Gizarteen antolamendu politikoa · 5. Banaketa politikoa, kontinenteen arabera 5.1. Amerikako...

4I. GAI MULTZOA 85

Unitate honetan hauxe ikasiko duzu:1. Estatua: erakunde politikoa

eta geografikoa1.1. Estatua eta nazioa: kontzeptu

politikoak1.2. Muga geografikoa

2. Erregimen politikoak2.1. Hainbat gobernu mota2.2. Sistema politikoak

3. Estatu barneko eta Estatuazharagoko erakundeak3.1. Estatu barneko erakundeak3.2. Estatuaz haragoko erakundeak3.3. Nazio Batuen Erakundea

4. Munduko mapa politikoa4.1. Aniztasun politikoa4.2. Aldaketarako prozesu historikoak

5. Banaketa politikoa, kontinenteenarabera5.1. Amerikako kontinentea5.2. Asiako kontinentea5.3. Afrikako kontinentea5.4. Ozeania5.5. Europako kontinentea

6. Europako erkidegoen mapa politikoa6.1. Europar Batasuna6.2. Espainiako mapa politikoa6.3. Euskal Herriko mapa politikoa

Gizon-emakumeen gizarteak

Gizarteen antolamendu politikoa

kurdu: Ekialde Erdikoansortutako herria; bere lurraldeabost Estatu burujaberen arteandago banaturik; Turkiaren,Siriaren, Iraken, Iranen etaArmeniaren artean, alegia.

K

Aipatu Espainiako Estatuan hitzegiten diren hizkuntza batzuk.

?

Kataluniako eta Euskal Herrikonazionalismoek independentziapolitikoa dute helburu.

Ba al dakizu XIX. mendeanEuropan Estatu berriren batosatu al zen?

?


c) Estaturik gabeko nazioak

Gaur egun, munduan badira nazioak ez direnEstatuak, baita politikoki independenteak ez direnEstatuak osatzen dituzten nazioak ere.

Esate baterako, badira nazio askotariko Estatuak.Bertan, herrien arteko bizikidetza bakean oinarri-tzen da, eta aberasgarria da guztientzat. Bainabada herrialderik Estatu boteretsuagoetan txerta-tua dagoenik, eta baita hainbat Estatutan banaturikdagoenik ere; esate baterako, herri kurdua, tibeta-rra edo txetxeniarra. Herri horiek independentzia-ren bila dabiltza, eta Estatu independente izan nahidute. Eta horrek guztiak tirabira eta gatazka latzaksortzen ditu, batzuetan baita arma bidezkoak ere.

Gure hurbileko auzian, Euskal Herrikoan, naziona-lista izena jasotzen duten politika, ideologia eta kul-tura mugimenduak daude. XIX. mende amaieratik,euskal nortasuna Espainiako eta Frantziako Estatuanindarrean dauden ereduetan ahalik eta hobekienegoki dadin egin dute lan; mugimendu horiek EuskalHerriaren independentzia lortzea dute helburutzat,eta Estatu berri bat osatzea: Espainiakoa eta Fran-tziakoa ez bezalakoa eta banandua.

1.2. Muga geografikoa

Geografia da lurraldeak bereizten dituen elemen-tuen artean garrantzizkoenetako bat. Askotan,Estatu edo nazio bat sortzeko, ezaugarri geografi-ko sorta batek mugatzea ezinbestekoa da:

— Mendikateak: Pirinioak, esate baterako, Espai-nia eta Frantzia banatzen baititu.

— Ibaiak: Rinek, esaterako, Frantzia eta Alemaniabanatzen ditu.

— Penintsulak: Italia dugu adibide.

— Uharteak: Britainiar uharteak eta Irlanda.

— Beste eragile fisiko batzuk: sakonuneak, ordo-kiak, ibarrak, aintzirak, itsasoak, etab.

Elementu geografiko horiek guztiek lurralde batenmugak ezartzeko balio dezakete, eta lurralde horriizaera berezia eta homogeneotasuna emango diote.Askotan, geografia Estatu batean txertatzeko ele-mentua izaten da, eta beste batzuetan, nazio etaEstatu batzuk beste batzuetatik bereiztekoa.

Alabaina, mugak ez dira beti ondo zehaztuak egoten, alda daitezkeen egoerakizaten dira. Orduan, lurralde jakin bateko jabetzaren gaineko arazoak eta iskan-bilak sortzen dira, eta gerrak eta gatazka armatuak ere pizten dira, lur zati bateskuratu nahian.

4. unitatea 87


1. Estatua: erakunde politikoa eta geografikoa

Gizartean bizi diren gizon-emakumeak Estatutan antolatzen dira, ikuspegipolitikoari begira. Batzuetan, Estatu edo nazio kontzeptuak gertakari beraadierazteko erabiltzen dira, baina hitz bakoitzak bere esanahia dauka, beste-arena ez bezalakoa.

1.1. Estatua eta nazioa: kontzeptu politikoaka) Estatua

Erakunde politikoen, juridikoen eta administratiboen multzoa da Estatua, etaeskumen handia dauka muga jakin batzuek mugatutako lurralde batean bizidiren biztanleen gainean.

Ondorioz, politikari begira, mundua Estatu ugaritan banaturik dago. Herrialdebatzuk politikoki independenteak dira, eta lurralde jakin horietan bizi direngizakien artean bizikidetza hobea bilatzen duten erakundeak, legeak… izatendituzte.

86 4. unitatea

Independentzia Deklarazioarenostean, Ameriketako EstatuBatuak Estatu berri bilakatu

ziren, Konstituzio demokratikoaxedatu zuen lehena, hain zuzen.

Espainiako Estatuan, herriakaukeratutako ordezkariakDiputatuen Kongresuan biltzendira, Madrilen.

Kurduen auzia «Goi-ordokiek eta mendiek osatutako eskualde natura-la da Kurdistan, Anatolia ekialdean dago, eta Turkiaren,Iranen, Siriaren, Iraken, Armeniaren eta Azerbaijanenartean banatzen da. Kurdu gehienak, 12 milioi inguru,Turkiako Kurdistanen bizi dira. Irango jatorria duenherria da, Turkiako biztanleengandik bereizten dena, be-raz. Dagoeneko hamarkada ugari daramatza autono-mia estatutu bat eskatzen, Sevresko Itunak halaxe izan-go zela hitzartu baitzuen, 1920an. KurdistangoLangileen Taldeak (PKK) kurduek Turkian dituzten alda-rrikapenak gidatzen ditu, nahiz eta Ankarako gobernuaktinko egiten dien aurre. Ezkutuko gerra zibila da emai-tza: batetik, gerrillari kurduak daude, eta, bestetik,Turkiako armadako indar zapaltzaileak. Azken horiek,1983. urtetik aurrera, Iraken baimena dute muga iga-rotzeko, eta gaizkileei jazartzeko. 1999an, Ocalan liderkurdua Grezian atxilotu zuten, eta epaitu ostean, herio-tza zigorra ezarri zioten.»

Geografía Universal Salvat, 4. liburukia. Salvat, Madril, 2001. 42. or.

b) Nazioa

Ezaugarri bateratuak eta gainerako gizakienetatik bereiziak dituzten pertso-nen taldeari egiten dio erreferentzia nazio kontzeptuak; esate baterako, kultu-ra bera, ekonomia bera, hizkuntza bera eta historia bera, kokapen geografikobera eta, baita erlijio bera duten pertsonen taldeari ere. Erreferentziako ele-mentu nagusi horiek berezko nortasuna itsasten diote herri bati, eta gainera-ko herriengandik bereizten dute, hain zuzen ere.

Oro har, herriek edo gizakien taldeek erkidegoko nortasuna izaten dute, taldebateko kide izatearena, eta, beraz, autonomoak izateko nahia dute, eta baitaautogobernurako erakundeak eta legeak eskuratzekoa ere. Ondorioz, Estatuindependente bilakatzea izaten dute xede.

XIX. mendean, Estatu-nazio kontzeptua sortu zen; izan ere, orduantxe sortueta egonkortu ziren, ikuspegi politikoari dagokionez bederen, hainbat Estatu.Estatu horietako herritarrek nazio bateratu bateko kide izateko nahia zuten.Gaur ere, indarrean daude Estatu horiek.

Manifestazioak herriek protestaegiteko modu zilegiak dira.Irudian, 2003an, Prestigepetroliontzia hondoratu zela eta,herritarrek gobernuak izandakojarrera salatu zutenekoa.

Errefuxiatu kurduen esparru bat,Turkiaren eta Iraken arteko mugan.

erregimen totalitario:diktaduraren sinonimoa da, hauda, demokratikoa ez denerregimena, Estatuko botereguztiak bere gain hartzendituen diktadore baten eskudagoena.

estatu-kolpe: pertsona batekedo pertsona talde batek legezkanpo Estatuko botere guztiazjabetzeko egiten duenindarkeriazko ekintza.

K

Azaldu zein diren demokraziabaten eta diktadura batenarteko aldeak.

?

Parlamentu edo Legebiltzar:herriak aukeratutako ordezkariekosatutako erakunde politikoa.

Konstituzio: Estatu batekobizimodua arautzen duen araujuridiko gorena.

K

Botorako eskubidea da sistema demokratikoarenezaugarri nagusietako bat,herritarren ordezkaritzaadierazten baitu.

b) Erregimen ez-demokratikoak

Ez-demokratikoa kontzeptua erregimen demokratikoaren ezaugarri batzuk ezizateagatik sortzen da, hain zuzen.

Honako hauek dira demokratikoak ez diren erregimen politikoen ezaugarriberezietako batzuk:

— Herritarrek ez dute modu berean parte hartzen boterean; ohikoa da boz-katzeko alderdi politikorik ez izatea, «alderdi bakar» izenez ezagutzen denaizan ezik, horixe baita boterea duena eta modu autoritarioan erabiltzenduena.

— Pertsonek ezin dituzte askatasunez adierazi beren iritziak, eta, are gehiago,boterean dagoen gobernuaren aurkako iritziak badira.

— Ez dago herritarren edo hiritarren eskubideak babestuko dituen Konsti-tuziorik, eta, egonez gero ere, oro har, izaera antidemokratikoa duen Kons-tituzioa izaten da nagusi.

— Ez dira zuzenbidezko Estatuaren gutxieneko arauak errespetatzen, etagizon-emakumeek ez dute nahikoa berme juridiko izaten. Botere banaketa-rik ere ez dago.

4. unitatea 89


2. Erregimen politikoak

2.1. Hainbat gobernu mota

Gaur egun, laburbilduz, munduan bi erregimen politiko mota daude: batetik,demokratikoak edo ordezkakorrak; eta, bestetik, ez-demokratikoak edo, orohar, diktatorialak edo autoritarioak deitzen ditugunak.

a) Erregimen demokratikoak

«Demokrazia» hitzak jatorri grekoa dauka eta «herriaren boterea» esan nahi du.Beraz, erregimen demokratikoan herriak gobernatzen du, herritarren arteannazioa gobernatzeko hautatutako hainbat ordezkariren bitartez. Ondorioz,herritarrek hauteskunde aske batzuetan aukeratzen dituzte beren ordezkariak,sufragio unibertsalaren bitartez.

Egia esan, demokrazia kontzeptua modu irekian ulertu behar da; izan ere,aldagai eta egoera ugari islatzen ditu. Oro har, honako ezaugarri hauek dituenherrialdeak izango du erregimen demokratikoa:

— Aldian-aldian, hauteskunde askeak egiten dira; pertsonak ez dira zentsura-tzen edo zigortzen beren ideiak direla tarteko, eta hainbat joera dituztenalderdi politikoak daude. Alderdi politiko horiek herrialdearen arazoakeztabaidatzen dituzte Parlamentuan edo Legebiltzarrean.

— Konstituzio bat onartzen da, eta horixe izango da pertsonen arteko biziki-detzarako oinarrizko araua. Zuzenbidezko Estatu izenekoan aplikatzen da.Zuzenbidezko Estatu horrek herritar guztien berdintasuna bermatzen du,eta baita adierazpen askatasuna eta elkartzeko eta biltzeko askatasuna ere,lege bat aplikatuz.

— Estatuko hiru botereen artean banaketa zorrotza dago: botere legegileaklegeak egiten ditu, aurrekontuak onartzen ditu, eta gobernua kontrolatzendu; gainera, Parlamentuaren eta herriak hautatutako ordezkarien eskudago; botere betearazleak legeak betearazten ditu, eta barne eta kanpo poli-tika gidatzen du, honako hau gobernuaren eta bertako ministroen eskudago; eta, azkenik, botere judizialak legeak interpretatzen eta aplikatzenditu, azken hau justizia auzitegietako epaileek eta magistratuek kudeatzendute.

Sistema demokratikoa edo ordezkakorra Europako, Ipar Amerikako eta Japo-niako herrialde gehienetako sistema da, adibide garrantzitsuenak edo esangu-ratsuenak aipatzearren. Eskualde horiek dira, gainera, ekonomiari eta gizartea-ri begira, ingurune garatuenak munduan.

88 4. unitatea


Londresko Parlamentua osatzen duen arkitektura

multzoa. Bertan ezarri zenmunduko lehen sistemademokratikoetako bat.

Tamalez, sistema politiko hori oso hedatua dagooraindik ere mundu osoan barrena, eta, bereziki,Latinoamerikako eta batez ere Asiako eta Afrikakoherrialde ugaritan. Ingurune horietan, erregimen ez-demokratikoak dira oraindik ere nagusi, diktadu-ra militar edo erregimen totalitario edo autorita-rio izena ere jasotzen dutenak. Horietan, diktadore-ek demokratikoak ez diren bideetatik eskuratzendute boterea, gehien-gehienetan, indarrez, estatu--kolpe baten bitartez. Herritarrek boterean daudenpertsonen aginduak eta legeak bete behar dituzte,eta ezin dituzte kritikatu ez ordezkatu, ez behintzatmodu baketsuan.

Gainera, oro har, eremu geografiko horiek plane-tako herrialde pobreenekin edo txiroenekin batdatoz, nahiz eta badiren salbuespenak ere; izanere, herrialde batzuetan, lehengai aberatsak dituz-te, petrolioa, esate baterako.

Saddam Husseinen estatua batbota zutenekoa, tropaestatubatuarrak Bagdaden sartuostean, 2003an. Diktadoreirakiarraren erregimenarengainbehera adierazi zuen.

Epaile militar batek heriotza zigorra jarri zien hainbat pertsonari,Kongoko presidente Laurent Kabila hiltzea leporatuta.

Udal: alkate bat eta zinegotzienkopuru jakin bat buru dituenerakundea, udalerri batkudeatzeko eta gidatzekoerabiltzen dena.

K

Ordenatu, txikienetik handienera,honako lurralde hauen izendapenpolitikoak: Bidasoa Behea,Espainia, Euskal AutonomiaErkidegoa, Europa, mundua,Hondarribia eta Gipuzkoa.

?3. Estatu barneko eta Estatuaz haragoko erakundeak

Estatua ez da lurraldea politikoki antolatzeko dagoen modu bakarra. Gizar-teek, historian barrena, hainbat lurralde elkarte eta elkarte politiko osatu dituz-te: beharretara egokitzeko, gizartea hobeto gobernatzeko eta Estatuen etanazioen arteko harremanak hobetzeko.

Bi erakunde mota bereiz daitezke:

— Estatua baino txikiagoak diren erakundeak, Estatu barnekoak izenarekinezagutzen ditugunak.

— Estatua baino handiagoak diren erakundeak, Estatuaz haragoko izenarekinezagutzen ditugunak. NBE (Nazio Batuen Erakundea) dugu horren adibi-de nagusia.

3.1. Estatu barneko erakundeak

Estatu gehienek hainbat administrazio kategoriatan banatzen dute berenlurraldea, gobernu hobea izatearren. Oro har, lau azpisailkapen nabarmen dai-tezke, handienetik txikienera:

a) Erkidegoak

Erkidegoek Estatuko lurraldeen banaketa zabala egiten dute, eta, horretarako,Estatu hori osatzen duten lurraldeen ezaugarriak izaten dituzte kontuan.

Espainiari begira, autonomia erkidegoak izenarekin ezagutzen ditugun bana-keta bereziak daude: Euskal Autonomia Erkidegoa, Nafarroako ForuErkidegoa, Madrilgo Erkidegoa, etab. Autonomia Gobernuak, EskualdekoGobernuak edo Parlamentuak gidatzen ditu. Frantzian, lurraldea departa-mentutan banatzen da.

b) Probintziak

Autonomia erkidegoak, era berean, administrazio lurralde txikiagotan bana-tzen dira; probintziatan, alegia.

Espainian, esate baterako, erkidegotan biltzen diren berrogeita hamar probin-tzia daude. Batzu-batzuk probintzia bakarreko erkidegoak dira: Madril,Errioxa, Kantabria edo Asturias. Foru Aldundiek gobernatzen dituzte pro-bintzia guztiak.

c) Eskualdeak

Antolatzeko modu zehaztugabeagoak dira. Ezaugarri berdintsuak dituzten etaespazio geografiko jakin batean dauden udalerriek osatzen dituzte; esate bate-rako, bailara berean dauden udalerriek.

d) Udalerriak

Lurraldea eta administrazioa mugatzeko mailariktxikiena dira, eta Udal batek kudeatzen eta gida-tzen dituen lurraldeek osatzen dute. Horrenbestez,hiri nukleo edo landa nukleo bakoitzak bere kon-trolpeko espazioa dauka. Horri guztiari udalerrideitzen zaio. Zenbait tokitan, kantoia edo komunaizena ere jasotzen dute.

4. unitatea 91


2.2. Sistema politikoak

Erregimen demokratikoez eta ez-demokratikoez gain, bada Estatuak politiko-ki sailkatzeko bestelako eredurik.

a) Gobernu motak

Ezarritako gobernu motaren arabera, honako hauek bereiz ditzakegu:

— Monarkiak. Erregea da Estatuko buru, eta oinordetzan pasatuko du bote-rea, hil artekoa. Erregimen monarkikoa absolutismoan eta antzinako bestegizarte batzuetan ere izaten zen, nahiz eta botere guztiak metatu egitenziren, eta bere aginteak jainkozko jatorria zuela pentsatzen zuten. Gauregun, berriz, monarkia parlamentarioak eta demokratikoak ditugu.

— Errepublikak. Hauteskunde batzuetan herritarrek aukeratutako presidenteaedo lehendakaria da Estatuko buru. Presidente kargua aldi baterako izaten da.

90 4. unitatea


Kantoien Konfederazioa«1874ko Konstituzioak arautzen du Suitza, eta 23 kantoiko eta 3 azpikantoiko Konfederazioa da. Horietako bakoi-tza Landsgemeinde edo Batzar Irekia izenekoak gobernatzen du. Esparru nazionalean, Batzar Federalak dauka boterelegegilea, bi ganberez osatuak; betearazlea, berriz, botere berbera duten 7 kidek osatutako talde batek. Estatuko era-kunde guztiak sufragio unibertsal eta zuzenen bitartez aukeratzen dira, lau urtean behin. Vienako 1815ekoBiltzarrean, herrialdea neutraltzat jo zuten.»

Geografía Universal Salvat, 2. liburukia. Salvat, Madril, 2001, 20. or.

b) Boterearen banaketa

Estatuaren lurralde ereduari erreparatzen badiogu, hauek bereiz ditzakegu:

— Gobernu zentralizatua. Botere zentro bakarrak dauka subiranotasuna, hauda, gobernu zentralak. Frantzia dugu horren adibide.

— Gobernu dezentralizatua. Boterea eta administrazioa hainbat administrazio-ren edo lurralde erakunderen artean banatzen dira, nola eskualdekoak halatokian tokikoak edo zentro periferikoak. Estatu federala dugu adibide; bertan,Estatu bakoitzak bere subiranotasunaren zati bat goragoko erakunde federalbati uzten dio —oso ohikoa da Estatu Batuetan, Alemanian edo Suitzan—.Autonomien Estatua ere adibide dugu; bertan, oso administrazio dezentrali-zatua dago, nahiz eta subiranotasuna botere zentro bakarrean egon.

Espainia monarkiaparlamentarioa da; irudian,

Joan Karlos I.a, 1978koKonstituzioa zin egiten.

Lituaniako errepublikaindependentea da 1991z geroztik.

Euskal Autonomia ErkidegokoLegebiltzarreko saio bat.

Irungo udaletxea, Bidasoa Behea

eskualdean, Gipuzkoakoprobintzian.

Nazioen ElkarteaNE (Nazioen Elkartea)NBEren aurreko erakun-dea da, I. Mundu Gerra-ren ostean eratua, mun-duan beste gerra gataz-karik sor ez zedin. Ala-baina, II. Mundu Gerrapiztu zen, 1939. urtean,eta, horren ondorioz, el-karte horrek porrot eginzuela nabarmen geratuzen. Ondoren, 1945. urte-an, Nazio Batuen Era-kundea sortu zen, lehen-txeago Nazioen Elkarteadesegin ostean.

Ilargierdi Gorriak Irakenelikagaiak banatu zituenekoa,2003. urtean, Estatu Batueninbasio militarraren ostean.

LPEEk botere ekonomikohandia ote du? Arrazoitu zure erantzuna.

?

Varsoviako ItunaVarsoviako Ituna izaeramilitarreko erakundea zen,Sobiet Batasunaren kon-trolpean zeuden EuropakoEkialdeko herrialde sozia-listek sortua. Kanpotikerasoa izanez gero, kideguztiak elkarrekin defen-datzea zuten helburu na-gusi. Garai bateko SobietBatasuna desagertzeare-kin bat desagertu zen hauere.

NATOGaur egun, herrialde hauekdaude NATOren barnean:Alemania, Belgika, Kana-da, Danimarka, Espainia,Estatu Batuak, Frantzia,Britainia Handia, Grezia,Holanda, Hungaria, Islan-dia, Italia, Luxenburgo,Norvegia, Polonia, Portu-gal, Txekiar Errepublika,Turkia, Bulgaria, Erruma-nia, Eslovenia, Estonia,Letonia eta Lituania. Azkenzazpi horiek 2004ko apiri-lean sartu ziren.

3.3. Nazio Batuen Erakundea

NBE Estatuaz haragoko erakunde edo nazioarteko erakunde garrantzitsuenada munduan. 1945ean eratu zuten, II. Mundu Gerraren ostean, nazioen ar-tean gatazka armatu gehiago saihesteko helburuarekin, XX. mendearen lehenerdian halakoak gertatu baitziren, 1914-1918 eta 1939-1945. urteetan, hainzuzen ere.

Ondorioz, NBEren xede nagusia nazioartean bakea erdiestea eta bakearenbitartez gatazkak konpontzea da. Beste xedeetako bat, berriz, giza eskubideaketa herrien askatasuna errespetatzea da. Horretarako, Estatu kide guztiekbakean oinarritutako lankidetza izatea sustatu beharko dute. Era berean,NBEk herrialde eta herri guztien aurrerapen ekonomikoa eta gizarte aurrera-pena bilatzen du.

Gaur egun, NBEk munduko Estatu gehienak biltzen ditu, eta Lur planetakohainbat eta hainbat arazo konpontzea du helburu nagusitzat: arazo politikoak,ekonomikoak, gizartekoak, osasunaren alorrekoak, elikadurarekin lotutakoak,etab. Horretarako, barneko organo berezkoez gain —Estatu kide guztietakoordezkariek hartzen dute parte bertan: Batzar Nagusiak, Ekonomia etaGizarte Batzordeak, Segurtasunaren Batzordeak...—, erakunde paralelo espe-zializatuak sortzen joan dira, arazo jakinei aurre egiteko. Honako erakundehauek nabarmenduko genituzke:

— ACNUR edo Nazio Batuen Goi Ordezkaria, Erbesteratuentzat.

— FAO edo Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea.

— OME edo Osasunerako Mundu Erakundea.

— UNESCO edo Hezkuntza, Zientzia eta Kultu-rarako Nazio Batuen Erakundea.

— UNICEF edo Nazio Batuen Haurren Lagun-tzarako Funtsa.

Hauexek dira NBEri lotutako beste erakunde ba-tzuk: Nazioarteko Diru Funtsa eta MundukoBankua. Bi erakunde horiek herrialdeen hazkundeekonomikoa bilatzen dute, eta, teorian, premia han-diena duten herrialdeen hazkunde ekonomikoa.

4. unitatea 93


92 4. unitatea


3.2. Estatuaz haragoko erakundeak

Zenbaitetan, hainbat Estatu borondatez batzen dira erakunde berean, kideguztien interesekoak diren gaien gainean eztabaidatzeko eta denentzako hel-buru bateratuak erdiesteko.

Azken hamarkadetan, bereziki XX. mendearen bigarren erditik aurrera, nazio-ak eta Estatuak erakunde handiagotan biltzeko prozesu argia gertatu da mun-duan. Hala, Estatuen arteko lankidetzaren bitartez, herritarren bizi-baldintzahobetzea izan dute helburu, eta baita segurtasun handiagoa bermatzea ere.

Hainbat motatako erakundeak daude, eta bakoitzak bere helburu jakinak ditu.Hona hemen erakunde horietako batzuk:

a) Izaera militarreko erakundeak

Honako hauek azpimarra daitezke:

— Antzinako Varsoviako Ituna, Europako Ekialdeko herrialdeko herrialdeenartean.

— NATO edo Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea, munduko eremu horre-tako herrialdeen defentsa bateratua egiteko (Espainia dago tartean).1949an sortu zuten, Estatu Batuek, Kanadak eta mendebaldeko Europakobeste zenbait herrialdek, eta Ekialdeko Europako herrialde komunistetatikmilitarki babestea zuen helburu, hasiera hartan. Komunismoaren gainbe-heraren ostean, NATOk giza eskubideen eta bakearen aldeko defentsarabideratu ditu bere helburu militarrak. Printzipio horien oinarri gisa,NATOk gune gatazkatsuetan hartu du esku; Balkanetan, esate baterako.

b) Izaera ekonomikoa eta politikoa duten erakundeak

Estatuen arteko txertatzea eta bertako kideen garapen ekonomikoa bilatzenduten hainbat erakunde daude. Honako hauek azpimarratuko genituzke:

— OCDE. Ekonomi Lankidetza eta Garapenerako Erakundea.

— NAFTA. Ipar Amerikako Merkataritza Askerako Eskualdea, hau da, IparAmerikako herrialdeak sustatzeko hitzarmen ekonomikoa.

— MERCOSUR. Aurreko erakundearen parekoa, baina Hego Amerikakoherrialdeek osatua.

— LPEE. Lurralde Petrolio Esportatzaileen Erakundea.

— Garai bateko IAEE. Ikatzaren eta Altzairuaren EuropakoErkidegoa.

Beste erakunde batzuek, ordea, garapen ekonomikoa ezezik, politikari begira ere batasun handiagoa bilatzendute. Hauexek ditugu nabarmentzeko modukoak:

— OUA. Afrikaren Batasunerako Erakundea.

— Europar Batasuna. Espainiako Estatua bertako kideada 1986. urteaz geroztik.

c) Batik bat, izaera politikoa duten erakundeak

— Liga Arabiarra.

— NBE edo Nazio Batuen Erakundea. New Yorken du egoitza nagusia, etaEspainia 1955. urtean atxiki zitzaion.

2003ko ekainean, George Bush,Ariel Sharon eta Mahmud Abbasbildu ziren Jordanian, Palestinakoeta Israelgo gatazkari buruz hitzegiteko.

Nazio Batuen Erakundearenegoitza nagusiaren kanpoaldea,New Yorken.

Gobernuz Kanpoko Erakundeak (GKE)GKE Gobernuz Kanpoko Erakundeak Estatuetatik landasortutako nazioarteko lankidetzarako erakundeak dira,eta ekimen pribatua dute oinarrian. Ugari dira kopuruz,eta hainbat alorretan dihardute lanean: ingurumenarendefentsan (Greenpeace), laguntza humanitarioan etaosasun laguntzan (Gurutze Gorria edo Ilargierdi Gorria,herrialde musulmanetan, Mugarik Gabeko Medikuak),giza eskubideen defentsan (Amnesty International),etab.

babes herri: estatu kolonialaklurralde kolonizatuaren gaineanduen kontrol modua, berezikibeste Estatu batek eraso ezdiezaion.

K

Beha iezaiezu unitate honetakomapei, eta adieraz ezazu zeinden herrialde gehien dituenkontinentea.

?

Aipatu garai batean Espainiarenkoloniak izandako bostherrialderen izenak.

?

5. Banaketa politikoa, kontinenteen arabera

5.1. Amerikako kontinentea

Honako bereizketa geografiko hau egin daiteke: alde batetik, Ipar Amerikakokontinentea; eta, bestetik, Iberoamerika edo Amerikako erdialdeko eta hegoal-deko ingurunea.

a) Ipar Amerika

Ipar Amerikako kontinenteak bi Estatu biltzen ditu: Kanada —planetako hiru-garren herrialderik handiena, hedadurari begira— eta Estatu Batuak —inola-ko zalantzarik gabe, munduko herrialderik aberatsena eta botere militar han-diena duena—.

Bi herrialdeetan, ingelesa da hizkuntza nagusia; izan ere, britainiarrak izanziren lur horien kolonizatzaile nagusiak, nahiz eta Kanadako zenbait inguru-

netan frantsesa den nagusi.

Garai bateko Sobiet Batasuna desager-tzean, Estatu Batuak izan dira mun-

duko gainerako bazterretan berenagintea inposatzeko gaitasuna izan

duten bakarrak. Azken urteotan,bere armadak munduko hainbattxokotan hartu du esku; gainera,bere botere ekonomikoa hain da

handia, planetako biztanleen % 4besterik ez baditu ere, munduko

aberastasunen ia herena duelabere esku.

4. unitatea 95


4. Munduko mapa politikoa

4.1. Aniztasun politikoa

Gaur egun, 220 Estatu baino gehiago daude munduan, baina kopuru horierlatiboa eta aldakorra da. Izan ere, askotan, zenbait herrialderen egiazko ego-era ez da argia. Esate baterako, oraindik ere badira antzinako koloniak edobabes herriak, baita Estatu libre elkartuak ere, eta horien guztien nazioarte-ko egoera ez dago erabat definitua.

Estatuen lurralde hedadura ere oso desberdina da batetik bestera: zenbaitherrialdek hedadura handia dute; Errusiak,Txinak eta Estatu Batuek, esatera-ko, kontinente batzuen dimentsioa baino handiagoa dute; beste batzuek,berriz, hiri bateko biztanleria doi-doi gainditzen dute, adibidez, Liech-tensteinek, Monakok eta Vatikano Hiriak.

Munduko herrialdeek duten biztanleria ere oso aldakorra da: Estatu batzuenbiztanleria oso handia da, Txinakoa —1 300 milioi biztanle inguru—; eta,beste batzuena, berriz, ia ez da mila biztanlera iristen,Vatikano Hirikoa kasu.

4.2. Aldaketarako prozesu historikoak

XX. mendean barrena, Estatuen kopurua ugaldu egin da, etengabekobanaketa politikoaren prozesuaren ondorioz. Honako hauek izan

dira mugetan eta munduko mapa politikoan aldaketa ugarisortu dituzten fenomeno historikoak:

— Aro Modernoan, inperio kolonial handiak sortuziren, Espainiaren, Portugalen, Ingalaterraren, Ho-landaren eta Frantziaren mendean. Aurkitu berriazuten Amerikako kontinentean izan zuen eragina.

— XIX. mendean gertatu zen kolonia ibilbidea.Horren ondorioz, Europako potentzia nagusiekAfrika, Asia eta Ozeania banatu zuten beren arte-an. Industria iraultzaren erdi-erdian zeudenEuropako herrialdeek mundua banatu zuten,lehengaiak eskuratzeko eta beren produktuaksalerosteko merkatu kolonial berriak sortzeko.

— II. Mundu Gerraren ostean, deskolonizazio pro-zesuari ekin zioten, eta 1975. urtera arte iraunzuen. Horren ondorioz, hainbat Estatu indepen-dente sortu ziren. Antzinako koloniei eragin zie-ten independentzia prozesu horiek batzuetanbakezaleak izan ziren, baina beste batzuetan,indarkeria izan zuten oinarrian.

— Europako Ekialdeko erregimen ko-munisten gainbehera, XX. mendeko80ko hamarkadan. Garai batekoSobiet Batasunarekin lotutako erregi-menak ziren, eta beren gainbeherarenondorioz, herrialde eta Estatu berriaksortu ziren. Prozesua oso traumati-koa izan zen, gatazkatsua eta indar-keriaz josia.

94 4. unitatea


Ipar Amerikako indigenakGaur egungo Estatu Batuetan eta Kanadan, oso urriakdira konkistatzaile eta kolonizatzaile europarrek —bere-ziki ingelesek eta frantsesek— egindako lurren okupa-zioari eta kolonizazioari aurre egin dieten herri indige-nak. Indigena ugari hil ziren beraientzat ezezagunakziren gaixotasunak zirela tarteko —baztanga eta gripea,esate baterako—, baina beste batzuk indarkeriaz desa-gertu ziren, konkistatzaileekin gatazka armatuak izanostean. Bizirik iraun ahal izan zuten guztiak erreserbe-tan giltzapetu zituzten.

New Yorkeko Dorre Bikiak,sutan, Al Qaeda talde islamiar

estremistak atentatu terrorista egin zionean, 2001eko irailaren 11n.

K A N A D A

A M E R I K E T A K OE S T A T UB A T U A K

M E X I K O

B R A S I L

VENEZUELA

KOLOMBIA

PERU

EKUADOR

TXILE

ARGENTINA

URUGUAI

PARAGUAI

BOLIVIA

KUBA

JAMAICA

HAITI DOMINIKARERREPUBLIKA

PUERTO RICO

BAHAMAK

BERMUDAK

GUATEMALA BELICE

EL SALVADOR

HONDURASNICARAGUA

COSTA RICA

PANAMA

Ottawa

Washington

Mexiko

Habana

Kingston PuertoPrincipe Santo

DomingoGuatemalaSan Salvador Managua

SanJose Panama

Caracas

Tegucigalpa

Bogota

Quito

Lima

GeorgetownParamaribo

Cayenne

GUYANASURINAM

GUYANAFRANTZIARRA

Brasilia

La Paz

Asuncion

Montevideo

BuenosAiresSantiago

Gerraren aurkako protesta,Kapitolio eraikinaren aurrean,

Washingtonen.

Kanadako hiri nagusietako batVancouver da.

Tokioko irudia, Japoniako hiriburua.

Kuba da gobernuaren erregimenkomunistari eutsi dionAmerikako herrialde bakarra,Fidel Castroren eskutik.

5.2. Asiako kontinentea

Inolako zalantzarik gabe, Asia da biztanle gehien dituen kontinentea mun-duan, eta barnean, aniztasun handia dauka. Hainbat esparru edo ingurunegeografiko bereiz daitezke Asiako kontinentean, eta guztiek ere barne ezauga-rri beretsuak dituzte.

a) Ekialde Urruna

Asiako Ekialdean hainbat herrialde daude, gehien-gehienak garatutako mun-dukoak. Japonia, Asiako Errusia eta Txina dira aipagarrienak.

Gaur egun, Japonia bilakatu da munduko bigarren potentzia ekonomiko, nahizeta Ameriketako Estatu Batuek garaitu egin zuten II. Mundu Gerran.

Teknologia berriak garatu direnez (ordenagailuak, robotika, etab.), eta indus-tria boteretsua duenez, Japoniak rol garrantzitsua dauka munduko ekonomian,eta eragin nabaria dauka nola Ozeano Barean, hala Asia osoan.

Gainera, Japoniako adibidearekin jarraituz, herrialde talde txiki batek eralda-tze industria boteretsua garatu du, langile merkeak baina gaituak oinarrianizanda; horren ondorioz, kostuak txikitzen dituzte, eta irabazi handiak esku-ratzen dituzte. Besteak beste, honako herrialde hauek hartu dute joera hori:Hego Korea, Taiwan, Hong-Kong —1997. urtean Txinari itzuli ziotena—,Singapur, etab.

Txinan ere hazkunde ekonomiko bizkorra gertatzen ari da, baina oraindik eregainpopulazioa dago. Presio demografikoa hain da handia, Txinako HerriErrepublikak munduko biztanleen ia laurdena biltzen dituela.

Duela hamarkada gutxi zegoen bizi-maila eskasak ingurune ugaritan dirau,eta, beraz, Txina oraindik ere garatu gabeko edo garatze bidean dagoenherrialdetzat jotzen da. Dena den, Txinak dauka munduko armadarik indar-tsuena, baita arma nuklear mordo bat ere.

4. unitatea 97


b) Latinoamerika

Amerikako kontinenteko erdialde edo hegoaldeko guneek, Karibeko uharteenalbokoek, Latinoamerika edo Iberoamerika izenez ezagutzen dena osatzendute. Inguru horretan dauden hogeita hamar Estatu baino gehiagotan, gazte-lania eta portuges hizkuntzak dira nagusi; izan ere, bi herrialde horiek gidatuzuten, XVI. mendean, Amerikako lurraldeen kolonizazioa eta antolamendua,harik eta XIX. mendean beren independentzia eskuratu zuten arte.

Gaur egun, Amerikako erdialdeko eta hegoaldeko lurralde gehienek krisi han-dia pairatzen dute. Herrialde ugarik aberastasun garrantzitsuak dituzte: petro-lioa (Mexikok eta Venezuelak), burdina (Brasilek) eta kobrea (Txilek). Alabai-na, aberastasun horiek, gehienetan, atzerriko enpresek kontrolatzen dituzte,bereziki estatubatuarrek, eta horrek asko zailtzen du herrialde guztietakomodernizazioaren garapena, baita aberastasunak modu zuzenean eta oreka-tuan banatzea ere.

Gizarte taldeen arteko alde sozio-ekonomikoak itzelak dira, eta pobrezia edotxirotasuna da nagusi biztanleria geruza zabaletan.

Arazo horiek direla tarteko, tirabira ugari pizten dira, eta, ondorioz, gerrillaritaldeak edo iraultza mugimenduak sortzen dira. Horiek bidegabekeria egoeraamaitu nahi dute, hainbat bidetatik: batzuetan baita indarkerian oinarritutakobideetatik ere. Era berean, horrek guztiak egongaiztasun handia sortzen du,nola ingurune horretako egoera politikoan, hala ekonomikoan.

Zenbait herrialdetako hiri handietan, —Kolonbiakoetan, Venezuelakoetan,Brasilgoetan edo Mexikokoetan, batzuk aipatzearren—, munduko indarkeriamaila handienak daude. Hiri nukleo erraldoi horietan, elkarren ondoan daudemiseria gorrian bizi diren txabolak eta etxe orratzak eta luxuzko etxebizitzak.

96 4. unitatea


Rio de Janeiroko txabolenauzune erraldoi txiroa.

Luiz Ignacio da Silva Lula daBrasilgo presidente berria, etaherriak itxaropen handia jarri dugizon horrengan.

E R R U S I A K O F E D E R A Z I O ABIELORRUSIA

UKRAINA

TURKIA KAZAKHSTANZIPRE

GEORGIAARMENIAAZERBAIJANBEIRUT

SIRIA

IRAKJORDANIA

ISRAEL

SAUDI

ARABIA

YEMEN

OMAN

ARABIAKOEMIRERRIBATUAK

IRANAFGANISTAN

TURKMENISTANUZBEKISTAN

KIRGIZISTANTADJIKISTAN

PAKISTAN

INDIA

NEPALBUTAN

TXINA

MONGOLIA

BANGLADESH

FILIPINAK

JAPONIA

INDONESIA

MALAYSIA

BIRMANIA

SRI LANKA

MALDIVAK

THAILANDIA

LAOS

KANBODIA

VIETNAM

HONG KONG

BRUNEI

TAIWAN

IPARKOREA

HEGOKOREA

Minks

MoskuKiev

Istanbul

Alma Ata

FrunzeTashkent

DusambeTeheran Ashjabad

Bagdad

KUWAITKuwait

QATARDoha

BAHRAYN

Riyadh

Abu Zabi

MuscatSan’a

JerusalemAmmán

Damasko

KabulIslamabad

New DelhiKatmandu

Thimpu

Kolombo

Dacca

Rangun

Bangkok

Phnom Penh

Vientian

Hanoi

KualaLumpur

SINGAPUR

Jakarta

Manila

Pekin

Taibei

PyongyangSeul

Tokio

Ulan Bator

Tbilisi

Eriván BakúNikosia

Txinako biztanleria da munduosoko handiena, eta herrialde

horretan gobernu komunistarenerregimena dago.

Ipar Korean, Goi Batzar batenesku dago botere legegilea.Bertan, zerrenda bakarretik

hautatutako diputatuak daude;Langileen Alderditik

aukeratutakoak, alegia.

Intifada: Palestinako herriakZisjordaniako lurraldeetan etaGazako zerrendan Israelgoarmadari egindako matxinadariematen zaion izena.

taliban: Afganistangohizkuntzan «ikasle» esanahiaduen kontzeptua. Afganistangogobernua kontrolpean izan zuentaldea, eta islamaz landako oroonartzen ez zuelako ezagunegin zena; 2001. urtean,armada estatubatuarrakindarrez kendu zuen talde horigobernutik.

integrismo islamiar: erlijiomugimendu fanatikoa, islamakdioena hertsiki interpretatzenduena, eta, maiz, okerrera egin,eta mendebaldeko herrialdeenaurkako eraso terroristak egitendituena.

K

Mohandas KaramchandGandhik Indiaren independentziadefendatu zuen, indarkeriarik ezaaldarrikatuz.

5.3. Afrikako kontinentea

Ekonomiari begira, Afrikako kontinente gehientsuena garatze bidean da orain-dik, argi eta garbi. Gainera, herrialdeen arteko mugak askotan artifizialak iza-ten dira; izan ere, muga horiek Europako potentzia kolonizatzaileek ezarrizituzten, XIX. mendean.

Saharaz azpiko Afrika eta Magreb ingurunea bereiz daitezke; Mediterraneokoerriberan dago azken hori.

4. unitatea 99


b) India eta Asiako hego-ekialdea

Munduko inguru horretan, Txinan eta Asia Mendebaldean adina biztanledaude, baina askoz ere bizi-maila kaskarragoa daukate. Gainera, esparruhorretan, tirabira dezente gertatzen dira, bereziki Indian eta Pakistanen. Kon-tinenteko hego-ekialdean, berriz, egoera politikoak nabarmen egin du hobera.Hala, Asiako biztanleen lan egoera benetan kezkagarria dela ikusita, industria-lizazio prozesua hasi dute berriki.

c) Ekialde Erdikoa eta Ekialde Hurbila

Gaur egun, Asiako bi ingurune horiek munduko ingurunerik gatazkatsuenakdira. Bi eremu geografiko horietan hainbeste arazo metatu dira, zeinahi unetan,gerrak sortzea beste irtenbiderik ez duela izango egoerak.

Ekialde Hurbilean, arabiarren eta israeldarren arteko gatazka odoltsua da orain-dik ere, eta Palestinako herriaren egoerak konponbiderik gabe jarraitzen du,Intifada hasi bada ere. Petrolioa ekoizten eta esportatzen duten Ekialde Erdikoherrialde aberatsetan, tirabira ingurune ugari daude: Iraken —bertan sartu etaEstatu Batuek eta bere aliatuek 2003. urtean Sadam Hussein bota ostean—,Iranen —Jomeiniren fundamentalismoaren ostean—, Afganistanen —estatuba-tuarrek herrialdea okupatu eta talibanak bota ostean—, etab. Horiek guztiakdira ingurune horietan dagoen muturreko egoeraren adibideak.

Gainera, integrismo islamiarrak gero eta indar handiagoa dauka, eta horreneraginez, mundu osoan barrena zabaldu da terrorismoa. Indarkeria bortitzekoeta bereizketarik gabeko ekintza ugari egin dituzte mundu osoan, berezikiEstatu Batuetan eta bere herrialde aliatuetan: 2001eko irailaren 11n, NewYorkeko Dorre Bikien eta Washingtongo Pentagonoaren aurka egin zuten, eta2004ko martxoaren 11n, Madrilgo lau trenen kontrako erasoa egin zuten.

98 4. unitatea


SESBn desagertzeaSobietar Errepublika Sozialisten Batasuna (SESB) desagertzean, Asia erdialdean hainbat Estatu berri sortu dira; hona-ko hauek, esaterako: Azerbaijan, Armenia, Georgia, Kazakhstan, Kirgizistan, Uzbekistan, Turkmenistan eta Tadjikistan.

Israelen aurka Palestinan egindakomanifestazio baten irudia.

MAROKORabat

Aljer

TUNISIATunis

AaiunALJERIA

LIBIA

Tripoli

MENDEBALDEKOSAHARA

MAURITANIANuakchot MALI NIGER

EGIPTO

SENEGALTXAD

Kairo

AsmaraKhartum

ERITREADJIBUTI

SOMALIA

SUDANNIGERIA

AFRIKA ERDIKOERREPUBLIKA ETIOPIA

BURKINAFASO

BOLIKOSTA

BENINGHANA

UGANDAKENYAEKUATORE

GINEA

TOGO

ZAIRE

TANZANIA

RUANDA

BURUNDI

GAMBIA

GUINEAGINEABISSAU

SIERRA LEONA KAMERUN

KOMOREAK

ANGOLA ZAMBIA

KONGOGABON

NAMIBIA ZIMBABWE

MALAWI

MOZAMBIKE

MADAGASKARBOTSWANA

HEGOAFRIKARERREPUBLIKA

LESOTHO

SWAZILANDIA

LIBERIA

DakarBanjulBissau

KonakryFreetown

Monrovia Abijan

Akkra

Bamako Niamey

Ouagadougou

Abuja

PortoNovo

Lome

Njamena

Bangi

Jaunde

Libreville

Brazzaville

Kinshasa

Addis Abeba

MuqdishoKampala

Nairobi

Dodoma

Lilongwe

AntananarivoHarare

Lusaka

Windhoek

Gaborone Pretoria

MbabaneMaseru

Maputo

Luanda

Afrikan gertatzen diren gatazkaugarietan, biztanle zibilek jasaten

dituzte gehienetan kalterikhandienak.

Fronte Polisarioak hogeita hamarurte baino gehiago daramatza

Sahararen mendebaldeko zatiarenindependentzia aldarrikatuz.

Espeziak saltzen dituzten dendabat, Marokoko Fez hirian.

a) Saharaz azpiko Afrika

«Afrika beltza» izenez da ezaguna. Elementu indigenak eta kristauen eta isla-miarren eraginak nahas-mahas daude bertan. Herrialde horietan, gerra luzeaketa odoltsuak egin izan dira, hainbat arrazoi direla tarteko: Europako herrial-deetatik deskolonizatzeko egindako prozesuetan ondorio ezkorrak izan zituz-telako, tribuen edo leinuen artean etengabe liskarrak sortzen zirelako, eta inte-res neokolonialistak zeudelako, besteak beste.

Egoera politiko tamalgarria dutenez, Afrikako biztanle gehienek bizi-mailakaskarra dute. Horrenbestez, ezin diete aurre egin ekonomia garatu ezinari,goseari eta miseria arazoei, eta horiexek dira orokortuta dauden egoerak.

b) Magreb

Afrika iparraldeko ingurunea da, Mediterraneo itsasoaren urek bustia. Kulturaeta erlijio arabiarra da nagusi. Azken urteotan, Europaren eta Mediterraneohegoaldeko herrialdeen arteko lankidetza areagotu egin da, berezikiMarokorekin eta Aljeriarekin egindakoa. Dena den, lankidetza hori Tunisia etaLibia alderantz ere hedatzen ari da. Herrialde arabiar horietan, Saharaz azpi-ko lurraldeetan baino garapen handiagoa dago.

Commonwealth: BritainiakoInperio zaharrekoak zirenherrialde independenteekosatutako elkartea.

K

Atlas baten laguntzarekin, bilaitzazu zein diren Ozeaniako Estatuetakohiriburuak.

?

5.5. Europako kontinentea

XX. mendean barrena, Europako mapa politikoak hiru une historiko izan ditu,oso ongi definituak hirurak ere: lehenik eta behin, 1919. urtean, VersailleskoItunak kontinenteko mapa berriz zehaztu zuen, I. Mundu Gerraren ostean.Bigarrenik, 1945. urtean, Yaltako eta Postdamgo Batzarrek muga politikoak antolatu zituzten, II. Mundu Gerraren ondoren.Eta, azkenik, 90eko hamarkadan, SESB etaEkialdeko blokeko herrialde komunistak desagertuzirenean, gaur egungo banaketa ezarri zutenEuropan, hain zuzen ere.

Horrela, 1990. urtean, bi Alemaniak batu zirenberriz ere, eta 1991n, SESBn desagerpena ziurtatuzen, eta Estatu independente berriak sortu zirenEuropan: Errusia, Lituania, Estonia, Letonia,Bielorrusia, Ukraina eta Moldavia. Gainera, honakoprozesu hauek gertatu ziren:

— 1992. urtean, Jugoslaviako herrialdea bostherrialdetan banatu zen: Eslovenia, Kroazia,Bosnia, Mazedonia eta Jugoslaviako Federa-zioa, gaur egungo Serbia eta Montenegro bil-tzen zituena, alegia.

— 1993. urtean, Txekoslovakia banatu zen, etaEslovakia eta Txekiar Errepublika sortu ziren.

Dena den, oraindik ere desoreka handiak atzema-ten dira Ekialdeko Europako antzinako herrialdee-tan. Ez soilik beren ekonomia merkatu kapitalista-ren baldintzetara egokitu behar dutelako, baitaaspalditik errotutako barne gatazkengatik ere, etniaeta erlijio arazoengatik sortuak, hain zuzen.

4. unitatea 101


5.4. Ozeania

Uharte ugarik osatzen dute Ozeaniako kontinentea; horien artean, hamalauEstatu independente bereiz daitezke: Australia, Fiji, Kiribati, Marshall,Mikronesia, Nauru, Zeelanda Berria, Palau, Papua/Ginea Berria, Salomon,Samoa, Tonga, Tuvalu eta Vanuatu. Horietatik garrantzitsuenak Australia etaZeelanda Berria dira, bai azalerari begira bai biztanleen kopuruari errepara-tuz. Beste uharte ugari —Polinesia Frantziarra, Kaledonia Berria, IparraldekoMariana Uharteak, Hawaii, etab.— beste herrialde batzuen mende daude,bereziki Estatu Batuen eta Frantziaren mende.

Uharte handietan, arraza zuriko pertsonak dira nagusi, XVII. eta XVIII. mendeetanlurralde horietara iritsi ziren britainiar eta irlandar kolonizatzaileen ondorengoak,alegia. Uharte txiki andana dago, baina biztanle gutxi biltzen da horietan. Bertakoherritar indigenak —mikronesiarrak, melanesiarrak, polinesiarrak, maoriak...—gutxiengoak dira herrialde guztietan.

Estatu garatuenak lurralde hedadura handiena duten haiek dira; hau da,Australia eta Zeelanda Berria. Australia sei estatu biltzen dituen federazioa da,eta britainiar Commonwealthen txertaturik dago. Eragin ekonomiko handiadauka erkidegoan. Uharte gehienetan nekazaritza da nagusi, nahiz eta garran-tzitsuak diren turismoari esker lortutako irabaziak ere.

100 4. unitatea


AUSTRALIA

ZEELANDABERRIA

PAPUAGINEA BERRIA

IPARRALDEKOMARIANAK

(AEB)

GUAM UHARTEA(AEB)

MIKRONESIAKOESTATU FEDERATUAK

PALAU UHARTEAK

MARSHALL UHARTEAK(AEB)

NAURU

HAWAII UHARTEAK(AEB)

KIRIBATI

SOLOMON UHARTEA

VANUATU

KALEDONIABERRIA

(Frantzia) FIJI

TUVALU

WALIS ETAFUTUNA(Frantzia)

TONGA

MEND. SAMOA

EKIALDEKO SAMOA(AEB)

COOK UHARTEA(Zeelanda Berria)

P O L I N E S I A

MARKESAK(Frantzia)

PITCAIN UHARTEAK(Erresuma Batua)

TUBAI UHARTEA(Frantzia)KERMADEC UHARTEAK

(Zeelanda Berria)

SOZIETATE IRLAK(Frantzia)

TUAMOTUARTXIPIELAGOA

(Frantzia)

TAHITI (PAPEETE)(Polinesia frantziarrak)

CHATHAM UHARTEA(Zeelanda Berria)

Canberra

PortMoresby

Port Vila

Suva

Bairiki

Nukualofa

Wellington

Honiara

Ozeaniako biztanle aborigen bat.

Pert hiria AustraliaMendebaldeko Estatukohiriburua da.

NO

RVEG

IAKO

ITSA

SOA

IPARITSASOA

OZE

AN

OA

TLA

NTI

KOA

MEDITERRANEO ITSASOA

ITSASO BELTZA

KASPIAR ITSASOA

E S PA I N I A

PORTUGAL

FRANTZIA

ANDORRA

ERRESUMABATUAIRLANDA

BELGIKALUXENBURGO

ALEMANIA

LIECHTENSTEIN

DANIMARKA

NO

RV

EG

I A

SU

ED

IA

F IN

LAN

DIA

ESTONIA

LETONIA

LITUANIA

POLONIA

BIELORRUSIA

E R R U S I A

U K R A I N A

MOLDAVIA

ERRUMANIA

BULGARIA

MAZEDONIAALBANIA

GREZIA

SERBIA-

MONTENEGROBOSNIA-HERZEGOVINA

KROAZIAESLOVENIA

I T A L I A

SANMARINO

SUITZA

AUSTRIAHUNGARIA

ESLOVAKIATXEKIARERREPUBLIKA

ISLANDIA

MONAKO

MadrilLisboa

Andorra

Paris

Londres

Dublin

Luxenburgo

BruselaAmsterdam

Berlin

Copenhague

Oslo

Reykiavik

Stockholm

Helsinki

Mosku

Tallinn

Riga

Vilnius Minsk

Kiev

Chisinau

Bukarest

SofíaSkopje

Atenas

Tirana

Belgrad

Sarajevo

Erroma

ZagrebLjubljana

San Marino

ValletaMALTA

Monako

BernaVaduzViena Budapest

Bratislava

Praga

VATIKANOKOHIRIA

VarsoviaHERBEHEREAK

Pirinioak elementu geografikoakdira, eta muga naturala osatzendute Espainiako eta Frantziako

Estatuen artean.

Vaduz hiriaren ikuspegi orokorra,Liechtestein Estatu txikiko

hiriburua.

Atenea Pronaea santutegikohondakinak, K. a. IV.

mendekoak. Greziako kulturarenlekukoa da, eta kultura horrek

eragin handia izan du Europakokulturak osatzean.

aduana batasun: EuroparBatasuneko herrialdeenbarnean, salgaiei aduanak etazergak kentzea.

K

Txekiar Errepublikako Pragahiriko irudia, zerutik hartua.Herrialde hori 2004. urteansartu zen Europar Batasunean.

c) Erkidegoko aginte organo nagusiak

— Europako Parlamentua edo Legebiltzarra: erkidegoko biztanle guztienordezkaritza da, herritarren parte-hartzea bermatzen du, eta gainerako era-kundeen gainetik dagoen kontrol demokratikorako organoa da.

— Europako Kontseilua: Europako Agiri Bakuna sinatu zenean osatu zuten.Herrialde kideetako gobernuburuek eta Batzordeko lehendakariak osatzendute. Europar Batasuneko gidalerro politiko nagusiak definitzen ditu, etabere erabakiak kontrolatzen ditu.

— Europar Batasuneko Kontseilua: Ministroen kontseilua ere deitzen zaio,herrialde kideetako ministroek osatzen baitute, adarretan antolatuak —Eko-nomia, Kanpo Gaiak, etab.—. Legeak onartzen eta politika bateratuak etaaurrekontuak erabakitzen dituen organoa da. Lehendakaritza bat dago, seihilabete oro aldatzen dena, txandaka-txandaka.

— Europako Batzordea: 20 komisariok osatzen dute, eta erakunde iraunkorrada, erkidegoarena berarena da, eta Parlamentuak kontrolatzen du. EuroparBatasuneko Kontseiluari hartu beharreko neu-rriak proposatzen dizkio, eta Kontseiluaren etaParlamentuaren erabakiak betetzen ditu.

— Justizia Auzitegia: Luxenburgon dauka egoitza,eta Europar Batasuneko justizia organo gorenada. Europar Batasuneko Kontseiluaren hitzar-menak betearaztea du helburu, baita Parlamen-tuak onartutako legeak betearaztea ere.

— Kontu Auzitegia: erkidegoko sarrerak eta gas-tuak kontrolatzen ditu.

4. unitatea 103


6. Europako erkidegoen mapa politikoa

6.1. Europar Batasuna

Europar Batasuna nazioaz haragoko erakundea da. Gaur egun hogeita bostherrialdek osatzen dute. Gainera, munduko erakunde ekonomiko boteretsue-netakoa da, Estatu Batuekin eta Japoniarekin batera.

a) Europa osatzeko prozesua

1957an, Alemaniak, Frantziak, Italiak, Belgikak, Herbehereek eta Luxenbur-gok Erromako Ituna sinatu zuten, eta Europako Ekonomia Erkidegoa (EEE)sortu zuten. Horixe da gaur egungo EBren hastapena. 1973an, ErresumaBatua, Irlanda eta Danimarka ere gehitu ziren. 1981ean, Grezia. 1986an,berriz, Espainia eta Portugal. Eta, azkenik, 1995ean, Austria, Finlandia etaSuedia batu ziren. Hala, «Hamabosten Europa» izenez ezagutzen zena osatuzuten. 2004an beste hamar herrialde gehitu dira, eta, 2007an, beste bi gehitu-ko dira. Horietako gehientsuenak Ekialdeko Europako herrialdeak dira.

102 4. unitatea


b) Osaketaren aldiak

Europar Batasuna osatzeko prozesuan, honako giltzarri garrantzitsu hauekaipa daitezke:

— Erromako Ituna (1957). EEE sortzeko oinarria izan zen, eta bertan xedatuziren erkidegoko gidalerro nagusiak, bereziki ekonomikoak. Orduz geroz-tik, Seien Europa izenekoak merkatu bateratu gisa jokatu zuen.

— Europako Agiri Bakuna (1986). EEEko kideek sinatu zuten, kapitalak, sal-gaiak, zerbitzuak eta pertsonak modu askean ibili ahal izateko Estatu kideguztietan barrena. Hala, aduana batasuna erdietsi zen.

— 1992. urtean, Maastrichteko Itunaren bitartez, EEE Europar Batasun (EB)bilakatu zen. Aurretik zegoen batasun ekonomikoa baino zerbait gehiagoispilatzen zuen horrek. EB berriak bateratze handiagoa eskatzen zuenherrialdeen artean barne eta kanpo politikari begira eta segurtasun eta justi-zia gaietan. Gainera, behin betiko batasun ekonomikoa eta diru batasunaeratzeko baldintzak eta epeak zehaztu zituzten.

Europar Batasuna ahalegin andana egiten ari da, kide guztiak bateratzeko etaegiazko espazio bateratua sortzeko. Horren lekuko dugu diru berria sortzeare-na; euroa, alegia. Horixe dugu diru bakar, 2002. urte hasieraz geroztik.

EUROPAR BATASUNARENHEDATZE ALDIAK

HAMABOSTEN EUROPA

ErrumaniaBulgaria

HEDATZEA, 2007AN

EstoniaLetoniaLituaniaPoloniaTxekiar ErrepublikaEslovakiaHungariaEsloveniaZipreMalta

HEDATZEA, 2004ANIRLANDA

PORTUGAL

ESPAINIA

MALTA ZIPRE

FRANTZIA

ITALIA

ERRESUMABATUA

SUEDIA

FINLANDIA

DANIMARKA

ALEMANIAHERBEHEREAK

BELGIKALUXENBURGO

AUSTRIA

GREZIA

ESTONIA

LETONIA

LITUANIA

POLONIA

HUNGARIA

TXEKIAESLOVAKIA

ERRUMANIA

BULGARIA

ESLOVENIA

Parisko Garaipen Arkua.Europar Batasuna indartzen eta sendotzen lagundu zuenFrantziako hiriburu horrek.

proiektuak

Gobernupartikularrak

baliabideak

epaiak

baliabideak

erabaki orientagarriak

EUROPAKO KONTSEILUAUrtean bitan biltzen diralehendakaritzaren herrialdean: gailureuroparrakErabaki orientagarriak

EUROPAKO LEGEBILTZARRA

Egoitza EstrasburgonBatez ere kontsultarako organoa daBatzordearen lana kontrolatzen duAurrekontuei buruzko bozketakegiten dira

aurrekontuakkontsulta

kontrola kontsulta

EUROPAKOBATZORDEA

Egoitza BruselanProiektuak egitendituKontseiluarenerabakiakbetearazten ditu

MINISTROENKONTSEILUA

Egoitza Bruselanedo LuxenburgonEBko organoerabakitzailea da

JUSTIZIA AUZITEGIA

Egoitza LuxenburgonElkarteko legeria aplikatzerakoan sordaitezkeen desberdintasunak epaitzenditu

ekimenak

erabakiak

epaiak

2004ko martxoaren 11n, aldirikolau trenen aurkako atentatu

terrorista egin zuten Madrilen.Horixe izan da Europaren

historian egindako larrienetakoa,ia 200 lagun hil baitziren.

Europako Legebiltzarrarenbatzarrak egiteko

erabiltzen den eraikina,Estrasburgon, Frantzian.

Eusko Legebiltzarrareneraikineko barnealdea.

DIPUTATUEN KONGRESUKOAULKIEN BANAKETA

(2004-III-14)

PSOE164

PP148

CIU10

ERC8

EAJ-PNV7

IU5

Besteak: CC,BNG, CHA,EA, NaBai

5

4. unitatea 105


6.2. Espainiako mapa politikoa

Espainia Europako kontinentearen erdian dago, eta 1986tik aurrera EuroparBatasuneko kide da. Espainiak penintsula izaera dauka, nahiz eta bestelako osa-gaiak ere badituen: bi uhartedi (kanariak eta balearra), Mediterraneo itsasokouharte sorta txiki bat, Espainia eta Maroko artean (Chafarina uharteak, Ahu-cemas, Perejil uhartea, etab.), eta bi hiri Afrika iparraldean (Ceuta eta Melilla).

a) Lurralde antolakuntzarako prozesua

Erdi Aroan eta Aro Modernoan, antzinako erregetzak, printzerriak eta jaurerriakegonkortzen joan ziren: Gaztelakoa, Nafarroakoa, Aragoikoa, Valentziakoa,Mallorcakoa, Bizkaikoa, Kataluniakoa… XVIII. mendean, Borboiek askoz

ere gobernu sistema zentralizatuagoa ezarri zuten,baina aldaketa garrantzitsuenak aro garaikidean ger-tatu ziren, liberalismoak zenbait lurralde historikorenberezitasun ugari desagerrarazi baitzituen; euskalberezitasunak, besteak beste. 1833an, Javier de Bur-gosek Espainia 49 probintziatan banatu zuen.Antolamendu modu horri eutsi zaio orain arte, alda-keta batzuekin.

b) Antolakuntza demokratikoa

Espainia monarkia parlamentarioa da. Gobernu de-mokratikoa 1978an onartutako Konstituzioak arau-tzen du. Konstituzioak Estatuaren batasuna baiezta-tzen du, nahiz eta lurralde historikoen autogo-bernurako aldarrikapenak ere jasotzen dituen. Lauurtean behin, Kongresuko eta Senatuko kideakaukeratzeko hauteskundeak egiten dira, hau da, na-zioa gidatuko duten eta presidentea izendatukoduten pertsonak.

c) Autonomiaren osaketa

1978. urtean, Estatu dezentralizatua ezarri zen, autonomiaren inguruan osatua.Hala, udalerrien, probintzien eta autonomia erkidegoen artean banatzen zenboterea. Gobernu autonomoak sortzeko eskubidea aitortzen zen, eta gobernuautonomo horiek Autonomia Estatutuak edo erkidego bakoitzaren autogober-nurako arauak bilduko zituen, bereziki osasuna, zergak eta pareko gaietan.

Ondorioz, Espainia 17 autonomia erkidegotan banaturik dago, eta autonomiaerkidego horietan 50 probintzia biltzen dira. Lehen Autonomia Estatutuak,Kataluniakoak eta Euskal Autonomia Erkidegokoak, alegia, 1979. urtean onartuzituzten. Onartzen azkenak, berriz, Gaztelakoak eta Leongoak, Extrema-durakoak, Balear Uharteetakoak eta Madrilgoak izan dira; 1983an, hain zuzen.Ceuta eta Melilla hiri autonomoetakoak, berriz, 1995ean onartu zituzten.

d) Autonomien erakunde eta eskumenak

Autonomia erkidegoek autogobernurako erakunde organo batzuk izatendituzte: sufragio unibertsalez hautatutako batzar legegilea, gobernu kontseilua,lehendakaria, etab.

Eskumenak Estatutu bakoitzean jasotzen dira, eta autogobernurako materiakaskotarikoak izaten dira; hala, ez dira berehala onartzen, pixkanaka baizik.

104 4. unitatea


BILBO

GASTEIZ

MAULELEXTARRE

DONIBANEGARAZI

BAIONA

DONOSTIA

IRUÑEA

B I Z K A I A

A R A BA

G I P UZ

K

OA

N A F AR

RO

A

L A P U RD

I

B E N

AF A

RR

OA

Z U B

ER

OA

Enkartazioak

Bilbo Handia

Plentzia--Mungia

Arratia-Nerbioi

Gernika--Bermeo

Durangaldea

Markina--Ondarroa

KantauriArabarra

Gorbeia Inguruak

ArabakoLautada

ArabakoIbarrak

ErrioxaArabarra

ArabakoMendialdea

DebaBeherea

DebaGaraia

Urola--Kostaldea

Goierri

Tolosaldea

Donostia

BidasoaBeherea

IparMendebaldea

Estelerria

Erriberagaraia

Tuteraldea

Nafarroakoerdialdekoekialdea

PirinioaldeaIruñea

Donapaleu

Maule--Lextarre

Atarratze--Sorholüze

Bidaxune

Bastida

HasparneIholdi

Baigorri

DonibaneGarazi

Hendaia

Donibane--Lohitzune Ustaritze

Espelette

Miarritz

Angelu BaionaIparBaiona

EUSKAL HERRIKOMAPA POLITIKOA

Miguel Sanz, Nafarroako ForuErkidegoko presidentea.

ARABA

CoruñaDonejakue

Pontevedra Ourense

Lugo

CORUÑA

PONTEVEDRAOURENSE

LUGO ASTURIASKANTABRIABIZKAIA

NAFARROA

GIPUZKOAOviedo

Santander Bilbo Donostia

IruñeaGasteizLeon

Palencia BurgosValladolid

Zamora

SalamancaAvila

Segovia

Soria

LEON PALENTZIABURGOS

ZAMORA

SALAMANCAAVILA

VALLADOLIDSEGOVIA

SORIA

ERRIOXA

TERUEL

ZARAGOZA

HUESCALLEIDA

TARRAGONA

BARTZELONA

GIRONALogroño Huesca

Zaragoza

Lleida

Teruel

Tarragona

Bartzelona

Girona

BALEAR IRLAK

ALACANT

CASTELLO

Palma

Castellode la Plana

Valentzia

Alacant

Caceres

Badajoz MeridaBADAJOZ

CACERES

CIUDADREAL

ALBACETE

CUENCATOLEDO

GUADALAJARA

MADRIL

Guadalajara

Cuenca

AlbaceteCiudad Real

Toledo

Madrid

ALMERIAGRANADA

JAENKORDOBA

MALAGA

CADIZ

HUELVA

SEVILLA

Almeria

Granada

Kordoba Jaen

MalagaCadiz

Sevilla

Huelva

Murtzia

MURTZIA

Ceuta

MelillaTenerifekoSanta Cruz Las Palmas

Kanaria HandiaLAS PALMAS

TENERIFEKOSANTA CRUZ

OZ

EA

NO

AT

LA

NT

IK

OA

M E D I T E R R AN

EO

I TS

AS O

A

B I Z K A I K O G O L K O A

PO

RT

UG

AL

F R A N T Z I A

GALIZIA

EAE

ARAGOI

KATALUNIA

VALENTZIAKO

KOMUNITATEA

GAZTELA

ETA

LEON

GAZTELA-MANTXAEXTREMADURA

A N D A L U Z I A

KANARIAR IRLAK

6.3. Euskal Herriko mapa politikoa

Euskal Herria kontzeptuak herri baten eta kulturabateratu baten izaera historikoari egiten dio errefe-rentzia; euskal herriaren izaerari. Herri hori lurral-de jakin batean zabaltzen da: Euskal AutonomiaErkidegoa eta Nafarroako Foru Erkidegoa biltzenditu, biak ere Espainiako Estatukoak, eta baitaLapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherea ere,Frantziako Estatukoak horiek, zehazki PirinioAtlantikoetako Departamentukoak.

a) Euskal Autonomia Erkidegoa

EAE Espainiako Estatuan dago, eta hiru probin-tziak osatzen dute: Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak.

Erdi Aroan, hiru lurraldeak Gaztela barnean definitu eta txertatu ziren. AroModernoan, berriz, nork bere autogobernurako arauak finkatu zituen, foruizenarekin ezagutzen ditugunak. Foruek barne antolamendua xedatzen zuten,baita Espainiarekiko harreman modua ere, hiru lurraldeetan oso antzekoak.XVIII. mendean, «salbuetsitako probintzia» izena jaso zuten hiru horiek. XIX.mendean, liberalismoa ezarri zenean, boterea dezentralizatu zen, eta Espainianlurralde batasuna gertatu zen; ondorioz, nominalki, foruak desagertu eginziren. Erreakzio moduan, mugimendu nazionalista bat sortu zen, autogober-nua eta euskal lurraldeen independentzia berriz eskuratzea helburu zuena. XX.mendean barrena, mugimendu nazionalista handitu egin zen, eta AutonomiaEstatutua edo Gernikako Estatutua ezartzea bultzatu zuen, 1979an. Alderdipolitiko nazionalistek agindu dute ordudanik, beste alderdi batzuekin batera.

Gernikako Estatutuak autogobernurako eskumen sorta zabala aitortu du, etaEusko Jaurlaritzak apurka-apurka onartu egin ditu eskumen horiek. Alabaina,oraindik ere gobernu zentraletik autonomikora eskualdatu gabeko zenbaitkontu ere badira, eta tirabirak sortu dira bien artean.

Era berean, hiru probintziek eskualdeko barne antolamendua dute. Horrenguztiaren oinarrian ez daude geografia irizpideak bakarrik, baita irizpidesozio-ekonomikoak ere.

b) Nafarroako Foru Erkidegoa

Nafarroako antzinako erreinua da Nafarroako Foru Erkidegoaren jatorrizkoardatza. Erdi Aroan, Nafarroako erregearen mendeko lurraldeak gaur egungo-ak baino zabalagoak ziren; izan ere, garai hartan, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba,Zuberoa eta Nafarroa Beherea ere barne hartzen zituen. 1512. urtean,Gaztelak konkistatu zuen Nafarroa, nahiz eta Nafarroak bere berezko forueieta erakundeei eutsi. 1841ean foru horiek aldatu zituzten, eta Nafarroak admi-nistrazio autonomia handia izan zuen. Oro har, nafar ugari autogobernurakonahiaren alde agertu dira, eta batzuetan, baita euskal nazionalismoaren inde-pendentziaren alde ere, baina beste askok Nafarroarentzako, eta Nafarroa-rentzako bakarrik, autonomia handiagoa defendatzen dute.

Nafarroako Foru Erkidegoak 1982. urtean eskuratu zuen bere AutonomiaEstatutua. Bertan, Parlamentuak dauka botere legegilea, eta Foru Aldundiak,berriz, botere betearazlea.

107

Behatu honako irudi honi, eta erantzun jarraiandituzun galderei:

a) Adierazi zein hiri den irudikoa, eta azaldu zerkdeitzen duen zure arreta.

b) Adierazi zer adierazten den integrismoislamiarra esatean.

c) Zergatik hartzen dute parte Estatu Batueknazioarteko ordena mantentzeko lanean?Arrazoitu zure erantzuna.

d) Adierazi zein diren honako herrialde hauetakohiriburuak: Estatu Batuak, Kanada, Brasil,Venezuela, Kolonbia, Ekuador, Argentina, Txileeta Guatemala.

e) Aurkitu mapan honako hiriburu hauek, etazehaztu zein herrialderi dagozkion: Habana,San Jose, Asuncion, Montevideo, Port-au-Prince eta La Paz.

Adierazi erregimen ez-demokratikoenezaugarriak.

Definitu honako kontzeptu hauek:

— Demokrazia.

— GKE.

— Babes herri.

— Konstituzio.

— Parlamentu edo Legebiltzar.

Osatu honako taula honetako datuak:

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

4. unitatea106

Osatu honako taula hau:

Lotu Euskal Autonomia Erkidegoaren erakunde antolamendua adierazten duten honako zutabe hauek:

ARIKETAK1.

2.

4. unitatea


Parlamentua

Probintziak Foru Aldundia

Eskualdeak

Udalerriak Udala

MilitarraNATO

OCDE

NAFTA

MERCOSUR

LPEE

OUA

EBBatu diren

berriak

PolitikoaLiga Arabiarra

NBE

ACNUR

FAO

OME

UNESCO

UNICEF

Demokratikoak

Ordezkaritza

Parlamentua

Konstituzioa

Diktadura

Zentsura

Erkidegoak edo autonomia erkidegoak

MAPAKONTZEPTUALAHonako honekinidentifikatzen da

ESTATU BARNEKOERAKUNDEAK

VarsoviakoItuna

ESTATUAZ HARAGOKO

ERAKUNDEAK

Ekonomikoa eta politikoa

ERREGIMEN POLITIKO MOTAK

HamabostenEuropa

Ez-demokratikoakedo autoritarioak

Askatasun gabezia

ESTATUA NAZIOA

Osatu honako esaldi hauek:

• Barakaldo probintzian dago, Autonomia

Erkidegoan.

• Gijon probintzian dago, Autonomia

Erkidegoan.

• Girona probintzian dago, Autonomia

Erkidegoan.

• Palma probintzian dago, Autonomia

Erkidegoan.

• Merida probintzian dago, Autonomia

Erkidegoan.

Erantzun honako galdera hauei:

a) Zer da Nazio Batuen Erakundea?Arrazoitu zure erantzuna.

b) Adierazi zein diren gobernu zentralizatu etadezentralizatu baten arteko aldeak.

c) Zer zen Varsoviako Ituna?

d) Zein dira, lurraldeari begira, Nazio BatuenErakundearen eta Europar Batasunaren arteko alderik garrantzitsuenak?

Egin idazlan bat Euskal Herriko lurraldeetakoadministrazioari eta politikari buruz, zureprobintzian finkatuz.


— Estatu

— Erregimen totalitario

— Udal

— Europar Batasuna

— Nazioen Elkartea

..................................................

......................

..................................................

........................

..................................................

......................

..................................................

..........................

..................................................

................

10.

Beti ez dator bathonako honekin

Honako hauetan

banatzen da

Probintzia gobernua • • Parlamentua edo Legebiltzarra

Tokiko gobernua • • Foru Aldundia

Autonomia gobernua • • Udalerria

ESTATUAREN BOTEREAK

Botere legegilea

ESKUMENAK INSTITUZIOAK

Botere betearazlea

Botere judiziala ESTATU ZAHARRAK

SESB

GAUR EGUNGO ESTATUAK

Txekoslovakia

Jugoslavia

Honakohauetan

antolatzen da

1094. unitatea

EBALUAZIOAGizarteen antolamendu politikoa

2.

Irakurri arretaz honako testu hau, eta erantzungalderei:

a) Definitu nazioa kontzeptua.

b) Aipatu ezagutzen dituzun Estaturik gabekonazioak.

c) Egin idazlan bat, Latinoamerikako Estatu gehienek gaur egun duten egoerari buruz.

Behatu mapa mutu honi, eta egin ondorenadierazten zaizkizun jarduerak:

a) Adierazi mapan 2003. urtera arte EuroparBatasuneko kide izan diren herrialdeak. Etaadierazi, beste kolore batekin, data horretatikaurrera batu diren herrialdeak.

b) Zer herrialdek osatu zuten, hasiera batean,Europar Batasuna? Adierazi zehatz-mehatznola joan diren txertatzen beste herrialdeakbata bestearen atzetik.

c) Zer ekarri zuen Maastrichteko Itunak?

d) Adierazi mapan zein diren HamabostenEuropako herrialde guztien hiriburuak.

1. Lotu honako zutabe hauek:

Erantzun honako galdera hauei:

a) Zertan datza botere banaketa? Zer erregimen politikori dagokio?

b) Zein dira Saharaz azpiko Afrikaren arazonagusiak?

c) Zer ekarri zuen Agiri Bakunak? Noiz sinatu zuten?

d) Zer dira Autonomia Estatutuak? Noizkoak dira Euskal Autonomia Erkidegokoaeta Nafarroako Foru Erkidegokoa?


— Eskualde.

— Udalerri.

— Europako Kontseilua.

— Europako Parlamentua edo Legebiltzarra.

— Errepublika.

3.

4.

5.

108

PROZEDURA

4. unitatea

Gizarteen antolamendu politikoaOrganigrama bat osatzea

Organigrama bat hainbat alorretako instituzioen eta erakundeen irudikapen grafikoa da: alor ekono-mikokoa, alor politikokoa, alor sozialekoa... Organigrama bati esker, erakunde horiek ez ezik, barne egi-turak, beraien arteko harremanak, erakunde bakoitzaren osaketa eta beste hamaika datu interesgarriere ezagut daitezke. Organigrama bat egiteko, honako pauso hauek eman behar dira:

1. Azterketaren helburua zehazteaLehenik eta behin, egin nahi dugun azterketaren esparrua mugatu behar da. Esate baterako, honakohonetan, Europar Batasuneko erakundeen antolamendua aztertuko dugu, horrenbestez, Europar Bata-suna idatziko dugu, izenburu gisa, organigramaren goiko aldean.

2. Lehen mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak adierazteaBigarrenik, kontzeptu edo terminorik garrantzitsuenak hartu, eta baliorik handiena emango diegu,lehen mailako erakunde gisa izendatuz. Kontzeptu horiek (instituzioak, erakundeak...) laukizuzenen bar-nean edo beste forma geometriko batzuen barnean sartu behar ditugu, gero, kontzeptu edo instituziohoriek definituko dituzten elementuak zehazteko: beren osaketa edo egitura, esaterako. Gure kasuan,Europako Kontseiluari eskainiko diogu lehen mailako izaera hori.

3. Bigarren mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak adierazteaHirugarren lekuan, bigarren mailakotzat jotzen ditugun erakundeak sartuko ditugu. Horretarako, kon-tuan izan behar ditugu instituzio horien mendekotasun harremanak edo mendeko izaera. Bigarren mai-lako kontzeptu horiek ere lehen mailakoen forma geometrikoetan sartuko ditugu, baina bigarren mai-lakoak direla adierazteko, forma txikiagoak izango dira edo letra mota aldatuko diegu. Adibidez, gurekasuan, laukizuzenetan sartuko ditugu honako instituzio hauek: Europako Batasuneko Kontseilua,Europako Parlamentua edo Legebiltzarra eta Europar Batzordea.

4. Hirugarren mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak adierazteaLaugarrenik, gainerako instituzio garrantzitsuak gehituko ditugu, tamainaren eta letra motaren bitartezaurrekoetatik bereizita; haatik, aurreko forma geometrikoa erabiliko dugu hauekin ere; laukizuzena, ale-gia. Aztergai dugun adibidean, honako hauek gehituko genituzke: Justizia Auzitegia, Kontu Auzitegia,Ekonomia eta Gizarte Batzordea eta Erkidegoen Batzordea.

5. Edukiak harremanetan jartzeaAzkenik, gezien bitartez instituzio edo erakunde guztiak lotu behar dira. Horretarako, horien ondoan berenfuntzioak eta mendeko harremanak atzematen lagunduko diguten kontzeptuak ezarri behar ditugu.

EUROPAR BATASUNEKO ORGANIGRAMA

EUROPAKO LEGEBILTZARRAEstatuetako diputatuordezkariak

EUROPAKO BATZORDEAEstatuetako kideindependenteak

ERKIDEGOENBATZORDEA

Estatu guztietakoordezkariak

EKONOMIA ETAGIZARTE BATZORDEAEstatu guztietakoordezkariak

JUSTIZIAAUZITEGIA

Estatuek izendatutakoepaileak

KONTUAUZITEGIA

Estatuek izendatutakoepaileak

EUROPAKO KONTSEILUAHerrialde kideen Estatuburuakedo Gobernuburuak

MINISTROEN KONTSEILUAMinistroak, sektorearenarabera

ILDO POLITIKOAKEZARRI

Aholku eman

kontrol juridikoa

aurrekontuen kontrola

neur

ri be

tear

azle

ak p

ropo

satu

Lege

biltz

arre

n ko

ntro

la

akordioakbete

aurrekontuakelaboratu

neurriak etaakordioakproposatzen ditu

legebiltzarrarenkontrola

Nazioa kontzeptua«Mugimendu nazionalista koherentea izandadin, batean edo komunean duten elementu-ren bat izan behar du oinarrian nazio kontzeptuzehaztugabeak; izan arrazazko kontzientzia edoilusioa, izan hizkuntza, kultura, erlijioa edo geo-grafia, edo izan elementu horietako biren edogehiagoren arteko nahasketa.»

HERDER, H.: Europa XIX. mendean, 1830/1880.

Budapest •

Tripoli •

Ankara •

Caracas •

Dakar •

Otawa •

Turkia

Senegal

Libia

Venezuela

Kanada

Hungaria

• Hego Amerika

• Asia

• Europa

• AfrikaIparraldea

• Ipar Amerika

•MendebaldekoAfrika

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Euroa Europar Batasuneko moneta da.

Gizarteen antolamendu politikoa · 5. Banaketa politikoa, kontinenteen arabera 5.1. Amerikako...

Documents

Transcript of Gizarteen antolamendu politikoa · 5. Banaketa politikoa, kontinenteen arabera 5.1. Amerikako...