek ez zuten ezerkobratzen20, eta Ondarroan ere horrela zelakoan gaude, puntuhau zehazterik lortu ez dugun arren.

Gizarte Asegurantzari dagokionez, krixaratzan hasi zenetik1980ra arte, Guruzne soilik istripuen aurkako asegurua izan zuen:“Ordun nahi etxeku ixan, nik biharra eitten neban baiñe nik e’neu-kan seguroik; neukan azidente morun bakarrik”. Lehentasunabizirautea zenean, jubilazio kontuak bigarren edo hirugarren mai-lan gelditzen ziren, eta familiak osatzen zuen unitate ekonomiko-aren interesak, norbanakoen premien gainetik jartzen ziren. Ahalzen bitartean gazteek ez zuten kotizatzen, zahartzarora helduaurretik denbora luzea zutelakoan:

“Aurretik nahi eon e, seguruk eta gauzak eta, gu gaztikgiñan, eta ordun ba: – Zuek baakazue paateko denpori tehalaku te holaku te bestelaku te, ez gendun ordaindu, ezgendun kotizaten. Zelanik etxin euan enpresi, bakarrik kotiza-ten gendun, kotizaten gendun azidenti ixe pasaten bagazkunBaiñe negozixuk ixan dizenetik justuk, eta halaku te holakute, ez gendun hori eitten”

Mirenek zahartzaroko pentsioa kobratzeko eskubidea lortu du,ziurrenik krixara lanetan ibiltzeagatik baino gehiago sare konpon-tzen aritzeagatik. Guruzneren bizitza laboralean ere ez dira ager-tzen 1970-1980 bitartean egin zituen krixara lanak. Bermeon ere,baxurako lanetan aritzen ziren neskatilak Gizarte Asegurantzatikkanpo gelditzen zirela dio Homobonok21.

20. “Pero luego paramos tres meses y no recibimos paga. Eso es así en invierno”. “Baina gero hiru hilabete gelditzen gara eta ez dugu ordainsaririk jaso-tzen. Hau horrela da neguan”. Eta aurrerago: “Las neskatillas no tienen sueldo en invierno. En el mundo laboral la mujer siempre está peor que el hom-bre”, AMEZAGA, Aranzazu: Op. cit., 414. eta 416-417. orr. “Neskatilek ez daukate soldatarik neguan. Lan munduan emakumea beti gizona baino ego-era okerragoan dago”.21. “Unicamente las neskatillak permanecían fuera del grupo. Su participación era subordinada, puesto que por su condición de auxiliares ni siquiera selas incluía en el rol de la embarcación, además de por su condición de mujeres”, HOMOBONO, J.I.: “Comensalidad y fiesta en el ámbito arrantzale. SanMartín en Bermeo”, Bermeo 6, 318. or. “Taldetik kanpo gelditzen ziren bakarrak neskatilak ziren. Euren eskuhartzea gizonen menpe zegoen, emaku-meak izateaz gain laguntzaile soilak zirenez, ez zituztelako txalupako langileen zerrendan barnehartzen”.

Juanita eta Trini Larrañaga ahizpaktxalupako lanetan 1949an.

Page 18: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

18 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

MOILAKO LANAK

Arrain saltzen

Arrainaren salmenta, betidanik emakumeen eskuetanegon den jarduera da Ondarroan. Arrain saltzaileenartean hiru talde bereiz ditzakegu: arrantzaleen emaz-teak, azokan postu bat zeukatenak eta Ondarroatik

kanpo saltzen zutenak.

Arrantzaleen emazteen edota alaben kasuan, etxeko gizonek eka-rritako arraina saltzen zuten22. Normalean ez zuten genero asko-rik edukitzen eta eurek zuzenean saltzen zuten, salmenta bestebaten eskuetan uzteari baino etekin gehiago ateratzen zioten eta.Emakume hauek ez zuten egunero saltzen, arraina sobera zute-nean baizik, eta ez zeukaten postu bat arraina saltzeko, baina baigutxi gorabehera leku finko bat.

Barazki plazan postua zeukatenen artean Andresa zegoen, 36urte zituela, bost umerekin, alargun gelditu zen andre kementsua.Bere alaba Josefina eta seme Patxik amak egindako lan ugariakaipatzen dituzte, eta euren testigantzetatik ondorioztatzen dugu-nez, Andresak berregituratu behar izan zuen ekonomia familiarra-ren oinarria eta ardatza arrain salmenta izan zen. Postuaren ardu-ra biren artean zeramaten, Andresak berak eta Kimeno deiturikoemakume batek. Bikoteka aritzeak arrazoi argi bat zuen: bataarraina saltzen zegoela, bestea sartzen ziren txalupengana hurbil-tzen zen arraina erostera. Kimenok lana utzi zuenean, Andresarenalabak ordezkatu zuen, Josefinak. Bere esanetan hauexek izatenziren ohiko lanak:

“.. mahaixe ipini bihir e’zan ordutan, barra jun, ama etabixok, arraiñe erosi, gero karretillan ekarri, eta saldu harei; etagoixin goixa altzaten giñan plazako (...); arraiñak baja bode-gatik eta mostradora ta gauzak ipini, eta horreitxek ein.Gerokun, plazaku amaitzen zanin, trasto guztik hara, kaleapasa ostea be, han be ipini ... eta egun guztin hantxe. Barra,illuntzin de, arraiñe ekarri, bestin ekarten ez gendunin, goixinama jun dala ta ni geatu; eta holantxenik eitten gendun batjun eta bat etorri”.

Andresak eta bere bikoteak gau eta egun lan egiten zuten. Arrainfreskoa saltzen zutenez, egunean hainbat ostera egiten zituzten,arraina erostera. Txalupa batzuk iluntzean porturatzen ziren–“Isabelita” eta “María del Mar” esaterako- eta biharamunerakoarraina eskuratu nahian, bikotetik bat han izaten zen beti. Beresuhiak –Iñakik- zehazten duenez Andresak, arraina bentara era-man baino lehen erosten zien txalupei, eta biharamunean ordain-tzen, bentan egindako preziorik altuenean. Eskuratzen zuen arrai-na ere hoberena zen, noski.

Arraina saltzeko, goizean barazki plazan jartzen zuten mahaia etaarratsaldez Gelasio tabernako aurrealdean. Josefinak dioenezorduan arraina ez zen garbituta saltzen, tripa eta guzti baizik.Mahai honetan, arraina saltzeaz gain, Andresak arrantzale etabaserritarren arteko bitartekaritza lana egiten zuen. Ortuariakerosi eta aurretik hitz hartutako etxe eta tabernetara banatzenzituen, seme-alaben laguntzarekin. Hauek ondo baino hobetogogoratzen dute Cafe Marinara egiten zituzten osterak, arrautzakedota esnea eramateko, edota Antzosolora egindakoak, antxoaeta txibiekin.

22. Felipe Barandiaranek Pasaiako arrantzaleen alaben lanak deskribatzen dizkigu: “También las hijas menores de pescadores tenían otras misiones quecumplir, como la de vender pescado. Una anciana recuerda cómo, a sus 13 años, su padre le llamaba a eso de las cuatro y media de la mañana paraque fuera a vender chipirones a San Sebastián. Para ello lo primero que tenía que hacer la niña era pasar el canal que media entre Pasajes de San Juany Pasajes de San Pedro. Un vecino de casa, redero, que iban en la embarcación al distrito de San Pedro, llevaba a esta niña hasta allá. Ya en el otro ladodel canal emprendía su camino a pie, sóla o acompañada de alguna o algunas amigas, con su caldero cargado de chipirones a la cabeza. Llegada a SanSebastián vendía su mercancía en el mercado de la Brecha Vieja (...) o en los hoteles de dicha ciudad. Y como ella, otras muchas niñas se veían obliga-das a realizar el mismo trabajo”, BARANDIARAN IRIZAR, Felipe: La comunidad de pescadores de bajura de Pasajes de San Juan, 145. or. “Arrantzaleenalaba gazteenek ere, beste eginkizun batzuk zituzten, arrain salmenta, esaterako. Agure batek gogoratzen duenez, 13 urterekin, bere aitak goizeko laut'erdiak aldera deitzen zion Donostiara joateko txibiak saltzera. Zeregin horretarako, neskatxoak egin behar zuen lehen gauza Pasai San Pedro eta PasaiDonibane erdibitzen dituen kanala igarotzea zen. Kanaleraino, auzoko gizon batek laguntzen zion egunero, San Pedro barrutian lan egiten zuen sarekonpontzaile batek. Bestaldean, oinez joaten zen Donostiarantz, bakarrik edo beste neskatxa batzuekin, otzara bete txibi buru gainean. Behin Donostian,Bretxako azoka zaharrean saltzen zuen generoa (…) edo hiriko hoteletan. Eta bera bezala, neskatila asko zeuden lan berdina egitera behartuta”.

Ondarroako arrain saltzaileak.Pannemaker grabatzailearenmarrazkia. (1880)

Page 19: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

19I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Ondarroako arrantzaleen sendikoek arraina saltzen Zubi Zaharraren alboan. Mahaiaren inguruan eserita Pakita Aristondo eta Jospantoni Danbala; euren aurrean tente, Mari Arrainsaltzailli eta Juanita GranPoderreku.

“Ta gero, gure denporan, plazan goixin baserrittarrakin egunegunin, ze mateixal eroste’ban, zemat etxitako, eta erun einbihir, geuk eruten gendun. Eta gerra denboran ta, karnazei-xetan ta, kolan ta, odolostik eta, okelak eta indarra harakoetxeako ta besteako ta. Horrek urte askun, eh?”

Jarduera etengabe honen epizentroa Kofradia zahar etaGelasioneko tabernaren arteko gunea zen, eta kokagune estrate-giko honetatik Andresak elikagaien horniketa, banaketa etagarraio sare eraginkorra garatzea lortu zuen, handixek kontrola-tzen zituen bere salerosketen kontu guztiak eta haraxe joatenziren baserritarrak Andresari saldutako elikagaiak kobratzera.Patxik gogoratzen duenez normalean arraina eramaten zuten: “Tagero hareik danak kobratea etorri bihi’zin mahaire ba, ta kobrateaetorri bihi’zinin ba arraiñe erute’ben, ta danak ondo”.

Andresaren lorpen nagusia eskari gutxiengoa ziurtatzea izan zen,produktuen aniztasunean eta bezeroen sare zabalean oinarrituz.Garatu zuen egitura ekonomikoa era honetara laburbilduko deza-kegu: erositako arraina ordaintzeko dirua berreskuratuta, arrainsoberakinaren zati bat ortuariengatik trukatzen zuen eta eskain-tzen zuen elikagaien aukera zabalduz, bezero kopurua handitueta diru sarreren iturriak dibertsifikatu zituen. Egitura honetan,familiako kide guztiek parte hartzen zuten, adin eta ahalmenenarabera zereginak bananduz, elkar osatzen zuten puzzle batekopiezen antzera.

Uda garaian, eguraldi epelarekin, Andresa Zubi Zaharreko iturrianesertzen zen Gelasio tabernarako txibiak garbitzera. Hain gustukozituen hiru puntadun oholezko traskoekin, harantz eta honatz ibil-tzen zen, arraina erosten, garbitzen, diruak batzen eta ordaintzen,kontuak esaten, Cafe Marinan eguneroko kafetxoa hartzen zuenbitartean. Aipaturiko hauez gain Andresak beste hainbat betetzenzituela jakinda –aurrerago aipatuko ditugu- ea horretarako den-bora nondik ateratzen zuen ulertzea da zailena. Nire zalantzak

uxatzeko Iñakik dio ze: “Manun eh? Ez aringaingan, eh? Manunibiltte’zan”. Hau da, estres tantarik ere ez zitzaiola somatzen.

Josefinak azaltzen duenez gehienetan ama joaten zen porturaarraina aukeratzera. Arratsaldean, 4:30ak aldera joan eta 10:30akaldera itzultzen zen. Andresak erosi ahala arraina Josefinari bidal-tzen zion, suhiaren bidez. Honek portuan lan egiten zuen, etahasieran esku gurdiarekin garraiatzen zituen kutxak, baina gerobigarren eskuko motor bat erosi eta atzeko parrilan eramatenzituen kutxak. Josefinaren testigantzak argi uzten duenez, nego-zioak adar asko eduki arren txikikariak ziren, eta negozioa sarri,arrain kutxa bakarra erosi eta saltzera mugatzen zen. Senarrarenlaguntza nola azpimarratzen duen ere interesgarria da:

“... launtze’skun asko. Honek ekarte’skuzen, ama juten zanta ba, arratsaldetan, amak hartu, iual kaja bat (...); eta honekekarri motorrin, ekarri; ta edurrak, eta karriauak eta katxarroguztik: honek bihar asko ein dau. Bai. Geuaz. Biharra hirurokein gendun: amak eta neuk eta beonek”

Josefina amarekin lanean hasi aurretik ezkondu zen Josebarekin,eta sei hilabetetara azken hau bizkarrezurretik gaixotu eta hiruurte eta erdi egon zen ohetik altxatu gabe. Eritasun latz honekiraun zuen bitartean, Josefina balda batekin jaisten zen porturaeta arraina eskatzen zuen; familia ezagunekoa zenez arrain askoematen zioten eta gero bere kontura saltzen zuen. Horrela eutsizuen senarra sendatu zen arte, baina berehala bera gaixotu zen,eta 14 hilabete egon zen ohean. Josefinaren lana bikoiztu eginzen Joseba gaixorik egon zen bitartean, diru sarreren bila etxetikkanpo lan gehiago egiteaz gain, senarra zaindu behar zuelako.Beste aukerarik izan ez zuen bitartean eutsi egin zion, baina sena-rra osatu bezain agudo gaixotu izanak, urteetan zehar pilatzen arizen tentsio eta nekea puntu jasangaitzera ailegatuta zegoela adie-razten digu.

Page 20: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

20 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Jubilatu baino urte gutxi batzuk lehenago Josefinak beste gaixo-tasun larri bat izan zuen. Lehenengo besoa mindu zitzaion, etahasieran arraina mozten eginiko esfortzuarengatik izango zelapentsatu zuten. Baina berehala oinera igaro zen mina, eta osagi-leak traskoak erabiltzea agindu zion arren, alferrik izan zen edookerrago, oin azpiak urratu baitzitzaizkion. Beste osagile batenga-na joan, eta harek aholkatutako plantilekin mina desagertzen hasizen gutxika gutxika. Jubilazioa lortzeko Donostiako auzitegirajoan behar izan zen, eta berehala onartu zioten. Kobratu zuenlehen pentsioa 16.000 eta piku pezetakoa izan zen, 1980kohamarkadaren hasieran.

Beste arrain saltzaile batzuk arrantzaleen emazte eta alabak ziren,noizbehinkakoak. Miren Zubikarairen aita “Batallón de Trabaja-dores”etik23 aske gelditu zenean, Ondarroara itzuli eta txalupa batalokatu zuten. Ondo hasi arren, gauzak okertu eta arrastean hasizen. Hileroko soldatak –500 pezeta- ez zuen bizitzeko lain ema-ten, eta diru sarrera extra batzuk lortzeko krixarek legatzari koko-txarik eta tripak kentzen zizkioten, beste batzuei saltzeko, jatekoedo sardinatarako mazi bezala: “...ordun hatrapaten zan leatzasko ta eitten zan, krixarak eitte’ben kokotxe /// leatzan kokotxeeta tripa barru eitte’zan aparta”. Arrainkien salmenta, ordea, ezzen krixaren ardura, arrantzaleen familietako emakumeena baizik.Miren hamalau urterekin zebilen jada kokotxa eta tripaki salmen-tan, eta gizonen besteko soldata eskuratzen zuen, Ondarroan etaMutrikun saltzen:

“Neu nitxan neure hamalau urteaz “Txapero”neko karretillihartu... Madrededi..., barra arte jun, harek lehenako kajak,zuek ez dozue ezautu be ein, kaja oholezku, holako totuera-ko kajak ixate’zin, kaji jauste’zanin, bum, eitte’ban. Holakoxekajak hartu arraiñin, (...) tripa barruk, et’ekarri plaza, plazanpixo txiki bateaz saldu, eta ezin baneban dana saldu, hartuautobuse ta Mutrikure. Nekuan gixónan beste partilla hare-txeaz. Osea gixónai tokaten baakoen hamar hoberleko, neuribe hamar hoberleko. Euran beste parte. Hamar hoberlekoai-ttik eingo neban baitte zea be!”.

Begoñak langosten salmentaren berri ematen digu. Diogunez,langostak jada egosita saltzen ziren “... langosti te be ba, erdidebalde baiñe ondo saltzeko ta, eurak egosi bihir. HamentxeOndarrun be eitten eix eben Astillerun su handixak eiñ /// lapikohandixak ipini t’egosi. Ta honeik, patak, patak e, orraztu esate’banamak, ondo”. Langostaren hankak egoki tolestu eta subilarekin

lotzen zituzten, soka fin bat, egosterakoan ez apurtzeko.Operazio honek uste baino garrantzi gehiago zuen, hanka batapurtuta langostak bere esentzia guztia handik galtzen zuelako:“... gogor hori ein baik, eh? Patak ez eskapateko. Ze pata bat edoapurtzen bazan, iual handixek urtete’tsan dana ta hutse iualgeatu; hutsittu eitten zan euran barruko ee, hori, mamiñe”. Behinegosita Urberuagako bainuetxean saltzen zituzten, udara aldeanturistaz gainezka egoten zenean.

23. Trabajadoritan -Ondarroan esaten den legez-, altxamendu frankistaren aurka aritu izanaren susmo hutsengatik sartzen zituzten, eta izenak dioenbezala handik preso egoteaz gain, lan gogorrak egitera –bideak, zubiak... – egitera derrigortzen zituzten. Diziplina erregimen zorrotzaren azpian, berauekberreraiki zituzten gerrak birrindutako espainiar estatuko azpiegitura guztiak (bideak, zubiak...), frankismoa goraipatzeko monumentuak e.a. Lan eta bizibaldintza horietan hiltzen zirenak ugari ziren, eta trabajadoritan senideren bat zeukaten familien urduritasun egoera irudikatzekoa da. Gorputz honetanpreso sartzen zituztenak gizonak izan ziren, eta ondorioz, familiak aurrera ateratzeko emakumeak bakar bakarrik aurkitu ziren sarri. Ikerlan honen hel-buruetatik pixka bat kanpo gelditu arren, interesgarria izango litzateke Ondarroan zenbat pertsona eraman zituzten “Batallón de Trabajadores”etara, etazer eragin eduki zuen horrek euren familietako emakumeengan.

Josefina Etxaburuarrain saltzaileazapoak garbitzenkofradia azpian1950ean

Page 21: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

21I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Emakumea errekarako (garbitokira) bidean Zubi Zaharrean zehar,asteko arropa garbiketara, 1934an.

Beste emakume batzuek zuzenean Ondarroatik kanpora bidaltze-ko erosten zuten arraina, hauek ere txikikari legez. Kontu egiteko,bezpera iluntzean erositako arraina goizaldeko lehen autobuseanbidaltzen zuten. Erosle txiki hauetatik, batzuk ez zuten bodegariketa erositako arraina garbitokian uzten zuten gauean. Noizeanbehin errietak izaten zituzten, jel gabeziaren erruz. Batari falta, etabeste batek pixka bat sobera bazuen, eskatu eta ez bazion ema-ten, adibidez. Kutxa hauek Miguel “Tuer” zabor biltzaileakgarraiatzen zituen garbitokitik autobus geltokira, geltokiaAlameda aurrean zegoenean.

Arrantzaleen emazteen lanak

ARROPAK GARBITZEN

Emakumeek soldata baten truke burutzen zituzten lanez gain,bazeuden arrantzaleen emazte, ama, arreba edo alaba izateagatikburutu behar izaten zituztenak. Horietarik astunenetariko batarrantzaleen arropak garbitzea izaten zen, batez ere Santanderinguruko kanpainen ostean, Andra Mari jai bueltan kanpainaosoan zehar zikindu eta pilatutako jantziak ekartzen zituztenean.Miren Arrizabalaga «Kantaleko»k era honetara gogoratzen du:

“... etorten zin Andra Mai bueltan, ekarte’ben erropa pilluzikiñak; ordun ez euan gaiñea labadoraik eta be, eta ure beeskas eon zan akordaten na, ta arraska ahal dan modun eta

kresalea, uretan eraittea juten nitxan behin baiño sarrixa (...)Ta gerokun gaiñetik e ur gazixaz, edo, horreaz pasa bihir,gozuaz, ze bestelan ez zin sikatzen ta. Andra Maixak, biha-rraz halantxenik egoten giñan, eta gero e aparte txaplatakpea bihir te, konpondu ein bihir ostabe erropi te... Akabo,haxe, biharra zan, kendu bez biharrik sekule”

Ez soilik garbitzea, baita jostea eta konpontzea ere. Ondo jostenjakitea oso garrantzitsua zen garai hartan, txaplatak eta abar.Suezta, txapel berezia izaten zen, ez zen ezagutzen jakari jositakotxanorik.

Kantabriako kostaldean harrapatzen zuten hegaluzea bertakoportuetan saltzen zuten Ondarroako arrantzaleek, herriraino ekar-tzea garestiegi zelako, 1933an kofradiak eta udalak elkarlaneanegindako proiektua gorpuztu zen arte24. Ondarroarrek “Osasuna”deituriko baporea alokatu zuten Pasaian, eta hark ekartzen zuenegunero egunero herriko txalupek “Santoña-Ameriketan“ harra-patzen zuten hegaluzea. Arrainarekin batera “Osasuna”k –etaberanduago “Julito”k- gaixotzen ziren arrantzaleak ekartzenzituen, gutunak, mezuak eta nola ez, euren arropa zikinak.Iñakiren esanetan, Julito edo Osasuna etortzen zirenean:

“... maiñerun andrak eoten zin moilla gaiñin listo, ia eurangixonan erropaik badan. Ta hartze’ben erropak eta ordun,gabaz Santanderrea bazan salidi, urtete’ban horrek e, hama-bixetan; hurrengoko eunin zortziretako sartute euan lez han,prisak ez eukan harek gabearte ta. Eta ba eitte’ben erropakerun, garbixak erun, zaharrak hartu... Holantxen ibilli zanhori”.

Plastikoaren industria garatu gabe zegoenez, arropa iragangaitzaez zen dendetan saltzen, eta zeregin horretarako “azeittelinezi“erabiltzen zen, hau da, linazaren olioa. Olonezko tela lodiekinegindako jantziak hartu eta “azeittelinezi“ ematen zieten, geruzabat sikatu ostean hurrengoa. Agurtzak gogoratzen duenez, “...emoten gakon e trapo bateaz holantxenik, belaunin jarri, ipiñiholantxen eta emoten gakon ta akordaten naz gurin e brillantebrillantik eukitten zittune zerak, nire gixonak”. Geruza berri bakoi-tzeko, etxean aparteko gela batean utzi behar zen sikatzen, lo egi-ten ez zuten gela batean, linazaren olioa usaintzea kaltegarria daeta. Olio hau, Trontxo “Pasteleronean” erosten zuten, eta kalitateezberdinetakoak zeuden: “Txarra bazan iual pea eitte’zin eurakerropak alkarreaz; ona bazan ez”.

24. Proiektu honen inguruko datu gehiago, ORUEMAZAGA, Imanol: Arrantzatik zintzilik, Ondarroako Kultur Etxea, Bilbao, 1986, 156. or.

Page 22: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

22 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

ARRANTZALEA NORA, EMAZTEA HARA

XIX. mendearen bukaeran, Ondarroako arrantzaleak Pasaiara joa-ten ziren negua igarotzera, bisiguaren kanpainarako hango por-tuak Ondarroakoak baino babes hobea eskaintzen zien eta.Eurekin batera euren familiak zihoazen, guztira 200 eta 300 lagu-nek osaturiko espedizioan25. Izan ere, arrantzaleen emazteakeuren senarren lan erritmoetara egokitu behar izan dira beti, gauaizan ala eguna, udan zein neguan26. Felipe Barandiaranek Pasaikoarrantzale baten emazteari egindako elkarrizketan jasotako testi-gantzak gordintasunez azaltzen du errealitate hau: “... arrantza-lian bisimodua egunero diferentia. Emakume arrantzalien bisimo-dua senarran bisimoduakin bat eginda bisi biarda”27.Barandiaranek berak dioenez, Pasaiara joaten ziren familia hauenbizi baldintzak oso kaxkarrak ziren28.

Otarrainetan ibiltzen ziren arrantzaleen familiek Llanes aldera egi-ten zuten udaran. Beste garai batzuk ziren –1940ko hamarkada-eta Begoñak bere amari entzunda duenez, aitona itsasoz joatenbazen ere –beste arrantzaleekin batera-, amona lehorrez joatenzen, landoian –zaldiz tiratutako gurdia- Debaraino, eta handik tre-nez Llanesera, bi edo hiru egun irauten zuen bidaian. Kasu hone-

tan ere “trepetxoz“ –hornigaiak, lan tresnak...- goraino joatenziren, uda osoa bertan igaro behar zuten eta. Begoñaren amona-ri gainera zazpi zortzi hilabeteko haurdunaldiarekin joatea egoki-tu zitzaion, eta semea bertan jaio zitzaion, Llanesen.

Errealitate honek argi eta garbi erakusten digu zein neurrirainozegoen arrantzalea emakumearen premian bere eguneroko lanaaurrera ateratzeko orduan. Itxura denez, errazagoa zen hegaluzeaKantabriatik Ondarroara garraiatzeko sistema bat adostea, leho-rreko azpiegitura eta zerbitzuak bermatzea baino. Begoñak dioe-nez, emakume hauen lana izaten zen “... ba, erropak bixkat gar-bittu edo, zera, jatekuk eiñ itxosutik etorten zinin te, andrak, ezdai nik zeintzuk jungo zin (...) bat ez zan jungo behentzat. Andrapillu jun bihiko zan”. Exodo honek, arrantzale familiak apurtzenzituen, seme-alaba guztiak Llanesera eramatea ezinezkoa baitzen.Kasu batzuetan agurrak benetan dramatikoak ziren. Begorenamak bederatzi urte zituen, bere ama Llanesera joan behar izanzenean, eta negar batean hasi zen, “... berak amaz nahi’bala jun(...) - Zu ezin baiñe maitti jun, horreik uda guzti ein bihir dabe han-txe ta... Ta berak nearrez segi ei’tsala zubixan gora e landoiai ezdai noarte”. Gurasoak bueltatu zirenean, ume berri bat zekarten,“Santoña-Ameriketa“tik.

25. Antxon Narbaizak sasoi hartako “La Union Vascongada” aldizkari donostiarrak egindako deskribapen zirarragarria eskaintzen digu: “Anteayer, díade Santa Catalina, fué celebrada por los pescadores de Ondárroa como fecha oficial de apertura de la actual campaña besuguera y ayer de madruga-da, empezó a zarpar la flotilla pesquera con rumbo a Pasajes, tardando tanto, por lo contrario del viento reinante (...) Delante de nuestro castillo pasa-ron hasta 14 lanchones de pesca y 5 traineras, todas completamente llenas de marinos, mujeres, niños y multitud de enseres de pesca, cajones, cestasy baúles. En Pasajes de San Juan invernará toda esta colonia de Ondárroa, compuesta de 200 a 300 personas, no haciéndolo en San Sebastián porqueallá les resulta la vida, y el alquiler de almacenes mucho más barato que aquí”, NARBAIZA, Antxon: “Ondarroako arrantzaleak: 1891 eta 1886 urteak”,Ondarroa 2004, 96. or. “Herenegun, Santa Catalina egunez, Ondarroako arrantzaleek aurtengo besigu kanpainaren hasiera ofiziala ospatu zuten, etaatzo goizaldean irten zen arrainontziteritxoa Pasaiarantz, kontrako haizearen ondorioz, atzeratu zirelarik (…) Gure gazteluaren aurrekaldetik, 14 potinhandi eta 5 traineru igaro ziren, guztiak ere arrantzalez, emakumez, umez, eta arrantzarako tramankuluz gainezka, ontziz, kutxez eta otzarez. PasaiDonibanen igaroko du negua 200 edo 300 ondarroarrez osatutako kolonia eder honek, eta ez Donostian, han bizimodua eta arrain biltegien alokairuahemen baino garestiagoa delako”.26. “La vida cotidiana dentro de la familia pescadora estaba completamente marcada por el horario del trabajo del marido. Y este horario variaba segúnfuera la costera que a lo largo del año correspondiera. Si era tiempo de la pesca del besugo, la mujer debía levantarse, juntamente con su marido, antesde las dos de la madrugada. Aquella preparaba el desayuno para su consorte”, BARANDIARAN IRIZAR, Felipe: Op. cit., 182. or. “Arrantzaleen familie-tan, senarraren lan ordutegiak erabat baldintzatzen zuen familiaren egunerokotasuna. Eta lan ordutegi hau aldakorra zen, sasoiaren sasoiko kanpaina-ren arabera. Besigutarako garaian, emakumea senarrarekin batera jaiki behar zen goizeko ordu biak baino lehen. Berak prestatzen zuen armozua beresenarrarentzat”.27. BARANDIARAN IRIZAR, Felipe: Op. cit., 183. or.28.“Durante el tiempo que vivían en esta población de San Juan se hacinaban, con sus mujeres e hijos, en algunas casas del pueblo, tal como los bajosdonde hoy radica la Cofradía de Pescadores”, BARANDIARAN IRIZAR, Felipe: Op. cit., 88. or. “Donibaneko hirigune honetan bizi ziren denboran, herri-ko zenbait etxetan pilatzen ziren euren emazte eta seme-alabekin batera, gaur egun Arrantzaleen Kofradiaren egoitzaren beheko solairuan, adibidez”

Page 23: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

23I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

TRETZAK

TRETZAK EGITEN ETA ENKARNATZEN

Arrantza mundutik bizi ziren familietako emazteen beste zeregi-netariko bat tretzez arduratzea zen. Hau da tretzak egitea, enkar-natzea –garnata ezartzea amuan- eta tretzak nahasten zirenean,askatzea. Baina azal dezagun lehenengo zer diren tretzak. Arrainasareekin harrapatu daiteke –antxoaren kasua-, edo kanaberarekin–atuna, esaterako-. Tretza, ordea, buiek eusten duten soka luzebatean ezarritako amuen sistema da, normalean bisiguak etalupiak harrapatzeko erabiltzen dena. Buia eta berunen bidez sokazein sakoneran luzatu nahi den neurtzen da, eta soka luze horre-tan, bost metrotik bost metrotara adibidez, beste soka meheago-ak –subilak- ezartzen dira, eta haien puntan amua, garnatarekin.Tretzak luzatu eta denbora batez uzten dira. Zenbat eta arraingehiagok irentsi amuak, tretzak pisu gehiago hartzen du, etabuiak gehiago ondoratzen dira. Hori izaten da tretzak batzeko sei-nalea. Baina ezer baino lehen tretzak egin egin behar dira, eta lanhori etxe barruan burutzen zuten, emakume zein gizonek. Etakontua da arrantzale bakoitza, hau da, familia bakoitza ardura-tzen zela bere tretzak egiteaz eta enkarnatzeaz, ez txaluparenjabea.

Tretzak egiterako orduan neurriak ondo hartzea funtsezkoa zen.Subilen luzera eta euren artean utzi behar zen tartearen artekoproportzioa gorde behar zen, subilak zenbat eta luzeagoak -edotartea zenbat eta laburragoa- amuak elkarrekin nahasteko arris-kua areagotzen baitzen. Zeregin horretarako mahaitxo berezibatzuk erabiltzen ziren. Itziarrek dioskunez bere aitak “... eukitze’-ban, egurrezko mahai txikixak izaten zin, hamentxe eukitze’banultze bat, ta hamen holaxe ultzi, mahaixai sartute”. Amuak banan-banan iltze handi horretan trabatzen ziren, eta subilarekin orapi-loa egin ostean, mahaiaren bukaerarainoko luzera ematen zioten,eta han moztu, subil guztiak neurri berdinekoak izateko. Itziarrekdeskribapenarekin jarraituz:

“... hamen ultzin sartzen zan amu, sokiaz, amu josi sokiai,hamentxe, ta ha soki ekartzen gendun hona, ta ordun eitte’-ban ebai, luzeri hartute eukitze’ban, hiruroi zentimetro,metro erdi eo... Ebai eitte’ban. Iual txorta baten berrotamaramo, ta gero harek amuk hartzen genduzen banan-banan,hola behetik agarrata, ta harek eitten gendun orapillu, hareidanai. Soka guztiei, danai banan-banan-banan orapillu”.

Subil zati horiek buiek eusten zuten sokan lotzen ziren, elkarrenartean bost bat metrotako tartea utziz. Garai hartako beste lanbatzuekin alderatuz, ez zela lan gogorra diote elkarrizketatuek,batez ere etxe barruko epeletan burutzen zelako, baina bai astu-na eta nekagarria. Bai behintzat tretza bakoitzak ehun amu ingu-ru izaten zituela kontutan hartuta, eta familia bakoitzak bi edohiru tretza egiteaz eta enkarnatzeaz arduratu behar zela.

Aurrerago aipatu denez, arrantzale familietako emakumeak lehe-nik eta behin txalupa jabearen arrain biltegira joan behar ziren, kri-xararen eskutik garnata jasotzeko. Emakumeak diogu eta ezemazteak, ezkonduta egon arren lan hori arrantzalearen amakbetetzen zuen kasu bat baino gehiago aurkitu ditugulako.Begoñaren amak, adibidez, semearen tretzak enkarnatzen zituen,eta Begoñaren senarrarenak bere amak. Berak ez zuen lan horimaiz egin beharrik izan, baina tretzak enkarnatzeko prozesuaondo ezagutzen du:

“... bodega jun bihi’ziñan baldiaz bille ta emote’tsuen karna-ti, poto bi edo hiru poto edo, tretza bakoitxantzako bahonenbeste. Ta zuk ein bihi’zendun haxe, antxobi hantxeeuana, hiru zati eitten gakon (...) beixe, beittik lehelengo sar-tze’zan amu, beixe, dobla ta buztena, holantxenik (...) etaabante ostabe, han zuz beste amuana. Ta amo batetik besteaiual eukiko’ban e metro bi edo metro bat edo (...) hantxetablan ipinitte juten zin danak”.

Page 24: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

24 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Ezker-eskumako argazkietan, despiskan.

Tretzak ondo enkarnatzen jakiteak bazuen garrantzia, eta emaku-me bakoitzak operazio horretan zuen trebetasuna edota kemenatxalupan nabaritzen zen, tretzak luzatzerako orduan, ondo enkar-natuta ez zihoanaren garnata askatu egiten baitzen, tenik txikie-narekin. Begoñaren esanetan “... hantxe be ondo enkarnata ixuneekarte’ban arrain gehixaua eta zeozelaik enkarnata ixune, botaantxoak juten zin ee, hara, kalatxoixakana, pir part, gorutz”.

Noizean behin tretzak nahastu egiten ziren, txalupatik luzatzekooperazioan: “Nahiku zan amo bat txarto, harek danak erutenzittuzen trabes. O obillu eindde jausten zin, eta harek alper alpe-rrik euazen...”. Horrelakoetan askatu egin behar izaten ziren, sokamoztu eta berriz lotzerik ez zutelako nahi. Begoñak dioenez: “...nahi ez ebai. Ze dana be ixango zan errezaua ebai te orapillu eitti,baiñe ebaitte be peni. Ta hareik ezin librata, luzera guztin ipiñi”.Nahastea oso handia zenean emakumeek kalera irteten zutenaskatzera, gauzak artez egiteko lekua behar zelako. Emakumeenardura izan arren, gizonek ere laguntzen omen zuten: “... etxinezin bazan alameda ta bajaten zin, kofrai atzea ta kafeko atzea ta.Ta edozein gixonek laguntze’otsen. Ez nahi, apurtu nahi ez ta, zeapurtute gero orapillu, gero botateko ostabe txarto ba ta, libranahi te hantxe”.

Pazientzia handia exigitzen zuen lana izaten zen: “Danak eukitte’ben amu te orapillu, amu te orapillu, gaitxeixaten zan. Ta esakeri euan: - Zea. Mojak librako’tsue on horie tretzioi, mojakana erun, haetxek dakarre pazientzixi ta”.

Edonola ere, sasoi hartan telebistarik ez zegoenez, kaletik zebilenjende nagusiak eta umeek denbora izaten zuten, eta guztieklaguntzen zuten kalera ateratako tretzak askatzen. Begoñarenetxean trebeak ziren, baina hain trebeak ez ziren emakumeenoinazea aipatzen du, zeren “... derrigor ein bihi’zendun”.

ATUNETARAKO MALUTAK

Maluta arto orriarekin egindako garnata faltsua zen, eta gehiene-tan atuna harrapatzeko erabiltzen zen. Edonola ere, baserritarrakemandako arto orri xumea maluta bihurtzeko prozesua zehatzajarraitu behar zen. Begoñak deskribatzen digu:

“... malutak, malutak eitten atunetako (...) baserrittarrakemote’skuzen ee, sakokadak, eurak eh?, hoja hutsak eh?Hojak. Ta harek hojak eoten zin gogorrak. Ta ordun eittenzan, e, zink handixak ipintten zin uraz ta lejiaz, eta eitten zinhantxe sartu; eta eitten zin zuri-zuri-zuri te biun-biun-biun-biun. Baiñe gero harek ein bihi’zin danak sikatu, bana-banane hareik sikatu eh?”

Zuritzen zirenean, banan-banan atera eta etxe barruan ezarritakosoketan eskegitzen ziren, lehortzeko. Berdin zen horretarako etxe-ko horman dozena bat iltze sartu behar baziren ere:

“... balkoittik eta ezkatzearte ba zintta dantzi esaten gakon,sokak (...) amarra, ultzik sartu, etxiai ze ardura dotsan ultzisartzi be, allá, hobetua; ultzik sartu te nahi beste soka ipiñi,t’harei esaten gakon zintta dantzi (...) Te sikatutakun eittenzin, eiñ holakoxe txortak, txortak eta amarra; ta gero hareikeitten zin e, orraztu”.

Azken operazio honetarako orrazi berezia erabiltzen zen, orratzfin batzuekin, arto orria tira finetan mozten zutenak:

“T’haretxek eruten zittuezen atuneta amuai ipintteko, atunenahastateko, ze amo hutse botaten bazendun, amo hutseatunak ez ixun jatea, ta amuai amarratu haxe, ta karo haeuan ba abantin e, harek euazen e txispoik txispoik e abantinuretan, ta haretxei zer dalakun ainke eitte’otsenin ba amueuan barrun”

Beranduago plastikozkoak atera zituzten.

Despiskan

Sareen mailak zabalagoak zirenean arrain txikiak mailetan traba-tuta gelditzen ziren, eta txalupa lehorreratzen zenean arrainhoriek –antxoa nagusiki- apurtu gabe mailatik atera behar izatenziren. Sarean etortzen zen antxoa, manjuakoa esaten zena, sare-tik libre etortzen zen, eta zuzenean otzaretara botatzen zuten,baina sareetan sartuta gelditzen zirenak askatu egin behar ziren

Page 25: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

25I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

otzaretara bota baiño lehen, eta maniobra hau ondo egin beharzen, arraina apurtu gabe, aprobetxatzeko zen eta. Miren“Kantaleko“k dioenez arraina “... saritan enpatxaten zan. Ta geroba harek sarik ba libra ein bihi’zin. Hartu /// kapoti edo zeoze jan-tzi norberak, hartu holanik, eta dsa, dsa, dsa, otzareta. Solta taotzareta, solta ta otzareta... Ta gaiñea ondo jakin bihi’zendun sol-taten ze, alperrik galdu baik”. Mirenek baieztatzen duenez despix-karako ez zuen edozeinek balio, arintasunaz gain trebezia beharzelako, antxoari burua apurtu gabe saretik askatzeko. Bi otzaratanbotatzen ziren, tamainaren arabera, gero handiagoak kutxen gai-nean jartzeko.

Arraina aprobetxatzeaz gain operazio honen bigarren helburuasarea garbitzea zen, Iñakiren amonak zioenez kentzen ez zenantxoa buru bakoitzeko, antxoa bat gehiago harrapatzeko auke-ra bat galtzen zenuelako, litekeena baitzen hurrengo antxoa zuloberdinean gertatzea, eta ez trabatzea aurrekoaren burua kendugabe zegoelako.

“Despixkan” ez zegoen ordurik, gau eta egun lan egiten zen, pre-miaren arabera. Trinik ondo baino hobeto ezagutzen ditu despix-kako kontuak, euren txalupak horren premia zuenean bera bai-tzen etxerik etxe joan eta zeregin horretan aritzen ziren emaku-meei deitzearen arduraduna:

“Honek etorten zinin, despixkeruk, gure aittittak motorrazaatan ezautze’ban (...) hauntxe halakoxi ator ba tio JoseMari, zan patroi, beran semi, geure tio, ontxe ator halakoxi: - Anda kontros, despixki! Altza ein bihir despixka, despixkerúai diar eittea lehelengo.Ume moko bat nitxan ta jakiñ ein bihi’zan zeintzuk etortenzin despixka. Ta argirik bez on modun kalitan ta gauzetanta...”

Ondarroako kale ilunetan barrena, etxez etxeko ibilalditxoa erahonetara deskribatzen du: “Eta ni gazte, gazte, gazti dánai diareittea juten nitxan: - Etorteko e tan tan tan tan tan, fulano!Etorteko despixka – Noa? – Koastenea – Bai, ondo da. Abante,bestea”. Ostera hauetan bizkor ibili beharra zegoen, sareak des-pixkatzeko premia zuten txalupa bat baino gehiago sartzen zire-nean, euren arteko lehia egoten baitzen emakume trebeenakeskuratzeko. Hala, batzuetan, etxe batera heldu eta ordurako

beste txalupa baterako hitza emanda edukitzea behin bainosarriago gertatzen baitzen. Gainera emakume hauek txalupa batbukatzen zutenean beste batera joaten ziren, eskainitako alogera-ren bila, “... hantxe irabazten gendun dirotxu bat ba”, Mirenenesanetan.

Despixka lanetan gizon zein emakume parte hartzen zuten arren,kontutan hartzekoa da emakume kopurua gizonena baino askozaltuagoa zela, gizonen kopurua txalupako arrantzaleetara muga-tzen zen bitartean, emakumeak koadrilaka deitzen zituztelako.Trabatuta gelditutako arraina gutxi bazen despixka txalupan ber-tan burutzen zen, baina “... asko bazan ba ein bihi’zan altza moi-lla gaiñea, illaran jarri holanik, despixkan, hantxe eskiñan, moillaneskiñan jarri te, dale despixkan. Aa...”, kexatzen da Trini.

Despixka normalean gaur egungo Barazki Plazan burutzen zen,errio aldera zabalik zegoenean, “... ze dana libri zan, eta eskillarakbakarrik euazen”, Agurtzak dioenez. Plaza Gaina oraindik egingabe bazegoen ere, plaza babesten zuen teilatutxoaren aterpeanlan egiten zuten. Gizonek txalupetatik sarea Barazki Plazako moilagainera botatzen zuten, eta emakumeak arraina kendu ahala,sarea pasatzen joaten ziren. Sarea bustita egoten zenez, butxu-butxu* eginda bukatzen zutela dio Mirenek:

“Eta han eskillaetatik altzate’ben txalopan ee sarik, eta altza-te’oskuzen, ta gero guk e hartu, lau bost laun edo holan illa-ran jarten giñan, eta kendu te kendu... Hartu, kendutakunzati bat bota hona ostabe /// busti-busti-busti eindee...”

Barazki Plazaz gain Nasa Kaleko moila eta beranduago, Lestekomoila izan ziren despixkarako ohiko lekuak. Ordutegiei dagokio-nez, despixkara jaisteko abisua edozein unetan gerta zitekeen,baina elkarrizketatuek gabeko lana gehiago gogoratzen dute.Agurtzak dioenez despixkan txandatan lan egiten zen, Mirenekzehazten duenez hiru txandatan, gaueko hamabietan hasita.Gauez hotz handia egiten zuenez Agurtzak kafesne beroa etasalda eramaten zizkion senarrari. Bere fabrikako nagusiari ezzitzaion gustatzen bere langileak despixkara joatea, nekatuagojoaten zirelako bere fabrikara: “... ez gakon gustaten gure uazabaiharaxe juti, ze esate’ban ze han biharra eindde, fabrikan bihir danbesteik ez dabela eingo”.

Page 26: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

26 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Arraina lehorreratzen eta pisatzen

Sasoi hartan arraina pisatzeko operazioa asko luzatzen zen, pisugutxi zeudelako eta eurak ahalmen gutxikoak. BeharbadaDonostian ikasita, norbaitek arraina pisatzeko sistema berritzaileaekarri zuen Ondarroara. Antxoatean, kontserba fabriketako eros-leek erositako antxoa arinago pisatzeko, moilan bertan pisatzenzuten, balda berezi bat erabiliz, arroa batekoa -12 kilo t’erdi-: “...ata’ben hauxe, baldi, ee azpixan ipintte’tsen tabli errezaua agarra-teko ta amillotarra, amillotarra zin beste otzara batzuk”, zumez-koak, aho okerrarekin, antxoa txalupatik errazago aterako erabil-tzen zirenak. Antxoa hau 25 kiloko oholezko kutxetan garraiatzenzen fabriketara, eta balda honen erabilpenak lana bizkortzekoaukera ematen zuen, bi baldak 25 kiloko kutxaren neurria ematenbaitzuten.

Balda berezi hau beste otzara zabalago baten erdian jarrita ze-goenez, gainezka egiten zuen antxoa bertara erortzen zen, alpe-rrik ez galtzeko. Berez, baldaren ezpainen gainetik gelditzen zenantxoa tontorra ere kendu egin behar zen, 12 kilo eta erdi pisa-tzeko. Baina normalean, arrainaren manipulazioak behar duenbizkortasuna dela eta arrain erosleen presioa medio, operazio hauez zen egiten eta kutxa bakoitzean 25 barik, 27 eta 28 kilo antxoasartzen ziren: “Eroste’bana etorri te: “Ondo bete, eh? Ondo betebaldi eh?, baldi ondo beti”, dio Trinik. Azpian jarrita, enparauakjasotzeko zegoen otzarak gainezka egiten zuenean hura ere bal-dan husten zen. 25 kiloko kutxak bete ahala, kamioian sartzenziren:

“Holakoxe biaz kaji bete eitte’ben. Te gero gixonezkuk eotenzin gerrixak ederrak eukezenek agarra honei te ra... Ariñ einbihi’zendun, ariñ ein bihi’zendun! Kamiona da zaiñ, karga einbihir de, benga, agarra ta rast, ta biarrena rast. Ta gero bestekaji, edurre, besti (...) Dana beti aringainge. Gaba ixan, goixeixan...”

Otzaren alokairua

1960ko hamarkadara arte gaurko kutxen ordez otzarak erabiltzenziren arraina gordetzeko eta garraiatzeko. Zumea inguruetan bil-tzen zuten eta otzarak Ondarroan bertan egiten zituzten:Zaldubide kalean Segundok eta abarrek, Aristondok, Manuel“Zesteruk”, guztiak ere gizonak. Txalupek horiei erosten zizkietenbehar zituzten otzarak, eta txalupa bakoitzak bere koloreekinmargotzen zituen, begirada hutsean norenak ziren jakiteko.

Sistema eraginkorra zen erosle batek txalupa ezberdinetako arrai-na erosi, garraiatu eta hutsitu ostean –kontserba fabrikatzailebatek, adibidez- multzo batean eta elkarrekin nahasturik utzitakootzara hutsak berehala berreskuratzeko. Iñakik dioenez:

“Edonundik ezautu ze, konpradore batek iual eru’tsuz hamarotzara, bestik bost otzarak, besti berrotamar otzara, ta hárekhutsitzen dabenin botaten dabe danak munto batea. Baordun ba errez apartaten zendun zeuri. Zeuri aparta ta listo,bestik laga bertan”

Txalupa bakoitzak zuen otzara kopurua, gutxi gorabehera txalu-pan sartzen zen arrain kopuruari egokitzen zen, baina uste bainoarrain gehiago harrapatzen zutenean, otzaren faltan izaten ziren,eta horrelakoetan kofradiak alokatzen zizkien. Iñakiren esanetan:

“Ordun horrek otzarok, batek iual eukan hotamar otzara,motor txikixauak zinak eta ba, hotamar otzara, 900 arruk zin,mille kilo; eta mille kilo atrapaten’ben gitxittan, ta háreikhotamar nahi’ben. Baina beste batzuk iual berroi euken etaatrapaten’ben e, hiru mille kilo, ta otzarak falta! Ta ordunkofraixa. Kofraixatik ata otzarak eta alkilerrin apuntate’banLuziok, apuntate’ban ta listo, ta halantxenik”.

Arrain asko zegoenean kofradiaren otzarak ere ez ziren nahikoak,abastoa emateko, eta hiruzpalau emakume zeuden –Andresahaien artean- otzarak alokatzen zituztenak. Horrelakoak antxoa-tean gertatzen ziren nagusiki, eta emakume hauek fabriketaneuren otzarak berreskuratu ostean, garbitu eta lehortzen uztenzituzten. Kofradiak ez zuen azken zerbitzu hauek eskaintzen etahirugarren bati ordaindu behar izaten zion.

Kofradia garbitzen

Kofradia garbitzeko ardura senarra hil zitzaionean eman ziotenAndresari. Aipatu denez, arraina kofradia zaharraren behekosolairuan uzten zen, salmenta hasi baino lehen erosleek ikuskatuahal izateko. Baina txaluparen bat benta hasita zegoela ailegatzenbazen –eta hori sarri gertatzen zen- bolatokian sartzeko eskubideazeukan, zekarren arrainaren muestra legez otzara bakarrarekin.Otzara hor egoten zen berandu ailegatu zen txaluparen txandaailegatu arte, ur eta odol dariola. Salmenta batean zehar horrela-ko hiru lau sartzen baziren, bakoitza bere otzararekin, bolatokiakhondatuta bukatzen zuen, eta bertaratuek bustitakoa zapaltzenzutenez, zikinkeria zabaltzen zuten euren joan etorrietan.

Despiskatakoa batzeko otzarak.

Page 27: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

27I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1932an, Bloem-eko fabrikan.Arantza Badiola.

Solairua arenadura deituriko sistemarekin garbitzen zutenAndresak eta Josefinak, sasoi hartan egiten zen legez. Ez zutenegunero egiten, baina bai sarri. Komunak garbitzearen ardura ereeurena zen. Josefinak dioenez:

“... komunak egunero, komun bi euazen ta. Komunak zinbeheie ladrillozkuk eta. Kotxinokeixa guztik garbitzen gen-dun, kotxinokeixa guztik, amak eta neuk garbitzen gendun.Eta gero ha, arena egunero ez gendun eitten baiñe arenadu-ra be asko, asko... Bustixe asko ibiltte’zan da kofraixan ta,asko”.

Andresaren lan ibilbidea ez da hemen bukatzen: Aurrezki Kutxaere berak garbitzen zuen, gerraren aurretik; eta San Frantziskokokongregazioko errealak kobratzen zituen, paperak partitze lane-tan bere seme-alaben laguntzarekin. Ezkontzak ospatzen zire-nean, sukaldari legez laguntzera joaten zen Cafe Marinara. Txurroegiten ere aritu omen zen, “Acuario”-neko aurrean.

Besterik

Atal hau bukatzeko zehatz-mehatz kokatu ezin izan ditugunakaipatuko ditugu. Adibidez “mazia” egitea. Mazia, arrain arbiekineta urdailekin egindako masa zen, eta mazi barriletan ekartzenzuten. Barriletatik atera eta aiztoarekin txikitzen zen, edo taulabatekin jota, dena birrintzeko. Masa hori txalupetatik botatzen zenarraina erakarri ostean sarea luzatzeko.

Honez gain, txirlak eta beste krustazeo batzuk biltzen zituztenemakumeak aipatu behar ditugu, horien artean trebeenetarikobat “Susana Santi”. Emakume honek gainera ospe handia zuenherrian, oso erlijiosoa zelako. Beste gauza batzuen artean bedein-katutako orratzak saltzen zituen, eta arrantzan eskas zebiltzan txa-lupek erosten zizkioten, kortxoetan sartuta arraina erakarriko zute-lakoan. Ez dakigu orratz horiek zer-nolako eragina izaten zuten,baina bai sarea alatzerakoan*, noizean arrantzale batek hurrengo-an besteak eskuan sartzen zituela orratz bedeinkatuok, gainontze-koen barreak eraginez.

Page 28: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

28 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

SARE KONPONTZAILEAK“Beti sarik irabazi eitte’tsa pertsoniai”

Lanaren testuingurua

Derrigorraren eta bokazioaren artean

Saregileen gremioak aldaketa handiak izan ditu XX. mende-an zehar. Kopuruetan emakumeen lan esparru garrantzi-tsuena izatetik, gaur egun krixarekin batera, talderik urrie-na da langile kopuruari dagokionez, zazpi saregile baino ez

baitira gelditzen Ondarroan (2006an). Baxurako arrantzaren behe-rakadak bi esparru hauek zuzenean kolpatu ditu, eta familiarilotutako ogibide bat izatetik neurri batean, kanpoko txalupeneskariaren menpe bizitzera pasatu dira saregileak.

Txalupa jabeak ziren etxeetan beti prestatzen zituzten familiakopare bat edo hiru emakume sareak konpontzen ikasteko.Guruznek azaltzen duenez, “Danok ixan ga sare-konpontzailliketxin txalopak euki douzenak, edo geunkanak, lehelengo ixangaz, ikasi douenak”. Sare konpontzea gainera, txalupako “krixa-ratza“ri lotutako eginkizun bezala agertzen zen, “krixara“ familia-koa zenean: Guruzne bezala, Miren Etxaburu ere, krixaratza lanakbukatuta, sarea konpontzera joaten zen lan eskuen premia ze-goenean.

Txalupa jabeen familietakoak ez ziren emakumeek “alogeran” lanegiten zuten, “... etorteko, hamar andra bihi’ttule harek eta, alo-gerea”, hau da, txalupa jabeen premiaren arabera, soldata batentruke. Baita txalupa jabeak ziren familietako emakumeak ere,eurenean lanik ez zutenean. Horrela baieztatzen digu Guruznek:“... lehelengo zeure txalopa juten ziñan, baiñe gero beste txalope-ta”. Egon bazeuden txalupa edukita ere, etxean saregilerik ezzuten familiak, ez zekitelako edo ez zutelako horretara jarri nahi.

Hauek saregileak kontratatu behar izaten zituzten, sarea apurtzenzitzaien bakoitzean. Baina salbuespena zen; normalean, txalupajabe ziren familietako neskatilak txikitatik hasten ziren ikasten.

Arrantzaleen familietako neskak premiak eragindako derrigorta-sun horren menpe bizi ziren, eta alderdi horretatik euren ogibideaaurremugatuta zegoen. Baina baziren, pare bat urtetan zehararropak josten ibili ondoren, ogibide horretaz aspertuta, sare kon-pontzen hastea nahiago izan zutenak. Hauexek ditugu Maria Joseeta Begoñaren kasuak. Begoñak eskola utzi eta mahoizko prakakegiten ibili zen, praka bakeroak heldu arte. Baina ez zuen atsegin:

“Eta nik josi eitten neban, baiñe ez gaztan gustaten (...) neujosten neu bakarrik, hamazazpi, hamazortzi, hemeretzi urte-az... Esaten neban, nik, nik hau, nik hau ezin neike. T’amaiesan netsan eun baten: - Ni zeuaz nator, treiñe konpontzeat’arrasteruta nu. Te nik hau, etxin dakatenak amaittutakun, nie’nu gehixa jostea. Halantxenik hasi nitxan. Hiruroixan hasinitxan”.

Begoñarena bokazio kontua izan da. Ama sare-konpontzaileazuen, eta eskolatik irten bezain laster berarengana joaten zen,ikustera eta ikastera. Gauean, etxekoak lotan zeudela, ohetik jaikieta sareak egiten eta desegiten hasten zen. Horregatik jostun iza-teari utzi eta sare konpontzen hasi zenean, ogibidea menperatzenzuen:

“Ordurako nekixen treiñe konpontzen, eskolatik urtenda bebeti ama euan parajea juten nitxan, ta beti hantxe eotennitxan. T’etxin be eitten neban iual, danak lota jun te gero,zati bat hartu, ebai neuk artazixakin te neu hasi konpontzenta, karo, erretiraten neban, baiñe zeoze gelditzen zan ta: -Gure neski, gaur gabaz be, ibilli de ha sari konpontzen. Osea,berez ikasi neban edo, gusta eitt, haiñ asko gusta ixan gaztasari konpontzi, nik pentsaten dot berez ikasi nebanela. Geroama ixan neban maistri famau...” 29.

Gehien zekiten saregileak maistrak deitzen ziren, ez halako edobestelako ikasketak burutzeagatik lortutako tituluari esker, espe-rientziak emandako jakituriagatik baizik. “Maistra” hitza beraarkaismo bat da, gremioen egituratik dator: ikastunak, ofizialaketa maixuak, kasu honetan maistrak.

29. Begoñaren kasua benetan berezia da. Sareak kutxa berezi batzuetan gordetzen ziren, “trenkajetan”: itxura denez, bodegan lekurik ez eta etxekoarmariorik ederrena sareak gordetzeko erabili behar zuten. Hau da, sare tartean hazi zen. Uste du tripa barruan zegoela jada bazekiela zer egin nahizuen. “Eske neuk pentsaten dot aman bul han barrun neuanetik iá pentsa nebanela ze ixan bihi’nitxan, eta beti gusta ixan gazta ta, sarri entzute’tsetnik askorei, euran umiai esate’tse: - Nire ofizixoik ez ikasi eh? Nire ofizixu eskasa da ta. Edoze ofizixo bada be. Ta nik esate’tset: - Nire ofizixu ikasi ahalbozue, ze niri asko gustaten gazta ta, e’nu esatea ofizixo ederra ze moilla gaiñin eitten dou biharra, baiñe geure gremixu de, sari konpontzi de, nikneuk...”.

Page 29: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

29I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1930 aldera. Sareak konpontzen Astillerun.Ezkerrean, orratzak, saregileek gehien erabiltzen duten tresna.Eskuman, sare konpontzaileen

aulki-ipurdia, euren beharrerakoezarlekoa.

Bizkarrik gabea, besorik gabea eta hankarik gabea.

Aulkiaren ipurdi soila.

Page 30: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

30 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Miren Etxaburu –1921ean jaioa- bederatzi urterekin hasi zen sarekonpontzen, eta 75 urterekin jubilatu zen: umetaz, zulo txikiakkonpontzen zituen -ikastun-, gaztaroan konponketa handiakburutzen ikasi zuen -ofizial- eta konponketak bideratzen ikasi zue-nean maistra bihurtu zen. Dioenez, begira egonda ikasten da,norberak eginda eta dakien batek zuzenduta. Araututako hez-kuntzatik kanpo dagoenez, sare konpontzen maistra bihurtzekobokazioa funtsezkoa da. Era be-rean aipagarria iruditzen zait elka-rrizketatuen artean maistra bat baino gehiago egon arren, inori ezdiodala entzun “ni maistra naiz”; batzuk gainera ea maistrak direngaldetu eta ezetz erantzun dute, beste batzuen esanetan maistrakizan arren.

TERMINOLOGIA ETA TRESNEDIA

Lan teknikak deskribatzerakoan ikusiko denez, maistra zein ofizia-lek euren arloa ondo baino hobeto ezagutzen dute. Darabiltenterminologia bereziari buruzko azalpen gutxi batzuk lehenbai-lehen eskaintzea komeni da, deskribapen horiek ulertzeko30:“brazi” 1’67 metro da, pertsonaren altuera gutxi gora behera;“kani” brazaren erdia da (83’5 zm), eta neurri horretako makilabat erabiltzen zen, neurketak egiteko; “papu” trainaren zatia da,“paño” hitzetik omen dator; “zaharrunak” traina berritu ahalagelditzen diren zati zaharrak dira: arrain asko sartzen denean arris-kutsuak izaten dira, traina zaharrunetik apurtu ahal delako; “jos-guri” mailari maila jostea da; “mailli”, sarearen harien artean gel-ditzen den espazioa laukia da, eta zabalagoa edo estuagoa izan

ahal da... “Aberixi esate’tsau e, tarratara handixe bada... Zuluk diba zulo txikixak, edo braza betekuk edo arra betekuk edo zulo txi-kixak; baiñe iá braza bi te zortzi braza ta hogei braza ta ehun bra-zaku bada, iá di aberixak”. Zulo txikiari “konposturi” deitzen zaio,braza betekoak edo braza erdikoak, arrain zatarrak –berdelak...-sartu direlako, adibidez; “armati“ sokari beruna edo kortxoa jos-tea da; “kankamuk“, beheko sokari armati doazen berunak dira,borobilak; horietatik pasatzen da “braeleko soki“. Jakituria haufamiliako emakumeek gorde, aberastu eta transmititu dute,belaunaldiz belaunaldi.

Saregileek gehien erabiltzen duten tresna orratza da. Egurrezkoakzurrunegiak omen ziren lanerako, eta gusturago daude plastikoz-koekin, gozoagoak baitira lanerako, malguagoak. Orratza, zenbateta zorrotzagoa hobea da, eta mota askotarikoak daude, lanbakoitzerako egokienak: adibidez, sokari beruna edota kortxoakjosteko “armako orratza“ erabiltzen da.

Sarea edota trainaren soka bakoitzak bere izena badu ere (braele-ku, yoyo...) josteko erabiltzen diren hari edo soka meheek ez dau-kate izen berezirik. Sarea beti hari berdinarekin konpondu beharda, eta kolorea matea, distiraduna ez delako ondo lotzen. Zereginbakoitzerako hari mota bat erabiltzen da: josgurak esaterako 9kohariarekin egiten dira; goiburua 24koarekin; armaku C2arekin...Lodiera ezberdinetako hari hauek biltzeko orratz mota ezberdinakerabiltzen dira. Nailonezko soka sendoagoa izan arren, ez da bate-re erosoa lanerako. Begoñak ez du batere atsegin: “Hauxe sokiaude nailona, enkojiu, hau, hau, zelanik gelditz, hamen ez zendunaldabatea orratzik sartuko hau uretan bixkat ibilittakun, gelditzen

30. Mikel Etxaburu Osak arrantza arloan erabiltzen diren tresna eta teknikak bildu ditu bere doktoradutza tesian, desagertze prozesuan dagoen termi-nologia hau betirako gordeta uzteko xedearekin.

1933ko maiatzean. Sareak hagetan eskegita lehortzen eta sare konpontzaileak Astillerun.

Page 31: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

31I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1930-35 aldera. Sarekonpontzaileak Plazaberduran.

zan hori, halantxenik peata gelditzen zan hori”. Orratz eta hariezgain, artaziak ere beti eskura izatea komeni da. Saregile gizonekaiztoak erabiltzen dituzte hariak mozteko, “... baiñe mailla handi-xak dizelako, baiñe gure hor mailla txiki-txikixin ezin leike, gukartazixakin ebaitten dou”, ñabardu du Begoñak. Rederuk* orra-tzak ere handiagoak dituzte eta sokak lodiagoak. Haiekin aldera-tuz, emakumeen lana finagoa da, maila estuagoa denez trebeta-sun gehiago behar delako; honez gain, arrasteko sareak askozastunagoak dira, eta beharbada horrengatik hartu zuten gizoneklan hori beraientzat. Edonola ere, 2006an arrasteko sareak kon-pontzen zituen emakume bat behintzat bazegoen. Lehenengoko“rederi”.

KOTOIZKO SAREETATIK NILOIZKO TRAINETARA

Lehorrekoentzat guztia sarea bada ere, Begoñak eta Trinik sareaeta trainaren arteko ezberdintasuna zein den aipatzen digute.Lehena txaluparik gehienak bolintxean ibiltzen ziren, hau da, eraguztietako arraina ekartzen zuten. Eguerdian irten eta iluntzeanitzultzen zirenean, harrapatutakoa “... botate’ben karro gaiñea,eta aparta gero”, erosleek zuzenean gurditik hartzen zituztela dioTrinik. Bolintxeko arraina hori esan nahi du, hain zuzen, nahastua,mota askotakoa. Bolintxean zebiltzan txalupak ez ziren ur sakone-tan sartzen, eta erabiltzen zituzten sareak ere kotoizkoak ziren,askoz txikiagoak, ahulagoak eta teknikoki sinpleagoak. Sare haue-kin alderatuz gauza berria dira trainak, “... ongoxik diz treiñak”dio Trinik. Aurrerago ikusi denez, niloiaren aplikazioak traina han-

diagoak, gogorragoak eta teknikoki konplexuagoak egiteko auke-rak zabaldu ditu, eta horrek ondorio zuzenak izan ditu saregileenlanean.

Guruzne kotoizko sareekin hasi zen lanean. Sare hauek zuriak iza-ten ziren, eta marroiz tintatu behar izaten zituzten, “Mañone-koen” tinta-lekuan, hain zuzen. Operazio honen ostean, belartzanzabaltzen zituzten sikatzeko. “Errebola Txikiñean“ sareak eskegi-tzeko hagak zeuden eta hantxe hasi zen Guruzne, amarekin bate-ra, apurketa txikiak konpontzen. Pisu gutxiko arraina harrapatze-ko sareak ziren; plastikozko flotagailurik ez zegoen eta kortxoaerabiltzen zen oraindik31. Gero etorri zen niloia Italiatik; kotoiare-kin alderatuz saskarragoa zen, berehala korapilatzen zen etagogorragoa zen lanerako. Baina sendoagoak ziren arrantzarako,eta oraingo honetan saregileen atzamarrek jasan zuten aurrera-pen teknologikoaren ondorioa, kotoiak baino gehiago izorratzenzituelako niloiak.

Trainak antxoa harrapatzeko asmatu ziren, eta euren mekanismoaezberdina da lehenako sareekin alderatuz, konplexuagoa: tranpi-llak, zirri-zarri, arrain-boltsi edo txikota...32. Niloiaren sarrerak trai-nen neurriak handitzeko aukera eman zuen: batez beste 350metroko luzera daukate, eta 2005ean, 600 metrotik gorako bategin zuten. Trainaren luzatze honek beste ondorio batzuk izanditu: adibidez, lehena bederatzi kankamo josten ziren; orain trai-nak luzeagoak direnez, eta trainak eskatzen dituen beste kanka-mo jarri behar direnez, armatu beharreko kankamo kopurua ereizugarri areagotu da. Gaur egun, esate baterako, 45 kankamo

31. “Plastikozko kortxuk” gerokoak dira.32. Emakume hauek inoiz ez dira itsasora arrantzatzera irten baina antxoa harrapaketaren operazioa ondo baino hobeto ezagutu behar dute, azkenfinean horretarako erabiltzen den tresnaren diseinuaren arduradunak direlako. Adibidez, zirri-zarra txikota, arrain poltsa zarratzeko soka da. Tranpilaksoka bi dauzka, bat luzea da eta bestea motza, sarea jasotzerakoan arrainak tarteetatik ihes ez egiteko.

Page 32: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

32 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

armatzen dira, beti zenbaki bakoitia, traina zarratzerakoan kanka-mo bat erdian gelditu behar delako. Kankamoak lehena brontzez-koak ziren; gaur egun, gomazkoak dira.

Trainaren luzeraz gain mailara buruz ere badago zer aipatu.Lehenako mailak zabalagoak izaten ziren, eta antxoa bertan sar-tuta gelditzen zen:

“... ez ekixen ordun maillak, mailla txikixaua eon leikenik ezekixen, mailla handixaua zan. Ta antxobi eitten zan ba, sartu.Dana maillata, sare guztik etorten zin (...) mailla bakoitxekoantxobi. Ta hoixe nahi (...) ta iual e haiñ asko sartu sarik beerun iual pixuaz”.33

Antxoa mailetan sartuta etortzen zenean, saregileen lana luzatueta beharbada bikoiztu egiten zen, sareak konpontzen hasi bainolehen antxoa despixkatu behar zelako, hau da, apurtu gabe mai-latik atera. Maila estuagoarekin arrantzatzen hasi zirenean antxoapoltsan gelditzen zen, harrapatuta, baina ez mailetan sartuta.Kasu honetan, aurrerapen teknikoak mesedegarriak izan ziren,emakumeentzat ere.

Bi motatako papuak bereiz ditzakegu: korapilorik gabekoak–“paños sin nudo”, eta korapilodunak –“paños con nudo”.Korapilodunak garestiagoak dira, painua pisuan ordaintzen dela-ko, eta gaur egungoak kalitate hobekoak izan arren, hasiera bate-an egiten zituztenak, olatuak jota oker-oker eginda gelditzenomen ziren: “... itxosun nahiku zan inddar batek emoti, gelditzenzin oker oker oker. Ta konpontzeko, eneee...”. Korapilodun papuasendoagoa da, baina apurtzen bada konpontzeko ere zailagoa da.Beharbada horregatik, gaur egun txaluparik gehienak korapilorikgabeko papuak erabiltzen dituzte.

Trainen luzera handitzean, papuak josteko modua aldatu beharizan zen. Ohituraz beti papuak goitik behera josi izan dira,

“Baxerri” deituriko ondarrutarra papuak goitik behera josi beha-rrean ezkerretik eskuinera josi behar zela konturatu arte. Hasierabatean gutxik aplikatu zuten bere teoria, baina denborarekin bereintuizioak zuzenak zirela frogatu da. Era honetara azaltzen diguBegoñak:

“Era dan mailli eitten da itto, ta trabesea dun mailli eitten dairai. Ta horretxeaittik zan, lehelengo ez ekixénak ba goittikbehera ondo ustin baiñe sarik be txikixak eta hori, baiñe iátreiñ handixak ixatea, iá ein bihi’zan bestea mailli iraitteko,ure deskargateko, ze bestelaik eitte’zan paeta modun, ittoeitte’zan mailli te ure nekez deskarga. Ta gero pixu handixehartu”.

Urteak beranduago Trinik “Baxerri”ren teoria gogorarazi beharizan zion patroi bati:

“... esan netsan: - Zeuk ze ideate’zu? Treiñe, hau goittik behe-ra eindde dana, edo holan dana, zeu ze ze ze imajinate’zu,zeaittik dala? Muto. Muto? Neuk esa’netsan, baakixu zeeitten dan, esa’netsan, Baxarrik errezoi eukan ta: hau goittikbehera botaten bada hau mailliau eitten da txikittu, itto, ittoeitten da. Baiñe hau trabes eitten badakazu mailli eitten dazabaldu (...) harek ez ekixen. Nahibeste urtin patroi, ez eki-xen”.

Lehenago, arrantza teknika sareen tamainara egokituta zegoen,eta sareak egiteko modua txalupen ahalmenarekin bat zetorren.Azken berrogeitamar urteetan ezagutu den aurrerapen teknologi-koak eragin bikoitza izan du: alde batetik, sareen kalitatea hobe-tu du; bestetik txalupen potentzia eta arrantzatzeko gaitasunahanditu du (radarra, igogailu elektrikoak, txupoiak...). Honenondorioz, saregileak etengabe egokitu behar izan dira arrantzaarloan burutu diren aldakuntza teknologikoetara. Begoñak aitor-tzen duenez: “Ondiokan gaz ee, hasieretan gaz, iual esate

Sarekonpontzaileak, Astillerun (1950-55).

33. Begoñak anekdota baten berri ematen digu. Behin antxoatea hasita arrantzan makal zebilen txalupa bateko patroiak Arrigorri egoitzako kaperandagoen Santa Rita leihora atera eta “abogada de los imposibles” denez, antxoa arrantzatzea eskatu zion. Hurrengo marean sareetan hain sartu zitzaionasko sareak apurtu zizkiola. Jende asko gogoratzen da honetaz.

Page 33: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

33I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

baten”. Honen adibide legez, asmatu berria duten soka aipatzendu, barruan beruna daraman soka! Itxura denez, orain dela urtebatzuk hasitako prozesuaren eboluzioa izan da. Aurretik,Lekeition kanika antzeko batzuk erabiltzen hasi ziren berunenpapera betetzeko, baina ez zuen arrakasta handirik izan, etaBerriatuan sistema hobea asmatu zuten:

“... Nailona zanetik, eitte’ban hartu asko, barrun, barrun kani-kakin. Eitte’ban hartu te gelditzen zan, geu konturatzengiñan, gogor gogorra, kanika guztik alkar jo ta karo gaiñekoazala, e, kartzelan. /// Te gero gelditzen zan ostabe parrin,kortxu te beune, txarto, ta kendu osteabe, ta kendu. Ta gerohasi zin Berritxun eitten gaiñeku be diferenti, gaiñeko harixe.Ez da teli, da harixaz nilona, baiñe, baiñe nailon nailona baikeukiko dau telak eta eukitten daben modun fibri zeoze, ezdabena hartzen. Ta ordun ez dotse sartzen horrek kanikok,sartze’otsez zapalak, eskoplaixuk balitxakez modun. Diz ///txapak, eta askoz be hobetua, ta horrek ez dau hartzen; taasko hobetuaua, armateko be trankillaua hori eitten da”.

Esan bezala, beruna duen sokarena aurrerapen handia izan da,baina bere eraginez txalupek geroz eta pisu gehiago daramatensareak erabiltzen hasi dira. “Ondiokan zemat denpora da lau-rehun kiloaz e, ondo dala ta, halako baten golpin zortzirehunkiloa, ta gitxie, ixe mille kilo, zeoze gitxiaua, mille kilo geatu’akoz”.Honez gain, aurretik zegoen soka eta beruna daraman soka berrialotu egin behar dira, eta bide batez markatu kankamoak non joanbehar diren jakiteko. Lan neketsua da, geroz eta astunagoa densarea erabiltzea, eta hasiera batean lan hori eurek saregileek egi-ten bazuten gaur egun gauzak aldatuta daude eta noizean behinlaguntza eskatzen diete senarrei:

“... lehen e beti eurak itxosa juten zin te, geu. Honek esa’tsanaurten: - Zu gurin anaixik be holantxeik eitten dabe ta etxinzaze ta etorri zeuek (...) bestelanik geuk ein bihir eta gutzakobiharra, ein bai, baiñe batetik eitte’ozu eune luzatu, euneasko ta alogera eurai be luzatu, ta bestetik, bestetik norberabe derrepente hill, hareik pixo guztik e atzea ta aurrea”

Aurrerapenak aurrerapen txalupa batzuek nahiago izan dute beti-ko sistemarekin jarraitu. Gaur egungo bizitzaren beste zenbait

arlotan bezala, modernoagoa erosoagoa da, eta hobea. Baina izo-rratzen denean konponketa garestiagoa da, eta zenbait kasutanez du merezi. Beharbada horregatik txalupa “... askorek atzea eindabe, honeik gaiñea honeik haitxin ibiltten dizenak eta atzeahauxe, ze ha ezin eten, eteteko be txarto, ta ondun eee, agarra-ten batsan onduai, ez gora ta ez behera. Eta osteabe honeik hasizin e, atzea beune, atzea beunaz armaten /// lehenea, lehenea”.Begoñak 1964ko martxoan gertatutakoa ekartzen du gogora.Txalupa gutxik irten zuen itsasora eta guztiak hutsik bueltatuziren, bat izan ezik, etxada* bakarrean 26.000 kilo betaundirekinitzuli zena. Solabarrieta txaluparen kotoizko sareak ez ziren eten,niloiaren aldekoen harridurarako. Edonola ere, azkenean niloianagusitu zen eta kotoizko sareekin lotutako ogibide bat desager-tu zen Ondarroan: sare-tintatzailearena.

Lan teknikak

APURKETA MOTAK

Sarea konpontzen hasteko lehenik eta behin papua nola apurtuden jakin behar da. Guruznek argitzen duenez “... sari etorri leikeadibidez, etorri leike apurtute arrain parti, arrain boltsan, arraiñeatrapaten dabena mailla txikixaua danetik etorri leike tarratarabat, hiru lau brazaku (...) arrain boltsan dakau e, hiru lau zulo (...)kankamo tarte bi akat apurtute, mamiñin dakat tarratara bat hirulau brazaku”.

Sasoi batean, apurketarik ohikoenetariko bat, arrain poltsa igotze-rakoan txaluparen kareletik urruntzeko erabiltzen zen urkilarekinsokari huts egin, eta tengaran zegoen maila ikutzerakoan suerta-tzen zen: rast. Horrelakoak gainera, amorrazio bikoitzerako moti-bua ziren, sarea apurtzeaz gain, ia ia kuberta gainean zegoenarrainak ihes egiten bazuen.

Itsasoan, traina zabaltzean bi kankamo nahastuta erortzen badira,traina apurtzeko arrisku handia sortzen da. Apurketa mota horritarratari deitzen zaio: “Kankamo bat enpatxata badu, ta enpatxa-ten bada papun, akabo, han duz zure biharrak (...) treiñe meheie

Sarekonpontzaileak, mollan (1950-55). Ezkerretik eskumara: Maria Etxebarria «Mari Peleliñ»,Piedad Akarregi, Errosa «Alli», Norberta Aldarondo eta Jospa Artetxe.

Page 34: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

34 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

danetik, zeu za inddarra eitten, bera da inddarra eitten, han du hatarratari, tra ta ta ta ta ta ta”. Tarratara garbia izan ahal da, edozaila, josguratik sartzen ba. Plastikoak kortxoa ordezkatu zuenean,flotagailu gehienak barrutik hutsak ziren –“flotadores huecos deplástico”-, merkeagoak: “Honeik zin mazizuk, eta honeik hutsak.Lokepasa merkiaua dizela...” Plastikozko flotagailu hauek presio-rik txikienak brintzatzen zituen, eta apurtzerakoan sortzen zirenxafla zorrotzek traina apurtzen zuten: “... eteten bazan txarto, sokietete’ban ta”, diosku Begoñak; eta Trinik: “... brintzetu eitte’zineurok be te gero treiñe atrapaten baben (...) apurtze’ben”.

Apurtzeaz gain, sareak batzuetan papu zatiren bat galtzen du, etahorrelakoetan sarea josteaz gain, zulo hori bete egin behar izatenda. Helizeak harrapatzen duenean, adibidez, izugarrizko triskan-tza gertatzen da: “On dakarrez txalopak dakarrezen horrek heli-ziok /// horrek jate’otsue, harek helizik holanik atrapaten dabenamamiñe ba, iual hiru pieza ta lau pieza ta...”. Beste batzuetan, “...braelekun hari punta bat hartzi nahiku de” dena apurtu eta papuosoa edo zatia galtzeko.

Esan bezala, niloiaren sarrerak saregintzaren mundua irauli zuen.Baina niloizko trainak hasiera batean oso garestiak zirenez, kotoiz-koak aprobetxatu nahian:

“... hasi zin txikot hutsak eitten e nailonezkuk, nailonezko txi-kota ta berai harizko lehengo treiñai ba nailona ipini hantxetxikotin inddarra edo. Baiñe nailonak berak eitte’ban ustelduha harixe algodoi. Eta etorte’zin itxosutik halaku dela holakudela, treiñ erdixe galdute, iual berak e usteldute treiñe”.

Jantziak egitearekin alderatuz, sareak konpontzeak daukan bere-zitasuna azaltzeko Begoñak behin kofradiako arduradun bati azal-du ziona ekartzen du gogora:

“... bi te bi, beti di kontixu lau, ez da?, numerutan ta di lau.Baiñe guk biharra eitten doun parajin, esan netsan, sekule beez di bi te bi lau: batin bost gertaten gazku, eta beste lantzi-mehiñ hiru, ze sekule aberixa bardin batik be ez dabe ekarten(...) iual iñoix esan ixan dou, hauxe, halakoxe estiloko aberixide, baiñe ez da. Gauzi eh? Itxosotik etorri, trein bardiñak,gauza bardiñak eta beti desberdin dana apurtute etorten da.Eta ordun buruko miñe diferenti de”.

Ikuspegi horretatik, jostunaren lana mekanikoa eta errepetitiboabihurtzen da, eta orduan sareak jostea zailagoa eta ez ustekoaden neurrian, norbere sormenerako aukera gehiago eskaintzenditu. Miren Etxaburuk gaineratzen duenez, sare konpontzen, ezdago normalik. Sareak beti du lana: “Normala ez dakazu ee...Zerak beti auke biharra”.

KONPONKETA MOTAK

Sarea apurtzen denean, gizonek soka zuriarekin erdi konpontzendute, itsasoan bertan. Gero bilatzeko ere errazagoa da saregileen-tzat. Apurketa txikia bada traina lehorreratu beharrik ez da ego-ten, emakumeak eurak sartzen baitira txalupan. Hara Guruznekdioena:

“Ordun sari atate’ben moilla gaiñea, ze udan kanpaiñan ata-ten da moilla gaiñea, bodegeta, eta gitxi apurtute baeukantxalopan lagaten’ban eta juten giñan txalopa. Ordun txalo-pan bihar asko eitte’zan. Txalopan lagaten zan e, moilla-kon-tran txalopi eta juten giñan gazte-gaztik. Txalopa juten giñaneta txalopa barrun eitten gendun biharra, ordu bi, lau batordu, arratsalde bat”

Txalupak katean lotzen ziren garaietan gainera, saregileak batele-tan joan behar izaten ziren bertara, eta han gelditzen ziren, isola-tuta eta eguraldiaren menpe:

“...hortxe amarraten zin e txalopak katikin, katin; ta batelinsartu te ba berta, katea, ba abante (...) zaparradi hasi te kozi-ña barrun sartute zortzi andra e, koziñan barrun, mahaixe fijute, hantxe, bata mahai gaiñin, besti beheangaiñin te, bestegerrira arte busti-busti eindde...”

Gaur egun ere horrela da. Elkarrizketa burutu baino pare bat egunlehenago Guruzne txalupa batean egon zen lanean: “... hasi zaneurixe, tokame Roke, txanu jantzi neban, halantxenik arrimanitxan gantxu ipinitte, ta: - Andri sartu barrure edo makiñistikedo... Ez”. Makinistak txalupan zeuden baina ez zioten barrurasartzeko esan, bustitzen hari zela ikusi arren.

Kotoizko sareak erabiltzen zirenean, konpontzen hasi baino lehenemakumeek –gizonen laguntzarekin- hagetan eskegitzen zituz-ten, lehortzeko. Sarea normalean sikatu ostean josten bazen ere,itsasoratzeko presa zegoenean, sarea oraindik pixka bat hezeaegon arren konponketa hasten zuten.

Niloizko traina ez dago sikatu beharrik lanean hasteko. Moila gai-nera ateratzen dituzte konpontzeko, eta eguraldi txarra gertatzenzenean, txalupen arrain biltegira eramaten zituzten. Gaur egun,ordea, ez dute ia ia arrain biltegietan lanik egiten, sarerik gehie-nak kanpotarrenak direlako, eta horiek ez daukatelako bodegarik.Honez gain gaur egungo trainak lehenakoak baino handiagoaketa astunagoak dira eta ez lirateke orduko bodega txikietan sartu-ko.

1940 aldera. Sare konpontzaile bakarra Lesteko moilan.

Page 35: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

35I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Erbesteko txalupak, kantabriarrak eta galiziarrak gehien bat, ezdira atunetara joaten, eta urte guztian zehar sarearekin lan egitendute, lehena ondarrutarrek egiten zuten bezalaxe. Ondarroakoportuan urte osoan zehar lehorreratzen badira ere, ez daukatelokalik bertan, eta horien sareak moilan bertan konpontzen dituz-te, zeregin horretarako kofradiak eraiki zuen plastikozko txiringitobatean:

“Erbesteko txalopakin gu bixi ga. Erbesteko txalopak daz urteguztin itxosun, urte guzte-guzte-guzte-guztin, dedikaten dizsariaz, ta ez diz juten atuneta, kastellanuk, lehena ondarruta-rrak eitten’ben morun, ba on eurak eitten dabe biharra,gogor eitten dabe biharra urte guztin (...) Urte guztin sartzendi Ondarrun. Horrek ez dakarre bodegaik. Kofraixak lokalbatik ez dosku emoten (...) harentzako biharra eitten doune-tik ba kalin dakau, txiringito bat dakau, txiringito bat, eh, horiiá lotsagarrixe da (...) jun de ikusi lau palo, lau palo eta Imanoltolderuk eindde, halakoxe toldo mehei-mehei-mehei-meheibat dakau, atate’sku haraxe biharrea eta ikusi ein bihir de zekondiziñoittan biharra eitten douen”.

Altura edo arrasteko sareak konpontzen dituztenek sare guztialuzatuta konpontzen dute; baina baxurako trainak multzo bateanuzten dituzte moila gainean, horrek dakartzan eragozpenekinkonponketa hasteko orduan. Begoñak dioenez, “... arrasterukbehatu, eitten dabe dana luze luze luze sari, eta eitten dabe danaikusi, baiñe guri laate’sku halakoxe munto baten”. Guztiak eresaregileak izan arren, gizonak “rederuk“ dira, eta arrasteko sare-ak baino ez dituzte konpontzen:

“...haren sarik di diferentik. Arrastekuk luzera guztin ipinttendabe eta iá ikusten da apurtute zer dan eta ze ez dan. Tabajurakuk hain dakarre papo asko, metro asko, gauza asko,ba harek zabaldu ezin leikez eiñ, ze barra guzti gitxienez bihir

dau e trein batek. Ordun munto baten ipintte’osku ta gero halibrateko ta harek aberixak dazenin nundik ebai te nundiketa...”

Apurketa non dagoen aurkitu ostean, bere tamaina ezagutubehar da, non hasten den eta non bukatzen den. Erreferentziakkokatzeko, izara zaharren zatiak erabiltzen dituzte: “Lehenengomarka eitten gendun erdixe noarte euan, ze batzuk hasi bihi’zinpunta batetik, ta bestiok hasi bihi’giñan beste puntatik” dio Trinik.Eta josi ahala neurtzen joaten dira, lau kanatik lau kanara, “...ondo eruteko papuk eta zera ze zuk pentsate’zu ondo zuzela,baiñe berrehun ta berrotamar braza amaittu orduko e, ezin zein-ke al dedillo dana erun”. Gainera, lehorrean eta itsasoan neurriakez dira berdin berdinak. Begoñak argitzen digunez: “Pixuk eitte’o-tsu beti beherutz, ta metro bi dizelakun ba, bi tte bost iual; ta ibil-tten ga, amaittu orduko, ez gazku aillaten. Klaro. Ta halanik mar-kakin, ba ederto”.

Apurketa tarratara hutsa bada, konponketa errazagoa da, eta “alo Clementina” deituriko teknikaren erabilpenak, lana arintzen du:

“... bixkat era bada artazirik ibilli biharrik be ez dakazu. A loklementina esate’tsau, andra bat eix euan hor e, (Kastillerrin-zehaztu du Trinik-) Klementina ixeneku, ta kontixu haretxeklehelengo ata’ban artazirik baik, gaiñetik, gaiñetik, gaiñetik,eta ez dakar, osea, mailli ebaitten da ee, erdi erdi erdittik ebai-tten da; zu zuz ba konpontzen konpontzen ebai baik. En kan-bio beste batzuk apurtzen di ba, harutz honutz ta iá artazixakderrigor ibilli bihi’zu. Baiñe holanik lisun dunin, asko ariñaua(...) engo’zuz brazak eta brazak entera be ein baik”

Luzaketara barik, traina norabide ezberdinetan zehar “triska-tzen“* denean, beste modutako arazoak sortzen dira; trainakpapuren bat galtzen badu, zer esanik ez. Lan guztietan bezala,

1940 aldera. Lesteko moilan.

Page 36: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

36 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1964an, sarekonpontzaileak tingloin. Ezkerretik hasita: Begoña Arauko, bere ama PiedadAkarregi, Txentxeneko Rosario Bedialauneta, X., Boltsilloneko Ebaristo Etxaburu eta X. Atzean:Melillaneko Angeles Ibarloza, Arteondoneko Alizia Goikoetxea eta X.

gauza bat da agintzen dizutena egitea, eta beste gauza bat zeregin behar den, noiz eta nola erabakitzea. “Aberixa“ zailak ger-tatzen direnean, lanean hasi aurretik marrazkia egiteko ohituradaukate, bestela blokeatu egiten dira. Horrelakoetan nabaritzenda maistraren jakituria, apurketaren jatorria eta konponbideaidentifikatzen ez duen bitartean gainontzeko saregileak ezin dire-lako lanean hasi. “Topa ein bihir de gero: hauxe honetxena da”,dio Trinik; “... ta hantxe hasi, andrai deittu biharra eitteko” jarrai-tzen du Begoñak:

“Hamar andrai biharrak emoteko biharrak hasi ein bihir diz(...) Te gu han guz. Te andrai diar eitteko, hamen guz te lisolisun dator ta halako baten e, dator halantxenik, iual sei zor-tzi ba mailla halantxenik, ene! Honek bebai, hamen, hamen-txe hasi bihir de. Hantxe hasi eta mailla erdika baten failloikez da eoten”.

Guruznek, euren maistra goraipatzen du, apurketaren puzzleaosatzen zuten zati guztiak bilatu eta antolatzeko zuen trebeziaga-tik: “... billatu en bihi’zuz. Halakoxe erro batzuk eukitten dauz,(...), eta harek erruk ein bihi’zuz bata bestiaz ipini. Ez baakixu haxeipintten ba, ezin dozu, ez da etorten ondo. Eta zan artisti, artistizan, artisti zan”. “Aberixa“ baten aurrean, maistrak esku tarteandituen sare puxketekin eta begirada hutsarekin –esan bezala, trai-na ezin da oso-osorik zabaldu- apurketa aztertu eta kalkulu zeha-tza eginez, saregile bakoitza norabide jakin batean josten jarribehar du.

Norabide hau ondo zehaztea funtsezkoa da, bestela lana bukae-zina bihurtzen da. Begoñaren esanetan, “mailla erdika batek, okerhartu eta ezin bete treiñik”. Behin bere amak eta Trinik beste mais-tra batengana jo behar izan zuten, konpondu ezinean zebiltzantrain bat zela eta, laguntza eske. Hala esan omen zien:

“Bodegan dazen papo guztik ekarri’skuz te guk ezin dou haubete. – Bai, trankil trankil. Jun ei zan ta, berai beide: - Behatu:hamentxe akazue. Trak, ebai ei dotsan haxe, horreik danokkendu, lotu honetxek bixok eta ixebe ez eban bihir. Andrimusoka-musoka jan ein bihir. Ia, itxosako treiñe ta”.

Apurketaren ondorioz trainak papuren bat galdu badu, soberangelditu diren zatiak moztu behar dira, haren ordezkoa josi aurre-tik. Operazio horretan kontuz ibili behar da artaziekin, konturatugabe gehiegi ebakitzen baduzu, “... ia zelako kalti eitten daben”.Eta zati hauek moztu ostean, hasten da lana, beti txikotetik, hauda arrain poltsatik:

“... gero haretxek josgurak josten juten zaz, josten josten,eurok esate’tsuen luzeran ebai te... Gero osteabe hárei goi-buruk pea bihi’tsazuz, tranpako goiburuk, eta kortxoko goi-buruk eta beunekuk eta... Gero ostabe kankamuk eta... Tebeti beti hasi bihi’za txikotetik. Txikota da e, bera printzipala,totuaua zati bat eitten da”.

Kanpoko txalupa batzuk ondo prestatuta etortzen dira, eta zerbaitapurtuz gero ordezko papuak eta konpontzeko hariak ekartzendituzte. Baina badago “yo no tengo nada” esaldira ohitu denikere, eta horrelakoetan eurek saregileek bilatu behar izaten dituztesarea konpontzeko behar diren zatiak. Baina bilatzeko gorde eginbehar dira aurretik, eta hori ere beste lan bat da, ordaintzen ezden lana, birziklatutako papu horien kostoa ez dutelako kobra-tzen. Beste kasu batzuetan traina konpontzea berri bat erosteabaino garestiago suertatu ahal da, eta gainera antxoate guztiabeldurretan igarotzen duzu, traina zaharruneetatik etengo dela-koan.

Saregileek, konpondu bakarrik ez, apurketen eraginak mugatzekojosgura motak asmatu dituzte. “Parakosturas“ edo “paraberias“

Page 37: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

37I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1968ko apirilean, Arca dela Alianza ontzian traina konpontzen.Ezkerretik bigarrena, Korasteineko Trini Larrañaga sare-kon-pontzeko maistra. Besteak: Sabin Txakartegi, Joxe BenturonekoMari Tere Azpiazu, Manuel Piñeiro, Korasteineko ManuelLarrañaga eta Laureano Urkiza. Eskumako argazkian, GuruzneBadiola, Kala de Sagustan arrantza-ontzian, 1978-79an.

deitzen dutenak, traina apurtzen hasten denean tope bat ezartzendio, gelditzeko; traina oso mehea denez, behin apurtzen hasitatarrararan joaten da; goiburu lodiago hauen bidez, apurketa ber-tan gelditzen da. Gaur egun, “paraberiasa“ arrasteko sare bate-kin egiten dute, indar gehiago emateko. Sare zati hauek elkarlotzerakoan, loditik meherako eskailera zenbat eta orekatuagoaizan, traina apurtzeko arriskua gutxitzen da: goiburua, berrogeita-mar mailako sarea eta traina, hauxe da orde egokia.

MAISTREN GORABEHERAK

Saregile koadrila bakoitzak pare bat maistra izaten zituen, etaesan bezala hauek ziren konponketaren ardura nagusia hartzenzutenak/dutenak. Guruzneri ea zergatik ez duen maistra izatekoikasi galdetuta, nahiago izan duela esaten ziotena jostea erantzundigu: txalupako krixara ere bazen, eta ardura bi, gehiegi ziren aldiberean eramateko. Gipuzkoan tradizio gehiago egon omen da,sare konpontzen erakusteko. Ondarroan, nortasun gehien zutenemakumeek hartu zituzten ardura horiek, gehienek nahiago izandutelako agintzen diotena jostea, eta kitto.

Aurrerago bokazioa aipatu dugu. Miren Etxaburu “Lau Anaiaku“kaipatzen digunez, sare konpontzen zerikusi handia dauka “... zeukgogu euki edo ez euki: txikixak be hartu ein bihir te, ezin laga ta,daneta ailla nahi”. Maistra ona edukitzea garrantzitsua da, bainagogoa da funtsezkoa: lan zailei uko egin beharrean, horiek ereonartu eta apurketa mota bakoitzari ematen zaion konponbideezohartzen joan. Gaur egun, mendeetan zehar pilatutako jakituriahori desagertzeko zorian dago, eta lanean jarraitzen duten mais-tra biak lana uzten dutenean, gainontzekoek ez dute jakingo lananola egin.

Ikusi denez, saregileek koadrilaka lan egiten zuten, bakoitza beremaistrekin. Txaluparen batek aberia handiren bat zekarrenean,elkarrekin lana egitea gertatzen zitzaien, eta batzuetan liskarraksortzen ziren maistra ezberdinen artean. Behin, pare bat koadrilabere jenio txarrarengatik ospetsua zen patroi batek utzitako trainakonpontzen ari ziren, eta Trini etxera joan behar izan zenez, bestekoadrilako maistraren –Salvadoraren- ardurapean gelditu zenlana. Begoña –Triniren koadrilakoa- zerbait txarto egiten ari zirelakonturatu zen, baina ez zion beste maistrari ezer aipatu:

“... nik komenta netsan hori, ama, nik esa’tsat treiñe zelaikurtengo daben, baiñe ezin leiken gauzi de: hau mailliau zantxikixaua ta hau handixaua; ta honei sartzen gentsan, handi-xauai sartzen gentsan, ezin leike hori ixan... Ha ixun “frun-tzia“* ta fruntzia ta fruntziata ixun ha. Baiñe maistrik esa’sku-netik holantxenik eiñ, baa gu ixillik”.

Gertakizun berberari buruzkoa den ziurtasun osoa ez dugunarren, Guruznek beste bertsio bat eskaintzen digu, sare konpon-tze hura zein testuingurutan burutu zen ulertzeko: “... geuazenhantxe, barra txikixin, Zigorreko barra txikixin... Josik eukan apur-te sari; Antxustegik eukan sari apurtute; eta Benigno Papardokeukan treiñe apurtute”. Burgoseko epaiketa famatuaren garaiazen eta giroa pixka bat asaldatua zegoen sasoi hartan. Halakoelkarrizketa sortu zen patroi eta maistraren artean:

“- Salva, ¿pa cuando vais a terminar? - Pues no sé. Tenemos mucho trabajo. -Es que va a venir la guerra –berak- es que va a venir la gue-rra y hay que recoger las redes. - Tio Benino, dinotsa, si viene la guerra, nosotros tambiénestamos de sobra. Ya lo puedes llevar a la mar,- haetxekandrik esatsan.

Page 38: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

38 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Hasten gako mekauenlaka puentetik: - Asturiana de los cojones, tú decirme eso, me vas a decir quemeta las redes sin componer, sin que me hagais esto34. Albutik, bestik, Josikuk harek be treiñe sartu bihir dabela:endreru, disgustu disgustu...”

Egunak igaro eta txalupak ez zuela arrainik harrapatzen ikusirikTrini kezkatzen hasi zen. Begoñak dioenez Trini beti arduratu izanda kontu horietaz, “... han da hau gau guzti pentsaten, itxosundaz gixonak, ez dabe atrapaten, bai dabe atrapaten, ikusi ein bihirde haxe”, sarea. Baina aipaturiko patroia nahiko zazkarra omenzen, eta beregana jo aurretik, Salvadorari galdetu zion ea nolabukatu zuten konponketa. Hark txarto konpondu zuela onartuzion. Hau gogoratuta Trini berotu egiten da: “... harek amaittu’-ban amaittu bihir ez eban modun”. Begoñak gaineratzen duenez,“... bera ez ixatearren gitxia ta berak ez jakitt... Ze harek e honen-beste ta nire beste ta honeneko aman beste ta jakitteko jaixo einbihi’zan, zazpi bidar be”, Trinik. Horrelakoetan hobeto omen danorbere mugak onartu eta gehiago dakien bat etortzeko zain gel-ditzea, lau begik bi baino hobeto ikusten dute eta. Beste kontubat da, ea hori posible zen aipaturiko patroia puentetik meka-guenka zenuela.

Edonola ere, kezkarekin Trini gelditu zen. Kezka eta beldurra: “...zaataka hasiko gata ez da? Baiñe neuk esango’tsat aurretik, aurre-tik esango’tsat, gauza bat esatea nule eta gauza grabi dela, ta nirizarataka hasten bada bertan behera laako’tsatela!”. Uste zuenbezala, kontua entzun orduko patroia biraoka hasi zen, zeruko etainprenuko aingeru guztien izenean. Eta Triniren erantzuna:

“Niri bozik ez altza eh? Niri treiñe erun bakarrik bodega -esannetsan-. Nik badai zer dakarren eta nun dakarren. Treiñe eru-ten bozu bodega, bueno -esan netsan-, ez dakat ikusi biha-rrik be nun dan; nun dan, ikusi eitten dot”

Baporearen jabeari ere kontuak eman behar izan zizkion, bigarrenkonponketan aritutako saregileen alogerak eta erosi behar izanzuen papuek eragindako gastuen inguruan, plano eta guzti: “Esannetsan: - Nik neuk eskola asko ez dai, baiñe hori esplikateko espli-kako’tsut eta ata papera”.

Bakarrik lan egin behar baduzu estutu egiten zara. Iaz (2005ean),adibidez, txalupa batek traina mota berria ekarri zuen,Noruegatik. Trainarekin batera ekarri zuten paperetan bere meka-nismoa azaltzen bazen ere, saregileek nahiago izan zuten Orioraeta Getariara joatea, bertako saregileek nola konpontzen zutenzuzenean ikusteko. 2005eko antxoa kanpaina makala izan zenezez zuten traina berri hau frogatzeko aukera handirik izan.

34. “- Salva, noiz bukatuko duzue? - Ez dakit ba. Lan asko daukagu. - Halako martxan gerra ere hasiko da –berak- gerra etorriko da, eta sareak batuegin behar ditugu - Tio Benino, dinotsa, gerra badator gu geu ere soberan gaude. Eraman ditzakezu sareok itsasora” haetxek andrik esa'tsan. Hastengako mekauenlaka puentetik: - Asturiana alu horrek, zeuk hori esan neuri, sareak konpondu gabe sartzeko, hau amaitu gabe”

1970eko maiatzean, sarekonpontzaileakLesteko moilan. Eskumako argazkian,Agurtzane Belaustegi «Lau Anaiaku» tente etaMaite Burgoa, behegainean jarrita.

Page 39: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

39I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Orain dela urte batzuk, AZTIkoek sareak berez konpontzen dituenmakina baten berri eman zieten, eta baita ekartzea proposatu ere;baina lehen lan gutxi eta gutxiago edukitzeko ez zuten onartu.Itxura denez, makina honek lan mekanikoa egiten du, baina norkesaten du nondik nora ebaki eta josi behar den? Azken finean,makina honek saregileen lana egingo luke –eta hori ere ikusi eginbehar-, baina beti egongo litzateke lana gidatzeko maistra batenpremia.

Atal hau bukatzeko, sekula arrantzan ibili gabeko emakumehauen jakituriak duen balioa azpimarratzea gustatuko litzaidake.Kontua da, maistrek lehorretik irudikatu behar dituztela itsasoantxalupak eta sareak egiten dituzten maniobra guztiak. Hau da,praktikan funtzionatzen ikusten ez duten mekanismo baten man-tenimenduaren ardura daukate, eta inoiz ez daukate sortzendituzten teknika berriekin zuzenean esperimentatzeko aukerarik.Laredo aldean, “Padre Tonino” deituriko txalupan, familia osoaklan egiten zuen: aitak, amak, semeak eta alabak. Baina Ondarroanez da emakume arrantzalerik ezagutzen. Emakume batzuek, noi-zean behin, irteten zuten egun bakarra pasatzera; ostiraletan irteneta biharamonean itzultzen ziren, gaua puentean igarota35. Beraz,traina gehienak euren eskuetatik igaro badira ere, etxada* gutxiikusitakoak ditugu Ondarroako maistrak.

Lan baldintzak

MOILA GAINEAN

Lan baldintzak aztertzerakoan kontutan hartu beharreko lehengauza da emakume hauek moila gainean, hau da, kalean, lan egi-ten dutela. Ondarroan baxurako arrantzak indarra zuenean hobe-to zeuden arlo honetan, neguan arrain biltegietan lan egiten zute-lako. Miren Etxaburuk dioenez, tingloian* eta bodegetan lekurikbazegoen, han josten zituzten sareak, aterpean. Bestela, kofradiaberriko nasan josten zituzten, inolako aterperik ez zegoenean.Euri zaparrada botatzen bazuen lana uzten zuten, baina zirimiriahasten bazen, esku tartean zeukatena amaitzen ahalegintzenziren.

Gaur egun, kofradiak eraikitako aterpetxoak euriarengandikbabesten baditu ere, neguan hotza ikaragarria da, eta ekaitzaksuertatzen direnean ura sartu eta busti egiten da. Udaran ez dutehotzik pasatzen, eta euririk ez dagoenean moila gainean lan egindezakete, baina eguzkia etsaia bihurtu daiteke. 2005eko egunbatean izugarrizko beroa egin zuen, 34 bat gradu. Euretariko batlipotimia bat jasateko zorian egon zen, baina arrantzaleak ez zirenerrukitu: ez zieten lana uzteko esan –azken finean euren sareazen- ezta toldo bat aurkitu ere; soilik ura eraman. Azkenean,batzuk Zigorreko gerizpean babesten ziren bitartean besteek lane-an jarraitu zuten, eta txandakatuz, lana amaitzea lortu zuten.

35. Isaurak itsasora irten zuen beste emakume baten kasua aipatzen du. Elantxoben eta Armintzan ba omen dabiltza emakume arrantzaleak.

1980-85 aldera, moila gainean sareak konpontzen.

Page 40: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

40 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Arrantzaleen kofradiak lokal bat dauka Mijoan -Arrankobarekinbatera-, eta konponketa handiak suertatzen direnean haraxe era-maten dituzte sareak. Mijoakoa leku hobea da lanerako, eta ziu-rragoa, traina biltegitik kanpo utziz gero berunak –eta lehena kan-kamuk- lapurtzeko sareak apurtzen dituztelako. Hala ere, norma-lean moila gainean egiten dute lan:

“Ta gero iual moilla gaiñin: euzkittan be ondo zaz, euzkittan,jantzi sonbreru te ure edan ta. Te euritzan, ipintte’tsuenintoldo bat, toldo bat goixan, illune, ixe ikusi bez, treiñak illu-nak, zabaldu, treiñe zabaldu, ten han zihir, ten honutz edo”.

FINKOTASUN GABEZIA

Baxurako arrantza indartsua izan zen bitartean saregileek lan askoegin zuten Ondarroan. Miren Etxaburu “Lau Anaiaku“ren esane-tan, sarea oso apurtuta bazegoen astebeteko lana izaten zengutxienez, eta premia bazegoen, igandean ere lanera joaten ziren.Neguan ez ziren gelditzen, udan apurtu eta erdipurdi jositakosareak zehatzean pasatu behar baitziren, erretiratu baino lehen.Mirenen alabak dioenez: “Ta gero ohittura handixe euken eurokba etxeko, etxin euazen txalopik eukazen sarik barrizteko, ta gar-bitzeko, ta bixkat ba ganoraz ipintteko”.

1960ko hamarkadan saregileek lan asko egin zuten, batez erearrantza kooperatiben sorkuntzaren ostean. Txalupa guztien eska-kizunei erantzuteko bizi zituzten estuasunen berri Guruznek ema-ten digu:

“Presiñoi, presiñoi handixe. Ta zapatutan biharra eitten gen-dun, eh? Hotabi, hotiru, hotalau urteaz da, hotabost urteazda, gixona ta umi te euki arren ez pentsa zapatun kaleaumiaz da gixonaz da, pentsamentoik bez, eh? Tx, tx, tx, tx...Ze juten bihir ixan giñalako ba, batelin iual ba, txalopak eua-zen e katin lotute, eta bata ba jun bihi’zan txalopa, ta bestiken bihi’ban moilla gaiñin, eta bestik en bihi’ban bodegan ta,bihar asko”

Gaur egun, jada hasitako konponketa batekin jarraitzea ez bada,goizeko zortziak arte ez dute jakiten egun horretan lan egingoduten ala ez. Guruznek zehazten duenez: “Ez dou jakitten biharranoix eukiko’un edo ez doun, lehen bez eta on bez”. Hala ere prestegoten dira, arduradunak noiz deituko zain:

“Arreglo handixe badakat, adibidez, negun, ba barakit hama-bost egunin egunin-egunin dakatena biharra; baiñe nik urteguztin eitten doten biharra, nik ez dai noix dakaten be. Nieoten naz zaiñ etxin, zortzirak ingurun, zortzi tt’erdixak ingu-run, eurok porture etorrittakun ra diar eitten dabe, arduradu-nai: - Zu Mari Jose, biharra dakat. Eta harek arduradunakeitten dosku bakoitxai diar eiñ”

Eguraldi txarrarekin apurtuta badatoz, ez da inoiz txalupa bakarraetortzen, bi edo hiru baizik. Beraz, egun batean lanik ez edukiarren biharamonean lanez gainezka egotea gertatzen da, guztiekere trainak lehenbailehen konpontzea nahi izaten baitute.Kanpotarrek gainera konponketak irauten duen bitartean bestetraina batekin irten beharrean, nahiago izaten dute konpondu etabetiko trainarekin irtetea. Ondarrutarrek, ordea, apurtutakoa utzieta ordezkoarekin irteteko ohitura zeukaten.

Antxoatean lan asko egiten da jai egunetan, hain zuzen, txalupakgelditzen direnean. Astelehena ailegatzen denean sareak konpon-duta nahi dituzte, eta hori lortzeko era bakarra jai egunean lanaegitea da. Paradoxa honen ondorioz, arrantzaleak eta gainontze-ko herritarrak atseden hartzen ari diren bitartean, saregileak lanezgainezka ibiltzen dira sarri. Begoñak Andra Mari bezperan sareaapurtuta sartu zen txaluparen anekdota kontatzen digu. Familiakoemakume guztiak jaitsi behar izan ziren moilara, eta amonak agin-duta –bera era bertan, noski- zaparradatzan lanean jarraitu zutenlanak bukatu arte. Euretariko bat ile apaindegira joana zen bez-peran, eta euriak orrazkera guztia ondatu zion. Zeren sareak, hauda, etxeko ekonomiaren oinarria, beste edozerren gainetik zeu-den.

Kantabria aldeko arrantzaleek ihauteriak jai handitzat dauzkate,eta euren herrietara itzultzen dira egun horiek ospatzeko asmoz.Bide batez, ondatuta dituzten trainak Ondarroan uzten dituzte,han dauden bitartean konpontzeko. 2006ko inauterietan trainakutzi zuen txalupa berberak, gauza berdina egin zuen 10 bat urtelehenago ere. Begoña ondo baino hobeto gogoratzen da: izuga-rrizko “aberixakin“ sarea kofradian utzi eta euren herrira ospaegin zuten:

“... treiñe laga ta abante. Baiñe aberixak eukazen, inkreiblik.Ta gu, andra guztik, nik ez daitt, hamabost andra edo eongiñan ta, ezin gendun. Ez lantzoirik ikusi gendun, ze ordunilluntzin ixaten zan; geure umik be, umik preparata: - Jun koi-ttauok eta halaku, bestelaku... Astelehenin be eziñ amaittuteta eurak trankil trankil etorri zin, eurak karnabalak, euranandrai ez molestatearren geuri laga ta guk gaiñea konpondu;te geu, geure jaixak, hala! Ta ontsugun esan nebanin: -Karnabaletan laa’tsuela? Ordun be laa’ban. Ta gaiñea esan:eurak han jai handixak eitte’ittuezela ta...”

Lehena ere lan asko pilatzen zen, batez ere udan, antxoaren kan-painan. Ondarroan oraindik berrogei bat saregile gelditzen ziren,eta hala edo bestela lanaren zama emakume guztien artean bana-tzea errazagoa zen. 2006an, zazpi saregile baino ez zirenez geldi-tzen, udan lanez gainezka ibiltzen ziren eta ordu piloa sartu beharizaten zuten. Gaur egun ere antzera dabiltza. Lanpetuta ibili arren,eskaintzen dizkieten lan guztiak onartzen dituzte, eta urduri ibil-tzen dira lana bukatuko ote duten. Egia esan ez daukate lana egu-tegi baten arabera planifikatzeko aukerarik, eta ziurtasun gabeziahonek, lan guztiak onartzera bultzatzen ditu, gero bukatzeko putzhotsean ibili arren. Prekarietate honen adibide legez, 2005ekoantxoaren kanpaina bertan behera gelditu zenez, askoz langutxiago egin zuten.

Page 41: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

41I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1985-90 aldera, moila gainean sareak konpontzen.

ORDUTEGIAK

Ohituraz saregileak goizean goiz joaten ziren moilara, ia ia egune-ro zegoelako lana: “... txalopak (...) kosteran biharra eitte’ben, tabehin goixeko zazpi tt’erdixak, zortzirak eitte’ben (…) diar, nausi-xai, arduradunai”, dio Guruznek. 1960rako saregileen ordutegianahiko zehaztuta zegoen. Begoñak azaltzen digunez: “... beatzit’erdixetan juten nitxan, hamabixak arte, ta ordu bixetatik zazpi-rak arte. Hor bittartin arratsaldin meixendetako sasoin ba hogeiminutu edo laaten’ben ba kumunea edo jun, kafesnetxu hartu etaatzea jarteko, hogei bat minutoko... Ontxe bebai hori bada, eh?”.Gaur egun bederatzi t’erdietan barik hamarretan sartzen dira.

Mirenen alabak dioenez euren amak egun osoan zehar lan egitenzuen, premia zegoenean. Egun batzuetan bazkaltzera baino ezzen itzultzen etxera: “Nik ezautu ixan dot egun osu. Hauxe jun,euerdixan bazkaltzea etorri, ta gero bazkaldu ondoren ba ordu bitt’erdixak ingurun jun te gabeko zazpirak, zortzirak... Premiñinarabera bebai, beonek diñon modure, ez?”. Lehentasun nagusiatraina lehenbailehen konpontzea bihurtzen denean, Zigorren ber-tan zerbait jan eta zortzirak arte edo ilundu arte konponketarekinjarraitzera ohituta daude. Txalupakoak konponketa noiz bukatu-ko zain egoten dira, eta ondorioz erlojuaren kontra buruturikolana izan da, Salvadoraren kasuak argitu duen bezalaxe.Guruzneren esanetan:

“... moilla gaiñin gu mentaliza gaz biharrin, baja bazekixunnoix bajaten ziñan, adibidez, ixaten zan biharreko ordu goi-xeko hamarrak; on etxea etorri, iual ordu erdi euerdixan,ogiarteko bat jateko, edo iual etxea batzuk e’zin juten, kumu-ne momento baten Zigor beti eon da hor da, ta gero seirakarte, zortzirak arte, illundu arte? Eta hurrengoko egunin, etahurrengoko egunin”

Behin lanean hasita, gutxi gorabehera zein ordutan bukatukoduzun kalkulatu arren, konponketa uste baino beranduago amai-tzen da sarri. Guruznek dioenez beti sareak irabazi egiten dio per-tsonari. Baina emandako hitza bete beharra sortzen duen estua-sunak euren lanaldia luzatzera derrigortzen ditu saregileak:

“Gaur de egune ondiokan bajaten bagaz moilla gaiñea,hamen haitxetan dabizen txalopai, Santoñakun te biharra: – Anjel, ¿a qué hora vas a llamar? – Pues no sé, cinco y media, seis, cuando termineis.

Iual sei tt’erdixak edo zazpirak. Beti sarik irabazi eitte’tsa per-tsoniai. Sekule beherako ordu bat emon, edo geuk esan lau-retako amaittuko’u, eta amaittu sekule bez. Eta jeneral txalo-pi norberan zain. Eta hor kanpaiñetan, berdeletan eta antxo-atan eta hor kanpaiñetan guk biharra eitten gendun, gukhaindanbeste eitten gendun biharra. 12 ordu disparati bei-ttanduko’atzu baiñe iual hamabi ordu”.

Page 42: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

42 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Erbesteko txalupetako arrantzaleek, apurketa handi-handiak ezdirenean, eurek konpontzeko ohitura daukate. Beraz, horiek dei-tzen dutenean, lan gogorraren seinale izaten da. Azkenengo gai-lego batzuk deituta, ea aberixa handia zeukaten galdetu zieteneta ezetz, bi saregilerekin nahikoa izango zela, arrain poltsa azpianzeukan zulotxoa konpontzeko. Baina zulotxo hura izugarrizko“aberixi“ zen, eta gaueko orduetan ezin amaituta ibili ziren:

“... guk geuk herrikuk baakiau: bi esaten badau bi, lau esatenbadau lau, bat gehixa bat gitxia, ba hor edo entendiuten ga.Baiñe honek erdaldunok beti esaten dabe, ez sustatearren, e,bi nehiku diz. Esate’tsat honei e, bi esaten botsu hiru edo lau,ze edo zatixe falta dau, edo aberixa eskasa da. Porke beste-laik eitten dabe liso-liso bada eurak josi te josi eitten dabe tagero etxin konpondu. Ta honei esan netsan, ni e’neuan tahau jun zan bi oso-osoik baiñe gero gabeko ordutan e, ezinamaittute gero”

Mirenen sasoian ez zuten gauez lanik egiten, argi elektrikoa ezzelako horretarako erabiltzen. Beranduago, argi elektrikoaren era-bilpena hedatu zenean, eta batez ere arrantza kooperatibak sortuzirenean (1964), baxurako jarduera izugarri areagotu zen, etasaregileak gauez hasi ziren lanean. Begoñak dioenez, “... gabetanjuten giñan biharrea (...) goixeko ordu batakarte”. Biharamonean,goizeko bederatzi t’erdietako berriz lanera, umeak gobernatu,etxea jaso eta denborarik izanda, erosketak egin ostean.

Gaur egun, estualdiak pasatzen badituzte ere, lan gutxiago da-goenean lanera ez joateko aukera daukate. Elkarrizketa hauekburutzen ari naizela, Maria Josek azaltzen duenez beste eguneanama gaixorik zuen etxean eta ez zen lanera joan. Aurretik azaldu-takoarekin kontraesana dirudien arren, adibide honek saregileensektoreak gozatzen duen malgutasun laborala adierazten digu.Azken finean, autonomoak dira hurrengo atalean ikusiko dugunbezalaxe.

LAN GAIXOTASUNAK ETA ARRISKU LABORALA

Saregileen artean ematen diren lan gaixotasunik arruntenak gerri-ko mina, bizkar hezurrekoa, artrosia, erreuma eta bista galtzeadira. Moila gainean lan egiten dute, lurrean esate baterako, etaazken aldian lurretik isolatzen dituzten plastikoak erabili arren “...artrosise ta reumi, asegurata (...) eun guzti zazelako bustixan gai-ñin”, dio Guruznek. Gaur egun aulkitxo batzuen gainean lan egi-ten badute ere, aintzina baina ez horrenbeste, lurrean eserita jos-

ten zituzten sareak, Mirenen alabak dioenez: “... hasieran babeheangaiñin, eta gero ba geldike geldike ba bakoitxak e beranaulkixin”. Aulki hauek oso baxuak dira, Mirenen esanetan erraza-go erabiltzeagatik. Era berean, kontutan hartzekoa da, sarea jos-teko tengadan egon behar dela eta esku batek orratza darabile-nez, sareari eusteko beste eskuaz gain beste zerbait behar dela,hau da, oinak. Azken finean, lurrean eserita egotea bezala da,baina aulkiaren eta lurraren artean gelditzen den tartetxoari esker,moila hezearekin kontaktu zuzena saihestuz.

Kantabria aldean saregileek aulki normaletan eserita lan egitenomen dute; euskal kostaldean ez, ordea. Honen arrazoia zehatzaatzematen ez dudan arren, itxura denez, denbora luzean zeharzangoa aidean luzatuta edukitzeak belauna izorratzen du.

2000ko ekainean.

GuruzneBadiola.

Page 43: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

43I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Guruznek dioenez:

“Zelanik hainkak luze euki bihi’zuzen komeni gatzu hau, haueukitti ahal danik luzien (...) holanik zapalin. Beheangaiñetikalturi badakazu, belaune aidin dakazu; ordun, hori gureaurretik dator, eta baten batek ondo pentsata dakar ondo,zemat eta altura gitxia automatikamente hainka bat eukitte’-zu beheangaiñin. Belaune beheangaiñin. Eta besti bestin gai-ñin eoneran, ez gatzu komeni hor tarte handirik eoteik, bes-telanik belaune izorraten gatzu! Gaur egunin, harixan obilluksartzen douz (...) eta zelako deskantsu!”

Edonola ere, jarkera hori kaltegarria da gorputzarentzat, enborra-ren pisu guztia sakroaren gainean deskargatzen delako (hortik,gerriko minak). Gaur egun bizkarraldea daukaten aulkiak erabil-tzen dituzte, eta horrek nekea pixka bat arintzen du. Baina hezu-rretako minak ohikoak dira, batez ere “... bizkar hazurre, ze behe-rutz beide zaz /// Bertebrak etaa bueno, hazurreku dana (...), dandan dan dana, masaji masajin gaiñin ibilli bihi’az. Irabazi han tabeste alderdi baten gazta”. Lan mekanikoa eta errepikakorradenez, besoak eta sorbaldak ere asko sofritzen dutela esangonuke.

Ikusmena ere galtzen da; edo makaldu, behintzat. Gaur egundirauten zazpi saregileetatik seik betaurrekoak darabiltzate.Neguan seiak baino lehenago iluntzen du, eta lana amaitu beha-rrak saregileek erdi ilunpetan lan egitera derrigortu ditu, mendee-tan zehar. Argi elektrikoaren hedapenak ez zuen egoera askohobetu, sasoi hartan arrain biltegietako argiztapena ez zelakogaur egungoa. Mirenen ikusmenak, ordea, ondo eutsi du.Bakarretarikoa izango da. Alabak dioenez, osasunez ondo ibili dabeti; azken urteotan asma edukitzen du, beharbada hainbesteurtetan zehar jasandako hotz eta hezetasunaren ondorioz.

Atal honi bukera emateko lan arriskuak aipatu behar dira. Orratzbatzuk oso zorrotzak dira, eta haren punta sartuta atzamarreanzauria egitea ez da hain arraroa. Honez gain, sare konponketa txa-lupa barruan egin behar denean, txalupara sartu egin behar da,edo beharbada salto. Marearen arabera operazio hori oso arrisku-tsua bihurtu ahal da, azken urteotako heriotzek adierazten digu-tenez. Sarea konpondu behar den txalupa moilaren kontra da-goenean, operazio hori behin eginda nahikoa da. Baina errenka-daren kanpoko aldean badago, txaluparik txalupa saltoka igarobehar da. Behin, auskalo zergatik, txalupa batetik ezin irtenda gel-ditu ziren; lehorreratzeko aukera bakarra txalupa askatu etamaniobratuz beste moilaren kontra lotzea zen. Baina gizon baka-rra zegoen txalupan, eta aldi berean, leman eta makinan, ezinegon. Han zeuden saregile batek lema hartu eta gizonari makina-ra joatea agindu zion; primeran atrakatu zuen kofradiaren kontra.

SOLDATAK

Maria Josek akorduz 1960 aldera, sarea konpontzen hasi zenean,alogera, hau da, eguneko soldata, 300 pezeta ingurukoa zen;Begoñak antzeko kopurua ematen du, 275 pezeta eguneko.Honez gain, lanalditik kanpoko orduak 25 pezeta kobratzen zituz-ten. Hau da, lanaldiko orduak bezala, edo merkeago:

“Eta gero estri esaten gakon ba iual e, derrigor itxosako nahite ba, ene beste ordu bete eindde amaittu eingo’u, ba ordunixango zan ha ba, bost oberleko edo orduko, ordun. Baiñeordu fijo fijo, ni neutzako, neu hasi nitxanin berrehun te hiru-totamabost bat pezeta ta, neuk pentsaten dot paako’bela”.

Sare konpontzaileak (2006) Ezkerretik eskumara: Guruzne Badiola, Garbiñe Garalde, Mari Tere Burgoa, Mª Cruz Burgoa, Maite Burgoa eta Josune Badiola.

Page 44: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

44 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Maite Burgoa San Severino,sarekonpontzailea.

Saregileen soldata txalupa jabeek ordaintzen dute, baina ez gastuorokorretik, euren irabazietatik baizik. Maistrei pixka bat gehiagoordaindu izan zaie betidanik, eta lan guztiak ezberdinak direnez,lan astuna gertatzen denean txalupa jabe batzuek gehiagoordaintzeko ohitura izan dute. Kobratzeko modua berezia da,saregileek egunean bertan jasotzen baitute egindako lanaren alo-gera.

Egindako orduen arabera kobratzen dute, 2006an, 6 euro inguruordua. Eurotik pezetara aldatu zenean igo zieten soldata azkenen-goz. Ez dagoenez alorreko inolako konbeniorik, ez dago zehaztu-ta zenbat kobratu behar duten: “Ez dakau espezifikata iñok zekobra bihir dounik, beti holantxen jun ixan naz”. Eta ordu extrakohikoak legez kobratzen dituzte, berdin. 7 orduko lanaldiarekin,astean bost egun lana egingo balute, 900 euro inguru kobratukolituzkete hilean. Lanaren finkotasun gabezia dela eta, hori norma-lean ez da gertatzen, astelehenetan adibidez, hasitako lan batekinjarraitzea ez bada, ez delako lanik egoten, txalupak orduan irte-tzen baitute itsasora.

Guruzneren ustez, euren lana ez da behar beste baloratzen. Lanespezializatu bat burutzen dutela kontutan hartuta, gutxi irabaz-ten dute. Kotxe baten motorra konpontzea legez, sarea konpon-tzea ez da edozeinek egin ahal duen lana. Arrastean hiruzpalaudeskarga egin orduko moldatzeko lain ikasi ahal da, baina sarekonpontzen hileak edo urteak igaro behar dituzu ikastun legez.Sare konpontzen, “... ixan bihi’zaz profesionala”. Eta arrantzarenekoizpen prozesuan paper estrategikoa betetzen dute. Kontura-tzen bagara, sarerik gabe, trainarik gabe, ez dago antxoarik, esatebaterako. Zer gertatuko zen euskal kostaldeko saregile guztiekgreba bat egin izan balute, ez gaur, baizik eta orain dela hogeitahamar urteko udaberrian?

Begoñaren anekdota batek, emakume legez eta langile legezjasandako gutxiespen baten berri ematen digu. Behin, orain delaurte batzuk, eguerdiko lana amaitu eta etxerantz zihoala kanpo-tar batzuentzat lanean ari zen beste saregile bati laguntzen geldi-tu zen. Bien bitartean, mekaniko bat sartu zen txalupa hartan, etazerbait konpondu ostean alde egin zuen. Ia eguerdi osoko lanarenostean konponketa bideratu zuten. Begoñak ordu laurdeneanbazkaldu eta ohiko lanerantz itzultzen ari zela, konponketa zen-bat izango zen galdetu eta bien lanaren truke 5.000 pezeta (30euro) eskatu zituzten. Patroia ez zen konforme gelditu, atzetikzihoan beste saregile bati ea eskatutakoa bidezkoa zen galdetubaitzion. Hau jakin zuenean, Begoña patroiarengana hurbildu etaeurek mesede legez egindako lanari mesfidantza horrekin eran-tzun izana aurpegiratu zion, gauza batzuk ez baitira diruarekinordaintzen.

Mekanikoari ezer esan ez eta eurei hori esan beharrak sutan jar-tzen zuen, eta, gazteleraz, baina errietan egin zion:

“- Behatu: mekaniku sartu’atsu hor, puentin, ta arregla’tsuradixu. Harek ez dai ze faktura pasako’tsun; pasako’tsu fak-turi IVA ta falta ta guzti, ta harei ez dotsazu ixe esango, esannetsan. Ta haintxuxen be guri, geuk, zeuk horretxeaz atrapabihi’zun arraiñak, horrei emo’tsazu hori zeroi? Eta halanik etaholanik eta, honek be ez dai zeintzuk geuazen andrak eta: – Emakumi... – Ze emakume? Haren diru, eske, eske, eske, ureta botako’tgaiñea, ta nahi ez hartute”.

Azkenean, nazkatuta, ez zuen haien dirurik hartu. Egun batzueta-ra txalupa hau arrainez gainezka ailegatu zen, eta ernegatutaeurengana joatekotan ibili zen, eurek konpondutako sarerik gabeez dagoelako arrantzarik, ez asko, ez gutxi, ezer ere ez. Zentzuhorretan Guruznek euren lana ez dagoela baloratuta uste du, etaegiten duten lana funtsezkoa dela kontutan hartuta, ez dutela ira-bazten irabazi beharko luketena.

Egunean bertan kobratzeak alogera diro aberatsa bihurtzen baduere, Guruznek ez du soldatatzat hartzen, bakarrik horrekin ezindelako familia aurrera atera. Senarrak lan egiten zuenez, “... horidiruoi ixan da gutzako ba, ze esango’tsut ba, ba erropak eroste-ko, alfonbri erosteko, hau erosteko, besti eitteko, ez e sueldobaten morun sekule ez dotsau behatu”. Begoña ikuspegi honekinbat dator: “Hor, ixan gaz ba, geu ezkonduk ba etxin launtzen,osea gixonan irabazixai launtzeko ta, horrakoxe, ez e, bertatikbixitxeko”.

Page 45: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

45I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

GIZARTE ASEGURANTZA

Begoñak gogora ekartzen duenez 1960ra arte saregileek asegurubat ordaintzen egon ziren, baina 1960an mota hau desagertuegin zen –“ebapora” dio-, eta beste aseguru bat ezarri zen, hile-an berrogeitamar ogerlekokoa (1,5 euro). Deskargetan zebiltza-nak aseguru berdina omen zeukaten. Itxura denez, beste herribatzuetan, aseguru hau jarri zutenean, emakume asko apuntatuziren saregileak ez izan arren. Ondarroan ez zen horrelakorik ger-tatu, baina Bermeon 300 emakume agertu ziren, langileak berez100 izanda ere. Lanik egin gabe kotizatzen zuten batzukBenidormen bizi omen ziren. Eta horregatik, 1980. hamarkadarenhasieran Gizarte Asegurantzak kontua moztu zuen:

“Ordun hasi zin aztertzen ta zera eitten, ta bueno esa’ben: – On arte sartute dazenak jubila arte segi eingo dabe, baiñebarririk hamen segurun ez da sartuko. Ta halanik, hamen Ondarrun be barrixak sartzeko, ez euangero eskubideik. Ze sartu zeinkin baiñe asko pagata; gukpagaten bagendun hamairu mille pezeta hareik paga bihi’benhotazazpi edo. Ta zeuk ez bazeunkazun bihar fijoik, horidiruoi zelanik pagako’ben ba?”.

Guruznek dioenez arrantzaleen kofradiak “Instituto Social de laMarina”-rekin hitz egin zuen, eta 1982tik aurrera aseguru finkoalortu zuten: “... on dala hotiru urtetik honutz dakau seguru iáfijo”. Begoñaren esanetan aseguru berria 1984an hasi zen: saregi-leak kofradiarekin hitz egitera joan ziren ea zerbait lortzen zuten,

eta autonomoak egin ziren, baina erregimen berezian, gutxiagoordainduta, kofradiak ordaintzen baitu zati bat. Ondorioztatzendudanez, data horien ostean (1982-1984) saregile egiten zirenakakordio honetatik kanpo gelditzen ziren: hau da, kofradia ez ardu-ratzean kotizazioaren zati baten ordainketaz, asko garestitzen dalangilearentzat. Akordioaren barne gelditu zirenak, hilean 13.000pezeta ordaintzen hasi ziren, eta gaur egun hilerokoa 113 eurotandago ezarrita. Jakina denez, orain dela gutxi arte autonomo beza-la baxa hartzeko eskubidea izan dute, baina langabezia kobratze-ko eskubiderik ez.

Beste lan sektore batzuekin alderatuz, saregileen arloan langileenegoera kontraktuala hobea izan dela dirudi. Guruznek dioenez,“Guk etxeko txalopi saldu, ta iá redera modun jarraittu gendunin,kofraixak orduntxe ipini’ban seguro barri bat geutzako, ze lehenaeuan e, Montepio eta ez dai zelakuk”. Miren “Lau Anaiaku“ri erezahartzaroa gelditu zaio, ez “krixaratzan“ egin zituen lanengatik,bizitza osoan zehar saregile legez aritzeagatik baizik. 65 urte betezituenean ondo ikusten zen, eta beste hamar urte jarraitu zuenlanean.

ALDARRIKAPENAK

Saregileen aldarrikapen nagusiak esplizituki azaldu ez badituzteere, testigantzek aztarna argiak uzten dizkigute. Lehenik etabehin eraikinaren kontua aipatuko genuke, jarkeraren kontua ezin

2008ko uztailean. Ezkerretik eskumara: Estrella Arkotxa, Garbiñe Garalde, Mari Jose Aramaio,Maite Burgoa, Guruzne Badiola eta Maria Rosario Aramaio.

Page 46: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

46 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

denez konpondu behintzat lokal egoki bat edukitzea neguko eurieta hotzetatik babesteko. Bigarren atalean, soldaten igoera aipa-tu behar da, langile espezializatuak direlako. Eta azkenik egitenduten lanaren balioa onartzea, azken hau aldarrikapen materialbat ez izan arren.

Paradoxa hutsa da, autonomoak izanda, saregileak lanera deitzendietenean joaten direla, hau da, jabeen premien arabera, soldata-peko langileak bezalaxe. Ikusiko denez, hau arrasteko deskargeta-ko langileen kasuan ere gertatzen da. Saregileen aldarrikapenakbidezkoak izan arren ez daukate oinarri legalik: kofradiak ezdauka zertan lokal bat prestatu beraientzat, azken finean autono-moak direlako, eta ondorioz behar dituzten azpiegituren ardura-duna ez delako Kofradia; bestetik, soldataren igoera eskatzeaeuren eskuetan dago, eta horretarako indarra nahikoa badute,zazpi baino ez izan arren, edo hobe esanda, horrexegatik bero-rrengatik. Hegazkinetako pilotoak bezala.

Saregileak lan arlo estrategiko bat dira arrantzaren ekonomian,eta euren lanak duen garrantziaren jakitun dira. Kofradiaren lan-gileak ez izan arren, lanik ez balukete egingo kaltetu nagusiakofradia izango litzateke, lehenik eta behin Kantabria aldekobaxurako txalupa asko ez liratekelako Ondarroara etorriko, sareakkonpontzera behintzat. Noizbait lana uztea erabakiko balute zergertatuko litzatekeen galdetuta zera erantzun digu euretarikobatek:

“Lehelengo diar eitteko guri eta erozer emoteko ixango litxa-ke bera kofraixe, ze zuk, geuk kofraixai zerbizixu emote’tsau,ze txalopak ez baakarre treiñak jasoteik hona ez datoz. Zegaur egunin Bermeon be ez da txalopaik bajurakoik (...)Bermion ez da sareroik iá, sare konpontzailleik ez da”.

Baina baxurakoa, neurri batean, negozio familiarra denez, zaila daaldarrikapenak planteatzea, etxekoak kaltetzeko arriskua sortzendelako. Gainera baxuraren inguruan, arrasteko arrantzaren mun-duan nabaritzen ez den filantropia berezi bat sortzen da.Baxurako arrantzak komunitateko sektore ahulenak elikatu dituluzaroan. Elkarrizketatu baten arabera, lehena gose zenari barru-aldera alferrik ez joateko esaten omen zieten, joateko itsas aldera,portuetara, eta han txalupa batetik ez bazen bestetik ziur eskura-tuko zuela pare bat berdel, antxoa poltsatxoa edo besterik ezean,txitxarroren bat. Esku hutsik ez duzula irtengo, ziur. Saregileakkomunitate horren parte sentitzen dira, eta baxurak herriari ema-ten diona, eurek baxurari ematen diote:

“... nik pentsaten dot bajurik dakarren modun ez da?, emotiarraiñe, herrixai emoti, arrastak ez dabena euki, ba geurebiharra be dakaune ipintti, dakaune emoti te... Ez dait ba.Beti da e nitzako kontsiderata bajurako e biharra familixakute etxeku... Te arrasteku ixan da iá negozixu, kapitala”

Ezkerretik eskumara: Maite Burgoa, Maria Rosario Aramaio, Josune Badiola eta Estrella Arkotxa.

Page 47: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

47I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Ondarroko azken zazpi andrazko sarekonpontzaileak, beharrean moila barrian.

Azken saregileak

XX. mendean zehar saregileen kopuruak izandako bilakaerariburuz Iñakik –Josefinaren senarrak- datu argigarriak eskaintzendizkigu. Txalupa jabeen familia bakoitzean bi edo hiru saregilezeudela kontuan hartuta, eta Ondarroan 70-80 motor txiki bazeudela, 1936ko gerraren aurretik saregile kopurua 200 inguru-koa zela kalkulatu dezakegu. Gerra ostean kopurua hau zeharogutxituta zegoen, Begoñak dioenez –1941ean jaioa- bere amarensasoian laupabost koadrila baino ez baitziren gelditzen, bakoitzahamarren bat emakumez osatua. Baxurako arrantzak eutsi zuenbitartean kopuru hau egonkor mantendu zela dirudi, Guruznelanean hasi zenean –1970ean- berrogei bat emakume inguru gel-ditzen baitziren: “... talde bakoitxin eoten zin bi, bi ulertze’benaketa biren artin eukezen andrak, bost andra, sei andra, zortziandra. Euazen, lau bat talde euazen”. Gaur egun, ordea, zazpisaregile baino ez dira gelditzen, horietatik bi maistrak. Beraz, 70urteko epean lan esparru honetan ari diren emakume kopurua %3’5era jaitsi da, eta industria-birmoldaketa ikusezin hau inolakoerresistentziarik gabe burutu da.

Gelditzen diren zazpi saregileetatik gazteenak 49 urte izango ditu.Gazterik ez apuntatzearen arrazoi nagusia finkotasun gabezia daGuruzneren ustez:

“Zeaittik ez dau konpensa? Ez dalako eguneroko biharra.Adibidez, hirurotalauan da, hiruroixan da, euazenin hiruroitxalupa eta, egunin-egunin zeunkazun biharra, eta kanpaiñabe hasten zanin, beti zeunkazun biharra. Ordun horrekandriorrek, emakumiorrek, hille bixan ezik urte guztin biharraeitte’ban da beran sueldu eukan. Gaur egunin, gaur egunin,eta gaur baiño gehixa ondala hogei urtetik eta, emakumebatek hortik ogixe jan bihir badau, sari konpontzetik, ezin, ezdakar diroik, ez dakar diroik, ze ez dalako urte guztin danbiharra, dakar, apurtueran arabera dakar”

Begoña iritzi berdinekoa da. Mendeetan zehar mantendu ostean,ogibide hau desagertzeko zorian aurkitzen da, eta soldata baxuakbaino gehiego, etorkizunari buruzko ziurtasun gabezia da kezkanagusia:

“... barririk ez da, ez dalako bihar fijoik; eta zein gazte duurte guztiko biharra ez baakar, urte guzti entendiuten da,hamar hillabete balitxake be ez da txarto. Zein gazte duhorra? Hor ez da (...) Lehena lehena bihar asko euanin, baiñeordun gitxi paaten zan ta bueno, baiñe on on ez da, fabrikabaten edo beste edonun biharra ein leikena, eta pertsona bat,andrazko batek e: - Bihar fiju akat eta etxe bat hartu dotedo... Hor ez dakazu holakoik! Ez dakazu, ze za zaiñ...”

Erakunde ofizialen aldetik ez da ahalegin handirik egin ogibidehau mantendu eta zabaltzeko, hezkuntza planen arlo teknologi-koan merezi duen lekua emanda. Gipuzkoa aldean sareak kon-pontzen irakasteari garrantzi gehiago eman diote, baina hemenez da erakusteko ahaleginik egiten, eta ondorioz galdu egingo da:“... desagertu eingo da. Harek bixak desagertzen dizenin, ba gukez dou jakingo biharrai agarraten”. Gauza batzuk konpontzekogai izango dira, “... kankamuk armaten eta horrek gauzok, baiñepapu etorten danin iá apurtute” ez dute jakingo nola konpondu.

Saregileena sektore estrategikoa izan arren, ez diote ezagutza tek-nikoak ematen duen nagusitasunari probetxurik atera, euren lanbaldintzak hobetzeko orduan. Inertzia hau ez bada gainditzen,Frantzian desagertu diren bezalaxe, hamabost urte barruOndarroan ere ez da saregilerik egongo, eta beharbada euskalkostalde osoan ere ez. Euren lana makinek beteko dute, eta ziu-rrenik makina horien buruan gizon bat egongo da.

Page 48: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

48 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

ARRASTEKO DESKARGETAKONESKATILAK

“Autonomuk gaz, baiñe euran biharran zain gaz. Gu zapatun euran diarran zain gaz, ze ordutan ipintten daben”

“Geu baik ez di eurak be ixe. Gu baik ezin dabe harek arraiñe prepara”.

Sarrera

Alturako arrantza 1950. hamarkadan indartu zenOndarroan. Ondarroa, hain zuzen, gerra aurretik arras-teko arrantzaren aurkako gune garrantzitsua izatetik(gogora ditzagun tostartekoen batzarrak), 1950etik

aurrera alturako arrantzaren epizentroa bihurtu zen, Bermeorekinbatera. Baxurako arrantzarekin alderatuz, alturako azpiegiturekkapitalen inbertsio handiagoa eskatzen dute, eta negozio familia-rrak barik enpresa anonimoak nagusitzen dira.

Alturako itsasontziak handiagoak dira, metalezkoak, eta arrastea-ren teknika erabiliz arrantzatzen dute. Alturako arrantzan, baxu-rakoarekin alderatuz, irteerek gehiago irauten dute, mare bat,arrantzaleen esanetan. Mare batek pare bat aste inguru iraundezake, edo gehiago. Txalupak Ipar Atlantikoan arrantzatzendutenean, hango porturen baten lehorreratzen dira astero(Eskozian, normalean) eta arrantzatutakoa kamioiz bidaltzendute. Baxurako txalupek eguneko arraina dakartenez, ez daukateizozgailu berezien premiarik, baina alturakoetan arraina harrapatuahala kutxetan sartu eta neberan gordetzen da. Ontzia lehorrera-tzean, ekarri duen arrain guztia deskargatu behar da, ahal denikdenborarik laburrenean. Baxurarekin alderatuz, arrantzaleek ezdute parte hartzen deskarga lanetan.

Deskargetan gizon eta emakumeen rolak ondo bereizita daude:gizonek arrain kutxak itsasontzitik atera eta arrain biltegirainogarraiatzeaz arduratzen dira; arrain biltegian emakumeek kutxakpisatu, arrain mota ezberdinen arabera ilaretan pilatu eta kutxetannahasita datorren arraina –“bariau”- bereizi egiten dute; eurekdioten bezala, “arraiñe aparta”. Deskarga guztiek ez dute iraupenberdina; txalupak ekarri duen kutxa kopuruaren arabera deskargamotza, normala edo luzea izan ahal da. Azken hauek sei ordutikgora iraun dezakete, baina langileei –gizon zein emakumeei- ezdiete horrengatik gehiago ordaintzen, normalean behintzat.

Lanaren deskribapena

KUTXAK PISATU, GARRAIATU, PILATU

Gizonak arraina lehorreratzeaz eta arrain biltegiraino garraiatzeazarduratzen dira. Lehena lan hori harantz eta honantz zebiltzanesku-gurdiekin burutzen zuten, eta esku-gurdi bakoitzaz bikotebat arduratzen zen. Garraio lan hauetan bi edo hiru bikote aritzenziren, baina fenwitxa asmatu zenetik, lan hau langile bakar batekegiten du. Arrain biltegian arrain kutxak deskargatzearen ardura-dunak emakumeak dira, baina lehena esku-gurditik pisura bota-tzen zituzten zuzenean, eta ez zegoen kutxa lurretik altxatu beha-rrik; gaur egun fenwitxak arrain kutxen palierra lurrean utzi etaalde egiten du, eta beheko ilaretako kutxak lurretik jaiki behardira. Kasu honetan ere, aurrerapenak, emakumeen lana gogortuegin du.

Arraina pisatzen bi emakume egoten dira: batak, kutxaren pisuaklera batekin idazten duen bitartean kutxaren oholaren kanpokal-dean, besteak, plastiko transparente fin bat zabaltzen du arraina-ren gainean, hirugarren batek berehala botako dion izotz ezkatekhotzitu bai, baina arraina ez ukitzeko, kaltegarria baita. Karmelekdioenez, “... pixun eoten di andra bi (...) eta gero edurrin bestebat, pixutik erun ahala edurre botaten, kaja bakoitxai edurre bota-ten”. Nieves Urkiaga 15 urterekin hasi zen lanean deskargetan,1950eko hamarkadan. Gogoratzen duenez orduan ez zegoenplastikorik eta arrain zuria zapiekin babesten zen, jelak kalterik ezegiteko. Zapi haiek garbitu egin behar izaten ziren berriz, eta biha-ramon gauerako lehortuta egon behar ziren, hurrengo deskarganerabiltzeko.

Isaurak neskatilen lana zertan datzan azaltzen digu: “... geukeitten dou pixa, plastiku ipini, edurre bota eta beran illaran, jutendi ba beran tokixetan. Ba leatza hamentxe, faneki edo txitxarruedo zer dan beran grupun juten da, eta hoixe da geure biharra”.Maria Rosak gaineratzen duenez eginkizunak zehaztuago zeu-den. Deskarga hasi aurretik egin beharreko lana izaten zen “...edurrak ekarri, eta gero iá edo zu karriatzailli baziñan edo pixukubaziñan segun...” Hau da, pisuan dauden bi emakumeak “pixu-kuk“ dira, jela botatzen duena “edur-emontzailli“ edo “palaku“ -batzuetan gizona-, eta beste guztiak “karriatzaillik“ dira. Azkenhauek bikoteka lan egiten dute, arrain kutxa pisutik hartu etaarrain biltegiko hormen kontra kokatzen dituzte, pilatutako ilare-tan, multzo ezberdinetan arrain motaren arabera. Harako bidaiakutxarekin egiten dute, eta honuzkoa esku hutsik, hurrengokutxaren bila. Joan-etorri horietan kilometro asko egiten dituzte,erdiak zamatuta. Kalkulu txiki bat eginda 1000 kutxako deskargabat lau bikoteren artean egiten badute, bakoitzak 250 kutxamugitzen dituela onartuta, batez-beste 10 metrotara garraiatubehar badute, bost kilometro eta 250 flexio, 10 kiloko zamarekin.

Page 49: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

49I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1956. Nieves Urkiaga «Garbantzeroneku» eta Pilar Amutxastegi «Euskadi» deskargatik etxera.

Page 50: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

50 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Kutxari ezin zaio edozein modutara kolpe egin. Kutxak euskarriedo “belarri” bana izaten du hegal bakoitzean, bere egitura sen-dotzeaz gain eusteko erabiltzen direnak. Bikoteka lan egitendenez, aurretik doanak, pisu gainean gertatu zaion kutxa zeinmultzoko zein ilaratara eraman behar den aztertu, eta horren ara-bera ezkerreko edo eskuineko belarritik kolpe egin behar dio,eskuin eskuarekin ezkerreko belarritik eta ezkerrarekin eskuine-koa. Kutxari kolpe egiteko erabili behar den teknika berezi honenhelburua kutxa bat besteen ondoan kokatzerakoan erosotasunairabaztea da, aurretik doanak beti kanpoko aldea hartzen duela-rik, eta atzetik doanak barrukoa, beste kutxen ilaren ondoankokatu behar dena. Karmele deituko diogun beste deskargetakolangile batek dioenez, hori berehala nabaritzen da, “... barri bathasten danin modun biharrin: - Agarra’tsaixun hamendik, etahamendik agarra’staixun. Horrek beti atrasaten dau”. Gainera,kutxaren oholean idatzitako zenbakia (pisuari dagokiona) beti bis-tan gelditu behar da, eta ohitura hartzen denean operazio meka-nikoa bihurtu arren, hasiberrientzat ez da beti erraza bihurtzen bisegundutan kutxari zein belarritik kolpe egin behar zaion erabaki-tzea.

Jasotako testigantza guztien arabera lehenako deskargak askozgogorragoak ziren, gaur egungoekin alderatuz: alde batetikkutxak astunagoak zirelako; bestetik askoz arrain gehiago harra-patzen zenez, deskargak asko luzatzen zirelako; eta azkenik, lan-gileen ekipamenduak ez zirelako egokiak.

Gaur egungo kutxak txikiagoak izan arren, armadore batzuknahiago dituzte gizonak, indar gehiago dutelakoan. Emakumeekbinaka lana egin arren, bakoitzak kutxa bana ere eraman dezake-la azaltzen digu Karmelek, era barregarrian: “... guk kaja txikixe ezdou erungo ba? Baitte armadori bebai altzun”. Baina lehenakodeskargak amaigabeak ziren, eta lur jota bukatzen zuten fisikokieta batzuetan psikologikoki. Isaurari, bere lehen deskarga 2.500kutxatakoa gertatu zitzaion, eta hari buruz gordetzen dituen oroi-tzapenak ez dira batere onak:

“... lehena porejenplo arrain gehixa ekarte’ben; lehena bimille kaja, hiru mille kaja ekarte’ben, baiñe eske hiru millekaja handixak, eta ni l..., ni akordaten naz: lehelengoko des-kargi ei’neban “Ormaza”, ez gazta ahaztuko neure biztxabuztin (...) 16 urte, lehelengoko deskargi, bi mille ta bostehunkaja. Ordun, palota*. Kajak, e, pixu baakixu, indo*, eske nikez dai zemat kilokuk zin. Nik baraitt gabeko hamabixetan hasinitxanela biharrin, eta amaittu nebanela goixeko zazpiretanbiharra; emo’sten bi mille ta bostehun pezeta, ez mille ta zor-tzirehun pezeta ordun, eta ailla nitxan etxea nearrez. Esanneban, gehixa e’nixunela /// Ba bai, hurrengoko domekanhan neuan ostabe”.

Hasiera batean gainera, ez zegoen lanerako jantzi egokirik. Ziezkojantzirik ez zen ezagutzen eta praken erabilera oraindik hedatugabe zegoen emakumeen artean: Guruzne adibidez, gonarekinjoaten zen deskargetara, eta hiru puntako mantoiarekin.Oinetakoei dagokionez, “txonklo“ edo “txanklo“ deituriko traskobereziak erabiltzen zituzten. Isaurak dioenez, “... lehena txanklu-kin ibiltten giñan ta on botakin, ba zeozer hobetua hainkak”.Gaur egungo botak larruzkoak dira, eta oinak beroago manten-tzeaz gain, batzuk arrain biltegiko behegaine irristakorrean labanez egiteko prestatuta daude bereziki. Esku-larrurik ez zen erabil-tzen, eta izotzarekin kontaktuak puztu eta mindu egiten zituen,hurrengo atalean ikusiko denez, kutxen garraio eta pilaketaz gain,neskatilak arraina “aparta“ edo sailkatzearen arduradunak baitira.

“ARRAIÑE APARTATEN”

Biltegian sartzen den arrainik gehiena sailkatuta dator itsasontzi-tik (berdela, txitxarroa...) eta kutxa horiek zuzenean euren ilaranpilatzen dira. Baina beste arrain batzuk kutxan erdi nahastuta aile-gatzen dira, arrain “bariau“ deitzen dena, eta neskatilek mota etatamainaren arabera sailkatu behar izaten dituzte. Izan ere, eginki-zun hau da neskatilak gizonengandik bereizten dituena, gizonakbeharbada kutxak mugitzeko indar gehiago badute ere, “... arrai-ñe mimateko sasoin” emakumeek esku hobea dutelako. Isaurakzehazten duenez, “... zapu aparta ein bihi’zu”, lenguatua, mihi-arraina, lupia, hegoia eta abar legez, euren kutxetan sartu behardira. Itsas-sapoari adibidez, beltza ala zuria den sabelean nabari-tzen zaio, baina Karmelek dioenez “... guk askotan buelta be ezdotsau emoten, haragixin, haragixin igarten da. Ordun andrik iualbeste mimo bat dakar bariau te eitteko ta”. Arrain zuria pisuarenarabera klasifikatu behar da: “Hasten da kariokilli, karioka-karioki-lli, karioki, popularra, korrienti, gordi, mediani eta leatza...”.Arrain bakoitzaren pisua eskuarekin neurtzen dute, handia izanarren pisu gutxikoa gertatu ahal delako, eta alderantziz.Zalantzarik gertatzen bada, orduan pisatzen dira. Edonola eretamainaren araberako sailkapen hau asko erraztu da aspaldian,gaur egun ez direlako lehena bezain arrain handiak ikusten.

Nieves Pilitxu Prendesen hasi zen lanean, gero Carmentxu Arriolaneta Ponciano Camposen ibili zen, Madre Adoradan, Etor Eneas-en, Madre de Coron... Sasoi batean deskargaz deskarga ibiltzenzen, txalupen premiaren arabera. Eskularrurik ezean, arraina sail-katzerakoan izotzarekin kontaktu zuzenaren ondorioz bere atza-marrek puztu-puztu eginda gelditzen ziren. Miren “Kantaleko“kgogoratzen duenez, deskargak egiten hasi zenean arrain bariatuakutxetatik urez betetako tinetara botatzen zen, eta neguan uraizugarri hotz egoten zen. Txurruko ur hotza ere tinetakoa baino

Page 51: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

51I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Zubi Zahar azpian arraste ontzietako emakume langileak 1950ean. Ezkerrean, Lorea Etxaburu.

epelagoa zen, tinetara izotza botatzen zelako, baina euren bode-gako nagusiak, emakumea bera, ez zieten uzten tinetako uraaldatzen. Ez zegoenez eskularrurik, “... halantxenik juten giñanetxea, eskuk handi handi eindde, zelako txartooo, zelako txarto...Haxe baiño bihar txarrauarik ez dot ikusi”. Kontu hori zela eta ezzela hamaika eztabaida izaten zituzten ugazabandrearekin. Geroikasi zuten arraina uretan sartu barik, zuzenean mahaietara bota-tzen, sailkatzeko.

Arraina apartatzen arrain bitxiak ikustea gertatu zaie deskargetanlan egiten duten emakumeei. Begoñak behin legatz albinoa ikusizuen, zuria, “Zezermendi” txalupak ekarrita. Inork ez zuen hartu,bada-ezpada. Aurretik inork ez zuen horrelakorik ikusi, eta hangelditu zen, bazter batean: “... leatza albinu. Rarisimu de, eh?Leatza zuri-zuri-zurixe, eskama zurixe, dana, leatz zurixe. Iñok ezeban nahi. Iñok ez daki ederrena bazan be. Ez daitt atzanin ze, zeei’tsan, ze kajan aparte laga bihir ixan zan”. Elkarrizketa honetanTrini ere bazegoen, eta 75 urtetan ez zuen inoiz horrelakorikikusi36. “Beste baten gerta’azkun lenguau, alderdi bixak marroik.Ez eukan azpirik. Azpixe ta gaiñi bixak marroik. – Horreik bi eongodi peata, bi eongo di... – Ez dala ba, ez dala ba (...) Gauza rarukgertaten gatzuzenak ba, iual beste batei ez gako gertako ehunurtin, te ba, beste batei gerta eitten da”.

Tamainaz eta motaz gain, arrainak sailkatzeko beste modu bat erebadago: arrak eta emeak. Behin Begoña arrain biltegian zegoela,emakume bat sartu zen txibiak erostera. Txibiak kutxetan zeuden,tamainaren arabera bereizita, baina emakume hura kutxa ezberdi-netatik hartzen hasi zen, tamainari begiratu gabe. Begoñak zertanzebilen galdetu zion, eta hark erantzun: “... emik hartzen naz tin-tta gehixaua akarrelako. Aaibaa! Hamen. Ta klaro, emi danakdakar erruk eta bi luzik, erro luze luze bi, eta arra danak ez dakarerro luzeik”. Gaur egun tinta poltsetan saltzen badute ere, sasoihartan txibiaren beraren tinta erabili behar zen, eta arrain biltegie-tan erositakoa hoteletara saltzen zuen emakume hark ondo bainohobeto zekien txibi emeek arrek baino tinta gehiago edukitzendutela. Emakume hauek euren esperientzian oinarritzen dira, jate-ko orduan arrain emeak arrak baino askoz gozoagoak direla ziur-tatzeko orduan. Aholku baliagarria arraindegirako, batez erelegatz ar eta emeen artean bereizten dakienarentzat.

Lehenako deskargetan, arrain asko, -momatxak eta hegoiak, esa-terako- uretara botatzen ziren, “... edur zaharraz batea errixoa”,baliogabekotzat. Kanpotik etorritako arrantzaleak arrasteko txalu-pen deskargetara hurbiltzen ziren, balda batekin arraina eskatze-ra, asteburuan zerbait jateko. Jabea ez zegoenean ezkutuan ema-ten zizkieten arrain ederrenak, baina behin harrapatu egin zituz-ten, eta ugazaba oihuka hasi zen: “Zeuek arruinako nazue ni,zemat arraiñ emo’tsazue?”. Aurrerago azaldu denez, eskuzabalta-suna ez zen berdina alturako eta baxurako arrantzan.

36. Edonola ere Trinik ezin izan zuen adierazpen umoretsua ekidin, Begoñaren azalpen bitxiaren aurrean: “Ta zeiñek ekixen harek leatzak albinu euka-na ixena ba?”.

Page 52: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

52 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Lan baldintzak

JANTZIAK ETA OINETAKOAK

Arrasteko deskargetan lan egin duten guztiek azpimarratzen dutelanerako jantzi eta oinetako berezi guztiak euren patrikeratikordaindu behar izan dituztela. Nievesek gogoratzen duenez ezzegoen jantzi egokirik, arropa mehe-mehekin joaten ziren lanera,olonazko amantalarekin, eta mantoia, harantz eta honantz ibiltze-ko; olona tela berezi bat izaten zen, linaza olioarekin igurtzita ira-gangaitza bihurtzen zena. Gaur egungo anorak eta polarrik ezzegoen orduan, eta bakoitzak ahal zuen moduan prestatu beharzituen bere jantziak. Beranduago, 1970eko hamarkadaren hasie-ran, erosteko aukerak zabaldu ziren, eta Maria Rosak berak era-maten zituen eskularruak, amantala, plastikoa, eta txonkloak,enpresak ez zuelako ezer ematen. Eba Etxebarria ere bat dator:“Amantala zeuk, guantik zeuk, dana zeuk, dana norberak erosibihir”.

ORDUTEGIAK

Deskargetan “... gabaz eitten dou biharra eta ordo baik, ze ezdakixu, baakixu noix juten zazen baiñe noix amaitze’zun ba ez,eta ba bueno, hotza pasaten...”, dio Isaurak. Nievesek bere garaie-tan gau osoan lan egiten zela gogoratzen du, gaueko 10etan hasieta biharamuneko eguerdira arte, adibidez. Beste langile batek erekontserba fabrikan lan egiten zuen, eta behin esnatu zenean igan-dea zelakoan astelehena zen: gau osoan lan egin ostean, dome-ka eguerdian sartu zen lotara, bazkal ostean, eta astelehen goize-an amak deitu zion fabrikara joateko.

Lanaldi amaigabe honen arrazoietariko bat itsasontzi edo kamio-en atzerapena izaten zen. Nievesek gogoratzen duenez txalupakhiru eta lau orduko atzerapenarekin sartzen ziren. Eta Isaurak: “...esaten dotsuen: - Bueno, gaur goixeko hiruretan sartzen da txalo-pi. Ta zu goixeko hirutako hantxe eon bihi’ziñan”, baina txalupaedo kamioia ez zen beti emandako orduan egoten:

“Batzutan ixaten zan ba bueno atzeatu ein dela, ta zaiñ eonbihir, edo, ez dai nik zeaittik; beste batzutan, beste portobaten agertu dalako kamiona; beste batzutan, bariau laga-ten’ben Frantzin, te gutzako atzeakuntzi, ta iual kamionanzaiñ iual lau ordu te bost ordu te eon bihir ziñan barran”.

Zain egondako ordu horiek ordaintzen zizkioten galdetuta:“Hamendik!”, erantzuten du, erraz iruditu dezakegun keinu bateginez. Ebak zain galdutako ordu eta gau haien deskribapen adie-razkorra eskaintzen digu: “Ordu asko eoten zin han e, kamione-tan, konpradores, gabaz, lotan, han, eoten, eta halako bestemundo, mundo ee, illun, galdu, launkor, ez launkor, halakomundo bat ezautu neban”. Bere esanetan txalupa atzeratzenzenean, paseatzera joaten ziren eguraldi ona zegoenean, bainaeguraldi txarrarekin arrain biltegian gelditu behar, zain:

“Ta zemat bidar iual, ordo bat emon eta (...) beranduaua, taiual txalopi ze ordutan dator, eta ez dai. Eta eonda ga guorduk zain han jarritte (...) goixeko ordu bixetan deittu etaiual han eon bihir hirurak edo laurak arte zaiñ”

Honez gain, arrain biltegira heldu arte ez zegoen txalupak zenbatkutxa zekarren jakiterik, eta hori garrantzitsua zen, asko ala gutxiberdin ordaintzen baita, gaur egun ere:

“Ordutegixe eskasa, goorra, harek ekarte’benin mille kaja ta,on ez dabena ekarten, mille ta bostehun kaja ekarri te enehau noixko amaittu bihir douu, jesuus. Ta mille ta bostehunkaja ekarri, hirurehun ekarri, pagu beti bardiñe. Ba euazenorduntxe be etxe batzuk, eitten bazenduzen mille ta bos-tehun kaja, emongo’tsuen zeoze gehitxuaua edo, ekarribadabe iual e, txibixe edo ekarri badabe: benga hartu’xuenbakoitxak halakoxe fardotxu bana, etxea eruteko besteik ezbada edo...”

Gaueko ordutegia deserosoa izan arren, “... gauza bat dakarbakarrik ona – dio Karmelek- : ba etxeko, familixako andrak eta,ba gabaz eitte’zu, nahitte goixeko lauretan edo bostetan erretira,goixin ordu gitxi lo eindde baiñe etxin za: o umi eruteko, o medi-kuana juteko. Ez dala zortzi ordo”, astean bost egun. Isaurak biseme ditu eta ordutegiaren alderdi positiboak baloratzeko orduan,garrantzi handia ematen dio etxeko lan eta seme-alabez kargutze-ko eskaintzen dion bateragarritasunari. 16 urterekin deskargetanhasi eta etenaldi baten ostean, portura itzuli zen bigarren semeakbi urte zituela. Umeek bost urte bete arte gauez “... beheiko neskialtzate’zan gora, lota, neu juteko biharrea”. Biak lotiak izan dire-nez, nahiko ondo moldatu izan da, eta lanetik bueltatzen zenean,lo apurra egin eta umeak eskolara eraman ahal zituen. Premiadagoenean, osagilearengana joateko duten askatasuna edukitzeaere garrantzitsua da, fabriketan gertatzen dena kontutan izanda:“... umi eskola nahi bazu erun edo, libria da, o mediko bat baaka-zu ze (...) fabrika askotan problemak dakazu. Ba: - On be medi-kuana, on zer dakazu ba? Enkanbio hor beti libre za”.

Page 53: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

53I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

FINKOTASUNA

Sare konpontzen gertatzen zen antzera, neskatilek ere koadriletanlan egiten dute, eta enpresa bakoitzak berarentzat lan egitenduen koadrila bat edukitzen du, nahiko finkoa. Horien artean dei-tzailea bereizten da, enpresak deskargaren eguna eta ordua jaki-narazten dionean, koadrilako gainontzeko emakumeei deitzeazarduratzen dena. Isaurak dioenez:

“... bodega bakoitxak edo enpresa bakoitxak dakar diar ein-tzaille bat, andra bat, andrak diar eitten dabena. Eta eukittendau jeneralin beran andrak, beran grupu; eukitten dau sei,zazpi, zortzi andra segun zelako enpresa dan, hárek andrakfijuk. Ta gerokun hasten da diarrez ba: - Zu, fulanita, ahaldozu holako ordun? Ba holako ordun dakau txalopi; bai edoez edo, bakoitxak...”.

Beste langile batek zehazten duenez, deitzailea beste langile batda, baina besteei deitzeko ardura bereziarekin, deskarga guztieta-rako ez delako neskatila kopuru berdina behar. Deskargarik gehie-nak igandeetan pilatzen direnez, neskatila kopuru handia beharizaten da egun horretan. Aste barruan ia ia lanik ez dagoenez,neskatilak ere ahal denik eta deskargarik gehien lortzen saiatzendira igandean, eta horretarako zerikusi zuzena dauka batzuen etabesteen arteko ordutegiak ondo lotzea. Karmelek hala azaltzendu:

“... iual dakaz zazpi barrukuk –langileak–, baiñe iual armado-rik eskatu’tsaz hamabi, ba arrain gehixaua dalako; ordun zaz-

pittik hamabire, domeka baten, ba txalopa guztik ordo bardi-ñin, diar eintzailli ibiltten da estu te larri. Ze karo, deskargatikdeskarga hiru ordo minimo emon ein bihi’zu (...) hamarretanbaakazu hamabixetaku ez dozu atrapaten beste deskargi”.

Ebak zorte izan zuen ordutegiekin eta deskarga piloa eskuratzealortu zuen:

“Gauza bat euki neban ondo, ze txalopa batzuk zin, jauebatenak, bi txalupa, eukitte’zenak era bateko sarrerak, etagero beste leko baten ee, lau txalopa beste era batea sartzenzinak. Ordun, eitten’ben beti ahalegiñe laurak aldabatea ezsartzeko. Ta bestik eitten’ben hirurak. Baiñe zin, forma dife-rentin eitten’ben. Eta ordun gehixenetan atrapa eitten nittu-zen danak. On baakixu eh: hasi domeka atsaldin, ba iual lau-rak edo bostak edo seirak edo hasi biharra, ordun ixaten zan,atsaldi ixaten zan ba, iual batetik urten eta bestin sartu te...goixeko seiretako lehelengoko konpradorikin eukitteko arrai-ñe preparata”.

Horrenbeste txalupa lortu izanaren arrazoiak iradokitzen ditu:“Iual gazti nitxalako, edo gogu neukalako biharreako edo nik ezdai ze, danetaku bixkat”. Beharbada portuan, nolabait mojetanikasitako orde eta auto diziplina baliagarria izan zituen kaxak etaabar antolatzeko orduan. Astelehen goizean “txill eindde“ – neke-aren nekez lur jota- bukatzen bazuen ere, ondo irabazten zen etaondo mugitzen zen lan horretan. Baina ez zegoen gizarte asegu-rantzarik eta asteburuetako irteerak albo batera utzi behar izanzituen. 1950eko hamarkadan jaietan ere lan egiten zen, Nievesen

1950. Enero-Febrero itsasontzietako deskargetako neska-mutilak, barran.

Page 54: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

54 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

akorduz: Andra Mari jaietan, plazan musika entzuten zeudela,arrasteroa sartu dela eta han joaten ziren portura. Honez gain,igandeetan goizeko zazpietan joaten ziren mezatara, egun osoanzehar lana zegoelako: “Dana zan biharra ordun... Ongo modun?”.

Gaur egun, (2006an) pilatzen diren deskargetarako 150 laguninguru behar izaten dira, eta beti ere ez da erraza izaten neskatilahoriek guztiak lortzea. Hori dela eta zenbait enpresatan familiakomutilak –semeak edo lobak- eramaten hasi dira: “... eske domekabat baten, iual ixan leike ehun te berrotamar laun bihir. Eta ezdozu topaten. Eta ordun erute’zu edo alboko mutille, edo semi,edo gixona edo parin dana”. Astebarruan askoz neskatila gutxia-go behar denez, ez dago plantila finko bat sortzeko aukerarik, ezdagoelako lan ziurtasunik. Isaurak argitzen du horren arrazoia:“...hoixe domeki eitte’zule biharra, gero astegunin /// gitxi, gitxi(...)lau txalopa asko jota, ta hareik bihir dabe berroi laun”.Karmelek datu gehiago eskaintzen dizkigu: “Iual domekan dazhotabost txalopa, ta astelehenin bi, martizenin hiru... Ordun andrisobre da”. Ohikoa astean hiruzpalau deskarga egitea da, bostasko da; ez lanik ez dagoelako, ez dituzulako harrapatzen baizik,ordutegien arabera. Ondorioz, emakume askok deskargak utzi etafabrikara ihes egin du. Han behintzat asegurua eta soldatatxo batbermatzen dute, portuan ez dagoena.

Ez da erraza bihurtzen jende gehiago erakartzea lan sektore hone-tara, premia dagoenean norbaitek eskatu eta joaten direnak ere,etsitu egiten direlako hurrengoan beste bati deitzen diotela ikus-terakoan: “... gero andrin falti eongo da, zu eongo zaz etxin etabeste batei diar eingo’tsa”. Mutilekin ez omen da berdina gerta-tzen, plantila finkoagoa delako. Esan bezala, bi enpresa ezberdi-netatik deitzen badute, betiko enpresarenganako leialtasunanagusitzen da, baina norberak lan egiten duen enpresako deitzai-leak jendea lortzeko arazorik ez badu, beste enpresa batera joate-ko aukera ere badago, eta bide batez ordezkoei lana egitekoaukera eman.

Deskargetan lan egiteak aisialdirako aukera gehiago eskaintzenditu, batez ere aste barruan: “Fabrika baten ezin’zu ez dozulakonahi egun baten ez jun; ez za jungo gripe akazulako edo hori. Horbai”. Igandeetan ez dago huts egiterik, baina bai astebarruan: “...martizenin nonoa jun bihi na ba: gaur eixun beste andra bat: e’na-tor. Y no pasa nada”. Isaurak, berriro ere, semeez arduratzekoematen dion aukera da gehien baloratzen duena: “... umik gaixoikbadaz nik esan neike: - Zu, behatu, e’nator porke umik gaixoikdaz. Eta e’nator; eta ez da ixe pasaten”. Karmelek borobilduta:“Enkanbio enpresa baten, fabrika baten edo hor, ba umi gaur umigaixoik dakazulako ez za jungo, baiñe bixar ostabe umi ez dalakohaiñ ondo, ez dotsu laako”.

LAN GAIXOTASUNAK

Arrasteko deskargetan lesiorik arruntenak tendinitisak eta gerrikominak dira, pisuarekin dabiltzalako, altxa eta makurtu. Isaurakdioenez “... gerriko miñe, hamengo besoko miñe... Hara, pixuazgabiz. Ordun, hau beti dabil martxan”, besoa eta saihets parteaseinalatuz. Nievesek dioenez hotzikarak izaten zituen arrasteroenzain egoten zenean, “... eta hantxe beti anjinak, hotza pasata han-txe, gehixa e’neban euki, biharra laga nebanin, gehixa bapez,hantxe, hotzikarik ba, eztarrixe jo eitte’stan”. Sasoi hartakoneguen gordintasunari buruz mintzatu gara aurrerago, bainaNievesek datu zehatzak eskaintzen dizkigu, portuan zero azpitiklau graduko gauak ezagutu dituela esatean. Hotzaren hotzezarrainak toleta baino gogorrago gelditzen ziren, eta eurak han,mantoiaren babes hutsarekin, normalena hotzikarak edukitzeazen.

Lanean ari zen emakume baten kasua aipatu zuten Isaurak etaKarmelek. Emakume hau, 62-63 urtekoa, asmatikoa, astuna,“hutsittute”, baina hala ere ez zuen baxa luze bat lortzen, ez zio-ten ezintasuna onartzen, eta “... ontxe bajan, ontxe biharrin”.Bikoteka lan egiten denez, berarekin lanean zebilena beldurtutazihoan, 40 eta 50 kiloko kutxarekin, besteak huts egiten bazuenbiak zihoazelako lurrera. Horrez gain, lan bikoitza egin behar.Karmelek ez du osagilearen jokabidea ulertzen, adin batetik aurre-ra deskargetan aritzeko gaitasunak izugarri jaisten direla adieraziz:

“... beraz dune, akojonata du, ze klaro, andrik ezin dau, zureritmu ezin dau harek erun porke eske, han jun te etorri, junte etorri, zabil kajiaz (...) berroi te berrotamar kiloko kajak diz.Eta karo, konpañeri ez baakazu egokixe zeure modokoxi, hanza zu, zeuk dobli eitte’zu bat, barri bat hasten danin modunbiharrin: - Agarra’tsaixun hamendik, eta hamendik agarra’s-taixun. Hori beti atrasaten dau. Ta bueno, horrek andrik ba ezdai, ez dai ze pasaten dan, o medikuk ze pentsaten daben,baiñe ezin dau lortu, eta eta hiurota... Hori biharroi ez dahiruotamabost urtearte hor eoteku”.

Isaurak, euren lanaren inguruan, osagileen ezjakintasuna norainoheldu daitekeen adierazteko adibide bat ematen du: urte batzuklehenago “fascitis plantar” eduki zuen bi oinetan, eta osagilearen-gana joan zenean, honek ea lanean nolako eserlekuak zeuzkatengaldetu zion.

Page 55: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

55I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“Altas y bajas” sistematik autonomoak izatera

DESKARGETAKO TXARTELAK

Azken urteotan, deskargetan lan egiten duten emakumeek jasanduten aldaketarik nabarmenena ziur aski, kontratazio motarenaizan da. Hasiera batean, Gizarte Asegurantzan alta eta baxen sis-tema jarraitzen zuten, eta hilean egun asko ala gutxi egin, hamaregun baino besterik ez zituzten kotizatzen. Horrek arazoak ekarridizkie zahartzaroak eskuratzeko orduan. Guruzneren esanetan:

“... eitte’skun hilleko hamar egun kotiza bakarrik (...) ordunandra batzuk euazen ba, hogei egun biharra eitten ba’ben,hamabost eguneko biharra eitten ba’ben, bakar-bakarrikkotizatzen zittuezen hillin hamar egun. Horreaittik, horrekandrok, on dakarrenak hirurotabost urte, ta ein dabenakhaindanbeste urte arrastin, aurkittu di jun dizenin esango’sta-zu zuk hillin hamar egun bakarrik, iual berrotamar urte eindabenak, ba hamabost urte justu justu dakarrela zahartzako.Ta karo hori jente guztioi on dabil zoratute: - Baiñe nik erutennittuzen ez dai zemat paper. Ze paperak emote’ben eurak,justifikantik erun bihi’zenduzela, erute’ben... Baiñe kotiza ezzittuezen eitten, hamar egun bakar-bakarrik kotizatenzittuen. Ta horrek aurkittu di euran bixitza guztin ein dabelabiharra arrastin, ta bakar-bakar-bakarrik zahartzako aillatendizela hamabost urte, “derecho a jubilacion”, bakarrik”

Kaltetuetariko bat Maria Rosa izan da. Gainera bere kasuan hile-ko hamar egun horiek ere ez dira agertzen bizitza laboralean.Ondo gogoratzen du txarteltxoak nola jasotzen zituzten armado-reengandik, eta nola entregatzen zituzten OPPAOren egoitzan.Esaten zenez, 15 txartel batzea komeni zen: “Paper batzuk emo-ten doskun, biharra ein bakoitxin paper bat. Eta eruten gendunhara, alturako kofraire, Portu euan parajea. Hamabost, esaten’benkomenixe zanela hamabost paper eukitti, hillin. Te eruti. Ez dauixetako balixo ixan”. Hamabost txartel horiek batu eta entregatzenbazituen ere bere bizitza laboralaren datuetan hile batzuetan ordubatzuk baino besterik ez dira agertzen. “Ta gero iá ein’ben batuhorrek armadorik eta autonomu ipini, ta ordun bakoitxak beranapaa bihir. Ta ni iá urte bi edo ein neban eta urten ein neban”.

Autonomo bihurtzeko arrazoien bila, testigantza ezberdinak aur-kitzen ditugu, beharbada elkar osagarriak. Karmelek 10 txartelenkontua baieztatzen du, eta 10 edo 20 eduki berdin kontatzenzuenez, neskatilen artean bazegoela 10 baino paper gehiago bil-tzen zituztenek gutxiago zituztenei emateko ohitura:

“Hasieran deskargetan, bueno hasieran, on dala urte batzuk,eitte’zin paperak entrega, hamar paper entrega bihi’zendun,eitten zendun beste deskarga (...) ta ordun hor rolluk eon zin:ba porejenplo, ba nire konpañeri ez bazan aillaten horrekhamar paperak entregatea, ta nik hamabost paper baneuka-zen, nire paperak berai. Ordun bueno, armadorik ez euazenkonforme, eta “... habia muchooo”

Ikerne Alkortak dioenez, neskatilak autonomo bihurtzearen arra-zoia Gizarte Asegurantzak aurkituriko ustelkeria kasuetan oinarri-tu zen. Bere esanetan, armadoreen familietako emakume batzukkontratatuta legez agertzen ziren, berez lanik egin ez arren:

“Porke gu lehena giñan, “altas y bajas” eitten gendun. Eittengendun paperak emote’skun, firmaten gendun, entregatengendun eta listo. Ta geokun ba Seguridad Sozialek ei’tsen bakaro, ordun pasa’zan ba beti pasaten dana, Ondarruko andraguztik biharra eitte’ben portun, karo, Seguridade Sozialekopaperak kobraten bazuz, armadorin alabak eta andrak etadanak biharra eitte’ben portun. Ta ordun Seguridade Sozialakemo’tsen kañi”

Arrazoi edozein izanda ere, armadoreek alta eta baxen sistemarenordez autonomoak egitea proposatu zieten, horrela egiten bazu-ten deskarga bakoitzeko 1.400 pezeta gehiago ordaintzeko kon-promezua hartuz. Proposamen honek eztabaidak sortarazi zituenneskatilen artean, deskarga asko egiten zituztenentzat onuraga-rria izan arren, deskarga gutxiago zeukatenek armadoreek eskai-nitako plus horrekin ere ez zirelako autonomoen kuota gutxien-goa ordaintzera. Karmelek honela gogoratzen du:

“Ta o, pentsa’ben eitti “altas y bajas” edo autonomu. Hoixe,hoixe aukeri ofreziu’skun. Ordun batzarrak eon zin, jaleuakeon zin, porke gure ama porejenplo jaleu ein’ban andra bate-az; esa’tsan bera autonomo apuntako zanela: - Zuk eta nikbardiñ eitten douenin biharra. Ze autonomu zan, ba alogerabazan mille pezta armadorik emote’ban mille ta larehunpezeta gehixaua... Ordun andrak esa’ben: – Koño nik hillin eitten b’oittuaz hotamar deskarga mille talarehun peztan, sobre paa aillaten na ni hori autonomu paa-tea. Ta gure amak esa’tsan: – Bai, zu bai, baiñe iual ni ez. Ta nire modun eongo da jentebat aillaten ez dana...”

Enpresa batzuek alta eta baxen sistemarekin jarraitzeko aukeraeman zieten, urte asko zeramaten langileei. Gaur egun ere siste-ma bikoitza mantentzen da. Egiten dituzun deskarga kopuruarenarabera autonomo egitea komenigarria da ala ez. Karmeleren tes-tigantzari jarraituz:

Page 56: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

56 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“... armadorik esa’ben ba enpresan urtitan euazenak, pore-jenplo gure amai esa’tsen manteniu eingo’benela “altas ybajas”, gero denpora ba jente asko jun zan autonomo horieitten eta on ba “pasa lo mismo de lo mismo”: ba jente asko-rek, autonomo ezin dabe, ez di aillaten: domekan eitten dabebiharra bai, baiñe deskarga biaz ez da hilleko bat fabrikanmodun”.

Sare konpontzaileak bezala, neskatilak autonomoak izatekomodu berezi bat daukate, itsasoko erregimen berezian sartzenbaitira –“régimen especial de la mar”-, eta ondorioz autonomonormal batek baino askoz gutxiago ordaintzen dute. Hilean14.000 pezeta (84 euro) ordaintzen hasi ziren, eta 2006an 112euro ordaintzen zituzten. 2004 urtean kuota 95etik 112 eurotaraigo zen. Hala ere, beste autonomoekin alderatuz kuota baxua-goak ordaintzen dituzte. Hori dela eta armadoreek, “... pentsatendabe ze guri mesedi ei’skule geu hortxe autonomutan sartzi”,Ikerneren esanetan. Karmele askoz kritikoagoa da neskatilekhartu zuten erabakia epaitzerakoan: “Engaiño bat ixan zan, porkearmadorik horretxek papeleuak, “por no hacer” hoixe seguru“altas y bajas”, esa’ban: - Bueno, autonomo modun ipiniko’uz,mille ta larehun pezta emongo’tsauz, eta “pues que se busquen lavida”. Eta ordun baa aillaten zanai “pues le salia fenomenal”.

Beraz, deskarga asko egiten zituztenei primeran zetorkien. Besteeiez horrenbeste, hurrengo atalean ikusiko den legez. Gainera auto-nomoen kuota hilero ordaindu behar da, deskargarik ez eginarren. Ikernek dioenez, “... autonomoko diro bat geuk paga bihi’-dou, geure biharretik, hamar deskarga eiñ, bi eiñ, hiru eiñ, geukpaa bihir dou; guri iñok ez dosku emoten”. Udaran adibidez, itsa-sontziak gelditu egiten dira, baina kuoten ordainketa ez. Ikusikodenez, aldarrikapen honen inguruan –udako kuoten ordainketaanulatzea- bildu ziren neskatila autonomoen indarrak, eta ondo-ren etorri ziren Eusko Jaurlaritzarekin batzarrak eta OKEA elkar-tearen sorkuntza.

SOLDATAK ETA KUOTAK

Nieves deskargetan hasi zenean, gutxi gorabehera 40 ogerleko(1,20 euro) ordaintzen zituzten deskarga bakoitzeko, kutxa askoedo gutxi ziren kontutan hartu gabe. Deskarga bukatzen zenean,armadoreak arrain bariatu kutxa bat ematen zieten, neskatila guz-tien artean banatzeko. Begoña 1960 aldera hasi zen, eta 250pezeta (1,50 euro) ordaintzen zela gogoratzen du. Eurek ere, des-kargetako arraina amantaletan gordeta eramaten zuten etxeraarrain deskargetatik, eta soldatak baxuak izan arren arrainikbehintzat sekulan ez zen falta etxean. Ebak ere antzera kobratuzuen 1960ko hamarkadan, 300 pezeta inguru deskarga bakoitze-ko; hilean 30 deskarga inguru eginda 9.000 pezeta (53 euro) ira-baziko zituen.

1970eko hamarkadan neskatilen soldata nabarmenki igo zen,1984 aldera sinatu zen konbenioari esker dakigunez, 2.500 peze-tako (15 euro) soldata ezarri baitzen deskarga bakoitzeko. Datuhauen arabera 1964-1984 bitartean soldata gutxi gorabeherahamarrengatik biderkatu zen. Beharbada igoera handiagoa izanzen, Maria Rosak gogoratzen duenez neskatilei autonomoakbihurtzeko aukera eman aurretik 3.500 pezeta kobratzen baitzi-tuen deskargako, eta horren ostean 5.000 pezeta (30 euro) kobra-tzen zela baina horietatik autonomoaren kuota ordaindu beharrazegoela. Datu hau bat dator Isaurak eskaini digunarekin, autono-mo bihurtzerakoan deskarga bakoitzeko 1.400 pezeta gehiagoordaintzen zizkiotela dionean.

2006an, 43 euro kobratzen zituzten deskarga bakoitzeko, etahorietatik bederatzi edo hamar autonomoen kuota ordaintzekogorde behar zituzten. Kalkulu xume bat eginda, autonomoenkuota ordainduta astean hiru deskarga egiten dituenak 400 euroateratzen ditu garbian (ekipamendu gastuak barnehartu gabe),astean lau egiten dituenak 575 inguru eta bost egiten dituenak748. Beste aldetik ikusita, hilean hamar deskarga baino gutxiagoegiten dituztenei deskargako 1.400 pezeta gehiago kobratzea –8,43 euro- ez datorkie ondo, kasurik hoberenean 84,30 eurokoplusa lortuko balute ere, autonomoen hileroko 112 euroakordaintzeko lain ez lukeelako emango. Kasurik hoberenean ere,deskargetako diru sarrerek ez dute bizitzeko lain ematen, eta nes-katilarik gehienak plurienpleguan dabiltza: “Klaru dana bebaihorko deskargakin ezin zeinkela bixi. Ordun danok dakau hortikaparte, batzuk berdelea bajaten di, ni porejenplo etxe batea jutenna, garbittasunak eittea, e beste batek umi zaintzen dau atsalde-tan, porke horko lau deskargaz ezin dozu hilleku ata”.

Kontserba fabriketan hilerokoa, urria izan arren, ziurtatuta dauka-zu. Baina arrasteko deskargetan “... hille baten iual irabaziko’uberrehun, gaitxe da eh?, baiñe bueno iual berrehun; ta hurrengo-ko hillan iual berrotamar mille pezta”. Deskargetarako behar denjende kopuruaren finkotasun gabezia da kezkagarriena. Astebatean bost deskarga egin arren, hurrengo asterako ez dago ino-lako ziurtasunik. Txalupak arrain gutxiago badakar karriatzaillegutxiago behar izaten dira, eta deitzailearen zerrendan neskatilabakoitzaren kokapenak garrantzi handia hartzen du: “Barran ezdakixu: Ostra aste politte euki dou: bost deskarga. Datorren astinze pasako da? Ta ez dakiau. Porke eske karo, eueldi txarrak gertaleikez, o txalopik arrain gitxi dakar, o ez zaz barro-barruku te bost,bost andra bihi’ittuz te zu zortzigarrena zaz /// ta ez za sartzen”.Beraz, lan ugari dagoenean deitzailearentzat deskargarako neska-tilak aurkitzea buruhaustea bihurtu ahal bada ere, arrain gutxidagoenean lanaren zain dauden emakumeen artean aukeratzekoahalmenak, hau da batari edo besteari deitzeko aukerak, mespre-txatzea komeni ez den boterea uzten du bere eskuetan: aurrekodeskargan huts egin zuenari, hurrengoan ez deitzearena, adibi-dez.

Page 57: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

57I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Autonomoak izan arren, bizi duten egoera kontraktualaren kon-traesana nabarmentzen da Karmeleren hitzotan:

“Autonomuk gaz, baiñe euran biharran zaiñ gaz. Gu zapatuneuran diarran zain gaz, ze ordutan ipintten daben: hamaike-tan, ene besti ordu batetan da. Ie ze arrain dakarren hamai-ketatik ordu bateta emoten ba’sta astixe ordu batetan bestetxalopi hatrapateko, porke karo domekan biharrik ez bazueitten...”.

Autonomoak izan arren, soldatapeko langileen ikuspegia nagusi-tzen da neskatilen artean. Hala islatzen da, oporrik ez dutelaedota gauekotasuna ez dietela ordaintzen salatzen dutenean. Izanere, autonomorik gehienek eurek ezartzen dituzte eskaintzenduten zerbitzu edo produktuen prezioak, eta eurek aukeratzendituzte euren lan erritmoak. Autonomoak izanda, legeak ez dieinolako babesik eskaintzen armadoreen aurrean, ez direlakoenpresako langileak. Berriro ere Karmeleren hitz argigarriak erabi-liko ditugu, autonomo bihurtzerakoan diruak eduki zuen eraginaulertzeko orduan: “Eurak esate’sku gu autonomuk gazela (...)Karo, gu autonomuk ein giñan, baiñe eske engaiña, ez gaittuenengaiña, eske, diruk engaiña gaittun”.

Ikusten denez, deskargetako lanak Ebak deskribatzen zuenmundu ilun hartan kokatuta jarraitzen du. Neskatila asko ez zirenautonomoak egin, eta egon badaude inolako kontraturik gabelana egiten dutenak ere. Normalean inspektoreek gauez ez dute-nez lanik egiten, gutxitan agertzen dira eta nahiko erraza omenda euren kontrolak saihestea. Karmeleren esanetan:

“Ta barran be gerta di, eh. Gitxi, baiñe euki gendun gabebaten susto bat. Ba jente ke ba ez dana ixe apuntaten ta ixe,iual paru kobraten ta inspektorik etorri. Eta ixenak hasi horieitten, ta batak: – Nik ez dai zeiñen ixena emongo’tsat.

– Ha biharrin da! Haretxen ixena emongo’tsat eta... Eon diz, baiñe gitxiaua. Lokepasake barrako biharra, bai dediro baltza. Bixkat diro baltza da. Bada diro baltza: o parunzazelako, bajan zazelako... Goixeko hiruretan zea etorriko’a-tsu ikustea ia... No hay ispeción”

Eta agertzen badira ere beti dago beste baten izena ematekoaukera, nortasun agiria eramateko ohiturarik ez dutelako. Isaurakdioenez: “Beste baten ixena emote’zu te... /// Biharrea erun bihi’-zu karneta ala? /// Nik ez dot eruten. A mi que me registren”.

Soldaten atal hau bukatzeko, saregileek bezalaxe neskatilek ereegunean bertan kobratzen dutela azaldu behar da, eta haiekbezala, berehalakotasun horrek diru hori ezberdina bihurtzen due-naren sentsazioa dute: “Horretxeaz diruaz manejate’za, eta horibe, bankure jun edo deskargi eiñ eta /// hareaz eune pasaten bozuba, ez? (...) Fabriketen ta hillin kobraten da. Hamen ez; hamendeskargi eiñ, deskargi kobra. Hiru ein bazuz, ba behatu, ño”.

Lanaren testuingurua

Arrain erosleen eta armadoreen arteko lehia

Azken urteotan neskatila batzuk berdel erosleentzat lan egitenhasi dira. Berdela kortxo zurizko kutxetan enpakatzen dute, sal-menta puntuan agertuko den bezalaxe. Armadore batzuek ezdute begi onez ikusi neskatilen jarduera hau, Karmeleren esane-tan, asegurua eurek ordaintzen dietelakoan:

“... ze karo deskargi de berrotiru euro, baiñe hortik paate’tsuseguru armadorik, baiñe horrek konpradorik esate’tsue:

2005. Itziar Mugerza Egurrola, berdel sasoian, Kofradian.

Page 58: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

58 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

– Baja , baja zortziretan. Eta paate’tsue orduko. Hor ez da seguroik bez eta ixebez; taon armadorik esaten dabe batzuk, batzuk, ba zelan horreka-na bajaten gazela berdela eittea, eta konpradorik aprobetxaeitten dizela armadorin ee... Seguru armadorik paate’sku”

Hitz hauek argi eta garbi islatzen dute lehen esaten genuena:autonomoak izan arren soldatapeko langileen ikuspegia gailen-tzen dela neskatila gehienen, ez guztien, artean. Isaurak zehaztenduenez: “Seguru armadorik ez dosku paaten, geuk baiño”; etaKarmelek: “Bueno baiñe diro gehixaua emote’tsu”. Baina autono-moak ez diren neskatilek ere diru kopuru berdina kobratzen dute-la ikusirik, argi dago asegurua ez duela armadoreak ordaintzen,eta autonomoa egitea ala ez norbere aukera dela. Autonomoaegitearen onurak ez dira soilik gaixotasun edo istripu baxa hartze-ko eskubideari lotutakoak, baita zahartzarokoei ere.

Arrain erosleek 11 euro ordaintzen dituzte orduko, eurek eskatuzutena, hain zuzen. Deskarga bakoitzeko kobratzen duten aloge-ra finkoa edo orduka kobratzea nahiago duten galdetuta, “...segun ze enpresetan biharra eitte’zun” da Isauraren erantzuna.Itsasontzi batzuen deskargek bi ordu irauten dute eta bestebatzuenak bost, baina alogera berdina da. Beraz, erosleak arma-doreez aprobetxatzen badira, armadore batzuk beste armadorebatzuez aprobetxatzen direla esan dezakegu, “... jente gitxia eru-ten dabelako, arraiñe apartateko gehixa eta, edo zaiñ eon bihi’za-zela”. Hau da, euren eskuetan dago deskargarako karriatzailleenlau bikote deitu eta hiru ordutan bukatzea, edo soilik hiru bikotedeituta lau ordutan amaitzea. Deskargak, hiru ordu iraun edo lauiraun, alogera berdina denez... Gastuen murrizketa aplikatzekomodu izkutua da, hori bai, neskatilen izerdiaren kontura.

Berdel erosleek eskaintzen duten lana deskargekin alderatzera-koan, deskargaren iraupena zehaztea funtsezkoa bihurtzen da.Deskargak lau ordu irauten badu alogerak parekatu egiten dira.Edonola ere, erosleen lana ez da urte osorako, soilik berdelarenkanpainak irauten duen hiru hilabeteetarako baizik: “... dakazuzhonetxek hiru hillabete eta gero fin”. Armadore eta berdel eros-leek deitzen badiete, neskatilak lehenengo deskargara joaten dira,zeren, diotenez “... gure biharra da deskargi”. Hau da, euren laneskua lortzeko erosle eta armadoreen artean sortzen den konpe-tentziari ez diote etekinik ateratzen:

“Nahi dot esan gertaten bada, konpradorik deitze’tsule ber-dela eitteko edo deskargi, lehelengo deskargi de (...) On ezdakarrenak deskargaik nahi bazu eruti, porke karo hareik benahi dabe beti dabizen andrak erun, normala da. ///Armadorik nahi daben modun, zazpi launeko e, neure andrak/// Bai, beran andrak ez ga, baiñe bai, danok dakau geureenpresi”

Neskatilak, langile xumeak izan arren, enpresarenganako leialta-sun horrek azalaratzen dituen kontraesanen jakitun dira eurak ere:“... hoixe esaten dot nik: iual zemat bidar, telefonutik deittu te, tazein dakazue ta geuri; gure amak e: - Txalopi akau ala? Ba geuriesate’zu ba beti haraxe juten zazelako”.

ARRAIN BILTEGIETAKO GIROA

Deskargetan lan egin duten emakume gehienek aipatzen dute-nez, giroa ez da berdina arrain biltegi guztietan. Ebak dioenez,neskatilen arteko hierarkizazioa argia ematen zen, hierarkia horinoiz edo nork ezarria den argi ez dagoen arren:

“Bihargiñan tartin be, neuk neure esperientzixan hartu nebaneuazenela beste batzuk “de derechos adquiridos”, ez? Baeskubidik dakat iá betikuk eta ordun ba: zuek hori en bihi’-zue, edo hau tipoko motako deskargi, ze hau pixuau eta haukleri neuri de, (...) kleri eukanak “más jefatura”, ta iñoxbatzutan esan ixa’ste niri ba kleran jarri zaittez zeu edo jarripixun.”

Baina Eba gustorago zebilen karriatzaile lanetan. Karmelek dioe-nez, laneko kontuetan “... andrak gixonak baiño espezialaua gaz”.Laneko orduan arazo pertsonalak albo batera utzi behar direlapentsatu arren, ezinezkoa iruditzen zaio. Neskatilen arteko ezini-kusien ondorioz, batzuek euren boterea erabiltzen dute langilepremia eduki arren beste batzuk lanik gabe uzteko:

“Beste batek esa’ban horrek gauzok alderdi batea laga bihirdizela. Baiñe ez di laaten. Nahitte ni zuaz hasarratute eon,biharrin gertaten bagazta zuaz, ba ez dot euki kriston horibaiñe bueno, “compañero de trabajo, sin más”. Eske ez da!Honeaz hobeto entendiuko naz zuaz baiño, baiñe bueno,danok gaz han. Eta azken fiñin danok gaz gauza bardiñeeitteko eta diro bat irabazteko. Baiñe beste batzuk ba: – Ez. Hori ez dot nahi. Ba bat gitxiauaz iual... Eta ha andri etxea. Es ke geu geure artin be...”

Guruznek ere ez zuen atsegin arrasteko deskargetako giroa.Arrastean ez du endredurik ezagutu baxuran bezala, baina ema-kumeen arteko harremana eskasagoa zen. Entzuten zituen zurru-murruetan, lanik egin beharrik ez zuten emakumeenganako inbi-dia somatzen zuen, batez ere patroien emazteen aurka. Besteemakume batzuk, etxetik kanpo lanik egin gabe bizi ostean por-tura jaitsi behar izan dira, etxean arazo ekonomikoak sortu dire-nean. Hauetariko batzuentzat lotsagarria izan da euren buruaklangile xume legez ikustea, eta arrain biltegietako neskatilen alde-tik ere ez dute beti harrera on-ona izan. Maria Rosak, deskargetanibili zen bitartean ez zuen gihar edo hezurretako arazorik izan,baina presio psikologikoak ultzera eragin zion, eta deskargak utzibehar izan zituen:

“Bakarrik e, urten neban gehixen bat, giru euan txarra bertan.Jente artin, e, e’nitxan ondo billatzen. Bixkat estamangunultzeri moduku urteten ta hasi’aztan ze, eziñ ikusixe euanhandixe, /// bai, bodega barrun, andrak, /// andran artin. Barribat etorten bazan, esaten gendun hori zeta’ator ba, gixonairabazten dakar ta hau te besti te. Harei ze ardura dotsa bata? Halakoxe gauzak eta... E’neban ikusten giro... Ordun laaein neban”

Page 59: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

59I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Neskatilen arteko harremanaz gain, bazegoen arrain biltegietakogiroa baldintzatzen zuen beste faktore bat. Ebak azaltzen duenezarraina behaztatzen zuen aztertzaileak agertzen zirenean, sekula-ko tentsioa sortzen zen, ezkutatuta zegoen arrain txikia ikusikoote zuen. Bere testigantza eleberri beltz bat inspiratzeko modukoada:

“Geokun arrain txikixak honek ezkuta (...), hamen datoz tafit, eta harei jun te, (...) pasa honek munto bat arrain, leatzata... Hamentxe da gauzi. Edo iual ba bertako nausixak edobeste batzuk ekixenak: – Honek kaja azpixan daz ta laga eh? Ta kontraseñi engo’tsa baten batek pixokuai”.

GENERO ETA KLASE KONTZIENTZIA

Arrasteko deskargetan hasi zen une berean, emakumea langilebezala onartuta egon arren, erabakiak hartzeko orduan guztizbaztertuta zegoela konturatu zen Eba. Emakumeak han zeudenbai, baina gizonek emandako oniritziari esker; eta euren lan espa-rrua gizonek definitzen eta mugatzen zuten:

““Barran ikasi neban zelako lan mundo gogorra dan. Eta ikasineban bebai, emakumin premiñi euanela, baiñe zanela gíxo-nan mundu, ta emakumiai pase bat lagaten dotsenela haneoteko. Baina zuri hori – emakumeari– eta hamen geuk–gizonok– organizaten dou”

Honez gain, premiak bultzatuta deskargetan lan egiten zutenemakumeak miresten ikasi zuen, umeak zituztelako hara joanbeharrean aurkitzen ziren emakumeak, familia mantentzeko derri-gorrez joan behar zirenak. Edota nola garatzen zen neskatilenarteko elkartasuna, deskarga uste baino gehiago luzatu eta bate-ren bati umeak hartzeko joan beharra gertatzen zitzaionean:

“Ta hantxe ikusi neban bebai zemat emakume, edo alargundazelako, edo familixi altzateko edo problemak dakarrezela-ko, zemat jente euan barran biharrin. Ta edade gehixauakojenti. Baiñe umik eukezenak... Eta hain geldittu gaztan hori,halako punto ee, admiraziñoiko bat! Esan neban: ikuste’zuhonek? (...) zemat jente, edo itxosutik edo kantzerra edo,bueno bardin dotsa, edo hildde edo besteik eziñin, ta nahitteumik euki ba gabaz ba, albokuai lagate'tsan: – Hartu’staixunumi; edo: – Ni jun en bihi’na ta; edo iual ordu ailla ta, gabaziual bihar asko eindde ta jun en bihi’na ta, – Ba jun jun zai-ttez arintxuaua ta geu entendiuko gaz edo. – Ene eskerrikasko edo. Baiñe, hoixe: zelako, zelanik urten bihir dabe hare-txek pertsonak, ez da, bizitzan eh? Euran familixi altzateko.”

Karmelek eta Isaurak ez dute diskriminaziorik sentitu barran, eztaumeak zaintzen, ezta ostalaritzan lan egin dutenean ere ez. Eurenustez gizon eta emakumeen egoera nahiko parekatu da azkenurteotan eta horren adibide legez aipatzen dute kamioiak gida-tzen dituzten emakumeak egotea. «Emakumeak eta lana»mahainguruan, publikotik hitz egin zuen OKEAko kide batek azal-du zuenez armadoreekin burutu zen batzarrean egon zela, etaarmadoreen ordezkariak abokatua balitz bezala hitz egiten zuela

2001. Ondarroako andrak, deskargan. Eskuman, Mertxe Laka eta Ikerne Alkorta,pixuan.

Page 60: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

60 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

«Emakumea eta lana»mahai-inguruetakokartelak (UdalEmakume Batzordeakantolatuak).2002an eta 2004anegin ziren.

–ez terminologian, baizik eta jarreran- eta emakumeak ezjakingizarajo batzuk balira bezala tratatu zituela. Neskatila honen ustezgizon horren helburua berba legalen bidez euren gainetik zegoe-la sentiaraztea zen.

Ebak ere garbi-garbi nabaritu zuen hasieratik neskatilak bigarrenmailan kokatzen zituztela, ez soilik ugazabek, baita enpresan ino-lako kargurik ez zeukaten gizonek ere. Eta bidegabekeria hauenaurrean errebelatu egiten zen:

“Portu de gixónan mundu, nik ikusten nebana zan, eh? gixó-nan mundu. Ta emakumikin harreman ona, baiñe beti: txo,zuk esango’zu ontxe be, benga.. Ta betiko, “con ese tipo decondescendencia” (...) Ta zuk, ba bueno, hor zaz, baiñe hoixe,bigarren maillako hori bat zaz, ez? (...) Eta euazen, ikustenzenduzen, ez iual bera nausixe edo jaui, txalopin edo bertakoenkargau edo zeoze. Beste edozeiñ bardin dotsa, edo palakuedo etorten dana be, harek be ondiokan e: – Benga, zuek kendu hamendik, andrak ez dozue lagaten ta.– Zeaittik laga bihi’zu ba ta, zeaittik ez ba ta, ez? Baiñe hanez euan ixelako errezoirik; neuk esaten dotelako eta kittu! Taordun karo, nire karakterra ez du hortik. Zeiñek esate’tsu horiez dai zelaku? Ta ordun, enfrentamentu”.

Bere izaerak bere eskubideen defentsara bultzatzen zuen, eta gai-nera gaztea zen. Lan egiteko derrigortasunik ere ez zeukan, fami-liarekin bizi zen eta. Horrek bere arrain biltegietako protesta guz-tien abangoardian jarri zuen, eta lehia horretan gizonen pare jarribehar izan zen, “mekauendioska”, emakume bezala zapaltzen ezuzteko:

“Akordaten naz holako tipoko enfrentamento batzuk, ta: – Mekauen dios! hau kajiau hamen ez dozu laako, ta ez daizelaku. – Ba neuk be badai esaten hoixe, mekauen dios! Ta ze enbihi’stazu zuk niri? Akordaten naz holako tipoko enfrentamento batzuk gogo-rrak: - Zu ez zaz hamengu te, zu emakume modun... - Eh, eh, kuidau! Hamen ez gabiz berbetan emakumi te gixo-na, hamen da hauxe biharrau”

Mojetan ikasitako edukazioa albo batera utzi, eta hainbat biraoesaten ikasi omen zuen. Eta gogorrena, eraginkorrak zirela kontu-ratu zen:

“Ta ikasi neban munto bat tako esaten, barran neuanin, neunitxan modositiaz, eta iá gehixa ez dot laga; handik aurrea:mekauen la letxe, edozelan urtete’sta iá. Akordaten nazhoixe, barran, lehelengoko bidar jun eta: - Mesedez hau lagazeinke, ta mesedez hori te... Andra batek esa’stan: (...) -Hamen prima, mesedezka eta ez da hamen: mekaueeeeeeenei’xun, ez dotsu iñok atendiuko ta. Eta ni berai beide jota sus-tata, sustata laaten nittun, sustata. Baide, ez dotsue engobestelan, ikusiko’zu. Halako baten: mekauen la ley!, esanneban: “oye, esto da efecto”. Ba, bai, bai, eske, honek egixakdiz eh? Honek efektu emoten dau. Aiba dios, handik aurrea,a la hostia, mekauen la letxeka denpora guztin.”

Lan egiteak zer eman dien galdetuta: “Norberan estimaziñoi.Neutzako, haxe /// Independentzixi ekonomiku? Bai, bebai; baiñeha norberaa biharra eitti tee, neu na nahiku, hori asko da eh?, horiasko da”, erantzun du Isaurak. Gizona baxuran dabil, hiru hilabe-te langabezian, eta bere soldata hutsarekin ezin izango zutenaurrera egin: “... beran soldatiaz, ba ixe ez gendun eingo. Nikbiharra ez baneuke eingo ba, honbre, etxi erosi, etxi konpondu,umik euki eta ba, como que no”.

Karmelek ez dio horrenbeste garrantzi ematen norberan nortasu-naren indartze horri: Bere ustez gizonaren alogerari lagundu eginbehar zaio, eta era horretara emakumeak ere askatasun gehiagohartzen du zenbait gastu egiteko orduan: “... nitzako da gixonailaundu ein bihir gakola (...) ba gero ba zeure kapritxuk oo, babatzuk ba, umiai karrera bat nahi’tsalako emon, o urtin hiru bidaroporreta nahi’zulako jun; bakoitxak berana”.

Ikusten denez, testigantza hauek ikuspegi ezberdinak islatzendituzte, errealitate berdinaren aurrean. Kasu honetan gaineragenero kontzientzia argiagoa nabaritzen da adin gehiago duenemakumearengan.

Page 61: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

61I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

OKEA:Ondarroako NeskatilaEnpakatzaileen Alkartea

ELKARTEAREN SORKUNTZA

OKEA Ondarroako Neskatila Enpakatzaileen Alkartearen laburdu-ra da eta 2003. urtearen bukaeran sortu zen. Baina neskatila edoenpakatzaileen elkartzea aurretik hasita zegoen. Isaurak azaltzenduenez, lehen paro biologikoa gertatu ostean –2001ean-, eureneskubideak defendatzeko plataforma bat sortu zuten, gerokoOKEA elkartearen muina izan zena. Izan ere orduko plataformakokideak eta elkartekoak berdinak dira. Geldialdi biolokioaren os-tean kaltetu guztiek kobratu zuten, neskatilak izan ezik:

“... danak kobra’ben: armadorik kobra’ben,/// maiñerukkobra’ben, kamioneruk kobra’ben, Ondarrukoo poligonuhan barran dana, mekanikuk eta danak kobra’ben, danakkobra’ben menos geuk. Danak. Ta paru edo subentziñoi edodana dala. Eta guri, karo, gu autonomak ga, eta autonomamodun ez dakazu. Ez da paroik. Ordun geldittu giñan ixebaik. Eta danak kobra’ben. Eta ordun hasi giñan, bero-beroeindde hasi giñan ba mobiuten”.

Ikernek zehazten duenez hasiera batean OPPAOko arduradunnagusiarengana jo zuten, “... eta harek emo’skun handik”. Berejarrera itxia ikusirik, Eusko Jaurlaritzara bideratu zituzten eureneskakizunak, eta agintari batekin batzartzea lortu zuten. Itxuradenez Gazteizeko batzarrera aldarrikapen gutxi batzukin joanziren, eta zer eskatu zezaketen ondo jakin gabe. Ikerneren esane-tan “... guk bakar-bakarrik nahi gendun julio agosto autonomukpaati, diru, horretxeta jun giñan gu, bueno bai, eta alogera altza-ti”, baina gauza bat ondo ikasita itzuli ziren: armadoreek geldialdibiologikoaren kalte ordainak eskatu zituztenean aipatu izan bali-tuzte, eurentzat ere zerbait ailegatuko zela. Itxura denez, EuskoJaurlaritzako arduradunek ere zerbait ikasi zuten, neskatilak deitu-riko langileen kolektibo bat existitzen zela, ordura arte horrenberririk ez omen zuten eta:

“Ta gu hara jun giñan, guk ez genkixen ze eskatu bihi’gendunbe, guri esa’skun juteko, eta gu ein giñan jun. Jun giñan taesan gentsan ba Ondarruko portun, ez ekixen ze bihar geun-kanik bez, eta, “ni que existíamos”. Eta ixe ezingo douela eiñ,porke karo, guri, karo ordun lehelengoko urtin maiñerukkobra en’ben, rederuk kobra en’ben, konpradorik kobra’n’-ben, mundo guztik kobra’ban menos geuk. Ta ordun guri

esa’skun bertan: zuek, armadorik esan baban, bueno ba nikhamen dakat, hiruroi andra daz hamen, ba biharrik baikdazenak ba hille bixin. Ba ordun, ba zeoze aillako’azkun.Baiñe karo armadoriai ez dotsanetik inportaik...”

Kontseilariordea bera etorri zen Ondarroara, eta “... esa’skun: “yocomo plataforma sindical” guri harek ixe ezin doskule emon.Porke iá automatikamente sindikato modun ba, berak ez dakarre-la zeikusirik”. Baina elkarte bat sortzea iradoki zien, eta horrelaegin zuten. Ikernek azaltzen duenez: “Eta ordun geokun abogadabiaz eta etorri zin eta (...) laundu’skun asosiaziñoi modun paperbatzuk eta eitten”. Horrela sortu zuten OKEA, gutxi gorabehera2006an zituen 60-65 bazkideekin. Isaurak gogoratzen duenezarrazoi ugari zeuden mugitzen hasteko:

“... alogerak be ez dosku altzaten, seguru be gerua ta gehi-xa, eta nahi dan beste ordo zaiñ, kamionan zaiñ ta ixe ezdosku emoten, eta aber, hamen zeozer pentsa bihir dou, etabihar guztik daz domekan eta gero aste buztin ba pipi jote’-zu, hamen zeozer ein bihir dou, porke hau ezin leike holan”

LORPENAK

Elkartearen sorkuntzak neskatilek aspalditik zituzten aldarrikapenbatzuk gauzatzeko bidea eman zuen. Aurrerago aipatu dugunez,txalupa ala kamioia berandu ailegatzen zenean, zain egon beharizaten ziren ezer kobratu gabe, eta armadoreek gainera erruaeurena ez zela zioten. Karmele haserre agertzen da aitzakia harenaurrean: “Ez zea! Zeuk ez baakazu, neuk eukiko’t kulpi”. Gaihonen inguruan OKEAk egin zuen presioari esker, zain egon beha-rreko ordu bakoitzarengatik armadoreek 10 euro ordaintzekokonpromezua hartzea lortu zuten. Izan ere, deskarga baten hasie-ra atzeratzen bada hurrengoa galtzeko arriskua sortzen da, etahori beti ere neskatilen kaltean doa. Isaurak argitzen duenez:

“... zuk baakazu atzetik beste txalopa bat, edo atzeku galtze’-zu edo hori deskargi ez dozu eitten. Ordun kamiona beranduetorten bada, eske karo, eske hori ez da gure problemi.Ordun zer ein bihir dou? Geuk diru galdu beti? ( …) Ordunesan gentsan: “hora de espera”, hamar euro”.

Orain kamioiak ez dira berandu ailegatzen, edo behintzat lehenbaino askoz gutxiago. Eta ordu erdi berandu badator ere abisatuegiten diete. Ordea, “... lehena holakoxe eurixe, zaparradi, hotzaeta hantxe bodegan hotza pasaten. Karo iñoa ezin ziñan mobiu”.Karmelek dioenez horrelakoetan Boga-boga tabernara bidaltzenzituzten kafesnea hartzera, “... baiñe geuk paata, eh?”. Honez

Page 62: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

62 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

gain, deskargako sei eurotako soldata igoera lortu dute. Eta baxu-rakoei bezala Ternuako jantziak ematea. Oraingo honetan ereIkerne da alturako armadoreek izan duten jokabide arduragabeasalatzen duena:

“Zuk ata kontuk horreaz jentiorreaz noa jun bihi’zazen, arras-tiai emo’tsen erropak, ta retxaza en’ben. Zetako? Eurantzakobihar bat dalako maiñero guztiai eta gixonai, enpresako gixo-nai horrek erropak ekarri, aproba erain, zemat bihi’zu, euran-tzako bihar handixe zan, ta ein dabe retxaza. Baiñe erropake, ez gaz berba eitten e, erropak, erropak baiñe dana, goittikbehera. Ta bajurik ein’ban azepta. Zeaittik? Kofraixe ein zane-lako bera jauetu”

Eusko Jaurlaritzako teknikariekin hainbat aldiz batzartu dira etaarrain lonxa berria egiten denean eraikin horretan lokal bat eman-go dietela agindu diete. 2006an lokal bat alokatzea lortu zutenEusko Jaurlaritzaren dirulaguntzarekin, eta telefonoa, faxa etafotokopiadora erosi zituzten. Isaurak dioenez, “... nahiku gauzalortu dou denpora gitxixin”. Hala ere, euren aldarrikapen nagusiakgauzatu gabe jarraitzen du: armadoreekin aurrez aurre negozia-tzeko jezarri eta euren egoera eta eskakizunen berri ematea,armadore askok ez baitakite neskatilak zein egoeratan lan egitenduten. Hurrengo atalean ikusiko denez: “Problema guzti de gu ezgazela iñor eurantzako”.

ARMADOREEKIN AURREZ AURRE

Eusko Jaurlaritzako teknikariek emandako laguntza eta aholkuakelkartearen sorkuntza bultzatzeaz gain, euren babesa sentitzeakneskatilen eskakizunak indarberritu zituen, eta OKEAk gutun batbidali zuen OPPAOra, euren eskakizun nagusiekin. Ez zuten eran-tzunik jaso: “Jamon putaik be ez doskun eiñ. Ostabe bixaldu gen-tsan. Ia gu, ze nahi douen, guk ez douela ixe lortuko. Ta barre ei’s-kun arpeire. Barre”. OPPAOko zuzendaritzaren jarrera ikusirikarmadore bakoitzari gutun bat bidali zioten faxez, soldata igoeraeskaera zertan oinarritzen zuten azalduz:

“On dala hamasei urte biharra eitten zan arratsalditan, edoegunez; eta on gabaz eitten dou. Gabaz, nokturnidadi ezdosku paaten, penosidadeik ez; ba txankluk edo botak edoamantalak edo guantik edo biharreko erropak guri ez doskuemoten ixebez (...) seguruk gerua ta gehixa eta konbenixuparata...”

Ikusten denez aldarrikapen ugari zituzten mugitzen hasteko.Armadore bakoitzari bidalitako fax horretan deskarga bakoitzeko50 euro ordaintzen ez bazizkieten, neskatilek ez zirela lanera joan-

go abisatzen zuten –sasoi hartan 37 kobratzen zituzten-. Ikernekdioenez arreta deitzeko modu bat zen, armadoreak hitz egiteraderrigortzeko modu bat. Eta bai lortu ere. Armadoreek faxa jasozutenean “... danak buruai agarrata”, neskatilen eskakizunak ezustean harrapatu zituelako. OPPAOko zuzendaritzak, bere aldetik,neskatilen ekimenaren berri izan zuenean beste fax bat zabalduzuen armadoreen artean, neskatilen eskakizunen aurrean “que sehaga caso omiso” azalduz. Edonola ere, bi egunetara OKEAkoekbost armadorerekin batzartu ziren, eta berba politak baina ezzuten lortu soldatarik igotzea. Gainera laupabost armadore hauekez zieten gainontzekoei enpakadoreen eskakizunen berri eman.

OPPAOk bere bertsioa zabaldu zuen armadoreen artean, etaOKEAk berea. Neskatilen lehen faxaren ostean beste bi bidali ziz-kieten armadoreei, beharrezkoak ziren azalpen eta eskakizunezgain, Eusko Jaurlaritzarekin kontaktuan zeudela jakinaraziz. Bainaarmadoreek ez dute nahi horrela negoziatu, eta bakoitzak bereenpresan hitz egitea erantzun zieten: “Erantzune emo’skun, einbihi’douela, bakoitxak beran enpresako taldi, beran armadorianajun eta berai plantea baa, ze pentsaten douen”. Horrek arazoaksortzen ditu, arrain biltegi batzuetan neskatilak nor direlako eurenarmadorearekin hitz egin eta gauzak konponbidean jartzeko,baina beste batzuetan ez: “Gu jun bihi’a zortzi lagun geure arma-doriana, beste zortzi laun... Eta nik gure armadoriai esan bihi’tsa-tena esan engo’tsat, eta beste batek esan engo’tsa eta bestebatek bebai, baiñe beste batek ez”. Izan ere, Ikernek lan egitenduen enpresan euren eskakizunak onartu dituzte, adibidez, solda-ta igotzea. Baina bakoitzak bere enpresarekin negoziatzeak arris-ku berriak sortzen ditu, horien artean langileen batasuna hauste-koa, zeren:

“... ni armadoriana juten bana eta esaten batsat, guantakemon, ba iual emon engo’skuz guantak, baiñe beste hamarenpresetan ez dabe emongo. Eta zuri ba ordu bete zaiñ eotenbaza ba iual emon engo’tsu e, jeneralin on emon eitten dabehamar euro, beste batek ez dotsu emongo. Hori de gauzieurak ez dabela nahi batu geuaz”

Ikernek harreman ona dauka lan egiten duen enpresaren armado-rearekin, eta ez dauka alperrikako istilurik asmatzeko gogorik,zeren “... praktikamente astero astero zaz eurakin biharrin, etanahidanbeste ordo. Ordun, txarrea ez dozu nahi jun, porke eskenik porejenplo relaziñoi pertsonala neu beraz, ondo eruten na, etaondo eitten dou biharra”. Baina armadore guztiek ez dute berdinjokatzen. Karmeleren ustez OPPAO elkartearen izaera hierarkiko-an dago errua. OPPAOko armadoreei zuzendaritzak ukatzen dienpartehartzea, OKEAren funtzionamendu horizontalarekin aldera-tzen du:

Page 63: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

63I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

2005-05-06. «Emakumeak eta lana» mahai ingurua, Uxu taldeak antolatua. Mahaian, ezkerre-tik eskumara: Ikerne Alkorta OKEA portuko beharginen elkarteko kidea, Amaia Burgoa modera-tzailea, Idoia Etxebarria ESK sindikatukoa eta Maria Martinez LAB sindikatukoa.

“Ezin leike globaliza, porke karo armadore maillan be presi-denti da. Ordun, asko, entera be ez di eitten. Presidentik esa-ten dabena, haxe da. Eta, ba ez da holan. Gu andrak, porjen-plo ba, mahaixan daz presidenti te hori te besti; baiñe batza-rrak eitten dou, eta bestin modun, iñok esateko ixe badakar?Eta bueno, ba bai, hau esango’u edo besti... Harek ez, hareke, bat da han, artaburo bat, eta listo; eta beste guztik enterabez. Ba bueno, eurok holan funtzionaten badabe ba...”.

«Emakumeak eta lana» mahainguruaren moderatzailearentzat,OPPAOk OKEArekin ez jartzearen arrazoia argi eta garbi dago.Azken finean armadoreek diotena da, eurek jabe bezala bildu ahaldirela euren interesak defendatzeko, baina langileek ez dutelahorretarako eskubiderik:

“Eurak baakarre erakunde bat euran interesak defendiuteko,eta erabakitteko. Eta langillin partetik plataforma bat eratzendanin edo asoziaziñoi bat eitten danin edo sindikatuk jutendizenin, ordun erantzune da: ez, guaz ez zaze batzen. Ia, iaulertzen hasten gazen: gu jabe morure, edo uzaba morure,gu bai antolatuko gaz, eta geure arazutako guk pentsako’uzer eskatu bihir douen, administraziñoin adibidez zer eskatubihir douen, ze ez douen eskatu bihir, baforak paraten dize-nin, gasoille karuaua danin, ez dai zer ba dai zer... Baiñe zueklangilliok guana ez etorri antolatute, guana ez etorri antola-tute, ta bakoitxak bodegan eitti’auke eta konpontzi’auke,zeuen era”

OPPAOk orain arteko jarrera prepotentearekin jarraitzen badu,neskatilei geldituko zaien aukera bakarra greba izango, eta langi-le espezializatuak direnez min handia egin dezakete, igande bate-an lanik ez egitea erabakitzen badute. Karmelek argi dauka: “Geubaik ez di eurak be ixe. Gu baik ezin dabe harek arraiñe prepara”.

Jakin badakite emakume guztiak bat eginda ez balukete lanikegin, armadoreek ez luketela jakingo nondik irten. Baina Ikernek,horren aurretik neskatilen arteko batasuna garatzea jotzen duezinbestekotzat: “Aillaten danin egune zu ez baza juten, eta habez, ta ha bez, ta ha bez, ta ha bez, ta ha bez, eta beste lau enpre-seta juten baako jenti... Eta iual hamar laun eskatzen botsuz baiual hamarrak ez di jungo, lau jungo di, baiñe eske laurek iualengo dabe hamabi ordun baiñe biharra ata”.

HURBILEKO ERRONKAK

Ikusten denez arrasteko deskargen testuinguruan neskatilekgatazkakortasun bikoitzari aurre egin behar diote: alde batetikarmadoreen elkartea mahaian jarri eta euren eskubideak aldarri-katu behar dituzte; bestetik, neskatilek bizi dituzten egoera ezber-dinak aztertu, eta lana banatzen saiatu behar dira. Karmelerenamak pentsatu zuen zerrenda egitea, lana banatzeko, lehenaKOIAk egiten zuen bezala. Baina ez da hain erraza:

“... zein jarriko da han mahaixan? Makala ez zan ixan bihir haandri, han jarten dana, listan, ze nik neuk astin eitten badotzazpi txalopa zeuri emongo’tsut, neure barkuk. Eta hoixe,hoixe da. Enkanbio gu, beti gabizen lez ontxe hiru ontxe lau,ba jente askorek eingo’ben txalopa gehixaua”

Page 64: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

64 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Karmelek berak, alturako arrantzaren krisiak kontraesan hauekazalaratu dituela azaltzen digu, elkarrizketa imaginario honenbidez: “– Baiñe eske zemat baja dau portuk! – Bajako’atzun zeuri,ze lehen eitten zendun hamabost eta on eitte’zu zazpi. Baiñe nibeti ibilli na, ba imajina ba, lau, bost, lau, bost, sei... Ordun nitza-ko ez da eon aldeik”. Beraz, armadoreengana jo aurretik barneelkartasunean sakondu eta konpromezu gutxiengo batzuk ados-tea derrigorrezkoa dute, arrain biltegi bakoitzeko neskatilen, etaenpresa ezberdinetako langileen artean. Lana banatzea funtsez-koa dute, diskurtsoaren barne koherentzia mantendu nahi badu-te behintzat.

Horretarako norbere interes pertsonalak bigarren mailan utzibehar dira sarri, eta hori ez da hain erraza, Karmeleren esanetan:“Hoixe da ba: Batzuk konformaten di bosteaz, eta beste batzukhamarreaz be eziñ ailla”. Honez gain, bere amak planteatzen zuenzerrenda hipotetikoan arazoak sortuko lirateke, emakumebatzuek ez dutelako nahi bodega batzuetan lanik egin. Aurrerapausoak emateko kolektibo legez pentsatzeko eta funtzionatzekoohitura hartzea komeni da. Neskatila bakoitzak eskuratzen zituendeskarga kopuruak hasieratik bereizi zituen eta bereizten ditu;deitzaile batzuek euren boterea beste neskatila batzuk baztertze-ko erabiltzen dutela ikusi dugu, bigarren hausturatzat; azkenik,armadoreen proposamenez batzuk autonomoak egin ziren, bestebatzuk alta eta baxekin edo beltzean lanean jarraitu zuten bitarte-an; hona hemen hirugarren arrakala37.

Azken arrakala honek ezberdinak bihurtzen ditu legearen aurrean,batzuk soldatapeko ebentualak direlako eta beste batzuk autono-moak. Legearen aurrean soldatapekoek bai eskatu ahal dituztejantziak, gauekotasun plusak, arriskuarenak, oporrak, e.a.Autonomoek ez; hauek, emandako zerbitzuari prezio bat jartzendioten enpresariak dira, gehienek soldatapeko langilearen kon-tzientziaren jarraitzen badute ere. Barne kontraesan hauek gaindi-tu eta dinamika bateratuak jorratzeko gai diren neurrian, jarrara-ziko dituzte armadoreak mahai baten inguruan, eta gauzatukoeuren aldarrikapenak. Zentzu honetan beharbada, 2005ean, ida-tzi bat aurkeztu zioten OPPAOri, abokatu baten bitartez, deskargaguztiak domeketan pilatu beharrean, astean zehar banatzeko.Pilatze honen arrazoia ez dugu ezagutzen, baina benetan garran-tzitsua izan behar da, zazpi urteren ostean arazoa ez baita kon-pondu.

KONTSERBAGINTZAN“Emakumeik ez bada fabrikan

gixonak sobre daz, porke ez da produziñoirik”

Kontserbagintzaren hastapenaketa garapena Ondarroan

SISTEMA GREMIALETIKITALIARREN FABRIKETARA

Izozgailurik ez zegoen garaietan, arraina kontserbatzeko eraedo metodo ezberdinak erabiltzen ziren: arraina lehortzea,zimeltzea, gaziketan “osatzea” eta eskabetxea, besteak beste.Arraina kontserban prestatzeko monopolio arrantzaleen kofra-

diak zuen. Kontserbaren monopolioa kofradiaren eskuetan ego-tearen arrazoia, arraina erosi eta ordaindu behar zutenen aldetikziurtasun bat edukitzea zen, zeren eskuduntza hori kofradiarenesparrutik ateratzeak, arrantzaleak “erbesteko merkatari gantze-ruen bildur biurtzen zitun”, Augustin Zubikarairen hitzetan.38

37. Laugarren bat ere aurkitu dugu: OKEA elkarteko bazkideak direnak eta ez direnak.38. ZUBIKARAI, Augustin: “Arraingintza eta gertuketa Ondarroan”, Ondarroa 1993, 88. or.

Ortiz eneko eskabetxe lantegiko beharginak1957an. Ezkerretik goian; Purita Zubikarai,Arakistain Maitrini “Trotixaneku”, Begoña

Peña eta Bedialauneta Elbirita “Xagu”.Behean; Badiola Salbador “Kastilla” eta

Garalde Gloria “Kastorreneku”.

Page 65: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

65I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Kontserba eskuduntza zuzenean berak ustiatu beharrean, kofra-diak eskubide hori diru gehien eskaintzen zionaren eskuetan laga-tzen zuen, sei hilabetetarako. 1610eko agiri batek dioenez, bisi-gua prestatzen zuten batipat, eta gazituta barik, eskabetxean.Kontraerreforma katolikoak garizuman haragia jatea debekatuizanak, elikagai preziatua bihurtu zuen arraina, eta barnealdekomerkatuetara bideratzeko kontserban prestatzea zen era bakarra.

1850etik aurrera, kontserbagintza sustatu zuten hainbat faktorebildu ziren: 1851n, Mutriku eta Ondarroaren arteko bidea eginzen, eta urte gutxitara Zubi Berria eraiki zen; horri esker, DebaArrotik zehar Araba eta Gaztelarantz zihoan bidea zabalik geldituzen Ondarroako arrainkientzat; ojalata edo burdin zuriaren asma-kuntza ere funtsezkoa gertatu zen; lurrinezko motore berriekgehiago arrantzatzeko aukera ematen zuten, eta itsasadarreanegindako kaiek ziurtasun gehiago eskaintzen zien arrantzaleei;arlo politikoan, liberalismoak arrantzaleen kofradiek mantentzenzuten monopolioa kendu, eta ekimen pribatuari ateak zabalduzizkion kontserbagintzan. Ondarroako lehen fabrikaren aipamena1863koa dugu, Jose Zelaiarena, eta bigarrena 1868koa, EduardoNafarraterena.

Siziliarrekin beste garai bat hasi zen, antxoa gazitzearen teknikaekarri baitzuten. Ohituta zeuden euren itsasertzean harrapatzenzuten antxoa gazitzera, eta horrela prestatuta, hainbat janarirenosagarri lez erabiltzera. Baina XIX. mendeko azkenetan antxoarenarrantza gutxitu egin zen Mediterraneo aldean eta italiarrakKantauriko kostaldera hurbiltzen hasi ziren, lehengai preziatuhonen bila. Gazitutako antxoarik gehiena Italiara bidaltzen zen,hemen ez bezala, lurralde hartan freskoan gazitutako antxoa jate-ko ohitura handia dagoelako.

Hasiera batean barriletan sartuta zuzenean Italiara bidaltzen bazi-tuzten ere, gero berton zabaldu zituzten zenbait fabrika, eta ema-

kumeen lan eskuaren premia areagotu egin zen. A. Zubikaraikdioenez, “ezin ukatu bizitasun barria emon eutsanik antxoa gazi-ketari eta geroago antxoa gazitua filetetan zabaldu eta gertatze-ari. Orrek emakumeentzako lana ekarren, ordurarte ez egoalakoantxoak filetetan gertuteko oiturarik. Eta emakumien lan ugarieskatzen eban” 39.

Kontserba fabriketatik sortutako lan esku premiak baxurakoarrantza kaltetzen zuen, ordura arte krixara edo sare konpontzai-le legez aritutako emakumeak fabrikan hastean, baxurako arran-tzak ordura arte izandako lan esku merke eta ugaria galtzen hasizelako, kontserbagintzaren mesedetan. Miren Etxaburu «LauAnaiaku», adibidez, Silverio Guenagaren fabrikan hasi zen lanean,baina bere senarrak nahiago zuen arrain fabrikan baino sare kon-pontzaile legez jarraitzea, eta horregatik, Guenaganean urte beteinguru ibili ostean, fabrika utzi behar izan zuen.

Antxoatea edo antxoaren kanpaina udaberriarekin batera hastenzen, martxoaren 19an, San Jose egunean, eta maiatzaren bukae-ra arte luzatzen zen. Bi hilabete eta erdi horietan zehar antxoakagintzen zuen eta herritar gehienen bizitzak harrapaketa errit-moaren menpe gelditzen ziren: arrantzaleak, emakumeak etaumeak ere. Lan esku premia handia sortzen zen, eta ezintasunekonomiko eta politiko egoera hartan, herritarrek ez zeukatenegoera honi etekina ateratzeko aukerarik. Lana behar zuten inon-dik inora, eta horretaz baliatu ziren enpresariak euren baldintzakinposatzeko orduan. Langilea abarra zegoen, gainera. Itziarrekdioenez: “Ordun ba jente asko zauan laneako, ta umiak ere askoibiltzen zian da, handixak enpaka eta txikitxuauak eta burukkendu. Debatik eta etortzen zan ordun jenti, baserrixetatik eta,antxoi buru kentzeko”40. Estuasun egoera hartan, fabriketako lanaesplotazioa baino gehiago ugazabak egindako mesede legez ikus-ten zen, eta ikuspegi horrek, neurri batean, gaur egunera arteiraun du.

39. ZUBIKARAI, Augustin: “Arraingintza...”, 94. or.40. Donibane Lohitzunen eta Ziburuko kontserba fabriketan ere nekazal munduko emakume ugarik lan egiten zuen, eta enpresak garraio zerbitzu batzeukan antolatuta eurak biltzeko: “Comme en 48 un transport est organisé pour les femmes qui habitaient dans les campagnes environnantes. Ceci vadisparaître vers les années 70”, URBISTONDO, Mari Christine: “L’évolution des conditions de travail des femmes dans les conserveries de poisson”,Arrantza eta Itsasoa Euskal Herrian, 121. or. “48an bezala, garraio zerbitzu bat antolatu zen inguruko baserrietan bizi ziren emakumeentzat. 1970.hamarkada aldera, zerbitzu hau desagertu egin zen”

Page 66: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

66 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

UMEEN PRESENTZIA ANTXOA KONTSERBAN

Ondarroako umerik gehienak kontserba fabriketan lan egitenzuten antxoatean zehar. Augustin Zubikaraik aipatzen duenez,kontserbagintzak “... emakumien lan ugari eskatzen eban. Etaorduko giza egoera da errudun, bai eskoletan ibili bear eben neskamutil txikien eskulana be” 41. Horrela zegoen onartuta, eta maixuekere ez zuten hori galarazteko ahalegin handirik egiten, jakin baze-kiten eta, familia gehienek aurrera egiteko, behar beharrezkoazutela umeen lanari esker lortutako diru sarreratxoa. Legeakumeen lana debekatzen bazuen ere, errealitatea beste bat zen, etafabriketako inspektoreak ailegatzen zirenean umeak ezkutatu egi-ten ziren. Begoñak era honetara azaltzen du:

“Ta biharra sobre euanetik fabrikan ordun, ze dana zan eskobiharra (...) ikastolako ume guztik be, danok juten giñan, e’nuesatea danok baiñe ehuneko berrotamarra baiño gehixa jutengiñan antxobiai buru kentzea, antxoa fabrika, eskolan be lagaeitte’oskun; laga eitte’skun, ze baekixelako herrixe halantxe-nik jun bihi’zana aurrea. Ta enkanbio etorten zin inspetorikgoittik, gerta ixan gazku inspetorik datozela, eta ordun (...)seixan batak bestiai pasate’tsen ta, iual e hurrien euan etxebatea juten giñan danok eta hantxe, inspetorik fabriki ikusiarte eta gero juten zanin danok atzea, ostabe fabrika, hoixebe gerta ixan gazta ta”.

Nieves ere umetatik hasi zen antxoatean. Bere esanetan pare bathilabeteko kanpainan zehar ume guztiak joaten ziren fabrikara,San Jose egunean hasita. Apirilerako nekatuta egoten ziren,antxoa gehiegi sartzen zenez, arrainak gainezka egiten zielako.Sasoi hartan hogei fabrikatik gora zeuden Ondarroan, gaur egun-go egoerarekin alderatuz, zera dio: “On ez da holakoik, e. Onfabrika bi eta eurak be ezin beteta eoten di...”. Iriondonean lanegin du beti: “gu horkoxik ixan ga”.

Begoñak italiar batentzat lan egiten zuen. Umeek, antxoari buruakendu eta hiru neurritan sailkatzen zuten: handiak, ertainak etatxikiak. Bera 11 urterekin hasi zen eta bere neba –hiru urte gaz-teagoa- ere bertan zegoen lanean, zortzi urte eta erdirekin.Orduan normala zen. Dirua etxerako zen. Umeak hain ziren txi-kiak, lan egiteko mahaietara ere ez zirela ailegatzen.Horrelakoetan, antxoak zapaltzeko erabiltzen ziren harrietarikobat jartzen zioten azpian, eta harri horretara igota lan egiten zutenKarmele eta Isauraren amek bezala, mahaira ailegatzen ez zirenume guztiek. Patxik ere ondo gogoratzen du umetaz antxoariburua kentzen ibili zenekoa:

41. ZUBIKARAI, Augustin: “Arraingintza...”, 94. or.

1953an, Zubi Barrian.Margarita Arrizabalaga

eta Antigua Urbieta gazte-gazteak, fabrikako deskantsoan.

Bloem kontserba fabrikako beharginak, emakumeak eta umeak bereziki.

Page 67: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

67I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“Ta hasieri haretxek emote’tsan: ipintte’zin halakoxe egurrez-ko mahaixak, astukin, mahai luzik, ta hantxe baa, hamar bat,hamabost bat lagun alde banatan, alde bixetan, úmik, etaneska nausixauak eta halantxenik, eskolako úmik gehixenak,buru kentzen horreik. Antxobi sartzen zan tiña handixetanedo asketan eote’zin, gatza emon asko, antxoi eitte’zu hala-ko eraiñ eta gatza emon asko, asko gatza; ta han eoten zinbatzutan, kaldu urten ta urten ta urten, gatzak ez?Konserbateko. Geokun handik eitte’zan ba, freskun bertandala, mahaire, ta han buru kendu te kendu te kendu”

Ume gehienak legez, Maria Rosa ere familiaren diru premiak era-ginda heldu zen Salvador Orlandoren fabrikara: “Ba eitten gendunlaga eskoli, eta antxoadi etorten zanin antxoada jun; ez euan etxindiroik eta”. Eta bera bezala, bere lagunik gehienak: “Nire lagunguztik danok juten giñan, danok. Bestik gero be, nitzako hor pri-bilegixu euki neban ze, bestik juten zin gero filetea, eta ni e’nitxanjuten. Freskure bakarrik”.

Umeen presentziak, etxeko giro maitekorra hedatzen zuen fabri-kan, gaur egungo ordutegi eta kontrol sistema hotzetatik urrun:“Umik eta, ez dai, juten zin gaztetxuk eta antxoai buru kentzeabaiñe, edadeko umik zakezen andrak, eta umik bestina jutenzinak ba peni emote’tsen, eta zaintzen zittuezen euran umikmodun, errixetaik eta bez”. Itziarren oroitzapenak behintzat, ezdira txarrak: askari sasoian ogitartekoa hartuta futbol zelaira joa-ten ziren jolastera, eta gero fabrikara itzultzen ziren.

Itziarrek gainera, orain arte inork azaldu gabeko kontu baten berriematen digu: kontserba fabriketan aritu arren, ikasketak bukatzeaderrigorrezkoa omen zen, behin 14 urte beteta lanean jarraituahal izateko. Umeak ziren bitartean, inspektorea ailegatzen ze-nean ezkutatzearekin nahikoa zen, baina behin hamalau urterekinbeste edozein langile legez hasten zirenean, itxura denez inspek-toreak eskola agiriak ikustatzen zituen eta “... ha derrigor bihi’-zan”. Umetaz inspektorearekin kurikan* ibili arren, “... gerohamalau urte ailla zanin biharra eitteko, bihi’zendun zertifikau,eskolarra, ta ez gendukan, ez nitzan jun da”. Itziarren testigantzakargitzen digunez fabrikan zortzi ordu egin eta gero “... jutennitzan, atsaldeko zazpiretan mojeta, beatzirak arte. Ta mojetaneitten gendun, ba diktadu, multiplikar bi, e sumarrak (43), ta hazan geuk zertifikau atateko fabrikako: ta zortzi ordu biharra eiñeta halantxenik ata neban zertifikau, biharreako...”. Mojetan ezzen bakarra; eskola agiriaren premiak hamaika neska bultzatuomen zuen gau eskola hauetan parte hartzera. Ikasgaiak oinarriz-koak ziren, eta ez zegoen azterketarik: mojek eurek bidaltzenzituzten txostenak Donostiara eta han normalean gainditutzatematen zituzten.

Begoñak, bere aldetik, testigantza harrigarri bat eskaintzen digu,14 urterekin antxoari burua kentzen zebilela ugazaba italiarrak–ondarroarrarekin ezkondua- bolatokira berarekin eramaten bai-tzuen, eta egun batean, bere fabrikak erositako arrainaren ardu-radun jarri zuen. Bere eginkizun nagusia arraina lehenbailehenpisatu eta kontserba fabrikara bideratzea zen. Berez, bentan pre-

1951-52, Neskatila gazteak, antxoa fabrikako deskantsoan. Ezkerretik eskumara: MªPuraZubikarai, Sagrario «Eufemineku», Gloria Olabarria «Materreku», Miren Burgoa eta Mª DoloresIrueta «Txati».

Page 68: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

68 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

zio hoberena eskaini zuenak zeukan lehentasuna arraina erama-teko, baina erosle batzuk, Begoña oso gaztea zela ikusirik, eurenarraina lehenago pisatzen ahalegintzen ziren, merkeago etaberanduago erosi arren: “...ta iual besti espabilaua ta benga neuriata lehelengo ta zeu atzea (...) gero iual ni gazti te, halanik norbe-rai saka edo iual”.

Behin horrelako iskanbila bat sortu zen eta DomingoBadiolarengana jo zuen, fabrikanteen ordezkaria kofradian etaesan zion: “Zu Domingo, esan netsan, gurin fabrikan zain da jenti,te gurin uazabak paa dau honenbeste diro ta atzekuk daz atatenta niri ez doste jamonik eitten. Karo nik hamabost edo hamaseiurte edo neukan”. Honek pisatzea gelditu eta berari eman zionarrazoia.

EMAKUMEEN PRESENTZIA

Arrain gaziketa eta kontserbetan zenbat langile ibili izan direnziurtatzea zaila da, 1950. urtera arte ez zegoelako agerbide agiri-rik. Baina gauza bat argi dago: kontserba fabriketako langileakemakumeak izan dira, lataginak eta zenbait arduradun izan ezik.Hona hemen Augustin Zubikarai eskaintzen dituen datuak.42

Urteak Emakumeak Gizonak Guztira

1939 875 24 8991950 346 10 3561955 513 15 5281960 497 14 5111975 363 10 3731990 230 7 237

Begoñak dioenez, lataginez gain, gaztelarrak antxoatera etorri etaez bazuten arrantzatzen, kontserba fabriketan ibiltzen ziren la-nean, eguneroko bizimodua aurrera ateratzeko. Eta itxura denezOndarroako gizonek iraindu egiten zituzten.

LANAREN TESTUINGURUA

Lanerako jantziak ez zituen fabrikak ematen. Bakoitzak bereamantala eramaten zuen. Miren Arrizabalaga “Kantaleko“renesanetan kalerako amantal urdinak erabiltzen zituzten eta barru-rako, fabrikan bertan, sako bat hartuta peto antzeko amantalakegiten zituzten: “... tela zati bateaz eiñ erremati, hegalak ebai,bizarrak ez urteteko /// iual petuaz bebai te, zemat amantal sakuz-ko eittuaz etxin!”. Oinetan traskoak janzten zituzten. Hasierabatean larruzkoak izaten ziren, eta gero hiru takoidun oholez-koak ailegatu ziren, askoz arinagoak. Txatuelak* jartzen zizkienazpian, gutxiago gastatzeko, “... ze bestelan traskuk arin gastatenzin, ohola arin gasten gakuen”. Narrua ibiltzen zen berna zakie-tan, amantalean behera zetorren ura traskuetara ez sartzeko.Behin antxoa gazituta barrilean sartzen zenean, harri zilindrikozapal batzuekin estaltzen ziren, oso astunak, antxoa ondo ondozapaldu eta ura kentzeko. 20 kilo edo gehiagoko harri horiekeskuz altxatu behar ziren, eta emeki-emeki, arraina izorratu gabe,barrilaren gainean laga. Bermeoko kontserba fabriketan lan egi-ten zuten emakumeek ere utzi digute lan honi buruzko testigan-tza 43.

Antxoa xerrak egiteko sasoia neguan izaten zen, eta Itziarrek lanegiten zuen Mutrikuko fabrikan, egurrezko estufa txikiak sortzenzuen bero apurra eraikinaren handitasunean galtzen zen.Izugarrizko hotza egiten zuen, baina Itziarrek nola konponduzuten azaltzen digu: “Ta baakizu zerekin itxi gendun? Bagoiakeukitzen zittuzen holako zabalerako tablak, ta luzeran, latak euki-tzeko. Ba haretxek tablak erun eta filete tokixa halantxenik josi.Bagoi, bagoiko tablakin...”.

Itziarrek fabrikan ezagutu zuen irratia, gauez lan egiten zuteneanugazabak jaitsi egiten baitzuen:

“Telazku lehenaku, gabaz nobeli entzuteko. Atila ta eoten zinbe, emozionata estraordinaixu, zortzietan hasten zan oandala hamarrakarte haxe nobeli. Pasaten gendun holako kor-doi gora, ta goixan geneunkan ganbara, txitxarruk eta seka-tzeko ultzik; ta ganbarako ultziai jo alanbri, ta danok ixixilikbiharrin, haxe nobeli entzuten. Hortxe danok, haxe... poza!!”

Mirenen esanetan, irratia entzuteaz gain abestu egiten zuten etakasu honetan ere jabeak pozik egoten ziren, hitz gutxiago egindagehiago ekoizten zutelakoan: “... harei gustaten gakon kantaten

42. Norberak eratutako taula. Datuak, ZUBIKARAI, Augustin: “Arraingintza...”, 101. or.43.1970eko hamarkadan Aranzazu Amezagak eginiko elkarrizketan Bermeoko kontserba fabriketako langileek lan baldintzei buruz ziotenez: “Ahora,mejores que antes. Antes fueron tiempos terribles. A destajo, sin seguridad social o la que el patrón tenía a bien apuntarnos y que siempre resultaba lamínima. Recibíamos el pescado y lo teníamos que aplastar con grandes piedras que alzábamos con un esfuerzo tremendo. Eran piedras redondas y muypesadas... Estábamos de pie y las izábamos subiéndolas por el vientre”, AMEZAGA, Aranzazu: “Op. art”, La mujer vasca, 416-417. orr. “Gaur egun lehe-na baino hobeak. Lehena izugarria zen. Destajuan, gizarte asegurantzarik gabe edo ugazabak apuntatzen zizkigun egunen arabera, ahal zituenik etagutxien, beti ere. Arraina barrilean sartzen genuen eta kristoren harritzaharrak igo behar izaten genituen eskuz, arraina zapaltzeko. Kristoren esfortzuaegin behar izaten genuen borobil itxurako harri astun haiek igotzeko... Zutik egoten ginen eta sabelean eutsita igotzen genituen”. Harri-jasotzaileen tek-nika ez da oso desberdina.44. Donibane-Lohitzune eta Ziburuko kontserba fabriketan ugazabandreak berak animatzen zituen emakumeak abestera, nekeari aurre egiteaz gain ber-betan denborarik ez galtzeko: “La fatigue, le sommeil, les prennent et pour lutter contre ces difficultés la contremaîtresse les encourage à chanter. Ainsile travail va bon train et elles ne relâchent pas le rythme en bavardant”, URBISTONDO, Mari Christine: “L’évolution…”, 119. or. “Nekeak, logureak harra-patzen ditu eta zailtasun hauen aurka borrokatzeko maistresak abestera bultzatzen ditu. Era honetara, erritmo onean lanean jarraitzen dute lanean etaez dira erlaxatzen berriketan”

Page 69: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

69I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

ikusti, ze kantaten bageuazen, eiñ eta kanta ta kanta ta kanta” 44.Beranduago, telebista sartu zenean, elkarri bezperako filmeakkontatzen igarotzen zituzten orduak. Maria Rosak ere gogoratzenditu kontu horiek, baina euren fabrikan maistrak ez zuen atsegineurek abestea:

“... kanta eitten gendun edo kontuk esan ta: “Kontoik ez.Ume txarri habek”, esaten doskun Segundak, getaixarra zanba, maistri, ta, “Ume txarri habek” beti esaten doskun (...)guk kanta be asko eitten gendun; ta beste batzutan kontuketa kontaten”.

Behin maistrak errietan egin zien, hitz gutxiago eta lan gehiagoegiteko aginduz. Eta Maria Rosak, hitz egin arren “... guk biharraeitten dou bestik baiño gehixaua”, erantzun zion

Itziarren esanetan emakumeen artean somatzen zen giroa ezber-dina zen, gaurkoarekin alderatuz. Askatasun gehiago zegoen zen-bait gairi buruz hitz egiteko: “Kanta, berba ta kontuk esan da,andra edadekuk eta hantxe disparati bota e, ez zan eoten e... Nikpentsaten dot sexo alderdittik be, fabriketan da oaiñ baiño proble-ma gitxiao eoten zala, argixaua zile andrak”. Giro honek enkarga-tuaren boterearen gutxiespena zekarren, Itziarren ustez: “Orduanhango lana izaten zan ba, etxe baten bezela, ba iual eukitten gen-dun aintzaille bat, enkargada bat, iual berrotamar lagun eo ba-geozen ba (...) guk harei ez gendukan errespetoik”. Ikusiko denezgauzak aldatzen joan dira.

Miren “Kantaleko” Bartolo Scolaren fabrikan ibili zen. Scolak kon-tserbagintzaren mundua modernizatu zuen, ikuspegi askotatik.Horien artean fabrikako langileen kokapena, euren jarduera hobe-to kontrolatzeko:

“... geunkazen filete mahaixak halantxen behetik hasi etaatzerutz eta altua, berak handixek, zeretik, ofizinatik (...) kon-trolaten (...) ikuste’ban zeoze, ta, ta, ta, ta, kristala jote’ban.Ete! /// atenziñoi, bai, atenziñoi emoten, bai”.

Itziarrek dioenez, ordea, “... fabriketan lehen guk eitten gendunlana, ez zan sekula kontrolaten”. Jabeek ez kontrolatu arren beze-roek eurek kontrolatzen zuten antxoaren kalitatea: “Orduan baetortzen zianin italianuak ere ba, zeuk esandako lataik ez’ben har-tzen (...) juten zin bagoieta ta: hortxetik ata hoixe latioi. Atatenzendun eta eitte’ben ikusi eurak konprobateko”.

Lan baldintzak

ORDUTEGIAK

Lan eskuaren premiak ordutegiekin malgutasunez jokatzerabehartzen zituen antxoa fabrikatzaileak:

“Ordun fabriketan, hasten zan, ahal’banak ba, gure morukuketa zortzi ordu. Beatziretatik hamabixeta, eta ordu bat etaerdixetatik sei tt’erdieta eitten zan lana. Eta andrak umiakzakezenak, ba etortzen zian iual euerdiko ordu bat eta erdie-tan, arratsaldeko zazpirak arte. Beste batzuk etortzen ziangoizeko hamarretan, euerdiko hamabixak arte. Ordun ez zaneoten ordoik fabrikako”. 45

Ez zen bakarrik Mutrikuko fabriken kontua. Ondarroan bertan,Bloeneko arrain kontserba fabrikan lan egin zuenean malgutasunberdina zegoen ordutegiekin. Ordurako Itziarrek berak bi umezituen eta hauen zaintza fabrikako lanarekin bateratu behar izanzuen. Zeregin horretarako bere ahizparen laguntza funtsezkoaizan zen. Honela antolatzen zen:

“... umik erun Kresala goizin beatzi tt’erdixetan, ta hamarre-tan juten nintzan fabrika biharrea; hamabixetan eitten nebanurten fabrikatik, umik hartu hamabi tt’erdixetan Kresalan,etxea erun, goberna, jaten emon eta ordu bixetan eskolaerun, ta atzea ordu bi tt’erdixetan fabrika jun, zazpirak arte.Ta gero umik urtete’benin lau t’erdixetan, hartze’stan ahiztadifuntik, Karmenek. Eoten zin gurean, neuk zazpirak arteurten arte. Lehen ez zan eoten... Oaiñ e, zortzi ordu o bapez.Ta lehen orduk ba, fabrikantik nahi’ban, haxe sartu te, jentijuti, haxe biharra eitteko, haxe arraiñe sartzeko”

Egon bazeuden soilik arratsaldez lan egiten zuten emakumeak.Hauen senarrek motor txikiak zituzten, eta goiz osoan haiekharrapatutako arraina saltzen aritu ostean bazkaldu eta gero fabri-kan orduak sartzen zituzten. “... ordu bat eta erdixetan zazpirakarte. Ba bost pezta irabazten baban ba, bost pezta: afaittako laiñ.Ta gero be erute’ben ba masixa, ba hurrengo eunin gizona, ba,gabaz motor txikixan jun da hurrengo eguneako zeoze zeozeekartzeko”. Ikusten denez, eskuratutako soldataz gain familiarenekonomia sustatzeko behar beharrezkoa zuten zerbaitek erakar-tzen zituen: biharamunean euren gizonek erabili behar zuten mazieta garnatak.

45. XIX. mendeko Bermeon kontserba fabriketako langileen lanaldia goizago hasten zen, eta gehiago luzatzen zen: “El trabajo en las fábricas era duro,siendo los horarios de seis y media o siete de la mañana a una de la tarde, y de las dos de la tarde hasta el anochecer, trabajándose una media de 198días al año”, FERNANDEZ FONSECA, María Jesús eta PRADO ANTÚNEZ, Ana Isabel: “El trabajo femenino...”, 425. or. “Fabriketako lana oso gogorra zen.Ordutegiak goizeko sei t'erdietatik edo zazpietatik eguerdiko ordu batera luzatzen ziren, eta ordu bi t'erdietatik iluntzearte; urtean betezbeste 198 egunegiten genuen lan”. Felipe Barandiaranek antzerako ordutegiak aipatzen ditu Pasaiako kontserba fabriketako langileentzat: “Las hijas de pescadores tení-an asignadas otras tareas. Existían aquí, por aquel entonces, una escabechería propiedad de unos italianos. La jornada de trabajo para esas niñas era lasiguiente: se entraba en el lugar de trabajo a las seis de la mañana. A las ocho, desayunaban. A las ocho y media reanudaban el trabajo hasta el medio-día. A esa hora comía cada una en su casa para regresar a la escabechería a la una y media. De cuatro a cuatro y media de la tarde se dejaba a las obre-ras un tiempo libre para la merienda y terminaba la jornada a las siete de la tarde”, BARANDIARAN, F.: La comunidad de pescadores..., 145. or.“Arrantzaleen alabek beste lan batzuetara bideratzen zituzten. Garai hartan, bazegoen hemen, italiar batzuen eskabetxe fabrika. Neskatxo horien ordu-tegia hauxe zen: goizeko seietan lanean sartzen ziren. Zortzietan, gosaldu egiten zuten. Zortzi t'erdietan lanera itzultzen ziren eguerdira arte. Ordu horre-tan bakoitzak bere etxean bazkaltzen zuen eta ordu bat eta erdietan eskabetxe-fabrikara itzultzen ziren. Lauetatik lau t'erdietara langileek atsedentxobat hartzen zuten azkarirako, eta lanaldia arratsaldeko zazpietan amaitzen zen”.

Page 70: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

70 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Ordutegi finkorik ez edukitze horrek ez zuen esan nahi aspertzenedo nekatzen zenean, langilea etxera joan zitekeenik, antxoateagertatzen zenean malgutasun horrek ordu piloa sartzera derrigor-tzen baitzituen langileak: “... fabrikan bixkat bajutxuan bazebizen,iual eitten zendun hamar ordu lanian, eh?”, dino Itziarrek.Mirenek gogoratzen duenez antxoatean gauez lana egiten zuten.Italiarrak ailegatu zirenean, gehiago ordaindu arren, betiko fabri-ketan lan egiteari lehentasuna eman zion Itziarrek, eta gero joatenzen italiarren fabrikan lan egitera: “Ta iual ba, txorondi bat gehixopagatzen zixuen; ta eote’ziñan pozik zeure fabrikan lanik ez euki-tzeko haraxe juteko”. Euren fabrikako lana bukatu ostean joatenziren: “... zeure fabrikan filetia zortzi ordu eitten bazenduzen ere,ba beste fabrikak egoten zian ba ematen zauena gabaz ordu biedo hiru estraordinaixu esaten zana. Ta guk eitten gendun geurefabriki laga eta haraxe jun haretxek extraordinarixuak eittea”.

Gaur egun ere (2006an) lan esku asko behar izaten da antxoa-tean, antxoarik sartzen bada behintzat. Urte batzuk lehenagosinatutako konbenioan zehazten zenez asteko lanaldia berrogeiordukoa da, eta berrogei orduak ez badira betetzen ere larunba-tean lana egiten bada, ordu horiek ordu extrak bezala kobratubehar dira. Idoia Etxebarriak 2005eko maiatzean emandakohitzaldian azaltzen zuenez:

“On dala hiru lau urte gauza on bat lortu bazan ixan zanhoixe. Lehen obligate’skuen berroi ordu astin eittea, eta ezbazendun eitten, zapatun eun guztin biharra eindde be ezzendun extrasik kobraten; eta urte baten, zorionez, lortu zanhoixe gauza ona, ez dotsala arduraik zemat ordo astin sar-tze’zun, zapatuk ordu extrak dizela. Hori lortute da, eta kon-benixun da, ta legezku de”

Azalpenarekin jarraituz, lehena antxoa lehorreratu eta berehala–eta noizean behin, atunaren kanpainan ere- kontserba fabrikakougazabak:

“... eitte’ban “llamada a tropa”, ta iual ehun de berrotamarlagun barrure. Ta hiru ordu ein de, klaro, kalea; zemat etalehenaua kentze’ban antxoi, ba kalea, (...) ta ordu bi einddeetxea, ta eon etxin, klaro, telefonun zaiñ osteabe, porke ezdakazu askatasunik, ezin zeinke kalea jun, porke telefonueuki bihi’zu”

Lana prekarioa eta gainera beti prest egon behar. Ortizenean goi-zeko 8:30etatik 12:00etara lan egiten da eta 13:30etatik18:00retara. Hori atunarekin lan egiten denean; antxoatean gaue-ko 12:00ak arte lan egiten zuten, baina “... ez doskun paatenhoras extras; osea, paate’skun 25 pezeta gehixa edo hora extri. Ta(...) gabeko hamabixak arte ta eoten giñan e antxoadan, karo,hotabost pezta gehixa paate’zan hora extri”. Antxoate sasoianordu extra asko egiten dira, eta langileek ordu horiek extra beza-

la kobratzea eskatu zuten. Enpresak egindako proposamena aste-lehen goizetan lanik ez egitea izan zen, eta lau ordu horiek astebarruan sartzea, asteartetik ostiralera bederatzi ordu lan eginda.Era horretara ez zizkieten ordu extrak ordainduko. Mari Marrenesanetan: “...su forma de estudiar fue no trabajar los lunes por lamañana y (...) esas cuatro horas del lunes las repartía entre el mar-tes y el viernes, y en vez de trabajar ocho horas trabajabas nueve.Entonces le metías el pescao en fresco y no te pagaba extras”.Itxura denez, euren konbenioan zehaztuta dago, freskoan lan egi-ten dutenean astean berrogei ordu lan egin arte ez dituzula extrabezala kobratzen, larunbatean lana egin arren. Gai honen ingu-ruan, edonola ere, gauzak ez daude oso argi, eta benetan gaigarrantzitsua da, aldarrikapenak gauzatzeko orduan.

Bihotzak ere Ortizenean lan egin zuen, eta bere ustez enpresakegindako proposamenaren helburua argi zegoen: ordu extrak ezordaintzea, zeren astelehenetan ez da antxoarik sartzen. Horiaprobetxatzen dute asteleheneko orduak astean zehar banatu etaextrarik ez ordaintzeko. Ordu extra 1.700 pezeta dira, ez orduko25 pezeta gehiago:

“Gauzi de estraik ez paati. Gauzi hoixe da. Porke klaro, aste-lehenetan ez da antxoaik, antxoeruk sartzen di astelehenilluntzea iá, ordun iá martizenin hasten da mobimientu, ez?Ordun kustiñoi de ba harek asteleheneko orduk, ba errepar-tiute’sku astin artin guk estraik ez kobrateko, edo ahal daniketa gitxien kobrateko, porke estrak paa bihi’skuz mille ta zaz-pirehun te piku pezeta, ez lehengo moure, hotabost peztagehixa”

Ortizenean enpresak eta langileek adostu zuten hitzarmenak ezdu legearen gutxiengoa bermatzen, baina baldintza horiek onar-tzea sinatu zuten momentutik ez dago zereginik. Idoiaren esane-tan:

“... zuri enpresik emoten batsu paper bat eta esaten batsu,ez, astelehenin etorriko zaz ordu bixetatik laureta; martizenin,e, zortziretatik beatzixeta, euaztenin ez dai ze ordutatik badai ze orduta, eta euenin hauxe, eta baixakun, hamar orduengo’zu. Eta emote’tsut paper bat, eta zuk firmate’zu hapapera ta zuk ha kunpliu en bihi’zu, porke hainki zeuk sartu’-zu”

Ordutegien atala zarratzeko, Bihotzak aipatzen digunez “Kafeteribaakau eta jun leike kafe bat hartzea, baiñe bost minutu. Ez ikus-ti harek (enkargatuak) ze han zuz aringaingan barrure”. Estibalizbesteak baino ordu erdi lehenago sartzen da, arraina ebaki etabesteei prestatuta edukitzeko. Besteekin batera irtetzen da, orduberean: “Ni porejenplo nire biharrin, sartu bihi’na ordu erdi ariña,honei arraiñe preparata eukitteko. Nik ein bihir dot ebai honeketorri orduko, iá preparata eoteko”.

Page 71: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

71I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1951n, Ortizeneko eskabetxe lantegiko emakume langileak. Atzean ezkerretik: Antigua Aramaio,Antigua Goiogana, Begoña Peña, Josefina Badiola, Itziar Pagate eta “Talaxeru”neko Juli.Aurrean: “Markexa”neko Mari Karmen Bergara, “Atxondo”neko Dominga Zubikarai,“Otxana”neko Ramonita Jimeno eta MªTrini Arakistain “Trotixe”

Finkotasuna

Sasoi batean, arrantzari lotutako beste zenbait arlotan lan egitenzuten beste emakume batzuek bezalaxe –saregileak, arrastekodeskargatzaileak...- kontserba fabriketako langileek igandeetanere lan egiten zuten. Errealitate honen berri ematen digu Miren“Kantaleko”k, detaile batekin: igandero Izetak zuzenduriko musi-ka bandak Musika Plazan jotzen zuen; gehienentzat aste osoanzehar ikusiko zuten ikuskizun bakarra zen, eta irudikatzekoa dazer-nolako ikusmina sortzen zen bere inguruan. Izeta zuzendariapertsonaia ospetsua zen; Mirenen esanetan, “... hori zan, alegri,andrazkukin te hori zan ba maju zan”, eta autobus geltokikoondoko tabernan egoteko ohitura zuen –sasoi hartan Alamedarenaurrean-. Behin Miren fabrikatik autobus geltokira bidali zuten,arrain kontserba kutxa batzuk eramatera eta han zera esan zionIzetari: “Juan, bixar biharra akau, eta jo bihi’zu, handik juten giñanba, fabrikatik trasko ta guzti baltsiuan eittea, eta jo bihi’zu“Comparsita”, sekule ez gazta ahaztuko hori”. Eta eskatutakoabete zuen “... juten giñan trasko hotzin (...) zeran aurrea ta, haueitte’ostan: ttak, berak, seixan, neuk esandako piezi ipintteko”.Dantzan, trasko eta guzti egiten zuten.

Beste behin, Andra Mari bezperan atunari burua kentzen gogora-tzen du bere burua. “Ordun gabin biharra ein bihir ixaten gendune, Andra Mai bexperan”. Eta hurrengo, San Juan bezperan egun

osoan fabrikan lan egin ostean, sua egin zuten fabrika parean etaBo Steele aktorearen itxura zuen mutil bati Bo Steele deitzeagatikizugarrizko zapladak eman zizkien gau zaindariek. San Juan-SanJuan abesten zihoazen herrirantz, hiru gau zaindari agertu etakorrika ihes egin behar izan zutenean. Bat harrapatu eta izugarriz-ko somantak* eman zizkioten. Miren bera ere ia ia harrapatuzuten, eta ondo baino hobeto gogoratzen du San Juan bezperahartan, iluntzeko orduak arte lanean egon eta gero gertatuzitzaien kalejira istilutsua. Beraz, lana ia ia urte guztian zegoen, jaiegunak barne. Itziarrek ere horrela dio:

“San Jositako iá fabrikak beteta eoten zin (...) Iual emongo’s-kun hiru bat hillebeteko biharra antxobik, entre moiño, entrelatak garbitze, ta hori (...) Ta gero iá etortzen zan atune, tagero eitten gendun atune. Ta atuna ba eongo zan ba oktubrearte eo, iual gero lantzimehiñ latak eta garbittu... Atuna taantxoadi izango zin urte erdi bat, ta gero iá besti izango zan,iá e, filetia”

Patxik ere gauza bera dio: “Andrak urte guztin biharra eitten’be-nak ixaten zin, filetin biharra eitten’benak negun. Ta antxoatan,remesa barrixe ixaten zan antxoai buru kentzi”. Egoera horrekorain dela gutxira arte iraun du. Isabelek berrogei urte inguru ditu,eta gogoratzen duenez, lehena ere urte batzuk eskasak gertatzenziren, baina “... hilabete batzuetan izoztutako hegaluzearekin lanegiten genuen, gero antxoa hasten zen, (...) segituan oporrak har-

Page 72: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

72 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

tzen genituen hegaluze freskoaren kanpaina ailegatu arte, etabukatzen zenean, berriro izoztutako hegaluzearekin ibiltzen ginengabonak arte”. Urtean normalean bederatzi hamar bat hilabetelan egiten zuten.

Mari Marrek zehaztasun gehiago eskaintzen dizkigu. Lan gutxizegoen urteetan langileak bi taldetan banatzen ziren: talde batekurtarriletik urrira lan egiten zuten, eta antxoadan hasitako taldeaabendura arte egoten zen

“Y antiguamente, más antiguamente, otros años, como nohabía tanto trabajo, igual la plantilla estaba dividida en dosgrupos. Entonces las que empezabamos a trabajar, por ejem-plo un grupo en enero, pues en octubre o así nos ibamos acasa. Y luego las que habían empezado a trabajar para laanchoada, pues éstas se quedaban, pues hasta diciembre”

Gaur egun, antxoa apiriletik ekainera lan egiten dute, eta mar-txoan jada inoiz ez dira hasten. Prestigeren petrolio isurketarenondorioz, 2005ean egon zen etenaldiak ez zien asko ukituOrtizeneko langileei, hegaluzearekin eta zimarroiarekin laneanjarraitu zutelako. Fabrikako ugazabek tonak hartzen dituzte etaizoztuta gordetzen dituzte Arrankobak Mijoan duen eraikinean.Era horretara urte osoan lan egin ahal dute. Baina ezegonkortasu-na geroz eta handiagoa da. Iaz sei zazpi hilabete baino ez zutenlanik egin, eta 2006an, elkarrizketa hauek egin ziren garaian, lauhilabete zeramatzaten lanik egin gabe. Ugazabak emandako azal-penaren arabera hirigintza arazo bat izan zen, apirilean oraindiklanean hasi gabe egotearen arrazoia, udalak ezarritako harri handibatzuk kamioiei sarrera eragozten zietelako: “Ordun, harek harri-xak fijuk baduz, guk ezin geinke biharrik eiñ. Porke kamioi handi-rik ez da sartzen, ta kamioi handixe ez bada sartzen ehun de pikuemakume ezin leikez biharrin eon, porke ez dau abastoik emo-ten”. Udalarekin hitz egin ostean, udalak harriak kentzeko arazo-rik ez zegoela erantzun zuen, baina kontua da bien bitarteanOrtize-neko langileak normala baino beranduago hasi zirela lane-an, inolako azalpenik jaso gabe. Bihotzak ezin zuen zergatiazehaztu: “Es ke geuk be ez dakiau zelanik ixaten dan; eurak dei-tze’skunin, orduntxe eitten dou biharra. On por ejenplo daruau,zemat denpora, hiru hillabete t’erdi biharrik ein baik. Eta ez doskuemon ondiokan esplikaziñoi batik. Ez dakiau zeaittik dan”.

Langabezia laguntzen sistemaren birmoldaketak kontserba fabri-ketan lan egiten duten emakumeen egoera kaxkartu zuen.Ordura arte, urtean sei hilabeteko lana nahikoa zen, hiru hilabete-ko langabezia kobratzeko. Baina legedi aldaketa burutu zenetik,bi urtetik behin baino ezin dezakete kobratu, urte bakoitzean seihilabete baino gehiago lan egin badute, noski. Gainera kotiza-zioak oso baxuak direnez, soilik langabezitik kobratzen denarekinezin da aurrera egin. Egoera okertzeko, gaur egun Ondarroankokatzen den zentrala Zumaiara eramateko zurrumurrua zabalduzen. Horrek berez ez zituen asko kezkatzen, ordenagailu guztiaksarean daudelako. Beste kontu bat izango litzateke Ondarroakofabrika bera zarratzea.

LAN ARRISKUA ETA LAN GAIXOTASUNAK

Sasoi batean, lantzoia kontserbarako prestatzen zenean, “... atza-mar puntak eukitten genduzen odoldute” diosku Mirenek, lan-tzoiari azala kentzen. Sasoi hartan zutik lan egiten zuten, etaoinek asko sofritzen zuten. Gaur egun eserita lan egiten baduteere, fabrikako hezetasunak birikietako arazoak sortzen ditu etamugimendu mekanikoen errepikapenak giharretakoak. Eskuak,besoak, eta zerbikalak lanean ari dira etengabe, behera begira lanegiten delako. Horrez gain bizkar hezurreko eta gerriko minakohikoak dira, lunbalgiak esaterako. Isabelek dioenez, kanpotikbegiratuta lan erraza dirudi, baina zortzi ordutan zehar mugimen-du berdinak egitea izugarrizko zaplada da gorputzarentzat:

“Zu fabrikan sartzen bazara, esan dezakezu: joder, zelakoondo, eserita lan egiten badute! Baina kontuan hartu behardena da oso mugimendu errepikakorrak direla, zortzi ordudira keinu berdinak egiten, bazkaltzera joateko hartzendugun ordu t'erdiko etenaldiarekin”.

Lan arriskuen inguruan, Bihotzak argi dauka arriskuak egonbadaudela. Besteak beste Ortizeneko fabrikako polipasto edojasogailu zaharra aipatzen zuen: “Niri billurre emote’sta. Egunenbaten gaiñea jausiko gazta. Bai. Yo mil veces he dicho eso, hauegunen baten gaiñea jausiko gazta, porke da e, Ortiz biejun aitti-ttana”. Jasogailu horrek zama astunak darabil leku batetik beste-ra, langileen buruen gainetik.

Mari Marrek eskilarak arriskutsuak direla azaltzen du, behekosolairuko koipea eskaileretara hedatzen delako. Aldatu zituzten,baina alperrik da, koipea oinetakoen zoletan gelditzen delako.Isabelek dioenez Ortizeneko istripurik gehienak eskaileratatik ero-rita izan dira. Mari Marrek azaltzen du:

“... tienes que subir al piso de arriba a pelar, es donde se pela,y entonces, de andar subiendo y bajando desde la parte deabajo a la parte arriba la grasa de abajo es la que sube, tú lle-vas eso por las escaleras. Y luego la gente tiene que bajar poresas escaleras, unas escaleras estrechas, si vas lo verás, mogo-llón de gente se ha caido por las escaleras”

Noizean behin joaten dira laneko aztertzaileak, OSALANekoakitxura denez. Baina emaitzak inoiz ez dituzte eramaten. Guztiakdaude ados delegada bat edukitzeak asko lagunduko lukeela lanarriskuak eta abar kontrolatzeko orduan, baina Ortizenean inorkez du nahi. Bihotzak baieztatzen duenez inork ez du izan nahidelegatua, eta Isabelek horrek dituen ondorioak azaltzen ditu:

“Delegaturik bagenu, horiek bai salatuko zituztela lan arris-kuak eta osasun arloko kontuak. Eta hori bai esan behar da,langile guztion erruz, Ortizenean ez daukagula ordezkari sin-dikalik. Inork ez du nahi”

Page 73: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

73I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

SOLDATAK

Itziarrek dioenez 1960 baino lehenago “... lehelengutan hasi nin-tzanin irabazten neban bost pezta taa, lau txoroandi”, hau da,bost pezeta eta berrogei zentimoko soldata zuen46 (euroaren lauzentimorik ere ez). Orduko pezetaren 70 zentimo baino gutxiagokobratzen zuen. Emakume batzuek beti enpresa berdinetan lanegiten zuten eta beste batzuk nahiago zuten batetik bestera ibil-tzea, gehiago ordaintzen zuenarentzat lanean. Karmeleren amakesaterako: “... ba astelehenin, ba Agirreoaneko fabrika goixin; taatsaldin ba Etxebarrianeku, ba iual pezta bi gehixa. Ha laga ta...Guk horrek ez douz ezautu, porrejenplo. Ta harek iual haretxekpezta biaittik...”.

1956 aldera Maria Rosak 16 urte izango zituen, eta 1’50 pezetaordaintzen zioten ordua Bartolo Scolanean. Martanean 1’75 peze-ta ordaintzen zutela jakin zutenean, ofizinara sartu ziren soldataigoera eskatzera. Ugazabak ez zuenez euren eskakizuna onartu,beste fabrika batera joan ziren. Bai laster itzuli ere:

“... ein gendun Martanea eskapa, baiñe fabriki zan illune tazikiñe... Aii, larrittute, eziñ eon bertan. Orlandoneku zan han-dixe, argixe, zabala, ta enkanbio Martaneku zan kutxitril bat(...) Eta “uno setenta y cinco” han altza’bela ta, ai dioos, eska-pa gendun, baiñe damutute geuazen, geure hotabost zenti-mukaittik. Eta halako baten gero jun giñan ostabe esatea: -Ze? Paaten dozu “uno siete...” – Bueno, etorri ba... Sartu gen-duzen ostabe barrure, baiñe “uno setenta y cinco”az”

Lehena ordu extra gehiago sartzen zituzten emakumeek, komu-nioak eta abar ordaintzeko, baina ez zuten extra bezala kobra-tzen, gaueko 12ak arte lan egin arren. Gaur egun ere, langilegehienak gazteak izan arren, mentalitate hori ez da asko aldatu,Isabelen ustez:

“Lehena, esaterako, emakumeek kontserba fabrikan irabazi-tako diruak extra edo plusa suposatzen zuen. Familiek dirusarrera gehigarri horren premia zeukaten, eta neurri batean,derrigortuta zeuden lan egitera. Honez gain, gu gazteakginela, euren seme-alaben jaun hartzea ordaintzeko orduextrak egiten zituzten emakumeak gogoratzen ditut”

Idoia Etxebarriak dioenez gaur egun ere soldatarena da aldarrika-pen nagusia: “... hoixe da gure problemi: ba ez dakauela soldatanaturalik”. Soldaten inguruan, kalean eta telebistan zabaldutako

informazioa ñabartu beharra aipatu zuen “Emakumeak eta lana”izenburupean Uxu elkarteak antolaturiko hitzaldian: hilean130.000-140.000 pezeta kobratzen dituztela esan bada ere, horiez da egia. Berez, 115.000 pezeta kobratzen zituzten 2006an(700 euro inguru), eta prorrateoak, oporrak eta abar kontutanhartuta hilean 130.000 pezeta kobra ditzakezu, baina hori ez dazifra erreala. Soldata miserable honen atzean izkutatzen den ema-kumeenganako diskriminazioa salatzen du:

“Eta 115.000 pezetako gixonezkuk gitxi ezautze’ittuaz. Zefabriketan biharra eitten dabenak be ez dot pentsaten115.000 pezeta irabazten dabenik. Ze ez litxakez jun beeingo biharrea. Eta jauik be ez dotse paaten gixonai hori,porke se supone, gixonak erun bihir dabela etxea diru. Baiñeandri du launtzea. Ta hoixe mentalidadioi en bihi’de aldatu.Ta ondiokan hori mentalidadoi bada”

Bihotzaren testigantzak datu hauek egiaztatzen ditu: ea zenbate-ko soldata duten galdetuta, gutxi gorabehera 113.000 pezetakosoldata dutela dio, 14 pagatan. Gero hirurtekoen arabera pixkabat altxatzen da, baina ez gauza handirik. Ebentualek gehiagokobratzen dute (140.000 pezeta inguru) bertan oporrak eta pagaextrak barne hartzen dizkietelako. Konbenioaren arabera egune-an 7 ordu eta 45 minutu egiten behar badituzte ere, zortzi ordulan egiten dute, eta eguneroko ordu laurden horiek opor egune-tara gehitzen dira. Hamar eguneko oporrak barik, 12-13 eguneta-ko oporrak ematen dizkiete. Isabelek dioenez:

“Konbenioan hitzartuta dagoena egunean zazpi ordu etaberrogeita bost minutu lan egitea da. Baina benetan, zortziordu lan egiten ditugu. Ondorioz, urte bukaeran, orduen zen-baketa egiten dutenean ordu gehiago ateratzen dira, etaordu horiek, nola ordaintzen dizkigute? Oporrekin, oporreiegunak gehituta”

Ordu extrak ez ordaintzeko beste modu bat da. Aipatzekoa dakategoria aldaketak soldatan duen eragina oso txikia dela. Idoiakdioenez, “... diferentzixak diz gitxi, “peon de fabricacion”etik“peón especialista” eongo diz iual hotamar zentimo, “peón espe-cialista” eta “oficial de segunda” diro bardiñe dakarre, iual eh? Etahortik “oficial de primera” ba beste berrotamar zentimo, euneko”.Mari Marrek zehazten duenez lehen mailako ofiziala eta peoiarensoldaten artean, hilean 10 euroko aldea baino ez dago. Bera,Isabel eta Bihotza, bigarren mailako ofizialak izan dira, Ortizenean;eta Estibaliz “peón de fabricación”.

46. Barandiaranek dioenez Pasaiako kontserba fabriketan lan egiten zuten emakumeek hiru peseta irabazten zituzten egunean, baina ez du data zeha-tza eskaintzen: “El jornal era de 3 pesetas, pero existían diferencias, en cuanto al salario por razón de la división del trabajo. Había unas a quienes lla-maban “barrilerak” o “barrilleras” cuyo trabajo era el de colocar el pescado en salazón dentro de los barriles. Había otras cuya tarea consistía en arran-car con las manos la cabeza del pescado y sus tripas. Estas últimas ganaban menos que las anteriores”, BARANDIAREN, F.: Op. cit., 145. or. “Alogera 3pezetakoa zen, baina lanaren banaketaren arabera soldatetan ezberdintasunak zeuden. “Barrileren” eginkizuna gazitutako arraina barriletan sartzea zen.Beste batzuen zeregina arrainari burua eta tripak kentzea zen. Azken hauek barrilerek baino gutxiago kobratzen zuten”.

Page 74: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

74 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Bihotzari orduko hamar zentimo gehitzen dizkiote makina batkontrolatzen duelako, eta Estibalizek ere makina bat kontrolatzendu baina ez diote gehigarririk ordaintzen. Beraz, badirudi plusakezartzeko orduan ez dagoela irizpide objektiborik. Honez gain, ezdago beste inolako gratifikaziorik. Lana txarto egiten baduzuerrietan egiten dizute, baina ondo egitea ez da saritzen. MariMarrek ondorioztatu duenez, kopuru bat eginda enkargatuapozik badago, ez dago gehiago ahalegindu beharrik:

“Entonces, ¿a qué llegas? Por ejemplo una peladora, ¿a quéconclusión llega? ¿Que con doce plásticos no me dice nada?Pues, hago doce y ya está. Podría hacer más, pero no le hagomás. ¿Para qué? Si no me llevo nada más”

Isabelen aburuz, ordea, kontuz eduki behar da plusen kontuare-kin, azkenean destajuan lan egitea eragiten duelako. Asko eginarren, beharbada kalitatea jaitsiko litzateke. Atal honekin bukatze-ko, 1940 eta 2006 bitartean soldatek izan duten eboluzioa ager-tzen da, gizonak eta emakumeak bereizita.47

Urteak Gizonen alogera Emakumeen alogera

1940 10,50 eguneko 5,90 eguneko1950 25,00 eguneko 8,00 eguneko1960 64,00 eguneko 32,50 eguneko1970 235,00 eguneko 148,00 eguneko1975 350,00 eguneko 310,00 eguneko1993 100.000 hileko 95.000 hileko2006 ??? 113.000 hileko

Kontratuak

GIZARTE ASEGURANTZARIK EZ ZEGOENEAN

Garai batean kontserba fabriketako langileek ez zuten kontratu-rik. Begoñak 1957koa du gizarte asegurantzako lehen kartila,arrain kontserban ibili zenekoa. Itziarrek ere 1950eko hamarkadanzenbait fabrikatan langileak kontratatzen zituztela gogoratzen du;eta Maria Rosak, Orlandonean kontratuak egiten hasi ziren garaiaaipatzen digu, eta Iriondoneko fabrikan langileei asegurua jarri

zietela jakin zutenekoa. Hamalau urte inguru izango zituen, ase-gurua zer zen oraindik argi jakin gabe, nagusiarekin hitz egiteraabiatzea erabaki zuenean, eurentzat ere aseguru eske:

“Orlandonin ibili nitxan; ta ordun geuazen ehun te gehixaeh?, andra, biharrin han. Baiñe klaro, ordun ez euan seguroiketa holako gorabeheraik. Eta ze kontu te -barre egiten du-,seguroik eta ez euanetik, egun baten jakin gendun,Iriondonin seguru edo ipiñi dabela. Ta hori zetako da ba? Bai,geroako ixaten dala ta hau te besti. Ta bueno, esan netsanbeste, zortziko mahaixe ixaten zan ta: “jun en bihi’a ofizina,Bartoloi esatea geuri be seguru ipintteko”

Mahaiko batzuekin batu eta Bartoloren bulegora jo zuten. Honek,ume-moko haien eskakizunak jakin zituenean, bulegotik botazituen, haserre. Itxura denez, lanetik botatzeaz mehatxatu zituen,baina ika-mika horretan Maria Rosak ere bazuen argudiorik, ins-pektoreekin hitz egingo zuela aipatu baitzion. Denbora pasatuzen eta egun batean, bulegora deitu zituzten, sinatzera.Kontratuak ziren, baina eurek ez zuten sinatu nahi irakurri gabe.Kontratu hartakoak ditu Maria Rosak hiruehun eta piku egun,kotizatuta. Merezi du istorioa bere ahotik entzutea (irakurtzea,kasu honetan):

“-Jun ein bihi’a. Ta, bai? –Bai. Jun ein bihi’az... Ta jun giñan,ta esan netsan ze: “- Zu Bartolo, jakin dou Iriondonin seguruipiñi dabela. E’nekixen zetako zan be, eh? Nik ez dai zapati-llak garbitzeko bazan be. Baiñe bueno, entzun gendunbehentzat geroako dala ona. Eta ze kontu te, esa’stan ze: -Zedemontre’abizue? Fuera hamendik, fuera. - Ez, ez, ez. Gurihori seguru ipini ein bihi’zu ze Iriondonin be ipiñi dabe ta (...)- Pentsamentoik bez, fuera hamendik, zuek zer zaze ba, umepuntok, te hau te besti te. Ah, bueno! Ta bestelanik kanpoaatako zaittuau. - Bueno ba guk inspektorik etorten dizenin,geuk esango’tsau. Ez dakixu gu umik giñanin ezkuta eittengenduzena Orlandonin goixan, fabrikan? Ezkuta eitten gen-duzen. Eta ordun, esan gentsan e: - Ba ez, ez bozu eittenhori, ba guk e inspekoríai esan eingo’tsau. Bixaldu genduzenaidin te jun giñan; ahaztu’azkun guri seguruk eta letxik. Baiñepasa zan denpori te handik hillebetea edo, ofizina juteko. -Ofizina juteko?, ta bai. Bueno, jun giñan: - Ze? Esan gentsanta: - Firma hamen. - Firma? Holanik firma? Pentsamentoikbez! Lehelengo irakurri ein bihi’ou txo. Firma holanik? O ezguz firmatea. - Esaten dotsuet firmateko! - Ez guzela firma-

47. 2006. urteko datua izan ezik, gainontzekoak Augustin Zubikarai bildutakoak dira, ZUBIKARAI, Augustin: “Arraingintza...”, 99. or.

Atzean, Salvador Orlandoneko fabrika, barran.

Page 75: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

75I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

!953ko uztaila. Umezainak eta Orlandoneko fabrikako beharginak Plaiko Zubiko eskaileretan.

tea, lehelengo irakurri ein bihi’dou eta; nire albun euanai esa-ten: - Irakurri zuk. Iual ni baiño famaua ixango zan kontixu,esateko nik hori! Eta firma gendun behentzat. Ahaztu’azkunguri te, zu, hangoxik dakaz hirurehun t’ ez dai zemat egun,Orlandonekuk, baka segurokuk, kotizata”

Baina ez pentsatu langile guztiak kontratatu zituztenik. MariaRosari eta bere lankideei egindako kartilek, langile guztientzatbalio zuten. Aseguratu gabeko langile batek istripua izatenbazuen, kartila eginda zutenen izena ematen zuten. Erraza zen, ezzegoelako argazkirik. Era horretara, Orlandonean 110 lagunbazeuden, hamar baino ez ziren kartiladunak:

“Ta gogorraua. Eitten doskun kartilli, konparaziñoi bateako,ehun te piku bagaz, ta baten batek azidenti eukitten baban,haetxeaz kartilliaz juten zan beste bat. Ze, bai. - Baiñe hau ezda nire ixena! - Ez dotsa arduraik. Zu aide horretxeaz ta iasta.Oseake nire kartilliaz beste batzuk be miñe hartute ba, bestebatenaz beste bat. Ba iual eongo giñan ehun te berrotamarlaun edo ehun te hamar lagun bageuazen, iual eongo zinhamar kartilliaz. Ta zeoze pasaten bazan haen kartilliaz besti.Ze ez euanetik argazkirik ixena esan ta kittu”

KONTRATU MOTAREN GARRANTZIA

Kontserba fabriketan hiru kontratu mota daude: finkoak, sasi-fin-koak –“fijo-discontinuo- eta ebentualak. Finkoak urte osorakokontratua dute; sasi-finkoak kanpainaka kontratatzen dituzte; etaplantila honekin arraina ateratzeko abastorik ematen ez dutene-an, ebentualak kontratatzen dituzte.

Lehena kontserba fabriketan, “circunstancias de produccion” dei-turiko kontratua erabiltzen zen, jada kontratatuta zeuden langi-leen kontratuak luzatzeko. Baina kontratu mota horrek desaban-taila bat zuen enpresarientzat, gutxienez sei hilabeterako kontra-tuak zirelako. Konbenioak dioenez urtean egun kopuru bat bete-tzen baduzu “fija-discontinua” egiteko eskubidea lortzen da, etakontserba fabriketako ugazabei ez zitzaienez komeni sasi-finkoenplantila zabaltzea, kontratu mota hori baztertu egin zuten. Bereordez “obra de servicio terminado” deituriko kontratua erabiltzenhasi ziren, ez baitago sei hilabeteko kontratua egin beharrik,motzagoa baizik. María Martinezek gaineratzen duenez, kontser-bagintzan Aldi Baterako Lan Enpresen (ABLE) sarrerak, sasi-finko-tasuna lortzeko zailtasunak areagotu ditu, langileak berak eskatubehar diolako enpresari finkoa edo sasi-finkoa egitea. Hogei urtelanean eraman arren, ez duenak eskatzen, ebentual bezala jarrai-tzen du; eta ez eskatzeko faktore asko ematen dira.

Eskala laborala honako hau da: “auxiliar”, “peón de fabricacion”,“peón especialista”, “oficial de segunda”, “oficial de primera”eta maistri. Emakumeak fabrikan sartzen direnean “auxiliar”

Page 76: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

76 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

2000an. Etxebarrianeko fabrikan.

bezala sartzen dira, eta gizonak “peón de fabricación” bezala.Idoiak kategorizazio honen kontraesan nabarmena azaltzen du,nor dabilen nori laguntzen galdetuz. Logikaren arabera fenwitxa-rekin dabilen gizona da emakumeei laguntzen ari dena –garraia-tzen-, eta ez emakumeak gizonari laguntzen, fenwitxa gidatzen.Laguntzailea –“auxiliar”- norbait izatekotan fenwitxean dabilenada, gizona normalean. Baina gizonek ez dute fenwitxa mugitzerikemakumeak prestatutako arrainez beteta ez bada: “Emakumeik ezbada fabrikan gixonak sobre daz, porke ez da produziñoirik.Produziñoirik ez bada harek ezin dau kaji hamendik hara mobiu,edo kamiona etorten danin fenwitxaz karga, ezin dau. Zeuk pro-duziu bihi’zu”. Konbenioaren arazoetariko bat horixe omen da:enpresariek ez dituzte nahi kategoriak zehaztu eta aldatu. Honezgain, ezegonkortasun eta prekarietate egoerak antzinatasunak etahirurtekoak kobratzeko orduan sortzen dituen arazoak aipatzenditu:

“Zu “en tu vida laboral” nahitte ebentuala ixan euki zeinkeenpresa bardiñin, salto-saltoka bada be, bost urte. Bost urtediz trienixo bat baiño gehixaua: “por lo menos un trienio tetiene que pagar”. Ez dotsu paaten ba patrikaran sartzen dabe-lako” (...) Baiñe zure vida laboralin urtengo dau Ortizenekofabrikan ez dai zemat urte daruzule, ta zuri haretxen urtin ara-bera paa bihi’tsu. Baiñe ez dotsu paaten “porque no le da lagana”. Eta fija diskontinua hasten zazenin, hasten gatzu kon-taten antiguedadi “desde el primer día que entres a ser fija-discontinua”, nahitte hamar urtin aurretik eon, antiguedadikorriute’tsu orduntxetik egunetik (...) ba eurai interesatengakoelako”

Aurrerago aipatu denez, kontserbagintzan asteko lanaldia 40ordukoa da, freskoan prestatu behar den arraina bada. Eta kon-traesana sortzen da enpresaren aldetik, nahiz eta freskoko kontra-tua eduki, sarri aurreko eguneko arrainarekin lan egiten dutelako,Mijoan izoztutakoarekin. “La trasmuda” deitzen diote. MariMarren esanetan:

“Pero a la vez se contradice porque (...) nunca se mete pesca-do fresco. Nunca. Porque a nosotras siempre nos traen el pes-cado de Mijoa del día anterior, desde hace unos años estáhaciendo eso, le llaman la trasmuda (...). Entonces, nosotrasen Ortiz, no sabemos donde tiene el pescado fresco ¿Del día?Muy poco, alguna vez”

Beraz, enpresa azpijokoan dabil, izoztutako arrainarekin lana eginarren, langileak freskoko arraina prestatzen balebiltza bezala kon-tratatzen baititu. Idoiaren ustez, gaur egun antxoarik ez egonarren, dena jelatua denez, lana badago, ez beharbada emakumeguztiei kontratu finkoa egiteko, baina bai gehienei. Gaineratzenduenez kontratuak kanpainaka zehazten dira; beraz langile batkontratatzen badute berdelaren kanpaina egiteko ezin dute kale-ratu kanpaina bukatu arte. Baina auzitegira joaten denak, ziur askiirabazi bai, baina kalte-ordain motz batzuk kobratu eta lortukoduen gauza bakarra, enpresa hartatik gehiago ez deitzea izangoda. Legeak dioenez, kontratua bukatzen denean enpresak hama-bost egun lehenago abisatu behar badu ere, horretara soilik urte-betetik gorako kontratuetan dago behartuta, eta ez da kontserba-gintzako langile gehienen kasua

Page 77: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

77I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

1965eko uztaila. Goenaganeko langileak kontserba fabrikan, atsedenaldian.

Antxoaren kontserba:lan tekniken deskribapena

EZ HAIN ANTZINAKO KONTUAK

Lehorreko bideak garatu arte, antxoatea hasi baino lehen balan-dra bat ailegatzen zen Ondarroara, gatzez beteta. Gatzaz gain,gaur egun kamioiz garraiatzen diren gaiak orduan balandraz aile-gatzen ziren; hiruzpalau zeuden Ondarroan.

Antxoa fabriketako otzarak, hiru arrokoak izaten ziren, hau da,37’5 kilo hartzeko modukoak. Begoñak dioenez, kamioira altxa-tzeko, gizon birek hegaletatik eutsi eta hirugarren baten laguntzabehar izaten zen, azpitik lagunduta kamioira altxatzeko, bainaTrinik berak bakarrik igotzen omen zituen, “... hiru arroko otzariixaten zan (...) Haurdun –orduan- bai sasoi ederra. Halakoxe otza-ri nik eskillaetan gora bakarrik altzaten neban”. Gainera arrainazimeltzen zenean otzarak pisu gehiago hartzen zuen. Iñakik dioe-nez, horri “sangratako“ –odol-hustutako- antxoa esaten zitzaion,eta gehiago preziatzen zen. Sareetan gelditutako antxoa izatenzen normalean, despixkatzerakoan apurtu eta aparteko otzareta-ra botatakoa. Otzara hark gehiago pisatzen zuen, antxoa apurtu-ta, zapalduta, prentsatuta zetorrelako. Garestiago ere bazen, esa-ten zenez odol-hustatutako antxoa latarako hobea zen eta.

Kontserbagintzan lan egitea nazkagarria bihurtu zitekeen unebatzuetan. Era askotako barrilak zeuden, euren forma, usain etaizen bereziekin. Antxoa txikiak barriletan ez, pipetan gordetzen

omen zituzten; mazi-barrilak estuagoak ziren. Udaberrian,neguan zehar antxoa gordetzeko erabilitako barrilak garbitu eginbehar ziren, hileetan zehar zimeldu eta erdi usteldutako arrainhondakinak, urarekin eta kresalarekin, esku hutsik gehienetan.Trinik gogoratzen duenez, behin ezkondu aurretik berari eta ahiz-pari suertatu zitzaien barrilak garbitzea, eta “... neu te ahizti mariaein giñan eta ezin eraiñ”, larrituta, hain zegoen zikina. EskerrakVeganeko gizonak lagundu zien. Josefina ere antxoari burua ken-tzen ibili zen, urte betean zehar, baina ez zuen atsegin eta utziegin zuen: hezetasunak atzera bota zuen. Harrez gero lan gogo-rragoak egin ditu, baina hura ez zuen gustuko:

“Fabriki ez gaztan asko gustaten. Ni ibilli nitxan antxoiai burukentzen bebai, atunin bebai, ze danin fabrikan ibilli nitxan.Baiñe gusta neuri krixara gehixa eitten gatan, fabriki baiñogehixa. Gure Miren ta ixan dine beti fabrika ta beti fabrika ta,ha uzabandrinin, ha aittaz hori te, umik zaintzea domeketanta, gabetan eruten’benin te, Bartolonin te, Scolan alabinin.Baiñe ni neu krixaraku gehixa ixan nitxan, fabrikaku baiño”

Eta ostera, bere ahizpa Mirenek tabernan ez zuen nahi. Frankorilaguntzera etorritako militar italiarrak –Armando Modigliani- mili-tartza utzi eta Scolaren alabarekin ezkondu zen. Aitaginarrebarenbulegoan hasi zen lanean baina azkenean bere fabrika zabaltzeaerabaki zuen, eta Andresak eta Mirenek lagundu zioten fabrikazabaltzen, baita Bizkargiko Anselmak ere. Italiarra ez zen ez itsa-sokoa ez fabrikakoa, eta emakume hauek laguntzen zioten kofra-dian arraina erosten. Patxik dioenez, euren amak antolatzen zuen“Txisteneko” azpian zegoen fabrikaren martxa.

Page 78: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

78 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

GARRAIOA, BURUA KENTZEA ETA SAILKATZEA

Hozkailurik ez zegoen garaietan, antxoarik gehiena freskoangazitu eta zuzenean latontzietan sartzen zen, “eun batetik besteaeo, eun bixan”, Itziarren esanetan. Hemen ohiturarik ez izan arrenItalian, orokorrean Mediterraneo inguruko herrietan, horrela kon-tsumitzen da. Itziar dugu berriz informatzailea: “... Italin saltzendalako arraiñe soltin, banan-banan. Iual, lati irai, ipiñi dendan, daba antxoba bi iual, o lau edo bost, hamen, hoixe sardiñi kajaku sal-tzen dan modun. Hamar kiloko haundirik eta han ez da saltzenhan, saltzen da ba soltin, komeni dana komeni dan beste”.Isabelek gaineratzen duenez, Alicanten sardinak bezala saltzendituzte, gramotan. Hala erositako antxoak gero norberak garbitubehar ditu etxean kontsumitzeko.

Garai haietan kamioi gutxi zegoen eta Nievesen akorduzIriondonekoek Galtzuarango gurdian eramaten zuten antxoafabrikara. Iñakik gurdi berezi batzuk aipatzen ditu, “kaballuk” dei-tzen zirenak. Gurdi horietan arraina estalita eramaten zen fabrika-ra, eguzkitik babesteko, eta han egurrezko tina handietara bota-tzen zen, eta gatz askorekin nahasten zen, kontserbatzeko. Tinabakoitzean hiru arroko hamar bat otzara sartzen ziren, hau da,375 kilo gutxi gorabehera. Tinak pixka bat zabalagoak ziren goi-tik, eta beherantz estutu egiten ziren. Bihotzak dioskunez, neskekdeskargatzen zituzten kutxak banaka banaka egurrezko tinaborobiletara. Emakume bi kamioira igotzen ziren eta kamioimuturreraino hurbiltzen zizkieten antxoa kutxak, behean gelditu-tako biei, hauek tinara eraman eta hutsitzeko. Bien bitarteangizon batek gatza botatzen zuen.

Denbora bat uzten zuten eta bazkalondoan burua kentzen hastenziren; beste batzuk, burua kendutako antxoak beste tina batzue-tara botatzen zituzten, gatzunetan garbitzeko. Gatzuna ura da,gatz lodiarekin nahastua. Harri txikiak bezalako gatza, otzaretanegoten zen.: “Hori iá laaten’ben denpora baten, eta bazkaldu tegero edo juten giñanin edo noix zan, hasten giñan iá ba buru ken-tzen. Batzuk eoten zin buru kentzen eta ha buru kendutako horieruten zin beste tiña batzuta garbitzeko, odola kentzeko (...) sal-mueran”. Gatzuna antxoa tinetatik ateratzeko ere erabiltzen zen,bestela apurtu egiten zen ateratzerakoan. Tinetan parrila antzekobatzuk ezartzen ziren, antxoaren ezkatak behera joateko.

Buru kentzaileek antxoa tamainaren arabera sailkatzen dute. Izanere, ezin dira tamaina ezberdinetako antxoak sartu lata berdinean.Baina gramoka neurtu beharrean beste sistema bat erabiltzen da,

koskoika, hau da kilo batean zenbat ale sartuko liratekeen zenba-tuta. Antxoa handia bada, 20-22 granokoa, (20-22 ale kiloko),“primera”, “segunda” eta “tercera” legez bereizten zituzten; txi-kiagoa bada, 26-28koa, “tercera”, “cuarta” eta “quinta” legez.Aspaldian antxoa txikiarekin lan egiten dute: “primera”rik jadaikusi ere ez da egiten. Orokorrean hiru tamainarekin lan egiten da:handia, ertaina eta txikia. Hona hemen Maria Rosaren deskribape-na:

“Antxobi botaten doskun guri mahaire, te ipintten zin laukopalet: txikixe, medianu eta handixe eitten zan, ta gero txikitxikixe, aparte. Bueno. Guk egixe esanda esku hartute geun-kan ta ez gentsan behatzen antxobiai; eskuk esaten doskunnoa bota bihi’douen, ez? Ta famauk giñan”

Neurketa sistema honen arabera 26-28ko antxoa 35ekoa bainohandiagoa da, azken hauetariko 35 ale behar direlako kiloa osa-tzeko; bestean aldiz, 26 edo 28 soilik. Augustin Zubikarairen esa-netan kiloan 40 antxoa arterakoa izaten da egokiena freskoankontserbatzeko, eta txikiagoa –kiloan 40-55 koskoi bitartekoa-xerrak egiteko erabiltzen zen. Itziarrek era honetara azaltzen dusailkapen prozesua:

“... hori eitte’zan freskun: zuk botate’zu antxoba otarrimahaixan /// ta harek antxoba otarriak dakaz ba, iual izangodau hotamabosteko arraiñe, baiñe bat eukiko dau, eukikodau iual sei tartin, ba harek pixati balitx, ba ba, berrotamardakarrenak; ta apartate’zuzenak beste zestoa (...) iual ba, lau

Antxoei burua kentzen.

Garbitu ostean, sailkatzen.

Page 79: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

haundirek urteten b’otsue, ba hareik lau haundi kilun izangolirake normalin, ba hotazortzikuk, o iual hotaseiku. Ordun,ezin dozu zuk hotamabosteko arraiñe, eta hotazortziko arrai-ñe, lata baten sartu. Ordun eitten zan mahaixan gaiñin apar-ta, ta gero botaten gendun tiñeta”.

Lehena ere ez ziren oso ugariak lehen mailako antxoak. Itziarrekdioenez, agertzen ziren “... lantzimehiñ zoro batzuk, handi zorobatzuk. Hareik eitten zin aparta; hareik eitten zin ba lata batzukprimera”. Testigantza gehienetan, burua kendu ostean antxoaenpakatu egiten zela badiote ere, Begoñak freskoan lataratzenzirenak, buru eta guzti sartzen zituztela dio, soilik gatzarekin.Nievesek, ostera, ondo baino hobeto gogoratzen du antxoariburua kenduta utzi behar zitzaion pikotxua, italiarrei horrela gus-tatzen zitzaielako. Ikusiko denez, garai bakoitzean eta fabrikabakoitzak bere berezitasunak izan ditu, eta kontraesankorrak diru-diten testigantzak aurkitu arren, oroimen bakoitza testuinguruzehatz batean kokatzen dela kontutan hartu behar da.

ENPAKATZAILEAK

Antxoa burua kenduta, tamainaren arabera sailkatuta eta garbitu-ta, enpakatzaileen eskuetara igarotzen da. Miren “Kantaleko“kdioenez, gatzunetan garbitutako antxoa zumezko “... kopaletetaataten zan, ta gero eruten zan handik, mahaixan enpakaten euanjentiai (...) illara bat ipini, gatza eiñ, beste illara bat trabes ipini,atzea gatza eiñ, gora arte, lati bete arte”. Isabelek azaltzen due-nez enpakatzea zera da: burua kenduta eta tamainaren araberasailkatuta datorren antxoa latetan sartzea, ilara bakoitzean zenbatantxoa sartu behar dituzun kontutan hartuta. “Enpakatzea zerada: jada burua kenduta, garbituta eta klasifikatuta datorkizunantxoa, ba latetan sartzen duzu tamainaren arabera. Normala denmoduan, beti ailegatzen zaizu antxoa umezurtzen bat, nolabaitesateagatik, tamaina ezberdinekoa”. “Primera” bada 10 koskoisartzen dira ilara bakoitzean, “segunda”koak 12 eta“tercera”koak 14. Antxoak sartzen hasi baino lehen gatz geruzabat botatzen da latan, azpiko ilarako antxoak latan itsatsita ez gel-ditzeko. Ilara bakoitzeko beste gatz neurri bat botatzen zaio.

Orain dela gutxira arte gatz neurri hori gutxi gorabeherakoa iza-ten zen, baina gaur egun neurri zehatz bat botatzen da, horreta-rako prestaturiko ontzitxoekin.

Ilarak jarri ahala zapaldu egiten da, trinkotzeko eta antxoak behe-ra egiteko. Kasu honetan ere, batzuk gehiago sakatzen dute etabeste batzuk gutxiago. Mari Marrek dioenez: “... cada una empu-jaba lo que veía: tú podías empujar mucho y te entraban iual undecir veinte filas. Pero esta empujaba menos y le entraban diecio-cho”. Mirenen hitzetan:

“Enpakatetik enpakatea be alde handixe da. Ze batzuk eitte’-ben zabaldu bixkat baten ta, beheraua geatze’zan, beheraua;ta beste batzuk ba ariñaua nahi’ben, luziduaua geatzen zanbaiñe, baiñe ba iual pixo gitxia, ta pixu bardiñ erun bihi’ban.Berak latik esate’ban pixu erun bihi’ban”.

Latontziak bete ahala pisua zenbatekoa zen jakiteko sistemazorrotz bat ez zegoenez, latak ez ziren goraino betetzen, eta gizo-nek bagoietara eramaten zituzten zuzenean trinkotzera. MariMarrek gogoratzen duenez, latontzietan “... se metía menosanchoa, si os daís cuenta, “dejar cuatro dedos”, no se pesaba lalata (...) O sea, tu ponías el cuello y decían cuatro dedos tienes quedejar”. Lata horien gainean egur berezi batzuk eta harri handibatzuk jartzen zituzten, antxoak trinkotzen utzi eta ura galtzean

79I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Antxoak enpakatzen.

Page 80: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N80

Ondarroan egiten ziren moñoak goiko itsasontzihonetan garraitzen ziren Bilbora, eta beste ontzi

baten, handik Italiara. Eskuman, Bloemekofabrikan, neskatxoak moñoak egiten (1932).

behera egiten laguntzeko. Pisua egiteko harri laukiak ezartzenziren taulen gainean eta “... gero harek latak (...) tabla batzutanipintten zin, bagoi esate’otsen, illaran illaran, illara bat einddakuntabla bat ipini, besti ipini, besti ipini, eta gero gaiñin ipintten zinharri pillo bat”. Harri astunak ziren baina Mirenek altxatzen zituen“... ni halakoxe astu nitxan han, harrixak altzatzailli te...”.

Antxoa prentsatu edo trinkotu egin behar zen, ura ateratzeko.Itziarrek gogoratzen duenez, zeregin horretarako harri zilindrikoastunak erabiltzen ziren, lataren diametroa baino zertxobait estua-goak, eta presio honen ondorioz arraina zapaldu egiten zenez,behera egiten zuen, eta hutsune bat sortzen zen lataren goial-dean. Arrain freskoa gehiago jaisten zen, gatzean hartutakoabaino: “... arraiña fresku sartzen bazendun, asko juten zan behe-ra. Freskua zaualako. Eta sartzen bazendun iual 24 orduko arrai-ñe, ha iá eoten zan bera gatza berak hartute. Ta ha juten zangitxiaua”.

Antxoatearen bukaeran, ekain aldera, hutsune hori antxoa gehia-gorekin betetzen zen, latontzi bakoitzak goraino betetzeko beharzuenaren arabera: “... honek sei fila bihir baban, ipintzen zakonsei fila. Ta bestik bi fila bihi’baban ipini bihi’zakon bi fila. Lata guz-tik jun bihi’zin ezpanearte”. Iñakik dioenez arrantzaleek ere ekainaldera maila zabalagoko trainak eramaten zituzten, txikia barik,antxoa handia harrapatzeko, laten gainean jartzeko behar zeneta. Horri “akabatuak egitea“ deitzen zitzaion. Esan denez,antxoa tamainaren arabera gordetzen zen latontzietan, etabagoietan trinkotzen utzi ostean azken ilarak bete behar zireneanere, tamaina zaindu behar zen. Latontzi bakoitzean zein tamaina-ko antxoa gordetzen den berehala jakiteko, langileek zeinu bere-zi batzuk erabiltzen dituzte, azken ilararen gainean jarritakoantxoekin egindakoak, trabesketara jarriz eta abar, ilaran zenbatantxoa dauden zenbatzen hasi barik zein motatakoa den jakiteko.

Orain jada ez dago ekainean antxoa bagoitik atera beharrik, ondoneurtuta sartzen delako latetan. Dena operazio batean egiten da.“Ya no se hace otra vez volver a sacar del vagón, aquí vamos adecir, les llamamos vagones; antes se volvia a sacar y se volvía aponer a prensar hasta septiembre. Ahora sólo se hace todo eso enuna operación”. Latak bagoietan trinkotzen uzten dira, eta irai-lean edo urrian pisua kendu eta goiko ilarako antxoak gatzunare-kin garbitzen dira, gatz gehiago bota, eta Mijoara eramaten dirazarratzera: “Se agarra una lata, limpias con salmuera la sal viejaque tiene por encima, le echas un plastón de sal nueva, que estambién mojada, con salmuera, le echas por encima, y luego se leecha un poquito de salmuera también al cerrar y se cierra la lata”.

MOÑOAK

Nievesek lan egiten zuen fabrikan antxoa txikiena xerrak egitekogordetzen zen, “moñoak“ edo pelotak eginda, barriletan. Patxikdioenez, moñoak ukabilaren tamainako eskuko bonben formakoantxoa multzoak ziren, gatzez blai. Mirenen esanetan “... moiñukeitten zin, txikixauak apartaten zinakin harek botaten zin eta geroeskun hartu eskukada bat, holanik eiñ /// zapaldu”. Zubikaraik erahonetara azaltzen du zer diren moñoak: “Fileterako egiten danabarrilletan sartzen da eta asketan, eta ez banan-banan, eskukada-ka sartuta baiño, “pelotetan” deitzen dautse geienak, eta geroprentsa onagaz euki “osatzen” joan daiten, eta ontzietatik egu-nean eguneko lanerako aiña ataraten joan”.

Pelota edo “moño” horiek barriletan sartzen ziren, bueltan-buel-tan, kanpotik barrurako espiral baten antzera: “Iual lehelengo ros-koti hartuko’zu hotamarreaz, gero haren roskoti hartuko’ban, bahotabosteaz, hirugarrena hartuko’ban hamabosteaz, laugarrenahartuko’ban hamarreaz, eta azkenin ha geatzen zan bateaz”, dioItziarrek. Lehen geruza edo kapa bukatzen zenean, gatzez estalieta trinkotu egiten zen, tresna berezi batekin: “... holako antxobatabla batei e, ultzikin josten gendun egur batei, eskoba kirtenabaliz modun, eta gero haretxeaz tabliaz buelta guztin eitten gen-dun, bota gatz pillo bat eta buelta guztin, beti halaxe”. Haren gai-nean moñoen bigarren geruza jartzen zen, eta prozesu hau erre-pikatzen zen 300 kiloko barrila goraino bete arte. Lataginak estal-kia jartzen zion eta kanporatu egiten ziren, balandretan Bilbo-rantz, eta handik Italiara, “moñoz“ betetako barrilak. Iñakik dioe-nez, % 90 Italiara bidaltzen zen. Fabrikan ere moño barril batzuk

Page 81: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

81I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

gelditzen ziren, horiek ere harri handi batzuen azpian, “... prentsa-teko, zapaltzeko asko, jugu ata eraitteko, gatza, gero sikatu eittenzin gatzin, eta halantxen kontserbaten zalako, gerorako negunfileti eitteko edo”.

Miren “Kantaleko”k euren ugazabak asmatutako sistema konta-tzen digu. Bartolo Scolanean hasiera batean emakumeek bikote-ka lan egiten zuten: batak antxoa “moño“ edo pilotak trinkotzenzituen eta besteak enpakatu, hau da, barrilean sartu. Eta batzukoso berbatiak zirenez “... kontuk esaten ta, moiñu be bero beroeindde ta han eoten zan diarka” ugazaba. Errentagarritasuna areagotu nahian ugazabak “... asma zittuzen holakoxe, honetxenantz luzerako tabla batzuk. Ta zabaleri holan. Ta hamen eskiñanlistoitxu bat ipiñi”, eta ordutik aurrera moñoak eskura eman beha-rrean, taula gainean uzten zituzten, beste emakume batek taula-tik jaso eta barrilean enpakatzeko. Honela, ugazabak ekoizpenprozesua arintzea lortu zuen: “... asko jente gitxia bihir, hartu teipiñi enpakaten euanak, haxe tabli prepara ta erun, ez da?, taeoten zan barrille ez da?, barrille, holan, haraxe gaiñea ipintte’bantrabesin haxe gauzi, hartu te ipini, hartu te ipini, hartu te ipini,entseide”.

ANTXOA XERRAK

Augustin Zubikaraik antxoa xerrak nola egiten diren azaltzen digu:

“Berez filetetan gertuten dan antxoa ez da besterik antxoagazitua, arrantzatu eta alik ariñen gazitutakoa, buru eta saka-tzak atarata, eta iru-lau illabetetan “osatzen” euki eta gerogarbitu, gatza kendu, paparreko azurtxoak ebagi, zati bitanbanatu erdiko azurra osorik kenduaz eta gero antxoa tiraorreik banan-banan latetan sartu eta orioz estaldu eta gertu-tea baiño. Dana da emakumeen esku biarra, geroago lata itxieta sarratzea izan ezik”.

Neguan, antxoa fabrikan lanik ez zegoenean, udan zehar gorde-tako “moñoak“ atera eta fileteak egiten ziren. Lan hau ez zutenumeek egiten, emakumeek baizik, eta Mari Marrek dioenez tentebarik, eserita lan egiten zuten. Beraz, “moñoetan“ pilatuta gorde-tzen zen antxoa, fileteak egiteko erabiltzen zen. Honek ez du esannahi, filete guztiak “moñoetatik“ ateratzen zirenik. Kasu batzue-tan, antxoa handia erabiltzen zen fileteak egiteko, baina gehiene-tan “moñoetatik“ ateratzen zen.

Mirenek azaltzen duenez, antxoa xerrak egiten zituzten langileakhiru arlotan banatzen ziren: garbitzaileak, zabaltzaileak eta enpa-kadoreak. Prozesua honako hau zen: “... batak hartu dazenmodun, arraska eta plater garbixin ipiñi; gero plater garbixe zabal-tzailliai emon. Gero harek zabaldu, hazurre ta kendu eta horrekenpakadoriai emon”. Itziarrek azaltzen digunez garbitzaileen lanaantxoari azala kentzea izaten zen, zapi batzuekin xumeki xumekiigurtziz. Agurtzak zehazten duenez bi zapi erabiltzen ziren, “...lehenengo handixena kendu, gero beste trapo garbixaz”.

Fabrikako ugazabak hurbiletik kontrolatzen zuen prozesua. Harknahiago zuen ondo egitea, arin egitea baino. Mirenen testigantza-ren arabera:

Antxoa xerrak, enlatatzen.

Antxoa Eguna 2003. Txaro Etxaburu eta Milagros Gaubeka antxoa xerrak egiten, jendearen aurrean.

Page 82: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

82 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“Bera ugazaba pasaten zan mahaittik mahaire, ta ikusten’banharek (...) zikiñe eukánai te fileti te bixkat e kutxilluaz ra altza-te’otsan ta bronki bota. Eske harei ez gakon interesatenmuntu ariñ eitti, garbixe atati baiño. Eta gitxi alperrik galdu,fileti. Ze batzuk euazen ri-ra, ta braust e haur hotzin kentze’o-tsenak. Bixkat gitxitxua eindde be gitxia alperrik galdu, ondoeindde. Ta haxe gustaten gakon berai”.

Itziarrek lan egiten zuen fabrikan ere, ugazabak “...ikusten babanhan bixkat zurixe zakala, esate’ban: hori ez da, hori arrain zikiñeda, eta hori arraiñoi ein bihir de garbittu, arrain garbixe ipiñi”.Beraz, aurrerago kontrolik ez zegoela esan badu ere, kontrol sis-tematikorik ez zegoela ulertu behar dugu, baina ez xerren kalita-tea ez zenik kontrolatzen. Itziarrek berak argitzen duenez:

“Fileti eon bihi’zan marroi, zurixe ez, marroi, bere kolori.Eukitzen dabena antxobik eh, sekatzen danian ha eitten damarrotu; antxoa fileti eon bihi’zan halaxe. Eta beheian baza-kan harek, hola iual gaizki garbittuta zurixa, harek, esate’tsunjauik, hori hola ez, ein bihir da garbittu. Lehen kalidadi neu-tzako asko gehixa behatzen zan oiñ behatzen dan baiño, ee,jeneruai”

Gaur egungo ekoizpen sistemaren aurkako kritika muturrerainoeramaten du Itziarrek, eta nolabait kontserba fabriketako langi-leek jasaten duten esplotazioarekin lotzen du: “Lehen esku biha-rra eitten zan asko; oaiñ ez da hori esku biharroi. Oaiñ dana da “abase de maquina”. Horretxeaittik oaiñ fabriketan da ibiltzen dabegehixa, ee, esplota”. Begoñak zehazten duenez gaur egun eskuzgarbitutako antxoa makinaz garbitutakoa antxoa baina bi bidergarestiagoa da.

Antxoaren azala garbitu ostean, zabaltzaileen eskuetara igarotzenzen. Hauen lana izaten zen aizto txiki batekin antxoaren paparre-ko bizarrak kentzea, erditik zabaltzea, erdiko hezurra ateratzeaeta bitan zatitzea, xerrak egiteko. Xerra hauek plateretan jarri etaenpakatzaileen mahaira igaroten ziren, hauek latontzietan sartze-ko. Horrela adierazten digu Begoñak: “... gero harek platerkada biedo eitten zinin, platerkada bat edo, pasa harutzaua ostabe, gerolatan edo sartu bihi’zin parajin, sartzeko, latetan. Hareik ixaten zinsaltzeko, lata txikixak eta, bueno handitxuauak be eitte’zin, bostkilokuk eta be eitten zin te. Ta harek gerokun enpakadorik hartueta rast, ras, ras, ra, ra”.

Bartolo Scolaren fabrikan latak olioz betetzeko ardura Miren“Kantaleko”k izan zuen garai batean. Emakumeak enpakatzenari ziren mahaietatik igarotzen zen “... halako bandeja bateaz” etaolioz betetzen zituen: “... illara bat ipiñi, orixu bota; beste illara batipiñi, orixu bota; eta hantxe laga, ta gero bixamon goixin edozarratu eitten zin, eta zarratzen ba, lateru eoten zan”. Gogoratzenduenez, sasoi hartan antxoaz gain lantzoiarekin ere xerrak egitenziren. 2006rako jada, Ortizek ez zuen fileterik egiten Ondarroan,Mijoan baizik.

Atunaren kontserba: lan tekniken deskribapena

KAKATZAN

Hegaluzearen kanpainarekin batera kontserba fabriken jardueraere aldatu egiten zen. Hegaluzea kamioiz ailegatzen zenOrtizeneko fabrikara, eta zuzenean lurrera botatzen zen.Emakumeek lurretik jaso eta buruak mozten zizkien gizonari era-maten zizkioten. Hegaluze edota zimarroiari burua mozteko maki-na Arrutinean ezagutu zuen Itziarrek, “... ekarri zauen Laredotik,atunai burua kentzekua, orduan denboratan milloi bat eo paata,on dala hiruroita urtik: atuna sartu ta eitte’ban buru alderdi bateaeta atuna bestea”. Mari Marrek Ortizeneko zerra zaharra aipatzendu: zimarroiak hain handiak ziren, ez zirela zerran sartzen.

Itziarrek lan egiten zuen fabrikan, behin makinak burua moztuta,hegaluzeen gorputzak piszina handi batera erortzen ziren, eta pis-zina horren inguruan egoten ziren emakumeek uretatik atera etatripak kentzen zizkieten. Hegaluzeek, odol dariola, piszinara eror-tzean eragiten zituzten zipriztinek emakumeak bustitzeaz gain,ezkataz, odolez eta tripaki zatiez zikintzen zituen. Prozesu honi“kakatzi“ deitzen zitzaion. Lan hau gazteenek egiten zuten nor-malean, eta nolabait iniziazio erritual bat bihurtzen zela esandezakegu. Lan astuna eta zentzu batean nazkagarria suertatuarren, elkarrizketaturik gehienek barre egiten dute “kakatza“kokontuak gogoratzen dituztenean, eta gazteenentzat nolabait jolasbat ere bihurtzen zen. Piszinatik atera ahala, hegaluzeei tripak ate-ratzen zizkieten, eta testuinguru eskatologiko hartan, tripakiekgizonaren sexu organuen itxura zutela eta, komentario lizunakegiten zituzten, barralgara artean, lanaren zama arintzeko. Lannekagarria izan arren “... gaztik giñan eta ez giñan kantsatensekule”, dio “Kantaleko”k. Hegaluzea lehortzen uzten zen, etabiharamunean gizonek bendriskak –mendrixki*- kentzen zizkie-ten.

Scolanean, garai batean, Miren eta Agurtza arduratu ziren hega-luzeari burua mozteaz. Emakume batek hegaluzea buztanetikeutsi eta “... banakak eoten giñan matxetaz”. Teknika berezialandu zuten, burua moztu eta kentzean, buruarekin batera tripak

Page 83: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

83I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

ateratzeko: “... hauxe eitten da hegal bixetatik, hegal batetik etabigarrenaz ososun, tripa ta guzti ataten da”. Operazio honek ezbazuen funtzionatzen, “... sartu esku eta dana ata (...) kendu burueta kendu tripak. Eta gero eitte’zan ba atune garbittu bixkat”.Bitxia bada ere, bendreskak latontzi berezietan sartzen ziren,baina ez gaur egun bezala bendreska hobeagotzat dugulako,haragi mengel eta eskasagotzat jotzen zutelako baizik. Mirenekdioenez “... ha aparta eitte’zan ze ha makala zanetik (...) enpakabe lata apartekutan eitte’zan”. Itziarrek lan egiten zuen fabrikanbendreska ez zen aprobetxatzen, eta emakumeek eramaten zutenetxera:

“... lehen ez zan aprobetxaten mendrexkaik bez, horrek gau-zok ixebez; horrek lehen bota eitten zin; horrek izaten zinnahi dabenak etxeako, eta horrek guk erun eitten gendunjateko; oain mendrexkik beak balixo dau gehixen”. 48

Gaur egun prozesu hau pixka bat aldatuta dago. Hegaluzea izoz-tuta ailegatzen da normalean, eta egun bat gutxienez egoten dadesizozten. Eta ez da kamioitik zuzenean lurrera botatzen: “Es queahora ya viene en contenedores, no viene a granel como venía enlos camiones antes, y esos mismos contenedores, ya va la máqui-na esa y vuelca”, dio Mari Marrek. Hegaluzea lehena baino gehia-go zaintzen da, eta burua kenduaz batera bendreska moztendiote, baina Ortizenean operazio hauen arduradunak gizonak diraoraindik ere. Hala dio Bihotzak: “On etorten di kontenedoretan,sartzen dabe halako katxarro baten ta bera bakarrik altzaten da(...) ordun gixonak eitten dau hartu, buru kendu, mendrixki kenduta zintta gero. Eta ureta. Eta gero uretatik pasaten danin zuk ken-tze’tsazu tripak, ta karro baten sartze’zu, te listo”.

HEGALUZEA EGOSTEN ETA FRIJITZEN

Hegaluzea bi eratara gertutzen zen: gatzunetan egosita edo olio-tan frijituta. Burua eta tripak kendu eta bendreska moztutakohegaluzearekin, trontzoak egin, parrila batzuetan sartu, eta katebatekin eutsita parrila horiek galdaretan sartzen zituzten.Scolanean hasieran operazio hau eskuz egiten zuten, jabeak maki-na bat ekarri zuen arte. Egosten denbora jakin bat eduki ostean,mahaietara atera eta hoztu baino lehen azala kentzen zitzaion.Mirenek zehazten duenez frijitzekoa ere, azal eta guzti frijitzenzuten. Andra batzuk frijitzaileak ziren, Agurtzaren ama adibidez.Atuna egosteko, ereinotza botatzen zen fabrika batzuetan.

Frijitzeko unea era honetara deskribatzen du Itziarrek:

“... gizonak gantxo bateaz sartze’ban hantxe, ta eukitze’ban,ta urtete’ban atunak gorri-gorri-gorri-gorrixak, ba, eindde.Lehen eitten zan dana naturalian, ta gero urte’ben, honeikoain dazenak, honeik señorak, sartu hor egurretan eta bafo-rin eitten di oiñ, oiñ eitten da baforaz”.

Eta Itziarrek teknika honen azalpena aprobetxatzen du bere tesinagusira bueltatzeko: “Oiñ eitten da diferente arraiñe. Lehen danaeitte’zan naturalin. Oaiñ dana eitten da artifizialin”.

HEGALUZEA GARBITZEN

Gaur egun –Ortizenean behintzat- hegaluzea ez da tatotzen egosiaurretik, ostean baizik: arraina oso-osorik mahaietara atera etagarbitu egiten da. Lehena operazio hau tente egiten zuten, etabinaka jarrita hegaluzeari hezurra eta azala kendu eta tatotu* egi-ten zuten. Baina gaur egun emakume talde bakoitzak eginkizunzehatz bat dauka hegaluzearen garbiketa prozesuan. Isabelek dio-nez:

48. Gaur egunean Ortizenean emakume batzuk bendreska enpakatzen diardute bereziki. Goizean azala kentzen diote eta emakume berberak arratsal-dez enpakatu egiten du.

Page 84: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

84 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“Lehena tente egiten zen lana. Egurrezko mahaietan lan egi-ten genuen, binaka (...) parrilaren bila joaten ginen, arraina-ren bila ere, eta bion erdian jartzen genuen hegaluzea, etabion artean zabaldu behar genuen, erdiko hezurra kendu,azala ere bai, garbitu... Prozesu osoa zeuk egiten zenuen, lan-gile bikote berdinak. Gaur egun ez. Gaur egun, egoste pro-zesutik atera ostean, hegaluzea mahai batzuetan ipintzen da,eta langile talde zehatz batek azal apurra kentzen dio, etaerdiko hezurra, hori plastikozko poltsa baten sartzen da, etagorantz”

Hegaluze bakoitzari kode bat ezartzen zaio, pisatu egiten da etaplastikozko poltsa batean sartzen. Ondoren, zinta mugikor batenjartzen dira eta emakumeek handik hartzen dituzte banan-banan,hegaletan jarrita dauden mahaietan garbiketa operazioa hasteko.Hegaluzea pisatu ostean kodea jartzearen helburua zein denEstibalizek azaltzen digu:

“Zintti eitten da bete, eta zu juten zaz hartzen, arrain zikiñe,arrain zikiñe. Osea, pixaten dabe arrain zikiñe, azal eta guzti.Ta zuk hartze’zu, zeure numeru akazu, berak arraiñak bestenumero bat dauke, garbitze’zu, zeure numeruaz bixaltze’zuta haretxeaz kodiguaz bixaltze’zu eta arrain garbixe eitten da,pixa (...) Holan kontrolaten dabe ze botate’zun zamartza,zemat miga eitte’zun, zemat bihar eitte’zun egunin”

Zikinena zaborrera doa, baina gainontzeko apurrak gorde eginbehar dira, latontzi txikiagoak betetzen erabiltzeko. Dena kodifi-katuta dagoenez, enkargatuak langile bakoitzaren ekoizpen mailaordenagailuz kontrolatzen du: “... pixutik du direktamente orde-nadoarea. Berak, berak dauke ordenadore bat, eta berak danakontrolaten dau”, dio Estibalizek. Gero enkargatua bera etortzenda, txarto egin duzuna esatera:

“Te pasa luego la lista y te viene diciendo; a la que ha hechobien no le dice nada, mira el número y dice: nada. Y a la queha hecho, igual te dice a tí: “tu has hecho mucha miga, haslimpiado demasiado”, “tu has desperdiciado mucho pescado”(...) te quiere decir que has tirado mucho a la basura” 49

Hala ere, hau ez da gauza berria. Itziarrek gogoratzen duenez1960 aldera kontrol neurriak zorrozten hasi ziren, arrain kontser-ba fabriketako jabeen aldetik:

“Lan eitten zan ba diferente, askoz zazkarraua ta asko astu-naua baiñe kontrolik gabe. Oiñ, ni Ondarrura etorri nintza-nian nabillen Arrutin, Arrutinian, eta Arrutinian kontrola hasi-tta zauan. Gizon bat etorten gakun Bilbotik, eta iual ba,arraiñ asko alperrik galtzen genduna ta, eitte’skun zesto

baten, eta esate’skun hamen dakazue bost kilo, arraiñe, etahoneaz ata bihi’zue, desperdizixu eurak kalkulate’ben, zekendu zeinken, ta gero beste errestuaz brutun emoten b’o-tsuen bost, ba ata bihi’zendun hiru t’erdi garbixin”

HEGALUZEA LATONTZIETAN ETA KRISTALEZKO POTOETAN SARTZEN

Hegaluzearen haragi zuria enpakatzen hasi aurretik, zein neurrita-ko ontzian sartu behar den hartu behar da kontuan, zerran lanegiten duenak –Estibalizek, kasu honetan- lataren altueraren ara-berako tatoak moztu behar baititu. Trontzoak zerratik ez dira oso-osorik ateratzen normalean, eta zati horiekin enpakatzaileaklatontzi edo kristalezko potoak betetzen dituzte. Zeregin horreta-rako, Estibalizek emandako tatoak zati txikiagotan zatitu beharizaten dituzte. Isabelek dioenez: “Berak arraina ematen digu,,honelako tamainako -20 zentimetro inguru- bloke batean. Bainaklaro, bloke horren zatiekin ontziak ahal denik eta trinkoen nolabete geuk asmatu behar dugu”.

Bi prozesu mota daude: artisau erara edota makinekin. Isabeleketa Mari Marrek artisau erara lan egiten dute, hau da, eskuz bete-tzen dituzte kristalezko potoak, puzzle antzeko bat osatuz.Ontziak gainera diametro ezberdinetakoak dira, Isabelek azaltzendigunez:

“Era askotako ontziak daude. Estibalizek arraina trontzoetanmoztuta ematen digu, baina gero guk aizto batekin, barratxoantzekoetan moztu behar ditugu, eta poto batzuk adibidezzazpi barratxo behar dituzte eta bi erdian. Beste poto batbetetzeko adibidez, bost barratxorekin nahikoa duzu”

Gero latontzi edo poto horiek olioz betetzen dira. Olioa gordailuhandietatik txikiagoetara pasatu behar da, eta horietatik latazkoedo kristalezko ontzietara. Miren “Kantaleko”ren akorduzScolanean olioa bidoi batean gordetzen zen eta handik zafrara*botatzeko eskuzko bonba hidrauliko txiki bat erabiltzen zen.Bonba txiki horretaz langile bat arduratzen zen, eta operazio horiarindu eta lan eskua aurrezteko Scolak olioa zuzenean bidoitikzafrara bidaltzen zuen makina bat erosi zuen. Hiru hankako tra-mankulu bat zen, bi goma eta txurru txiki batekin. Era honetara,olioa behar zuenak zuzenean bidoitik ateratzekoa aukera zuen etaordura arte langile batek betetzen zuen lana mekanizatuz, ekoiz-pen prozesua arindu egiten zen gainera. Eta Mirenen lekukotzaizan da berriro ere, Scolaneko fabrikan inplantatu ziren berrikun-tzen berri eman diguna.

49. “Gero kontuarrazoiak eskatzen ditu eta ondo egin duenari ez dio ezer esaten, zenbakiari begiratu eta ezer ez. Eta, halako batean, zeuri adibidez:“zuk apur gehiegi egin dituzu, gehiegi garbitu duzu”, “arrain asko galdu duzu alferrik”, zaborrera gehiegi bota duzula, esan nahi dizu”.

Page 85: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

85I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

BUKAERA

Lehena latak zarratzea gizonen lana izaten zen, baina emaku-meak konturatu egin behar zen ea latontziaren erlaitza okertutazegoen, horrelakoetan ez zelako ondo zarratzen eta ondorioz ezzuelako balio. Gaur egun lata txikiak eta ertainak emakumeekeurek zarratzen dituzte, baina panderetak* deiturikoak gizonek.Kristalezko potoak zarratzen dituzten makinak ordea, emaku-meen ardurapean daude. Zarratu ostean latontzi zein kristalezkopotoak bainu marian uzten dira, eta azkenik biltegian gordetzendira.

Garai batean latetan itsatsita gelditzen zen koipea garbitzeko pro-zesua azaltzen digu Itziarrek: “... grasa guzti ein bihir izaten gakondana uretan kendu, sosaz, sosa botate’zan, ta gero ipini sekatenta gero danak banan-banan zerrautsaz pasa brillu atateko, hareidanai, eta ate aurrin beste montoi bat eiñ, zerrautsin pasata”.

Bihotzak biltegian lan egiten du, eta dioenez, uste dena baino lanastunagoa da, lanaldiaren zati bat makurtuta egiten baitu, palesa-ren beheko aldean dauden latontziei etiketak jartzen. Lana arin-tzeko igogailu txiki bat jartzea iradoki zioten enpresari baina eran-tzuna, azpian beste pales batzuk jartzeko izan zen. Bihotzaren lanaez da soilik etiketak jartzea, baita etiketak egitea ere, bakoitza berekodearekin. Latak zenbatu, eta euren beste etiketa inprimatzenditu. “Nik etiketau ipintten dot eta koloka eitten dot pale baten.Geokun harek palesak ein bihir diz ba, GST bat traspasateko ba,Zumaixa edo noa bixaldu bihir doten”. GST bat zer den azaltzendu: produktu bakoitza zer den, nola dagoen eta nora joan beharden jakiteko eta sailkatzeko era bat da, zenbakien arabera.Lehenago eginkizun hauek bulegoan bideratzen ziren baina geroardura hau ekoizpen katean dauden emakumeen eskuetara igarozen. Soldata berdina kobratzen dute, ordea:

Page 86: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

86 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“... hamendik juten di amaittu baik, etiketau ipintteko, etike-tau berai. Ordun “fin de línea” da ba, haraxe, haraxe bixaltzendou. Geokun iá amaittute dazenak, lo ke puede ser ba, oba-lau, edo /// latak edo mendrixki edo, horrek juten diz iá CEGA.Ta ordun GST da ba hoixe, ba jakitteko, jakitteko noa dungauza bakoitxe. Klaro, horrek daru beran numeru, ulertze’-zu?”

Honez gain, Bihotzak beste lan bat egiten du, kasu honetanenpresaren barne funtzionamenduarekin zerikusia daukana:paper batzuk banatzen ditu langileen artean, bakoitzak zenbatkontsumitu duen jakiteko.

“Harek egunin azkanin ekarte’ste niri eurak ze kontsumiudaben, ze paletik ze konsumiu daben, ta nik hori danoi,paper guztik hartu eta /// ein bihir dot horrek gauza guztiokdanenak, tarruk e, latak, kajak, paketik, estutxik, tapak,horrek danok, gasta dizenak egunero egunero, errekojiupaper guztik (...) jakitteko ba, zer dan fabrikan”

Langile bakoitzak gauza bakoitzetik zenbat gastatu duen apunta-tzen du, eta Bihotzari ematen dio papera. Era honetara egunerogastatzen denaren kontua hartzen du. Baina bulegoko lana egitenibili arren, bere kontratua besteena bezalakoa da.

BESTE PRODUKTU BATZUK

Aurrerago esan denez, antxoaz gain lantzoiarekin ere xerrak egi-ten ziren. Oraingo honetan ere Miren “Kantaleko“ dugu berriemailea: sasoi batean, txitxarroa eta berdela frijituta kontserba-tzen ziren. Bi arrain hauek ozpinetan gordetzen ziren, frijitu os-tean. Txitxarroak sikatzeko frijitu baino lehen astoetan eskegitzenziren. Betandia ere kontserban jartzen zen, haragi sendoagoa zue-lako, marmitakoa eta abar egiteko.

Scolanean azeitunak ere prestatzen zituzten, antxoaz beteta. Pipahandiak ekartzen zituzten azeitunaz beteta. Makina batek azeitu-nei banan-banan hezurra kendu eta beste batek antxoa xerrekinbetetzen zituen:

“... batek eitte’ban, ipini, hartu, ra, ra, hazurre oso-osoik kan-poa; kajoi, kajoi euken hegaletan ez da?, eta horreaz maki-ñiaz, har hartu azeituni, ipiñi holanik eta klak, hazurre, hazu-rre hara eta azeituni hona. Ta bestik eitte’otsan hori bete, file-tiaz bete, eta listo”

Potoetan sartu, eta euren salda bota ostean, zarratu egiten ziren.Azeitunen mahaiko arduraduna Miren “Xagu” zen. Bederatzimahai zeuden guztira: lehenengoa azeitunarena, gero lantzoiare-na eta antxoarena. Orduan ez zegoen azeitunak jateko ohiturarik,baina harutz honutzean, langile batzuek azeitunak hartzeko apro-betxatzen omen zuten, saldaz betetako barrilean eskua sartuta,jada jateko moduan egoten ziren eta: “.. eskukarak hartzenzittuen, ta jan”.

1995ean. Beharginak deskantsoan.Martinez de Lukoneko

kontserba fabrika Zubi Zaharren alboan

Page 87: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

87I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Emakumeen egoera kontserba fabriketan

ROLEN BEREIZKETA ALA GENERO BAZTERKETA?

2006an jasotako datuen arabera, genero bazterketa kontserbafabriketan sartuaz batera hasten da: emakume bat sartzen de-nean, “auxiliar” edo laguntzaile bezala sartzen da. Baina gizonaez da “peon ordinario” bezala sartzen, goragoko maila bateanbaizik. Fabrikako langilerik gehienak emakumeak izan arren,badaude betidanik gizonek egin izan dituzten lanak, gehien bat,enkargatu papera eta latak zarratzea. Lehena maistrak ere egotenziren antxoa fabriketan, baina jada ez dira gelditzen. Ortizenekoaorain dela sei urte jubilatu zen, baina ez zioten ordezkorik jarri, etalehen bi zeudena, orain enkargatu bakarra dago eta bera, gizona(2006ko datua da).

Itziarrek dioskunez hamabi emakumeko, latontzi egile bat zego-en: “... berrotamar andra bageozen ba, lau latero”. Begoñak egu-rrezko tinak baserritarrek konpontzen zituztela gogoratzen du:burdinazko eraztuna –uztaia-, jartzen zioten, eta uztaiak sartzenjoaten ziren, xumeki xumeki mailu batekin jo eta jo. Gero eztai-nuarekin lotzen zituzten. Garrantzitsua zen tantarik ez galtzea,zeren tinak hezetasuna galtzen bazuen, arraina galdu egiten zen.Tina eta kupela egilerik gehienak latagin bihurtu ziren.

Emakume eta gizonen rolen arteko bereizketa, latontzi eta harrienpisuak baldintzatzen zuela aipatu izan da sarri. Maria Rosarenakorduz fabrikako gizonek tinak eramaten zituzten, tinak bete,lateroari gauzak eraman... Otzara handiak mugitzen zituzten, bur-

dina batekin arrastaka. Baina Mirenek gogoratzen duenez,Scolanean sei bat andra zeuden lan saskarrak egiten zituztenak,“beheie-garbitzaillik“ deitzen zitzaien: “... hareik katik altza ta,bagoik karga ta”. Ugazabak aukeratzen zituen, ez derrigorrezindartsuenak zirelako, langileenak edo jenio gehien zeukatenakzirelako baizik. “Kajak armaten bebai”, eta autobus geltokira kar-gak eraman behar zirenean –faktoixa- emakume hauek eramatenzituzten hiru gurpileko gurdian.

Ortizenean ekoizten den antxoa latarik handienak 17 kilo izangoditu, eta horrelakoak gizonek mugitzen dituzte. Baina Mirenentestigantzak argitu digunez indar fisikoa ez da gizon eta emaku-meen rolen bereizketaren ezaugarria izan. Gaur egun gutxiago,lehena eskuz egiten ziren lan asko makinek egiten dituzte eta.Adibidez hegaluzearen parrilak polipastoarekin* hartu eta galda-ran sartzea, gizonen lana da oraindik ere. Ez da soilik indarrarenkontua, baita prestakuntzarena ere: egosten zenbat denboraegon behar den jakin behar da, tenperatura eta abar.

Ziurrenik, emakumeen bazterketa argien adierazten duen adibi-dea fenwitxarena da. Fenwitxa gidatzeko kotxea gidatzeko bai-menarekin nahikoa da, baina Ortizenean fenwitxa gizonen eskue-tan dago. Mari Mar beste enpresa batean ibili zen eta han arazo-rik gabe gidatzen zuen, baina Bihotzaren esanetan Ortizenean“okurriu bez”. Isabelek gizonen lanak zeintzuk diren zehaztenditu. “Argi baino argiago dago gizonen lanak zeintzuk diren: gal-dararen ardura gizonena da, atuna moztea gizonena da eta fen-witxa gizonena da”.

Tratu txarra kontserba fabriketan “... beti existiu de, eta existiutenda. Eta jauiai beti komeni gako hori” dio Idoiak. Enpresa batzue-tan enkargatuak zarataka hasten zaizkie langileei, batez ere eran-tzungo ez dutenei, baina barruan gertatzen den hori ez omen dainon agertzen. Idoiak dioenez:

Page 88: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

88 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“Gaur egunin (2005ean) gauzak lortzeko denuntzixa en bihi’-zu. Denuntzixa edo ofizina altza. Denuntzixa bat ixan leikeofizina altzati, eta esati: zu, behatu, honek enkargauk dabilhauxe, hauxe ta hauxe eitten, eta hartu zeozer, porke beste-lanik, zeuk ez bazu esku hartzen, ta bixkat ez bazu kalmatenenkargau, ba neu be jungo na parajita, ze badai zer en bihirdoten eta zeuk ata zeure kontuk. Porke dabillelako trato txa-rrak emoten, dabillelako akosaten, edo honei ez dotsa laatenbakin, ez da deretxoik horretako eta kontrola bixkat. Porkehori ezin leike permitiu”

Elkarrizketaturiko kontserba fabriketako langile taldeari ea ema-kumeak izateagatik diskriminazioa nabaritzen duten galdetu diet,eta hirurak ados daude, baietz. Euren fabrikan enkargatuak ezdauka edukaziorik, oihuka tratatzen ditu. Isabelek dioenez lotsa-garria da 90 emakume lanean egotea eta gizon batek agintzea...Gaur egun lasaiago ibili arren orain dela 10-15 urte, iraingarriazen benetan. Jende askok ezin zuen jasan eta alde egin behar iza-ten zuen. Isabelek dioenez, euren lekua irabazi dutenak baino ezditu errespetatzen. Gazteekin sartzen da gehien bat. Bihotzabotatzeko zorian egon zen hitz egiten zuelako, eta esan zionberak hitz egin arren lana ere egiten zuela:

“Ni sustata juten nitxan. Ni? Ni sustata. El día que me dijo: “zujungo zaz kalea, porke eitte’zu berba gehixei” (esan zidanegunean), ha hantxe pentsate’ot piztu gaztazenela. Esannetsan: “Behatu. Nik berba eitten dot, segun hau zelanik dun-mingaina seinalatuz-, honeik be -eskuak mugituz- halantxe-nik duz, esan netsan. Ta kalea bota bihi’banazu, bota. Junnitxan, hartu neban, neure tokire jun nitxan, botako nau,botako nau, botako nau, botako nau. Hortixek aurrea, horti-xek aurrea, iá hasi zan moviéndome al retráctil, esto ... (erre-traktilean jarri ninduen, bestea...)”.

Itxura denez, enkargatuari aurre egiteak kalte baino gehiagomesede egin zion Bihotzari, ordutik aurrera noizbehinka bazenere, leku hobe edo erosoagoetan kokatzen baitzuen enkargatuak.Enkargatuaren gustokoa izanda, ez zintuen kakatzara bidaltzen.Beste batek ordea, urte osoa kakatzan igaro dezake. Hiru emaku-me hauek behin baino gehiagotan mehatxatu ditu kalera botatze-az, hitz egiteagatik, medikura joateko baimena eskatzeagatik,edozein motiburengatik. Tratu txarra ez da fabrikan lan egitenduten gizon guztien aldetik, enkargatuaren aldetik baizik. Isabelenesanetan, enkargatua emakumea zenean ere egoera ez zenleuna, nahiko jokabide zurrunekoa baitzen.

ALDARRIKAPENAK ETA GATAZKA LABORALAK

Ikusi denez, Maria Rosa kontserbetan zebilen garaian, maistragetariarra haserretu egiten zen beraiekin, langile trebeak izanarren, berba eta kantatu ere asko egiten zutelako. Eurak entzutennazkatuta, tratu bat proposatu zien, hiru tina betetzen zituzte-nean kalera irtetzekoa, ordua baino lehen amaitu arren. Berbaegiteari utzi eta lanaldia bukatu baino pare bat ordu lehenago hirutinok beteta zeuzkaten, baina maistrak ez zuen bere hitza bete etaez zien irteten utzi. Barregarria da benetan Maria Rosa etakideek erabaki zuten protesta mota. Dioenez, orduan antxoahartu eta “... eitten gendun analiza, bota baiño lehen”. Gero abes-ten hasten ziren, nagusiaren aurka. Merezi du istorio osoa trans-kribatzea:

“... halako baten iual esaten doskun ze: Bueno, ikusten’banberak ba zelaku giñan gitxi ba gorabehera ekipu, eta e,bueno: – Honetxek hiru tiñok eitten bozuez libraten zazeninkalea, esaten doskun. Guk, aibadios, berbaik bez; eskuaiemon, errekoño, haxe da, errementa, hiru tiña ein te klaro, hae, guk urten bihir gendune arratsaldeko seiretan edo, ba iuallauretako libre. Ta gero nahi ez laga urteten gero, nahi ez lagaurteten. Ordun, hartzen gendun antxoi te analiza, bota baiñolehen: tak, biharra baakixu ez da? Tamaiñun, je. Bota; lehe-lengo behatu antxobiai, ipiñi, holantxeik ta... Gero hastengiñan kantaten: “Kari amaittu ta kalea urten ez, kari amaittuta kalea urten ez, holako deretxorik ez dago iñun ez, ai ai aiez dago iñun ez”. Ta, aiba koño, kanta gero arratsalde guz-tin, urten arte, hoixe”.

Gaur egun egoera zeharo aldatuta dago. Idoiak dioenez: “Biharralehen astunaua zan, eta jentik ordun ba, sartu urtena be gehixauaeote’zan, baiñe gerokun enpresaixuk hasi zin gauzak estutzenestutzen”. Sasoi batean antxoa kontserba fabriketan zebiltzanemakumeek askatasun gehiago zuten, egunen batean edo bes-tean lanera ez joateko. Horrengatik ez zuten lanposturik galtzen,eta kontserbako enpresariak askatasun hori murrizten joan direnneurrian, langileak ere ordura arte aplikatzen ez zen hitzarmena-ren inguruko aldarrikapenak hasi dituzte. Izan ere, Lan Hitzamenaezin da zentzu bakarrean aplikatu, eta soilik langileei betearazi,enpresariek muzin egiten dioten bitartean. Horretan oinarritzenditu Idoiak lan finkotasunaren aldeko aldarrikapenak:

“... eurak hasi dizen morure mozten gauza batzuk, ezin zein-kela nahi dozunin kalea jun edo lehena eitten zan morure,gixona itxosutik etorten zanin ba andri etxea juten zan. Eurakmozten jun diz, ba zu ezin zeinkela falta biharrea ixetatik bez,ez bada gauza bat ba medikuneku edo roillu. Ba karo konbe-

Page 89: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

89I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

nixuk urten dau armaixutik, bueno ba konbenixu be hasibihi’de kunpliuten. Ta kunpliuten kunpliuten horretxeaittikdaz jente bat fiju dana, jente bat “fijo discontinuo” eta bestejente bat ebentuala. Moztu ei’tsauzelako horretxek gauzoketa jente bat barrure sartzen dalako”

Lan finkotasuna lortu nahi duten lehenak langileak eurak dira.Idoiak azaltzen duenez:

“... sarrixaua biharra eukittearren, hasi di gauzak urteten.Porke karo zu iual on dala berrotamar urtetik zaz fabrikanbiharrin, eta beste bat sartu de ontxe, eta “llamada a tropa”eitten dabenin jungo di ehun de berrotamar laun, eta zu eon-go’za berrotamar urtin fabrika bardiñin eta hiru ordu einddekalea. Holanik sekule ez zaz aillako ez “fija-discontinua”, ez“fija”, ez iñoa bez. Engo’zu beste edozeiñek morure”

Neurri handiagoan edo txikiagoan langileen finkotasuna bermatuahal da, eta bi aldeei komeni zaie: enpresariari lanerako plantilaeraginkor bat sortzen duelako eta langileei orain arte gozatugabeko eskubideak eskuratzeko aukera ematen dielako. Horreladio Idoiak:

“... eskubidik horretxetako daz, eta antiguedadik horretxeta-ko daz, ez dizela paaten, porke zu eon zeinke berrotamarurtin ebentual eta “no te pagan un chavo” (ez dizute txori txi-kirik ordaintzen). Ta eskubidi akazu kobrateko, antiguedadi.“Porque la antigüedad no se tasa si eres fijo o fijo disconti-nuo, desde el primer día que entras a la empresa, si trabajasen la misma empresa, seas eventual o lo que sea, los añosque lleves en la empresa”. (Zeren antzinatasuna ez da finko-tasunaren arabera neurtzen, enpresan sartzen zaren lehenegunetik baizik, enpresa berdinean lan egiten baduzu, eben-tuala izan edo dena dela, enpresan daramatzazun urteak,haretxen beste). Ta ez da paaten holanik”

Aldarrikapenak gauzatzeko orduan, indarrean dagoen legediaezagutzea ezinbestekoa da. Idoiak (delegatua da Etxebarrianean)dioenez ezin da, egun batetik bestera, ordutegia aldatu; enpresakomitearen eta enpresaren artean negoziatu behar da, eta gutxie-nez pare bat hilabete lehenago jakinarazi. Eta ez badago akordio-rik, goragoko erakundeetara jo behar da, bakoitzak bere arrazoiakazalduz. Egun bakoitzean zortzi ordutik gora, extrak dira. Gaineranahiz eta bi ordu lan egin lau kobratzeko eskubidea dute, gutxien-goa hori delako. Lau ordutik gora beteta lanaldi osoa kobratubehar da, eta astelehen goiza berreskuratu beharrik ez dago. Horida, “Langileen Estatutuak”ek dioena.

Elkarrizketa hau grabatu zenean –2005eko maiatza- Idoiak zioe-nez, “... gure problemi on momentun dala ba konbenixu.Konbenixoik ez dakau. Pasan urtin hasi zan negozixaten, etaondiokan amaitzeko da. Ei’zin hiru lau huelga bebai, ta e’zan lortuixebez”. Idoiaren ustez enpresarien aurrean euren eskubideakaldarrikatzea bezain funtsezkoa da langileak eurak, hau da ema-kumeak, euren lanak gizonek egiten dutenaren beste balio duelakonturatzea. Irabazten dutena ezin dela izan etxerako laguntzabat, soldata duina baizik:

“Baiñe ondiokan ez gaz mentalizata horreaz, gu juten gazelabiharrea, eta biharra modure soldata bat hartu bihir douela,ez laguntasun bat etxeako. Porke ez dakauelako zetan eonedo gurasun etxin, edo baten baten menpin, edo zeiñeazbixi, edo hareaz bixi, porke dakauen soldatakin bakarrik ezingeinke bixi”

Egia esan, astean 40 ordu fabrikan sartu eta hilean irabazitako700 euroekin ezinezkoa da familia bat aurrera ateratzea.

Greba kontserba sektorean eta mobilizazioa, 2004ko abuztuan.

Page 90: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

90 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

LANGILE KONTZIENTZIA ETA SINDIKATUAK

Idoiak langileak biltzeak eta enpresa bakoitzean delegatuak izen-datzeak duen garrantzia aipatzen du:

“Eske jenti en bihi’litxake batu. Lehelengo ta bat, enpresaguztixetan eon bihi’litxakez delegadak. Baiñe arpeixe emote-kuk, ez emotekuk ez, porke horretako alperrik de, arpeixeemotekuk. (...) ze delegadaik ez bada, burutik behera kakaeitten dabe; delegadak eonda bebai, eta ez badaz gehixaua.Ez badaz gehixaua”

Elkarrizketatutako Ortizeneko langileen ustez ere delegada batedukitzeak asko lagunduko luke lan arriskuak eta abar kontrola-tzeko orduan, baina euren fabrikan inork ez du nahi. Hala dioIsabelek: “Delegaturik balego, horiek bai sartuko lirateke osasunedo lan arriskuen kontuekin, eta hau esan behar da, langileokakats handia egiten dugula delegaturik ez edukitzean. Ortizen ezdago delegaturik. Inork ez du nahi” Bihotzak baieztatzen duenezinork ez du izan nahi delegatua. Isabel delegatu bezala joatekoprest agertu zen, baina urtero txandakatzen baziren. Inork ez zue-nez nahi, ez zen aurkeztu. Jada inork ez du ezer egin nahi, kriti-ken beldurrez. Itxura denez, delegatua izendatuta kritikatzen lehe-nak lankideak izango lirateke. “Emakumeak eta lana” mahaingu-ruan ere publikotik hitz egin zuen emakume batek –Ortizenekolangileak- aipatu zuenez langileen arteko giroa ez da elkarri lagun-tzekoa. Batasuna –zioen- “... pentsaten dot nik gaitxe dala: jendeasko eta era askotako pentsakerak”. Eta beldurra ere bai, enpre-saren erantzunaren aurrean.

Langileek ordezkaririk ez dutenez, ahal duenak ahal duen bezalaerantzuten du Ortizenean. Baina horrek ez du elkarren arteko ara-zoak saihesten. Are okerrako, enpresarien aurka bideratu beharre-ko gatazkakartasuna, langileen artean sortzen delako. 2005ean,adibidez, ordutegi eskasa ezarri zieten, eta malgutasuna eskatze-ko Bihotza bera bakarrik altxatu behar izan zen bulegora, etagauza batzuk hobetzea lortu zuen. “Ein gendun batzarra beheian,

ba zelanik jun bihi’azela ba, baten bat ba, ba ia beste horaixo batflesibliaua topaten douen, euran ee, ba danontzako onaua dana.Iñor ez zan etorri. Neu bakarrik jun nitxan” ofizinara, Ortizekin hitzegitera. Paper batean idatzita beste batzuei aurkeztu zien eta sina-tzea erabaki zuten. “Ein neban ein nebana, ahal neban moure (...)beti eon zan. Baten batek beti zeoze esan. Baiñe eurak ez zin jun,ulertze’zu? Neu jun nitxan. Ta neuk ein neban, eta normalin gehi-xenak euazen de akuerdo” Beste batzuk kritikatu egin zituzten.Bihotzak argi uzten du, bera bere izenean joan zela, ez beste ino-ren izenean ezta beste inork bidalita.

Idoiak dioenez Ortizenean delegaturik ez egotearen arrazoia ez dasoilik lanpostua galtzeko beldurra, zeren “fija-discontinua” batekezin du lanpostua galdu:

“Bueno galdu ein zeinke: fiji bazaz bebai, eta fija diskontinuabazaz bebai, porke el despido es libre, enpezando por ahí(zeren, lehenik eta behin, irauzpen askea dago). Ez dotenaentendiuten porejenplo da, Ortizenin hainbeste fija diskonti-nua eonda, zelanik ez dan delegadaik. Zeaittik? Iñok ez dabe-lako nahi ipurdirik busti”

Enpresarienganako menpekotasun psikologikoa gainditzeak etalangile eskubideei eusteak duen garrantzia azpimarratzen du, lanaematea ez delako fabrika jabeen oparia, euren premiaren adieraz-pena baizik:

“Eta ezin leikena da, laga; ta beti eitten gakoe laga. Porke,eske ni e, zeozer esaten badot, lehelengoko berbi dakazu:Hor dakazu ati. Eta beti eon diz, eske klaro, biharra eitte’tsueerregala: E’zaze kejako, biharra dakazue ta! Biharra emote’s-tazu bihi’zulako, ez niri mesereik eittearren, ez bazendukebiharrik eukiko, ta biharrik ez dakazunin, kalea botaten nazu.Ta pentsaten dou eitte’skule erregalo bat. Eta ez da erregaloikhamen; hamen bakoitxak beri maska en bihir dau. Baiñe kon-tserbetan be on holantxenik da ohittute”

2006ko uztailean. Kontserberen greba mugagabea. Beharginen kontzentrazioa Antzosolon.

Page 91: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

91I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

Greba kontserba sektorean eta mobilizazioa, 2004ko abuztuan.

Baina delegatuak gainontzeko langileen laguntza behar du, har-tutako ardura eta erantzukizuna ahal denik eta hoberen betetze-ko.

“Ta harek delegadak bihir dabe bihargiñan apoiu. Ordun,problema bat edo zeozer sortuko balitxake edoze enpresa-tan, dá ekipo bat erantzun bihir dabena, eta bestik en bihi’-tsena da laundu. On haetxek bestik be laundu en bihir ixatendabe, ze harek ez badabe launtzen, karo, zuk emongo’zuarpeixe, e, eta zuk ahalegin guztik engo’zuz, baiñe bestik ezbadabe launtzen ezin zeinke eiñ ixe”

Idoiak dioenez bakoitzak bere burua aztertu behar du pixka bat.Etxeko lanak guztien artean egin behar diren bezala, kontraesanada fabrikan gizonak baino soldata gutxiagorekin konformatzea,ordu extrak ez kobratzea e.a. “Nitzako askotan txarrauak dizbeheikuk goikuk baiño, porke gora badai zeta nuzen, eta badaizer ein bihi’stan...”. Lan guztiak berdinak izan arren, kategorizaziobat bezala sortu da horren inguruan, eta enkargatuak euren aurkaerabiltzen du: “Gero bihar batea bixaltzen batsu, batzuk pentsa-ten dabe hori biharra gehixa dala bestik baiño, eta ordun andrantartin be...”. Horren ondorioz, batzuetan, harreman eskasa sor-tzen omen da emakumeen artean, nahiz eta euren ustez lan guz-tiak berdinak izan. Guztiek berdin kobratu arren, langileen artekohierarkia bat sortzen da. Estrategia honek enkargatuarengandikirten du. Botere bat bihurtu du emakumeak zatituta edukitzeko,ustez bere begikoak ez direnak leku txarrenetara bidaliz, eta lekuonera bidalitakoak “enkargatuaren begiko”tzat agertuz.

Enpresaren barneko lanpostuen arteko mugikortasun honek, lan-gileen arteko batasuna ahultzeko aukera ematen dio enkargatua-ri.

Sindikatuen inguruan ere mintzo ziren “Emakumeak eta lana”mahainguruko parte hartzaileak50. Patronalak bere aholkulariakdauzkan bezala, langileen lege arloko aholkulariak dira sindika-tuak. Lan arloko gatazkaren bat sortzen denean, langile gehienekez daukate abokatu partikularra kontratatzeko aukerarik, etaaldarrikapenak berdintsuak diren neurrian, indarrak batzea kome-nigarria izaten da. Baina jende gutxi dago sindikatua, horrek daka-rren kalteekin. Idoiak dioenez: “... gixonezkun ehuneko larotama-rra ez esatearren ehuneko ehune sindikata daz, nahitte delegaukixan ez. Edoze pasaten bada, ba bueno, hor daz. Emakumik ez,porke klaro, eske gixona da sindikata”. Beste enpresetako langi-leekin oso ondo eramaten dira. Bermeoko manifestazioan Isabelhunkitu egin zen, emakume guzti haiek bilduta ikustean.Idoiarentzat, indarra batasunean dago:

“Bihargiñak daz, ez dai zemat milloi, eta jauik daz lau edobost. Hainbeste milloiek lau edo bostei ezin leike aurrea eiñ?Konserbetan be bardin pasaten da: jaui bat da, eta bihargi-ñak iual eongo diz ehun bi handi. Zeaittik ezin leike eiñaurrea?”

Gainera lan eskua ez da sasoi batean bezain ugaria. Hasiera ba-tean Afrika eta Hego Ameriketako etorkinek kontserba sektoreansartuko zirela uste zuten sindikatuek, baina Isabelek dioenez ez dahorrelakorik gertatu:

50. 1970eko hamarkadan Aranzazu Amezagak eginiko elkarrizketan Bermeoko kontserba fabriketako langileak ez ziren fidatzen sindikalismo bertikala-rekin: “Estamos sentadas la mayor parte del día, lo cual, a las que hicimos el trabajo de antes –y yo tengo cuarenta años- ya nos parece bueno pero esono quiere decir que es lo mejor ni que estemos contentas. De cualquier forma, como el sindicato es vertical no nos fiamos y para cualquier reclamaciónpreferimos acudir al patrón directamente. Así hemos solucionado algunas cosas, que no todas”, AMEZAGA, Aranzazu: “Op. art”, La mujer vasca, 416-417. orr. “Ia egun osoa eserita lan egiten dugu, eta hau aurrerapausua iruditzen zaigu, batez ere lehenako erara lan egiten genuenoi -eta nik jada 40urte dauzkat-, baina horrek ez du esan nahi hoberena denik ezta pozik gaudenik ere. Edonola ere, sindikatua bertikala denez ez gara fidatzen, eta edo-zein eskakizun egiteko nahiago dugu zuzenean ugazabarengana jo. Era honetara, gauza batzuk konpondu ditugu, baina ez denak”.

Page 92: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

92 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

“... Kontserbagintzan, momentuz, ez da atzerritarren presen-tziarik nabarmentzen. Ez dute espero zen emaitzarik lortu(...), klaro, lan honetan ez denez asko irabazten eta neurribatean emakumeen esparru esklusiboa denez... Hasierabatean ailegatzen ari den jendea, hego amerikarrak edotaafrikarrak, kontserbagintzan finkotuko zirela pentsatzengenuen. Baina ez. Ez dira egonkortu. Itxura denez, eurei ereoso gogorra iruditzen zaie mundu hau. Beraz, lan esku ugaribehar da oraindik ere”

Bihotzak zehazten duenez: “Marinonin apuntaten baza, seixandiar eitte’tsue”.

GENERO KONTZIENTZIA

Idoiak ez dauka arantzarik mingainean, kontserbetan lan egitenduten emakumeen kontzientzia falta salatzerakoan:

“Eta nik iá, bueno, neure opiniñoi personala da iá eh?, pen-tsaten dot ba bueno, asko dakauela kulpi geuk. Bueno, geuk,geuk zati bat. Emakumik gazelako. Jeneala gaz emakumik, taordun, emakumíai eitte’skue enpresaixuk askotan barre taburle (...) ez doskue aintzakotzat hartzen. Iual ixan leike, baerakutsi’skuelako ba etxea soldati ba, gixonezkuk ekarri bihirdabela, ba etxeko buru gixona dala eta horretxeaittik ba ema-kumine ez da aintzakotzat hartzen. Ni fabrikan sartu nitxanin,on dala urte asko, ba emakumik euken mentalidadi, ba zela-nik eurak juten zin biharrea; eitte’ben fabrikan biharra, eitte’-

ben etxin, eitte’ben umik zainddu eta bakarrik pentsate’benba launtasun bat etxea eruteko juten zinela haraxe. Euranaez’ben kontsideraten sekule soldati. Ordun ba protesta be ezeben eitten, emote’tsen diro pixkati ba, konforma eitte’zin,porke total etxin eukenetik ba, gixona soldati ekarte’bana, bahoixe zan, eta hori de ba, inkulka dabena ba, soziedadikinkulka dabena”.

Irizpide honen arabera –emakumearen soldata ez da soldata,laguntza baizik- emakumeak bere bizitza osoa hipotekatu egitendu, eta besteren batekin bizitzera derrigortuta ikusten da. Lan bategiten duenari horren arabera ordaindu behar zaio, senarra edukiala ez. Azken finean menpekotasun ekonomikoa eta ideologikoa,biak ere elkarren eskutik doaz. Gizonek, euren aldetik, ez omendute kontserbetako emakume langileen aldarrikapenekiko elkar-tasun handirik erakusten:

“Gero eitten douena da, gixonak ba, eukiko baleukie huelgabat edo problema bat, andra guztik danok juten gaz en tron-ba, manifestaziñoitta ta gauzeta. Gu juten gaz da: Hamendatoz andra txatxalak. Barre ta burle eitte’skue. Ta geu ga txa-rrenak geokun, porke ez gaz jun be eitten, manifestañoi batipintte’zu edo burruka bat edo ta: bai eske nik ezin neike,eske ni hara jun bihi’na, ni horra jun bihi’na. Kobratekodanok ga listo, baiñe biharrik eitteko iñor ez ga listo. Ta hoixegustako lestake ba, aldatzi. On, zelanik aldatuko dan?Mentalidadi aldatzi gaitxe da; gaztik datoz eta ia gaztik badabe zeozer eitten daben, danon artin eitten douen zeoze.Baiñe emakumik ez bagiñan ixango, ez giñake holanik egon-go. Gaur egunin eongo giñake konbenixuaz, eskasaua edo

2005-05-06. «Emakumeak eta lana» mahai ingurua, Uxu taldeak antolatua. Mahaian, ezkerre-tik eskumara: Ikerne Alkorta OKEA portuko beharginen elkarteko kidea, Amaia Burgoa modera-tzailea, Idoia Etxebarria ESK sindikatukoa eta Maria Martinez LAB sindikatukoa.

Page 93: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

93I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

txarraua, konbenixu”

KONKLUSIOAK

Lehenik eta behin azpimarratu behar den datua da historiko-ki etxetik kanpo lan egin duen emakume ondarrutarrenkopurua altua izan dela. Mentalitate burges sortu berriakemakumeen lana gaitzetsi bazuen ere, klase behartsuetako

emakumeentzat –eta hauek ziren gehiengoa, Ondarroan behin-tzat- bizirauteko zeukaten aukera bakarra zen. Emakume haueta-riko asko gainera harro agertzen dira etxetik kanpo lan egiteaz.Gerratearen eta gerra osteko testuinguru latzak betirako marka-tuta utzi ditu -60 urtetik gorakoak, batez ere-. Gaur egungo egoerarekin alderatuz gure aitona-amonak miserian bizi zirelaondorioztatu dezakegu, eta esperientzia gogorrak bizi izan dituz-tela: esaterako, 60 urtetik gorako elkarrizketatu gehienek nebaedo ahizparen bat galdu zuten haurtzaroan, batzuk bi.

Bigarren ondoriotzat, arrantzaren krisialdiak arlo horretan lan eginduten emakumeak bereziki ukitu dituela esan dezakegu: herririkherri zebiltzan arrain saltzaileak aspaldi desagertu ziren; trainenhobekuntzak eta mailen estutzeak despixka jarduera nekagarria-ren desagerpena ekarri zuten, eta plastikozko amuzkiekin bukatuziren maluta egileen lanak. Krisi hau baxurako arrantzan nabarituda batez ere, flotaren beherakadaren ondorioz –bi txalupa bainoez daude Ondarroan- krixaren eta saregileen gremioak desager-tzeko zorian baitaude. Saregileen kasuan, 70 urteko epean 200emakumeren lan esparrua izatetik 7ren ogibidea baino ez da gauregun. Hau da, langile kopurua % 96’5 gutxitu da. Baxurakoarrantzak izan duen birkonbertsioaren ondorio ikusezina: inolakoerresistentziarik gabe burutu den birkonbertsioa, gainera.Alturako arrantzan lan egiten duten neskatilei dagokionez, eurakizan ziren geldialdi biologikoa agindu zenean kalte ordainak

kobratu gabe gelditu ziren bakarrak.Arrantzarekin lotutako ogibideetan aritzen diren emakumeen lanabaldintzatzen duen hirugarren faktore amankomuna, lan finkota-sun gabezia da: saregileek esaterako, aurreko eguneko lanarekinjarraitzea ez bada, goizeko zortziak arte ez dute jakiten egunhorretan lan egingo duten ala; enpakatzaileek ez dakite inoiz zen-bat txalupa deskargatu ahal izango dituzten hurrengo astean... Bisektore hauetan lan finkotasun gabezia dela eta, emakume askokogibide hau utzi eta fabriketara alde egin dute. Kontserba fabri-ketan, izoztutako arraina geroz eta gehiago erabiltzen bada ere,ez dago urte guztirako lanik. Sektore honetako emakume langi-leei gainera azken urteotan langabezia eskubideak jasan duenmurrizketak bereziki ukitu die, urtean hile batzuetan zehar inola-ko diru sarrerarik gabe gelditzen direlako.

Finkotasun gabezia honek euren premia dagoenean exigitzenzitzaien konpromezuarekin kontrastatzen du, ordutegi edo egute-giz haraindi beti egon behar izan direlako prest sareak konpontze-ko, txalupak deskargatzeko eta kontserban aritzeko, nahiz gauaizan ala jai eguna. Presaren ondorioz erlojuaren kontra lan egitenda, premiaren arabera lanaldiak luzatuz.

Egutegi eta ordutegien finkotasun gabezia honek emakumeenkontratazio motak baldintzatu eta aldaketa sakonak eragin dituazken bi hamarkadetan. Saregileak eta enpakatzaile batzuk adibi-dez, 1980ko hamarkadara arte Gizarte Asegurantzaren erregimenorokorrean bazeuden ere, gaur egun autonomoak dira.Enpakatzaileen batzuk armadoreen proposamenez eta deskargabakoitzeko 9 euroko igoeraren truke autonomoak egitea erabakizuten, azken hauek alta eta baxak ematen ibiltzea suposatzenzuen lana eta ardura gainetik kendu nahi zutelako. Baina asteanhiruzpalau deskarga ziurtatzen ez dituenarentzat autonomoabihurtzea dirua galtzea da, eta guztiek ere ez dute bide hori jarrai-

Page 94: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

94 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

tu. Saregileen gremioan, beharbada askoz gutxiago direlako,emakume guztiek autonomo egiteko proposamena onartu zuten,erregimen berezian. Hauen kasuan kofradiak ordaintzen die auto-nomo kuotaren zati bat. Gizarte Asegurantzaren erregimen oro-korrean dauden bakarrak kontserba fabriketan lan egiten dutenemakumeak dira. Orokorrean autonomo egiteak soldaten igoeraekarri badu ere, beste zenbait eskubide aldarrikatzeko orduanbabes legalik gabe gelditu dira: oporrak, gauekotasuna, arriskulaborala...

Arrantza arloan lan egiten duten emakumeek badute bateratzendituen beste ezaugarri bat: guztiak ere langile espezializatuak dira.Ikasketa prozesu honen iraupena ezberdina da ogibideen arabera,baina guztietan ere beharrezkoa. Prestakuntza berezi honen pre-mia gehien islatzen den arloa saregileena da, ezer ez dakienakhileak beharko dituelako darabilten terminologia hutsa ikasteko;maistra ona izateko, gogoaz gain urte askotako esperientzia edukibehar da. Ondarroako bi maistrak jubilatzen direnean mendeeta-ko jakituria desagertuko da, eta sareak konpontzen dituztenmakinak asmatu badituzte ere, horiek lan mekanikoa egiten dute,josteko makinak egiten duten bezala. Baina jostunak –kasu hone-tan, maistrak- hartzen ditu neurriak, erabakitzen du nondik ebaki,nola josi... Kontserba fabriketan lan egiten duten emakumeenkasuan ere prestakuntza berezia behar da, antxoak tamainarenarabera apartatzeko, burua kentzeko “pikitoa” utzita, azala etahezur txikiak garbitzeko, latetan sartzeko... Trebetasuna eta arin-tasuna ez da egun batetik bestera hartzen, eta itsasoaz haraindi-ko etorkinak ez direnez ogibide honetan sartu, sektoreak laneskuen premian jarraitzen du. Enpakatzaileen kasuan, arrainabereizteko behar den jakituria gutxiengoaz gain, kutxak garraia-tzeko teknika berezia ere ez da berehala ikasten.

Mendeetan zehar arrantzari lotutako jardueretan aritu diren ema-kumeak euren lanerako tresna egokirik ere ez dute eduki: sarekonpontzaileek aulkirik ere ez zuten hasieran eta lurrean eserita

lan egiten zuten; txalupetako krixarek esku hutsekin banatzenzuten mazi-barriletan gordetako antxoa izoztua; deskargetakolangileek ziezko arropa eta oinetakorik gabe aritu izan dira luza-roan... Gainera arrantza ekoizpen prozesuan aurrerapenak gerta-tu direnean, batzuk emakumeen kalterako izan dira. Hala, bapo-rezko ontziak hasi zirenean gizonen lana erraztu zen –jada ezzuten arraunean egin beharrik- baina krixarentzat lana gehitu zen,ikatza gorde eta txalupetara garraiatzearen arduraduna bera zela-ko; arrasteko deskargetan fenwitxak gizonen lana erraztu du,baina kutxak pisatzen ari diren emakumeak makurtu egin behardira palierretik hartzeko; gurdiarekin garraiatzen zirenean ez ze-goen makurtu beharrik.

Ogibide hauek ez dute langile berriak erakartzeko gaitasunik, biziduten prekarietateaz gain soldatak oso baxuak direlako. Itsasorajoatea bezala, baztertutako lanen arloan gelditu dira, inork nahi ezdituenak. Baina arrantzaren kasuan bertokoek utzitako hutsuneaetorkinek betetzen badute ere, sektore hauetan ez dago emaku-meen lana ordezkatu dezakeen lan eskua. Lanerako eskuen pre-miak ordea, ez du soldaten igotzea erakarri. Lana zenbat eta fin-koago soldatak jaitsi egiten dira: gehien kobratzen dutenak enpa-katzaileak dira, deskargako 33 euro garbi (beraz 8-11 euro ordu-ko); saregileek sei euro orduko; kontserbetako langileen arloan,kalkulurik baikorrenak eginda ere, bost euro baino gutxiagokobratzen dute orduko. Finkoagoek soldata baxuak dituztenez,eta soldata altuagoak dituztenek lan finkorik ez dutenez, batezbeste emakume hauen soldata hileko 600-700 eurotan kokatukogenuke.

Soldata hau ez da nahikoa familia batek bizirauteko, eta honekefektu bikoitza dauka emakume langileengan: alde batetik, ira-bazten dutena baloratzen duten arren, gizonaren soldatarengana-ko menpekotasuna ez da hausten, eta horrek askatasun pertsona-laren murriztea dakarkie, beste zenbait arlotan; bestetik, psikolo-gikoki eurek irabazten dutena soldata barik etxerako laguntza bat

Page 95: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

95I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

dela oso barneratuta daukatenez –gizonak irabazten duenarilaguntzeko-, oso zaila da lan baldintzak hobetzeko estrategia era-ginkorrak gauzatzea. Aipagarria da bai saregileek bai enpakatzai-leek alogera egunean bertan kobratzeak diru hori ezberdinabihurtzen duela diotela; ziurrenik eskuratutako diru hori zuzeneanetxeko ekonomian txertatzen delako izango da.

Gaur egun, arrantza munduan lan egiten duten emakumerikgehienak alturako txalupen deskargetan eta arrain kontserbanpilatzen dira, 150 inguru lehen arloan, 200dik gora bigarrenean.Horregatik ez da harritzekoa lan arloko aldarrikapenak esparruhauetan lortu duten oihartzuna: enpakatzaileen kasuan OKEAelkartea bihurtu da aldarrikapen hauen bozgorailua, eta zenbaithobekuntza lortu badituzte ere (soldatak, jantziak, lokala...) orain-dik ez dute lortu armadoreen zuzendaritzak aintzat hartzea etaeurekin negoziatzen jartzea. Sektorerik borrokalariena kontserbanlan egiten duten emakumeena izan da, hainbat mobilizazio etagreba burutu baitituzte euren eskubideen defentsan: ordu extrenordainketa, plantilaren finkotasuna bermatzea, soldataren igoerae.a. Konbenio berri bat negoziatu nahi duten arren, indarreandagoena betearaztea ere ez da lan erraza.

Emakume langileen batasuna lortzea zaila da sektore hauetan.Alturako txalupen deskargak egiten dituzten neskatilak autono-mo, soldatapeko eta beltzean lan egiten dutenen artean bereiztendira; beharbada hau baino arrakala sakonagoa da deskarga askoeta deskarga gutxi egiten dituztenen artekoa. Honek guztiak alda-rrikapen eta borroka amankomunak gauzatzea oztopatzen du.Kontserba fabriketan ere zaila da langileen batasuna lortzea, etafabrika batzuetan girorik ere ez dago sortutako ezin ikusi eta gaiz-ki ulertuak gainditu eta euren eskubideen defentsaren inguruanbiltzeko. Saregileen esparruan batasuna badago, baina baxurakoarrantzaren ikuspegi familiar-komunitarioak langile kontzientziadifuminatzen du.

Emakume hauek euren lan testuinguruan jasaten duten presio psi-kologikoa ez da batere txikia. Euren testigantzek argitzen digute-nez, bat baino gehiago negarrez ailegatu izan da etxera, lanera ezdela itzuliko zin eginez. Hori gertatu zitzaion Guruzneri krixara-tzan zebilela, eta baita Isaurari ere arrasteko lehen deskarga eginzuenean. Beste batzuk ordea euren jokamoldeak gogortzekobidea eman zien, eta euren buruengan konfidantza sendotzeko:Ebak adibidez deskargetan ikasi zuen biraoak esaten, oihu eta hitzzakarren bidez gizon batzuk bere gainetik jartzen saiatzen zirelaikusirik.

Emakume eta gizonen arteko rolak bereiziago daude euskal kos-taldean, Kantabria eta Galiziako arrantza komunitateekin aldera-tuz. Kantabriako gizonak arrantzara etortzen ziren, baina arrainikez zegoenean kontserba fabriketan lan egiten zuten, bertokoenirain eta burlak jasanez; kantabriarrak eta galiziarrak sareen kon-ponketa txikiak eurek egiten dituzte, baina euskaldunek konpos-turarik txikiena emakumeen eskuetan uzten dute. Alderantziz,Kantabrian emakume arrantzaleak aurkitu ditzakegu, etaOndarroan ez (Armintzan ba omen daude). Beraz, errealitatehonen arrazoi zehatzik bururatzen ez zaidan arren, euskal kostal-dean emakumeen eta gizonen lanak beste leku batzuetan bainobereiziago daudela esan dezakegu.

Bukatzeko, elkarrizketatutako emakume gehienek ikerlana eurenlanari buruzkoa zela jakin arren, euren senarren lana aipatu etabaloratzen dute. Jarrera honek kontrastatu egiten du gizonekemakumeen lanarekiko sarri izaten duten mesprezu jarrerarekin.Azken hamarkadetan bizimoduak jasan dituen aldaketen aurrean,emakume gehienen balorazioa baikorra da. Iraganean bizi izanda-ko estuasunak ez ahazteak gaur egun gozatzen duena baloratze-ko gaitasuna ematen die. Honekin batera ezinegon eta urdurita-sun berezi bat ere somatzen da, aldaketa prozesua kontrolatzekogaitasunik ez eduki arren, bere pairatzaile nagusiak eurak direla-

Page 96: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

96 I T S A S O T I K B I Z I • O N D A R R O A K O E M A K U M E E N L A N A A R R A N T Z A M U N D U A N

ALATI (SAREA): Uretara botatako sareakubertara igo.ETXADA: Sarea botatzeko eta jasotzekooperazioari esaten zaio.BUTXU-BUTXU: Busti-busti.FILETITA (JUN): Fabrikara joatea, antxoaxerrekin fileteak egitera.FRUNTZIATA: Zimurtuta, elkarrekin para-leloak diren zimurrekin.INDO: Asko, konta ezin den beste.KARELA: Txaluparen kuberta inguratzenduen hegala.KOSKOI: Arrain pieza edo ale bakoitza.KURIKAN: Zelatan (ibili). Jolasean, izkuta-tzen. Izkutatuta zegoenak, "kurik" egitendu. Hortik izena.MAIORDOMOA: Arrantzaleen Kofradiakolehendakariari “maiordomo” esatenzitzaion. Maiordomoa txalupa jabeen arte-an aukeratzen zuten, txalupa jabeekeurek. Urtero, San Pedro egunean, urtehorretan zehar kofradiaren buruan egon-dakoak kargua uzten zuen eta maiordomoberriak kargua hartzen zuen, kofradiakoakta eta kontu liburuekin batera.

MAREA (EGIN): Marea deitzen zaioarrantzaleek itsasoan egiten duten denbo-raldiari. Baxurako arrantzan txalupak egu-nero lehorreratzen dira, baina alturakoarrantzan mare batek aste bete iraundezake, bi aste edo gehiago.MENDRIXKI: Bendreska. Hegaluzearenbeheko aldea da, sakatzetatik sabeleraino.Kolore zuriagoa dauka, bigunagoa eta koi-petsuagoa da.PALOTA: Arrantza inguraketa maniobran,eskumatara eginez arrain sardarengandikaldentzea, sarea ezkerretik botatzendenez, uztaia zabalduz arrain-sarda han-diagoa harrapatzeko zarratzerakoan. 2-Lehorrean, norbaitengandik edo zerbaiten-gandik aldendu edota jaramonik ez egite-ko erabiltzen den hitza.PANDERETAK: Latontzi handiak. 30 zenti-metro inguruko diametroa dute.POLIPASTOA: Errailetatik eskegitako igo-gailu mugikorra. Atun parrilak igo, galdaragainera eraman, galdaran sartu, galdaratikatera eta hasierako lekura eramateko era-biltzen da.

REDERUK: Arrasteko sareak konpontzendituzten langileak. Normalean gizonak iza-ten dira.SEÑORA: Hegaluzeak barruan sartutaegosteko erabiltzen diren metalezko ontzihandiak, zilindro itxurakoak.SOMANTA: Jipoia, astindua, kolpea.TATOTU: Tatoak (zati ederrak) egin.TINGLOI: Ondarroako portuan,Artamuturraren azpian dagoen eraikina.Garai batean sareak konpontzeko erabil-tzen zen, batez ere neguan.TRISKA: Zati txikietan apurtu, birrindu,zatitu.TXATUELAK: Buru zabaleko ultze txikiak,txintxeten antzekoak, baina sendoagoak.Gaztelerazko “tachuela” hitzetik dator.ZAFRA: Olioa ontzi handietatik txikiagoe-tara iragateko erabiltzen den metalezkoontzia.

GLOSARIOA

Iñaki Akarregi Badiola Ondarroa (1922-2009). Baxurako patroia.Ikerne Alkorta Artetxe Ondarroa, 1961. Arrasteko deskargetako langilea. OKEAko kidea.Maria Jose Aramaio Etxaburu Ondarroa, 1956. Sare konpontzailea. Gaztetan krixaratzan ibilitakoa.Begoña Arauko Akarregi Ondarroa, 1941. Sare konpontzailea eta arrasteko deskargetan ibilitakoa.

Umetaz kontserba fabriketan ibilitakoa.Miren Arrizabalaga “Kantaleko” Ondarroa (1919-2009). Despixkan eta kontserba fabriketan.Maria Rosa Artola Bedialauneta Ondarroa, 1940. Kontserba fabriketan eta arrasteko deskargetan ibilitakoa.

Hondartzako zerbitzuak, ostalaria eta garbitzailea.Guruzne Badiola Etxaburu Ondarroa, 1954. “Santa Teresita” txalupako krixara, sare konpontzailea,

arrasteko deskargetan ibilitakoa, garbitzaile eta sukaldaria.Bihotza Barrenetxea Santos Ondarroa, 1968. Kontserba fabrikan ibilitakoa. Aurretik arraindegian eta kautxo industrian.Patxi Etxaburu Ajarrista Ondarroa, 1929. Baxuran eta alturan ibilitako makinista.Josefina Etxaburu Ajarrista Ondarroa (1921-2010). Arrain saltzailea eta kontserba fabriketan ibilitakoa.

Gaztetan ume zaintzan eta Gelasio tabernako neskamea.Miren Etxaburu Zubikarai Ondarroa (1921-2010). Sare konpontzaile, krixara eta Silverio Guenaganeko

“Lauanaiaku” kontserba fabrikan ibilitakoa.Eba Etxebarria Goiogana Ondarroa, 1949. Neskamea, arrasteko deskargetan ibilitakoa eta Zikautxoko bazkidea.Idoia Etxebarria Urkiola Ondarroa. Konserba fabrikako langilea. EILASeko delegatua.Estibaliz Ibarloza Anton Ondarroa, 1975. Kontserba fabriketako langilea. Aurretik Zikautxon.Trini Larrañaga Ondarroa (1925-2007) Sare konpontzailea.Miren Larreategi Zubikarai Ondarroa, 1933. Jostuna eta ostalaria. Gaztetaz arrain saltzen ibilitakoa.Mari Mar Lema Ondarroa, 1967. Kontserba fabriketan ibilitakoa.

Aurretik Zikautxon eta arrain manipulazioan ibilitakoa.Agurtza Osa Etxebarria Ondarroa, 1930. Kontserba fabrikan ibilitakoa, despixkan, sukaldaria.Isaura Piñeiro Ondarroa, 1960. Arrasteko deskargetako langilea. OKEAko kidea.Isabel Saras Cueto Ondarroa, 1966. Kontserba fabrikako langilea.Nieves Urkiaga Ondarroa, 1936. Kontserba fabrikan eta arrasteko deskargetan ibilitakoa.

ELKARRIZKETATUAK

Beste edozein kontsultarako, Ondarroako berbeta bereziari buruzko datu-base interesgarria aurkituko duzue helbide honetan: http://www.ondarrutarnaturala.com/eus/index.php

Page 97: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

LiburuakAMEZAGA, Aranzazu: La mujer vasca, Geu, Bilbo, 1980, 456 or.

BARANDIARAN IRIZAR, Felipe: La comunidad de pescadores debajura de Pasajes de San Juan, Danona Elk. Koop., Oiartzun,1982, 462 or.

BARRUTIABENGOA, Usoa, eta beste batzuk: Mujeres en la histo-ria de Hernani, Hernaniko Udala, Hernani, 2004, 153 or.

BIRULES, Fina (compiladora): El género de la memoria, Pamiela,Iruñea, 1995, 171 or.

El trabajo de las mujeres a través de la historia, Centro Feministade Estudios y Documentación (CFEC), Madrid, 1985, 292 or.

LLONA, Miren: Entre señorita y garçonne. Historia oral de lasmujeres bilbaínas de clase media (1919-1939), Malagako uniber-tsitatea, Malaga, 2002, 337 or.

ORUEMAZAGA, Imanol: Arrantzatik zintzilik, Ondarroako KulturEtxea, Bilbao, 1986, 156. or.

PEREZ PEREZ, José Antonio: Oroimenaren ispiluak. Basaurikoemakumeen ahozko historia (1937-2003), Basauriko Udala,Basauri, 2004, 219 or.

THOMPSON, Paul: La voz del pasado. Historia oral, Alfons elMagnànim, Valencia, 1988, 335 or.

VALLE, Teresa del (zuz.): Mujer vasca. Imagen y realidad,Anthropos, Bartzelona, 1985, 447 or.

ArtikuluakARESTI, Nerea: “Diez mil mujeres... y yo” Crimen pasional y rela-ciones de género en el Bilbao de principios de siglo, CASTELLS,Luis, El rumor de lo cotidiano, EHU, Bilbo, 1999, 183-26. orr.

CRAWFORD, Charlotte (1983): “Emakumeen posizioa euskalarraintzale komunitate batean”, Bermeo, Udalerri eta Itsasokogaiei buruzko Aldizkaria, 3, zkia., 297-318. orr.

FERNANDEZ FONSECA, María Jesús eta PRADO ANTÚNEZ, AnaIsabel: “El trabajo femenino en la Bizkaia del siglo XIX: análisis deltrabajo femenino en la villa de Bermeo en 1860”, Vasconia, 30,2000, 413-429. orr.

HOMOBONO, J.I.: “Comensalidad y fiesta en el ámbito arrantza-le. San Martín en Bermeo”, Bermeo 6, 1986-1987.

NARBAIZA, Antxon: “Ondarroako arrantzaleak: 1891 eta 1886urteak”, Ondarroa 2004, 96-97 orr.

THOMPSON, Juan (1986): “Espacio y poder entre los hombres ymujeres de las comunidades marítimas” MercedesVILANOVAren: Historia y fuente oral-en, Antonio Bosch,Barcelona.

URBISTONDO, Mari Christine: “L’évolution des conditions de tra-vail des femmes dans les conserveries de poisson”, Arrantza etaItsasoa Euskal Herrian, Eusko Ikaskuntza, Donostia, 2002, 415-423. orr.

ZUBIKARAI, Augustin: “Arraingintza eta gertuketa Ondarroan”,Ondarroa 1993, 86-103. orr.

BIBLIOGRAFIA1950-55 aldera. Marinoneko fabrikako beharginak.

Page 98: Gotzon Iparragirre Burgoa - ondarroa.eus · (Ondarroa, 1967). Historia Garaikidean litzentziatua (Deustu, Madrileko Konplutense). Antzinako Erregimenaren krisia ikertu du berezi-ki,

ARGITARATZAILEAK

ONDARROAKOUDALA

ITSASOTIK BIZI ONDARROAKO EMAKUMEEN LANA

ARRANTZA MUNDUAN