Gipuzkoa ekintzailea garatzeko proposamen irekia

GIPUZKOA EKINTZAILEA GARATZEKO PROPOSAMEN IREKIA

22

Aioba

Addonia

AjeArruti.com

A-V-S Added Value Solutions

Berritek

Berrituz Servicios Informaticos

Bitek

Bizikide

Breaking Molds

Buzzko

Bunt Planet

Cargatronic

Civitas 21

Datik

Delifunart

Deskontu

Detalent

Ekiona

Enigmedia

Especialvista

Farsens Solutions

Garena Asesoramiento y Formación

GorkaG

Gorka Labarga

Graphenea

Hagoos

IE Team

In-Metals

Iurismatica

Laboratorios Miramón S.L.

Mamikin

Maquinaria y Vehículos Urola S.L.

Metallied Power Solutions S.A.

Mexxi Administracion

Move Branding

Musicanaiz

Oianko Txoperena

Najaraba.com

ONGi

ProsumerLab

SAYYES D+I

Sinnple

Synergica

Ubiquads

Wattiocorp

WaveGarden

Proposamen hau Adegiren Ekintzaile Foroak egin du eta enpresa hauek osatzen dute:

• LABURPEN BETEARAZLEA

• 1. EAE-KO EKINTZAILETZAREN ERRADIOGRAFIA (2011)

• 2. LANEKO ILDOEN ARGUDIOA ETA PROPOSAMENA

• 2.1. Abiapuntua: EKINTZAILEA

• Ekintzaile izatea Gipuzkoan

• Kultura eta gizartea

• Hezkuntza: ekintzailetzaren etorkizuna

• 2.2. Ingurunea: EKOSISTEMA EKINTZAILE entzutetsua

• 1. Kultura eta giro soziala

• 2. Soiltzea, ekintza, inpaktua

• 3. Lidergo partekatua: publiko-pribatua

• 4. Ekintzaileen prestakuntza

• 5. Giza kapitalaren mugigarritasuna eta konektagarritasuna

• 2.3. Helburua: ENPRESAKO LEHIAKORTASUNA

• 1. Burokrazia gutxitzea

• 2. Zergak eta administrazio publikoak

• 3. Finantzaketa

• 4. Giza kapitala

• 5. Erantzukizun mugatua (Kaudimen-gabeziari buruzko legeria)

• 3. ONDORIOAK

• 4. BIBLIOGRAFIA ETA OHARRAK

4

8

9

9

10

10

11

12

15

15

16

17

17

18

20

20

21

21

22

23

25

AURKIBIDEA


4

Adegiko Ekintzaileen Foroa osatzen dugun ekintzaileok partekatutako hausnar-

ketaren ondorioz sortutako “Gipuzkoa ekintzailea garatzeko Proposamen Ire-

kia” izeneko lan-dokumentu honen bidez, Gipuzkoako gizarteari gure esperien-

tzia, ikuspegi eraldatzailea, ezagutza eta balioak eskaini nahi dizkiogu aldaketa

sakonak jasaten ari garen uneotan.

Gure proposamena egiteko, hainbat datu-iturriren azterketa egin dugu (ikus

bibliografia) egun ekintzailetzak Euskadin bizi duen egoeraren irudia erakuste-

ko asmoz. Horretarako, bereziki azpimarratu ditugu Global Entrepreneurship

Monitor (GEM) ikerlaneko datuak. Horrekin lotuta, ekintzailearen batez besteko

profila honako hau dela ikusi dugu: adin ertainekoa, sektore helduetan nego-

zioa abiarazi duena, gaitasun handia duena, kapitala sustatzaileak edo haren

ingurukoek jarri dutena, eta enpresaren neurria mikroETEa dena.

Ekintzailetzaren abiapuntuko egoeraren oinarria atera ahal izateko, ezinbeste-

koa da ekintzaileak inertzia berriak sortzeko betetzen zuen oinarrizko eragile

gisa betetzen duen rola ulertzea. Lehen atalak ekintzaileen jarrera, abilezia,

gaitasun eta motibazioak azpimarratzen ditu bereziki; izan ere, proiektuak sor-

tuta, eragin positiboa izaten dute eskualde bateko ekonomiaren dinamismoan.

Enpresaburuen irudiaren prestigioa modu sozialean handituko duten balioak

zabaltzeak duen garrantzia kontuan hartuta, ikerlan ugariek agerian utzi dute

ordea, bilakaera oso ahula dela. Kultura eta arau sozialak oraindik ere oztopo

dira, katalizatzaile izan beharrean. Horrenbestez, arriskuak hartzeko beha-

rra, porrotarekiko tolerantzia eta enpresaburuaren irudia goratu ahal izateko,

ezinbestekoa da heziketa arloko ekintzei eta komunikazioari lehentasuna ema-

tea ekintzailetza etapa goiztiarretatik hasita bultzatu ahal izateko.

“Ekosistema ekintzaile entzutetsua” izeneko atalean, aldiz, inguruneak betet-

zen duen rol garrantzitsua aztertuko dugu jarduera ekintzailean duen eragina

dela eta. Ekosistemaren rola oinarrizkoa da portaera ekintzaileak ahalbidetuko

dituzten aukerak, gaitasunak eta balioak izateko. Ingurunearen azterketa

ikusita, ezinbestekoa da onartzea ekosistema sistema konplexua dela. Eskualde

bakoitzean oso modu ezberdinean eragiten duten aldagai ugarik osatzen dute

ekosistema hori. Hori dela eta, defendatzen dugun lehen ideia hauxe da: ezin

daitezke beste eskualde batzuetan hartutako erabakiak kopiatu, lurralde mai-

lako dinamikak oso ezberdinak baitira. Isenberg-ek eta Bankinter Fundazioaren

azterketak eskaintzen duten testuingurua kontuan hartuta, gizarte ekintzaile-

rantz aurrera egin ahal izateko lehentasuna duten bost laneko ildo proposatu

ditugu. Hauek dira bost ildo horiek jasotzen dituzten beharrak: kultura eta

giro soziala aldatzea; burokrazia soiltzea (ekintzara eta inpaktu ebaluagarriak

lortzera berriro zuzendu beharko litzateke); lidergo publiko-pribatu partekatua

bultzatzea; bizitza osoan egin beharreko heziketa-prozesuen alde egitea; eta,

azkenik, sistemaren eta giza kapitalaren mugigarritasunaren eta konektagarrita-

sunaren alde egitea.

Proposamena jasotzen duen azken atalak enpresako lehiakortasuna lantzen du.

Bertan, sortu berriak diren enpresek eta hazkunde-prozesuari aurre egin behar

diotenek lehiatzeko eta eragingarri izateko duten gaitasunean eragin zuzena

LABURPEN BETEARAZLEA


5

duten oinarrizko esparruak daude garatuta. Enpresako lehiakortasuna hiru

ikuspegitatik ulertzen dugu: enpresako beharrak uztartzen dituena, hazkundea-

ren eta iraunkortasunaren oinarri gisa lankidetza onartzen duena; eta, azkenik,

lurraldearen balioa enpresa-proiektu bat garatu ahal izateko aktibo gisa ulert-

zen duena. Ikuspegi hirukoitz horretatik abiatuta, bost esparrutan erreforma

espezifikoak egin behar direla uste dugu: burokrazia gutxitzea, zerga arloa eta

administrazio publikoak erreformatzea, finantzaketa errazteko beharrak, giza

kapitalak enpresan duen balioa eta, porrota gertatuz gero, norberarekin ondare-

erantzukizuna ez zigortzea lortzea.


6

PROPOSAMENAREN ZERGATIA

Adegiren Ekintzaileen Foroa pertsona ugarik osatzen dute eta hauxe da haien

ezaugarri komuna:

• Enpresako proiektua, negozio-ideia, sortu izana edozein juridikotan.

• Ekintzailetza gure proiektuekiko eta partaide garen gizartearekiko konpromi-

so-jarrera gisa bizitzera bultzatzen gaituzten ezaugarri pertsonalak partekat-

zea, gure jardueratik eratorritako irabazi ekonomiko legitimoaz eta desiratuaz

haratago.

Gizartearekin dugun oinarrizko lehen ekarpena lanpostuak eta aberastasuna

sortzea direla uste dugu. Hortik abiatuta, gure proiektu eta enpresetako kide

diren pertsonekin batera sortu nahi ditugu laneko harremanak izateko modu

berriak: gardenak, konpromisoa biltzen dutenak, meritukratikoak, berdinta-

sunezkoak, horizontalak... Horietan, alderdi guztiek bakoitzak egindako ekarpe-

naren eta merituaren arabera irabazi beharko lukete.

Foro hau osatzen dugunok urtebete daramagu ekintzailetzaren inguruko

esperientziak, bizipenak, arrakastak eta porrotak partekatzen, eztabaidatzen

eta lantzen. Taldea anitza eta kide ugari biltzen dituena da. Ekonomia-sektore,

enpresa-tipologia eta garapen-egoera (sortzea, sendotzea, haztea) ugaritako

ordezkaritza zabala du. Beste nolabait esanda, ezagutza ugari pilatu dugu. Eta

hori administrazioarekin, gizarte-eragileekin eta, oro har, herritarrekin partekatu

nahi dugu, ekintzailearen euskarri den ekosistemako oinarrizko alderdia osatzen

baitute.

Erabilgarritasun publikoaren filosofia eta metodologia dira gure inspirazio-

iturriak. Hau da, komunitate anitza eta arduratsua osatzen duten, eta erabakiak

hartzeko gaitasuna eta boterea duten eta gure ondoren iritsiko direnei ekintzai-

letza erraztuko dieten neurriak har ditzaketen pertsonei entregatzeko bokazioa

duten pertsonek osatzen duten elkarrekin sortzeko modua da gure inspirazio-

iturria.

Erabilgarritasun publikoaren definizioan komunitate batek, mesede kolektiboa

lortzeko helburuarekin kudeaketa-eredua ezarrita, sortzen duen baliabidea

dela ikusten badugu, deskribapen horrek gurekin bete-betean bat egiten duela

uste dugu. Esan dugun moduan, gure ezagutza ekintzaileen komunitate gisa

eta ikuspegi eraldatzailea eskainita haztea da gure helburua. Garai likidoak,

konplexuak eta etengabe aldatzen ari direnak bizi ditugu. Hori dela eta, be-

harrezkoa da iraunkorragoa eta berritzaileagoa den sistema ekonomiko eta

produktiboarekin gizarte hobea eraikitzen asmatzea.

Gainera, Global Entrepreneurship Monitor (GEM) txostenetik eta gure esperien-

tziatik jasotako Euskal Autonomia Erkidegoko ekintzailetzaren erradiografiatik

abiatuta, diagnostikoa eta laneko ildo batzuk eskaini nahi ditugu. Era berean,

egokia eta ezinbestekoa iruditzen zaigu kultur eta hezkuntza arloko balio eta

ukiezinak aipatzea haiek ekosistema ekintzailean duten eragina egiaztagarria

baita. Badakigu azkenaldian, agian, horren inguruko mezu gehiegi ari direla

sortzen eta horrek saturazioko eta sinesgarritasuna galtzeko arriskuak izaten

ditu. Gure ustez, modu kolektiboan barneratu eta ikas daitekeen oinarri solidoa


7

eta guztion onura eraikitzeko ideia lantzea da gakoa. Hauxe litzateke gure desio

nagusia: laneko dokumentu bizia eskaintzea, beste pertsona eta eragile batzuei

ideiak jasotzeko, ekarpenak egiteko, kritikatzeko, batzeko eta abarretarako ba-

liagarria izango litzaiekeena. Hori lortuz gero, lan hau ez litzateke hemen hilko,

etengabe berrikusi eta erabili egingo bailitzateke.

Aurrez ere badakigu gure lana ez dela berritzaile izatea proposatutako ideiei,

diagnostikoei eta laneko ildoei dagokienez. Gure bereizgarri nagusia modu

kolektiboan hausnarketa egiteko eta elkarrekin erronkei aurre egin ahal izateko

“kanpamentu nagusi” bihurtu den proposamena egiteko gai izan garela da.

Hori dela eta, ez dugu sektore publiko eta pribatuak egin ohi dituen aldarrika-

penen betiko “check list” zerrenda aurkeztu nahi izan. Bistakoa denez, alda-

rrikapen horiek guztiak ditugu eta, nolabait, nagusien zirriborroa egin dugu.

Proposamen honi bilakaera emateko aukera izango dugula pentsatu nahi dugu

(eta hala uste dugu). Horretarako, Euskadiko ekintzaileen ekosistema hobetzen

eragin zuzena izango duten eragile nagusiekin eztabaidatu nahiko genuke.

NOR DA EKINTZAILEA EAE-N?

NOLAKOAK DIRA HAIEN NEGOZIOAK?JARDUERA

FINANTZAKETA

DIMENTSIOA

EKINTZAILEIZAN DAITEKEENA

EKINTAILEA EKINTZAILESENDOTUA

BATAZ BESTEKO

ADIÑA

35URTE

%42 %58 %41 %59 %36 %64%68,8

%53,2%53

,2k LEHIA HANDIA D

U

77,5%EK EZ DU

NAZIOARTEKO

BEZERORIK

BALDINTZA FORMALAK BALDINTZA INFORMALAK

Iturria:Global Enterpreneurship Monitor Euskal Autonomia Erkidegoa, Txosten betearazlea 2011Eusko Ikaskuntza, Orkestra, 2012

Beharra da arrazoinaguzia

Beste arrazoibatzuk

Aukera da arrazoi naguzia

BATAZ BESTEKO NEURRIA:1,7 LANGILE

4,2 LANGILE

5 URTEKO EPEAN ESPEROTAKO

ENPLEGUA

lehen mailakoikasketak

goi mailakoikasketak

>42 hilabete<42 hilabete

bigarren mailako ikasketak

%5EK BAKARRIKESPERO DU 19LANGILE BAINOGEHIAGO IZANGO DITUAELA 5URTEKO EPEAN TRANSFORMATZAILEA

%24,1

ENPRESEI ZUZENDUTAKO

ZERBITZUAK

%23,8

ERAUZKETAKOA%1,4

KONTSUMORA ZUZENDUTA

%50,6

EKINTZAILEARENTZAKOOZTOPO NAGUZIAK

%1,3

%25,8

%73,1

LEHEN ETA BIGARREN

HEZKUNTZAEKIN

TZAIL

ETZARI

EKITEKO E

SAGUTZ

AK

ETA T

REBEZIAK

MERKATUKO OZTOPOAK

EKINTZAILEENTZAKO

FINANTZAKETA

MERKATU DINAMIKA ARAU SOZIA

LAK

ETA K

ULTURALA

K

AUKERAK

IZATEA

EKINTZ

AILEAREN

BALORAZIO

SOZIA

LA

1. EAE-KO EKINTZAILETZAREN ERRADIOGRAFIA (2011)

1

2

%18

%47

%35

%25

%45

%30

%25

%37

%38

FINANTZAENTITATEAK

BUSINESS ANGELS-AK

3F’s: FAMILY, FRIENDS AND FOOLS

ABIAN JARTZEKO

BEHARREZKO KAPITALA

FINANTZAKETAKO ITURRI NAGUSIAK:

GUZTIA JARRI DU

%50EK

FINANTZAKETA PIXKAT JASO DU

%41,9K

EZ DU EZERJARRI

%8,1EK

ZENBATEKO KAPITALA JARRI

DU EKINTZAILEAK?%18,1 %18,6

%33,4 %29,8

3

EZ DU PRODUKTU

BERRITZAILERIK

BATAZ BESTEKO

ADIÑA

40URTE

BATAZ BESTEKO

ADIÑA

47URTE


9

2. LANEKO ILDOEN ARGUDIOA ETA PROPOSAMENA

2.1 Abiapuntua: EKINTZAILEA

Ez dago ekintzailetzarik ekintzailerik gabe. Enpresa bat sortzeko prozesua

bizkorra eta erraza izan dadin baldintza eta gorabehera onenak izanda ere, hori

guztia alferrikakoa izango litzateke aukerak ikusteko intuizioa, sormena, ideia

berritzaileak, iniziatiba, etorkizunerako ikuspegia eta lidergoa duten pertsonarik

ez balego.

Global Entrepreneurship Monitor (GEM) proiektuko ereduaren arabera, ekint-

zailetza da enpresak sortzeko jarduera eta kultura ekintzailea batzetik ateratzen

dena. Horrekin lotuta, ekintzailetza ekonomia baten lehiakortasuna hobetzeko

faktore esanguratsua da eta, era berean, ekonomia eta gizarte mailako dinamis-

mo eta hazkunderako ezinbesteko faktorea da.

Dena den, ekintzaileek ez dute soilik berrikuntza praktikara eramaten; gaine-

ra, ELGAk ekintzailetzaren inguruan kaleratutako datuen arabera, ekintzaileek

eskualde mailako esparruak indartzen laguntzen dute, erreferentziazko ereduak

eta ikerkuntzak aplikatzeko metodoak eskaintzen dizkie hezkuntzari, erakunde

handietan berrikuntzak ezartzen laguntzen dute (barne mailako ekintzailetza)

eta enplegua sortzen dute.

Arrazoi horiengatik eta beste batzuengatik, gaur egun bizi dugun egoera eko-

nomiko eta sozialaren baitan, ekintzailearen izaerak garrantzi berezia eskuratu

du: krisia, langabezia handia eta enplegu-egituran gertatu diren aldaketak direla

eta, gero eta gehiago bultzatu ohi da nork bere lana sortzea ahalbidetuko dion

enpresa sortu ahal izateko bere denbora eta ondarea arriskuan jartzeko gai den

eta, batez ere, lanpostu berriak sortuko dituen pertsonaren profil profesionala.

Hitz gutxitan esanda, negozio berriari ekin dioten pertsonen jarrerak, gaita-

sunak, trebeziak eta motibazioak eragin positiboa izan ohi dute eskualde bate-

ko ekonomiaren dinamismoan.

Horrekin lotuta, ekintzaile bihurtzeko duten motibazioaren eta aldez aurretiko

prestakuntzaren arabera, ekintzaile mota ugari bereiz dezakegu. Infografian

ikusi dugun moduan, ekintzaile bihurtzen diren gehienek bigarren mailako edo

goragoko ikasketak dituzte. Horregatik, atal honetan, unibertsitarioen profila

abiapuntutzat hartuta aztertu dugu Gipuzkoako ekintzaile potentziala.

Enpresen zuzendaritzan eta antolakuntzan prestakuntza espezifikoa duten

EHUko Gipuzkoako campuseko unibertsitateko ikasleen profil ekintzailearen

azterketa konparatiboa jasotzen duen ikerlana oinarritzat hartuta, honako hau

ondoriozta dezakegu gizarte ekintzailea posible izan dadin: “ezinbestekoak

dira maila metaekonomikokoak diren aldagai batzuk eta faktore soziokultural

batzuk, balioen eskala, antolakuntza politiko-juridiko-ekonomikoko oinarrizko

ereduak, kohesio soziala, memoria kolektiboa, aldaketarako, ikaskuntzarako eta

ekintzailetzarako prest egotea, eta enpresaburuaren estatus soziala”.


10

Ekintzaile izatea Gipuzkoan

Tradizio historikoa dela eta, Gipuzkoa ekintzaileen lurraldea da. Carmen Segu-

rolak Euskal Geografi Elkargorako (2010) egin zuen Gipuzkoa: XXI. mendearen

hasierako lurralde historikoa ikerlanean honako hau irakur dezakegu: “XXI.

mendearen hasierako... lurralde historikoa tradizio industrialeko esparrua da eta

oraindik ere sektore ekonomiko horretan espezializatuta dago. Iraganetik bere

horretan irauten duten ezaugarri batzuez gain (enpresa txikia eta ertaina, eta

metala arloko adarrak nagusi izatea, adibidez), ezaugarri berritzaileago batzuk

ere sortu dira: enpresen teknifikazioa eta modernizazioa, egitura industrialaren

dibertsifikazioa edo halabeharrez jasan duten nazioartekotze-prozesua”.

Edonola ere, lurraldeko politika eta administrazio arloko erakundeek duela

hainbat bosturteko detektatu zuten gazteen artean espiritu ekintzailea bultzatu

beharra dagoela. EHUren txostenaren arabera, “ekintzailetzako kultura bultzat-

zea eta enpresa berrien sorkuntzari laguntza ematea garrantzizko jarduera-ildo

bihurtu da Euskal Autonomia Erkidegoko administrazio publiko ugarien artean

oro har eta Gipuzkoako lurralde historikoan bereziki. Azken urteotan, Euskal

Autonomia Erkidegoko (EAE) administrazio publiko ugarik nabarmendu dute

ekintzaile bihurtzeko eta enpresak sortzeko espiritua bultzatu beharra dagoela”.

Baina ekimen horien emaitzak oraindik ere ez dira oso nabarmenak. EHUko

txosten horretan bertan irakur dezakegu honako hau: “egindako landa-lanaren

ondorio nagusi gisa nabarmendu dezakegunez (...), EHUko Gipuzkoako campu-

sean enpresen zuzendaritza eta antolakuntza arloan prestakuntza espezifikoa

duten ikasleen profil ekintzaileak ertaina-baxua dela ematen du edo, gutxienez,

hori gertatzen da Estatuko beste autonomia-erkidego batzuetan egindako

beste ikerlan enpiriko batzuetan lortutako profilarekin (Toledano, 2006; Vecia-

na et al., 2000; Díaz et al., 2007) edo ikerlan honetan jaso ahal izan ditugun

beste unibertsitate batzuen inguruko emaitza batzuekin alderatzen baditugu”.

Ekintzailetzaren antzekoak diren karreretako ikasleen % 22k bakarrik aztertu du

bere kontura lan egiteko aukera, adibidez. Horrenbestez, gipuzkoarren artean

espiritu ekintzailea sustatu ahal izateko aurrena zeregin handia dugula ondo-

rioztatzen dugu.

2003an Europako Batzordeak Liburu berdea. Europako espiritu ekintzailea

izenekoa argitaratu zuen. Bertan zehaztuta dagoenez, enpresen sorkuntza

bultzatu ahal izateko beharrezkoa da goi mailako hezkuntzak eta prestakuntzak

enpresaburuaren lanbidearen aldeko jarrera eta sentsibilizazioa indartzea. Ho-

rrez gain, gazteen motibazioa zein gaitasuna, eta enpresa-jardueraren balorazio

soziala hobetu beharko lirateke.

Espiritu horren arabera, hurrengo atalean landuko ditugu enpresaburuaren eta,

horrenbestez, ekintzailearen, haien jarduerak garatzeko garaian oinarri diren

arau sozialen eta kulturalen, eta etorkizuneko ekintzaileak trebatu ohi diren

hezkuntza mailako testuinguruaren balorazio sozialean eragina duten faktoreak

(GEM proiektuko ikerlanetan informalak deitzen zaie).

Kultura eta gizartea

Ekintzailetzaren balioak positibotzat hartzen dituen kultura soziala eskatzen du

ekintzailetzak.

GEM kontzeptu mailako testuinguruak eta ekintzailetzari buruzko literaturak

ingurunearen baldintzei ekintzailetzako jarduera bultzatu ahal izateko eta

lurraldeko garapen ekonomikoan duten inpaktuan funtsezko rola ematen

diete. Horien artean, informalak deitzen zaienek (eta denborak aurrera egiten


11

duenean egonkorrak izan ohi dira) gizarte mailako jarrerak, balioak eta kultura

biltzen dituzte.

Gipuzkoako unibertsitarioei buruzko ikerketan Rocher (1985) aipatzen dute:

“kultura nahiko formalizatuta eta ikasita dauden, eta pertsona ugarik parte-

katzen dituen pentsatzeko, sentitzeko eta jokatzeko moduen multzo sendoa

da...”. Ekintzailetzaren ikuspegitik, gaur egun, kultura eta arau sozialak bult-

zadarako faktorea beharrean, oraindik ere oztopo dira eta, batez ere, arriskuak

hartzeari, porrotarekiko tolerantziari eta enpresaburuaren irudiari dagokienez.

Azken horrekin lotuta, nabarmendu beharrekoa da Gipuzkoako campuseko

ikasleek balorazio ertaina dutela enpresaburuen estatus sozialaren inguruan.

Horrekin lotuta, ordea, nabarmendu beharrekoa da “inkestari erantzun ziote-

nen artean, balorazio-perspektiba baxua edo oso baxua dutenenen kolektibo

aipagarria dagoela”.

Ekintzaileok enpresak sortzen ditugun eta enpresaburu izatea aukeratzen

dugun neurrian, gure ustez, ezinbestekoa da enpresaburuek berrikuntzak

eraikitzen, enpleguak sortzen, ekonomia dinamizatzen eta lurraldearen gara-

pen orokorra lortzen betetzen dugun rol garrantzitsua ezagutarazi ahal izateko

ahaleginak egitea. Horrekin lotuta, Bankinter Berrikuntza Fundazioko Espainia-

rako Berrikuntza Agenda. Berrikuntza eta ekintzailetza hobetzeko erronkak eta

proposamenak izenekoan gazteei zuzendutako komunikazioari lehentasuna

eman beharra dagoela aipatu dute. Horren helburuak ekintzailetza bultzatzea,

arriskuarekiko gorrotoa gutxitzea, gizalegezko izaera bultzatzea eta bizitzako

aukerak handitzea dira. “Komunikazio horrek zuzendu behar du gure marka-

herrialdearen elementu bereizgarri berrikuntza eta ekintzailetza bihurtzeko

helburu komunaren inguruan kontzientzia kolektiboa sortzeko prozesua.

Horretarako, lana barnean hasi behar dugu, herrialde baitako iritziaren ingu-

ruan jardunez, hasierako ahalegina Espainian berrikuntzako eta ekintzailetzako

kultura garatzera zuzendutako komunikazio-estrategiak diseinatzeko eta abian

jartzeko lanean oinarrituta.

Bestalde, eta nahiz eta azken urteotan enpresaburuei, berrikuntzari eta

ikerkuntzari buruzko informazioak gero eta presentzia handiagoa duen es-

pezializatutako argitalpenetan, gure ustez garrantzitsua izango litzateke ohiko

komunikabideetan inpaktu handiko ekintzailetza arloko arrakastako kasuak

(eta berriro gertatu direnak), enplegua sortu izanaren adibideak eta bokaziozko

ekintzaileen adibideak erakustea. Ekintzailearen bidean porrotak gertatzeko

aukera normalizatu eta ekintzailetza gizarterako erabilgarria eta erakargarria

den aukera profesional gisa erakutsiz gero, etorkizuna berrikuntza arloan bilat-

zera bultzatu ahal izateko hautemate-aldaketa susta dezakegu gazteen artean.

Hezkuntza: ekintzailetzaren etorkizuna

Puntu honetan dugu jokoan Gipuzkoako ekintzailetzaren etorkizuna. Gizarte

batek ekintzailetza sortzeko baldintzak bete ditzan, beharrezkoa da curriculu-

metan iniziatibarekin lotutako gaitasunak (ezagutzak, gaitasunak, trebeziak eta

jarrerak) eta enpresak sortzeko eta hazteko beharrezko ezagutzak garatuko di-

tuen hezkuntza unibertsala izatea. Baina azken urteotako GEMeko txostenetan

(Espainiako egoera aztertzen dutenetan zein Euskal Autonomia Erkidegoaren

ingurukoetan) ikus dezakegunez, hezkuntza gizarte ekintzailea garatzeko traba

bihurtu da behin eta berriro nabarmendu dutenez.

Goi mailako hezkuntzaren kasuan, lurraldean baditugu ekintzailetzari babesa

emateagatik azpimarratu beharreko zentroak: Mondragon Unibertsitatea eta


12

bertako LEIN gradua (lidergo ekintzailea eta berrikuntza) edo Deustu Unibertsi-

tatea (Innovandis izeneko bertako titulua eskaintzen du).

Baina Gipuzkoako ikasleen profil ekintzaileari buruzko ikerlanaren arabera,

“inkestari erantzun diotenen artean, gehienek uste dute prestakuntza baxua

edo oso baxua dutela eta ehuneko txiki batek bakarrik uste du prestakuntza

altua edo oso altua duela”. Haien prestakuntzari dagokionez, balorazio onena

jaso duen alderdia ezagutzei buruzkoa da; okerrena, aldiz, esperientziak jaso

du.

Egoera kezkagarria da eta, bereziki, hasierako infografian ikus dezakegun mo-

duan, Euskadiko ekintzaile kontsolidatuen % 38k goi mailako ikasketak dituela

kontuan hartzen badugu.

Horrekin lotuta, aipatu beharrekoa da literatura zientifikoan maiz egiaztatu

izan dutela lotura zuzena dagoela ekintzaileen hezkuntza mailaren eta ekint-

zailetzako proiektuen kalitatearen (lehiakortasuna, inpaktua, eskalagarritasuna,

bizitza luzera...) artean (2012ko Espainiako GEM txostenean ikus daiteke).

Beharrezkoa da ekintzailetzari buruzko gaitasunak eta edukiak hezkuntza maila

guztietan lantzea, berrikuntzan eta nazioartekotzean inplikatutako ekintzaile

bihur daitezkeenen belaunaldiak sor daitezen.

Eta ez soilik lehen eta bigarren hezkuntzan, eta unibertsitatean. Izan ere, EHUko

ikerlanean Benavides et al. (2004) edo Toledano (2006) aipatuz adierazten

duten moduan, “goi mailako hezkuntza portaera ekintzailearen ezaugarri diren

gaitasunak bizitza osoan mantendu ahal izateko beharrezkoak diren gaitasunak

garatzera ere zuzendu beharko litzateke: sormena, malgutasuna, nekaezin-

tasuna, egokitzeko gaitasuna, ikasteko eta arazoak konpontzeko trebezia eta

abar”.

2.2 Ingurunea: EKOSISTEMA EKINTZAILE entzutetsua

Ekintzailetzaren inguruan egindako ikerlanek ezinbesteko egitekoa ematen

diote ekintzailearen alboko inguruneari jarduera ekintzailea bultzatzeko. Aipa-

tutako ikerlan horiek ekintzailetzaren eta lurraldearekin horrek duen loturaren

inguruan sakontasunez egin dituztenak eta ekintzaile izateko portaeraren ingu-

ruko urteko indizeak dira.

Euskadiri buruzko 2010eko GEM txostenaren arabera, “ekosistema ekintzailea

izenekoak funtzionamendu ona izan dezan, beharrezkoak dira pertsonengan,

erakundeetan eta lurraldean eragina izango duten kultura ekintzailea ahalbi-

detu eta erraztuko duten inguruneak”. Haien rola ezinbestekoa da portaera

ekintzaileak erraztuko dituzten aukerak, gaitasunak eta balioak izateko”.

Gai horren inguruko bibliografiatik bereziki aipagarria iruditzen zaigu Daniel

Isenberg irakaslearena. Nazioarteko aditu entzutetsua eta Babson Entrepre-

neurship Ecosystem proiektuarne sortzailea da. Isenbergek dioenez, ekosistema

ekintzailea sistema konplexua da eta hainbat aldagaik osatzen dute hurrengo

grafikoan ikus dezakegun moduan:


13

Fuente: El arte de innovar y emprender, nº14, Fundación de la Innovación Bankinter, pág. 80.


14

Faktore horietako bakoitzak ekosisteman zer inpaktu duen zehatz-mehatz

finkatzea ia ezinezkoa da. Izan ere, kasu bakoitza berezia da eta berezko

testuingurua behar du. Hori dela eta, Isenbergek ondorioztatu duenez, garran-

tzitsuena faktore horiek guztiek “noranzko berean joatea da”. 2011. urtean,

Isenbergek gomendioei jarraiki, Bankinter Fundazioak Berrikuntzarako Agenda

Espainiarako. Berrikuntza eta ekintzailetza hobetzeko erronkak eta proposa-

menak izeneko ikerlana argitaratu zuen. Bertan jaso zuten EAErako eta hango

ekintzailetzako ekosistemarako egindako azterketa. Hura prestatzeko lanean,

profil, esperientzia eta sektore ugaritako aditu taldeak hartu zuen parte (auto-

nomia-erkidegoko ekintzaile nagusiek osatu zuten). Diagnostiko haren ondo-

rioak aipagarriak iruditzen zaizkigu; izan ere, gaurkotasun handia izateaz gain,

ekintzailearen ikuspegitik abiatuta daude jasota, eta ez batez ere akademikoa

edo erakunde mailakoa den ikuspegitik abiatuta.

Hausnarketako talde horrek, EAEko alderdi positiboak (tradizio industriala,

berritzeko etengabe egiten duen ahalegina, esperientzia, politika industrialen

baitan berrikuntzarako duen gaitasuna eta nazioarteko kluster lehiakorrak

izatea) baloratzeaz gain, EAEko ekosistema ekintzaileko elementu bereizgarri

hauek identifikatu zituen:

Iturria: Espainiarako Berrikuntza Agenda. Berrikuntza eta ekintzailetza hobetze-

ko erronkak eta proposamenak. Bankinter Fundazioa, 2011.

Gaur egun gure enpresa-proiektuak Gipuzkoako lurralde historikoan garatzen

ari garen ekintzaile gisa, diagnostiko horrek azpimarratutako ildoak zuzenak

direla uste dugu. Aurrerapauso bat emanda eta guztion artean gizarte ekintzai-

learen garapena lortzeko asmoarekin, gure ustez lehentasuna duten laneko ildo

batzuk proposatu nahi ditugu:

• Kultura eta giro soziala.

• Soiltze administratiboa. Ekintza. Inpaktua.

• Lidergo publiko-pribatu partekatua.

• Bizitza osoan zeharreko hezkuntza.

• Giza kapitalaren mugigarritasuna eta konektagarritasuna.

Ildo horiek lantzeko garaian, tokian tokiko errealitatea abiapuntutzat hartzea

ezinbestekoa dela uste dugu. Eskualde asko (gehienak) hurrengo Silicon Valley

izenekoa eraiki nahian ari da, baina, egiaz, hura eredua beharrean, adibidea

baino ez da. Kaliforniako lautada entzutetsu haren kasuak kasualitatearen zati

handi bat du; izan ere, jatorrian aparteko gorabehera batzuk gertatu ziren eta

oso zaila da horiek han berriro errepikatzea eta are zailagoa beste herrialde

batzuetan errepikatzea. Egin ditugun benchamarking-eko ariketak oinarritzat

hartuta, hainbat eskualde aztertzen baditugu (Sillicon Valley, Tel Aviv, Txileko

Santiago eta abar), esperientzia interesgarriak (arrakasta izan dutenak zein po-

rrot egin dutenak) atera ditzakegu, baina “beste batzuek egin dutena imitatze”

hutsak ez du arrakasta bermatzen. Eskualde bakoitzak bere berezitasun eta

espezifikotasunak ditu. Hori dela eta, beharrezkoa da gure hazkundea gure iza-

teko moduaren arabera topatzea. Horrek, gure ustez, oinarrizko bi ondorio ditu:

a) Denbora, ahaleginak eta baliabideak behar dira. Beharrezkoa da esperi-

mentazioko eta ikaskuntzako dinamika jarraitua ezartzea eta horrek ekarri ohi

duen ziurgabetasuna onartzea. Horrekin lotuta, gure eragile publiko eta priba-

tuei inplikazio eta konpromiso maila handia eskatu beharko genieke.

b) Ekosistema ekintzailea ez dago aurrez diseinatuta, ez da baldintzen check-

lista betetzearen modukoa; izan ere, ekosistema denez, etengabeko bilakaeran

dago eta hura osatzen duten izaki bizidunen mende dago. Esperientziak erakus-

ten digunez, I+G arloko eragileak, enpresa-sehaskak, arrisku-kapitala, business


15

angels-ak eta finantzaketa publikoa dituen eskualde batek ez du bermatuta

bertako ekosistema ekintzaileak ondo funtzionatzea. Zergatik? Batez ere, au-

rreko puntuan aipatu dugun moduan, ekintzailerik gabe ez dagoelako lurralde

ekintzailerik. Lurralde ekintzaileko (pertsona ekintzailea) eragile nagusiarengan

inpaktu handia duen faktore kualitatibo bat ere badago eta “azpiegituraren”

edo kultura ekintzailearen antzeko garrantzia du. Zaila da kultura aldatzea,

baina ez dago beste irtenbiderik; ez dugu beste modurik ikusten. Gipuzkoarren

artean pentsamolde ekintzailea handitzeko beharrezko ekintza guztiak jarri

behar ditugu abian.

Erreferentzia-puntu gisa ohar horiek eta lehen zehaztu dugun EAEko ekintzai-

letzako ekosistemaren testuinguru espezifikoa kontuan hartuta, jarraian, doku-

mentu honetan proposatutako laneko ildoak azalduko ditugu labur-labur.

1. Kultura eta giro soziala

Aurreko atalean aipatu dugun moduan, krisi ekonomikoak garrantzi sozial han-

dia eman dio ekintzaileari. Dena den, gure ustez, ekintzailetzari ekin diotenen

ikusgarritasuna eta onarpenaren arrazoia ez da soilik autoenplegua langabezia-

tasak handitzearen aurrean hartzen den irtenbidea. Beharragatik ekintzailetzari

ekitea ekintzailetzaren aukeretako bat baino ez da. Bestalde, bigarren aukera

(hau da, aukeraren ondorioz bideratzea ekintzailetza) ere estereotipo sozial bi-

hurtu da. Seguru asko, beste kultura batzuetatik inportatu dugu sinesmen hori

eta horrekin ere ez gatoz bat enpresak sortzen ditugun guztiok.

Ekintzaile gisa, gure ustez, ezinbestekoa da oinarri-oinarritik lantzea ekintzai-

letzaren aldeko ingurune soziala. Horrekin lotuta, arreta berezia jarri behar da

espiritu ekintzailearen garapena eta hedapena bultzatzen duten faktoreetan.

Horretarako, garrantzitsuak dira hauek:

• Ekintzaileek eta ekintzailetzari babesa emateko erakundeek zein ekimenek

komunikabideetan duten ikusgarritasuna handitzea.

• Hezkuntza arautuan eta etengabeko prestakuntzan ikaslearen autonomia

bultzatzea; hau da, arazoak konpondu ahal izateko bere burua antolatzeko

duen gaitasuna.

• Ikerkuntzaren eta zientziaren rol sozial eta ekonomikoa duin bihurtzea.

• Ekintzailetza arloko erreferentzia-ereduak eskaintzea eta esparru akademikoe-

tan barneratzea. Adibide horiek guztiak ez lirateke soilik ekintzaileen arrakas-

tetan barneratu beharko: gure ustez, garrantzitsua da porrotaren (eta lehen

negozioarekin asmatu ez duenarena) irudiak duen estigma desagerraraztea eta

gertaera hori ekintzailetzaren baitako ikaskuntzaren zati bihurtzea.

2. Soiltze administratiboa; ekintza, inpaktua

Euskadiko ekosistemaren ezaugarrietako bat ekintzailetzari babesa emateko

250 eragile eta programa baino gehiago daudela da. Azpiegitura hori ez da

behar adina eragingarria, nahiz eta neurri batean beharrezkoa den.

Irtenbide bat aurkitzeko helburuarekin, gaur egungo jarduera-programak eta

azpiegitura soiltzera eta optimizatzera bideratutako laneko ildoa proposatu nahi

dugu. Ekimen zehatzen artean, hauek azpimarratu behar dira:

• Esperimentaziora eta ikaskuntzara zabalik dauden eta emaitzetara bideratuta

dauden politikak eta programak zehaztea. Laguntza emateko programek iraun-

gipen-data izan beharko lukete, baina ez aurrekontu mailako kreditua agortu


16

izanak erabakitakoa, baizik programa horiek hobetu eta eguneratu izanak

zehaztutakoak. Horretarako, programa horiek etengabekoa eta parte-hartzailea

den ebaluazio-sistema eta nazioarteko adituen lankidetza izan beharko lukete.

• Iraungipen-data horrez gain, garrantzitsua da programa horiek malguak

izatea. Helburua ekintzaile izateko prozesuan benetan laguntza ematea da eta

prozesu hori era askotakoa izan eta/edo fase ezberdinetan egon daiteke. Horre-

kin lotuta, ezinbestekoa iruditzen zaigu ekintzailetzaren egoeraren eta motaren

arabera programa ezberdinak garatzea, eta ez eduki teknologia dutenetan

soilik oinarritzea. Horrez gain, ekimenaren inpaktu potentzialari eman beharko

litzaioke lehentasuna (horrenbestez, helburuak kalitatea izan beharko luke, eta

ez kantitatea).

• Laguntza emateko erakunde kopurua gutxitzea eta haien lotura politikoa

desagerraraztea. Horretarako, lehenengo eta behin egin beharrekoa erakunde

ugarien laguntzak bateratu eta lerrokatzea da. Bigarrenik, erakunde horiek ere

iraungipen-data izatea eta enpresak eta ekintzaileak barneratzea proposatzen

dugu. Ebaluatzaileek eta laguntza emateko langileek osatu beharko lukete.

Langile horiek aditu independenteak izan beharko lukete eta txandakatu egin

beharko lirateke ezagutza berritzen dela bermatzeko.

• Sistema auto-iraunkorra bultzatzea, ez diru-laguntzen kulturan oinarrituta

dagoena. Kultura horrek ez du arriskuak onartzen laguntzen eta horrek ere ez

du laguntzen porrota onartzen/baloratzen.

• Eragingarritasuna neurtzea: programa eta eragileen inpaktua ebaluatzea.

3. Lidergo partekatua: publiko-pribatua

Ekosistema ekintzailearen garapena ez da erakunde publikoen zeregin esklusi-

boa. Izan ere, enpresen sektoreak ere garapenean sartuta egon beharko luke

hasiera-hasieratik. Zehazki, sendotuta dauden enpresak ekintzailearentzat eta

haren ingurunearentzat kapital-iturri garrantzitsua direla uste dugu. Horrenbes-

tez, ekintzaileen eta ezarrita dauden enpresen arteko elkarrekintza maila handi-

tu beharra dagoela uste dugu.

• Politikak eta planak diseinatzeko balio handia duen kapital intelektuala (eza-

gutza).

• Ekintzaileen mentoring-ean, enpresa-sehasketan eta ekintzaileei zuzendutako

beste jarduera batzuetan mesedegarria izan daitekeen kapital “inteligentea”.

• Finantza-kapitala: ezinbestekoa izaten da enpresa-proiektua abiaraztean.

Ekintzaileok ere lagundu egin behar dugu ekosistema hori garatzen. Gure ustez,

gai horrekin lotutako politikak eta planak garatzeko ezagutzak eskain ditzakeen

eragile garrantzitsu bihur gaitezke. Gainera, hezkuntza-sistemarako, enpreseta-

rako eta, oro har, gizarterako prestakuntza ekintzailean lagundu eta bozgorailu

gisa lan egin dezakegu ekintzailetzarekin lotutako jardunbide onak bidaltzen

dituzten esperientziak hedatzeko: arrakastak zein porrotak.

Lidergo partekatu horren zati bat eragile sendotuek (publiko eta pribatuek)

ekintzaileei benetako babesa ematean oinarritu behar da. Lortu beharreko

lehenengo gauza bezeroak eta erreferentziak izaten dira eta, horrekin lotuta,

administrazio publikoak eta enpresa nagusiek funtsezko rola izaten dute. Lehe-


17

nengo eta behin, erosketa publiko berritzailearen moduko programak garatu

behar ditugu (ekintzaileentzako aukera izaten dira) eta, gainera, ekintzaileekin

elkarlana bultzatu behar dugu. Horren moduko ekintzak oso lagungarriak izan

daitezke Euskadiko ekintzaileak eta haien arrakastako esperientziak jendaurrean

erakusteko.

4. Ekintzaileen prestakuntza

Ez da gure zeregina plan akademikoak proposatzea, baina ekintzaile gisa gra-

duatu berriak diren gazteak kontratatzen ditugunez, hezkuntza arloan nolabai-

teko gabeziak daudela hauteman dugu eta haietako batzuk aipatu nahi ditugu

garrantzitsuak direlako. Helburua, ordea, ez da soilik ekintzailetzaren aldeko es-

piritua unibertsitarioen artean bultzatzea. Gure ustez, beharrezkoa da hezkunt-

za eta prestakuntza maila (irakaskuntza arautua eta etengabeko hezkuntza)

guztietan txertatzea aberastasuna sortu ahal izateko aukerak detektatzeko,

arriskua eta ziurgabetasuna kudeatzeko eta baliabideak antolatzeko gai diren

pertsonak trebatzen lagunduko duten gaitasunak eta ezagutzak.

Capital Humano aldizkariak Espainiako ekintzailearen profilaren inguruan argi-

taratutako artikuluan irakur dezakegun moduan, “esperientzian oinarritutako

irakaskuntzako metodoak erabiltzea ezinbestekoa da enpresa mailako gaita-

sunak eta trebeziak garatzeko. Ohiko irakaskuntza-metodoak (eskola magistra-

lak bezalaxe) ez dira egokienak ekintzailetzaren aldeko pentsamoldea garatze-

ko”. Horregatik, garrantzitsuak iruditzen zaizkigu honako hauek:

• Prestakuntza ekintzailea (maila guztietan) zabaltzea ekintzailetzarekin eta

enpresako ezagutzarekin lotutako ikasgai eta ikastaroekin.

• Hezkuntza interaktiboa eta esperientziala bultzatzea. Hezkuntza horrek

praktikak bildu beharko lituzke eta ziurgabetasunarekiko eta porrotarekiko

tolerantzia garatu beharko luke ahalegina eta dedikazioa balioak oinarritzat

hartuta.

• Unibertsitateko ikerkuntzatik eratorritako teknologiaren transferentzia bult-

zatzea eta hori emaitzekin lotzea. Horri esker, lurraldeko enpresa berritzaileetan

ezagutza eta aberastasuna sor daitezke.

• Unibertsitateek enpresaburu eta ekintzaileen sareekin duten harremana han-

ditzea.

• Ikerlarien artean zientzia eta teknologia arloko start-upen sorkuntza bultzat-

zea. Horren arabera, enpresa-arrakasta izan duten zientzialarien kasuak azpima-

rratu beharko lirateke.

Enpresa-kudeaketako ikasleek eta irakaskuntza teknikoetako ikasleek elkarrekin

egindako lanak bultzatzea.

5. Giza kapitalaren mugigarritasuna eta konektagarritasuna

Proposamen honetako atal ugaritan ikusi dugun moduan, gizarte ekintzailea

garatu ahal izateko oinarrizko gakoa da enpresako jarduera abian jartzea eraba-

kitzen duen pertsona. Hori dela eta, Gipuzkoako ekosistema ekintzailea garat-

zearekin lotutako laneko ildoetako batek pertsonetan oinarritu beharko lukeela

uste dugu.


18

Gaur egun, enpresa-ekimen ugari beste enpresa batzuekin egindako lankidet-

zan oinarrituta daude. Negozio-eredu gisa nagusi da sareko lana balio-katea

sortzearen moduko beste eredu tradizional batzuen aurrean. Gaur egungo

ekintzailearen helburua sareko hazkundea da. Enpresa txikien arteko lankidet-

zak dinamismo handia sortzen du gaur egun ekonomian, proiektuak ia etenga-

be abiaraziz. Gainera, sortutako lana eta biltzen dituen arintasun handia direla

eta, inpaktua handia izaten dute.

Ildo horretatik, ezinbestekoa iruditzen zaigu giza kapitalaren mugigarritasun

eta konektagarritasunera bideratutako ekintzak garatzea. Esparru honen baitan

eskuragarri dauden aukera ugarien artean, hauek azpimarra ditzakegu:

• Ekintzaileen arteko lankidetza-sareak bultzatzea eta aktibatzea. Ezagutzako

eta esperientziako gune garrantzitsuak dira eta lurraldean inpaktu handiko

proiektuak sortzea errazten dute.

• Enpresa-jarduera Euskadin abiarazi nahi duten atzerriko ekintzaileak erakart-

zea. Ekintzaile horiek, nazioarteko lankidetza posibleetarako harremanen sarea

EAEri eskaintzeaz gain, tokiko etorkizuneko beste ekintzaile batzuentzako

inspirazio-iturri bihur daitezke. EAEk badu aurretik ere programa mota horietan

esperientzia arlo zientifiko-teknologikoan. Ikerbasquek beste herrialde batzue-

tako talentu ikerlaria erakartzeko eta atxikitzeko lan egiten du ikerkuntza zienti-

fikoa Euskadin garatu ahal izateko. Ekintzaileak erakartzeko antzeko programa

garatzeak eragin handia izan dezake Gipuzkoa gizarte ekintzaile gisa garatu

dadin.

• Start-upen artean profesionalen, edo haien eta sendotutako beste entitate

(enpresak, I+G arloko eragileak...) batzuen arteko mugigarritasuna erraztuko

duten laneko neurri espezifikoak abian jartzea. Ildo honen baitan, barneko

ekintzailetza gaia landu beharko genuke. Izan ere, hazten ari den ekintzaile

mota da eta inpaktua lortzeko potentzial handia du.

2.3 Helburua: ENPRESAREN LEHIAKORTASUNA

Ekintzailetzaren fenomenoa hainbat esparru (guztiak dira funtsezkoak) kontuan

hartuta aztertu eta hausnartu beharko litzateke bizi dugun (jasaten ari garen)

errealitatea hobeto ulertzen lagunduko liguketen argudio sendo bihur daitezen.

Ekintzailearen izaera ikuspegi humanista eta instituzionaletik aztertu dugu. Ora-

in, ordea, ikuspegi ekonomikotik edo lurralde mailako lehiakotasunetik aztertu

behar dugu.

Bizi dugun depresio ekonomiko, sozialeko eta politikoko egoera berria dela eta,

beharrezkoak dira birsorkuntzako prozesu berriak eta, horretarako, beharrezkoa

da ekintzailetzaren aldeko apustua sendoago egingo duten mekanismoak zein

diren ulertzea ahalbidetuko ligukeen hausnarketa.

2003ko Enpresa Espirituari buruzko Liburu Berdean ere aipatzen ziren “enpre-

sa berriak sortzeko oztopoak”. Iraganean, gaur egun bezalaxe, ideia nagusiak

erabat baliozkoak dira:

“Duela gutxi hobekuntzak gertatu diren arren, europarrek, batez ere, enpresa

bat sortzea oztopatzen duten traba administratiboei diete beldur. Enpresa be-

rriek zailtasunak dituzte behar duten hasierako kapitala eskuratzeko”.

2.1 et 2.2 ataletan ikusi dugun moduan, ekintzailetzaren azterketa hainbat

ikuspegitatik egin beharra dago. Ekintzailearen izaera eta hura ahalbidetzen


19

duen erakunde mailako ingurunea ezagutzea funtsezko faktoreak dira. Kapitulu

honen oinarrizko helburua eratu berriak diren enpresen eta hazteko prozesua

bizi duten enpresen lehiakortasunean eragin zuzena duten oinarrizko esparruak

zehaztea da.

Hemen aplikatu dugun enpresa mailako lehiakortasun-kontzeptuak kontuan

izan beharreko oinarrizko hiru dimentsio jasotzen ditu:

• Jarduera nagusiak sortzen eta garatzen diren lurraldea.

• Lankidetza. Oinarrizko puntua da; izan ere, enpresa gehienak txikiak dira.

• Enpresa bakoitzeko beharrak.

Lurraldearen kontzeptua ezinbestekoa da enpresa-pilaketaren kontzeptutik era-

torritako onuren garrantzia ulertzeko. Pilaketek kostu potentzialak zein onura

hipotetikoak biltzen dituzte: azpiegituren erabileran pilaketa eta lan-merkatu

atrofiatuak kanpo-eragin negatiboen adibide argiak dira.

Hori dela eta, enpresen garapen iraunkorrak pilaketa geografiko soila baino zer-

bait gehiago eskatzen du. Lehia mailako abantailak xurgatu ahal izateko eragi-

leen arteko lankidetzak eskaintzen ditu onurak (adibidez, balio-kate txertatua).

Horren adibide argia izaten da hornikuntzak elkarrekin erosita eratorri ohi diren

kostuak partekatzea, proiektu berritzaile arriskutsuei aurre egitea edo nazioarte-

ko merkatuetan sartu ahal izateko partzuergoak sortzea (Piore and Sabel, 1984;

Becattini, 1991; Schmitz, 1995). 90eko hamarkadaren hasieratik izan dugun

adibide argiena barruti industrial eta klusterretako lankidetzako esperientzia

arrakastatsua izan da. Izan ere, aukera sortu dute “high-road to competition”

izenekoaren oinarri gisa berrikuntzan zentratuta “low road to competition”ek

sortzen duen kostuen kontroleko politika zorrotzarekin kontrajarrita (Pyke, Bec-

catini, Sengenberger, 1990).

Berrikuntza ikaskuntza kolektiboa sortzeko edozein ezagutza mota sortzeko,

hedatzeko eta erabiltzeko prozesua dela esan dezakegu. Ondoren, produktu,

zerbitzu, antolaketako modu... berriak modu inkrementalean edo disruptiboan

produzitzeko gaitasunean gauzatzen da ikaskuntza hori. Horrekin lotuta, be-

rrikuntza ez da soilik garapen teknologiko bidez edo zientzia eta teknologiako

(I+G arloko politika, patenteak...) politikaren ondorioz sortutako produktuen

multzoa; izan ere, enpresen eta ingurunearen arteko ikaskuntza interaktiboko

prozesu soziala ere bada (‘learning by doing’ eta ‘learning by interacting’ izene-

koa, adibidez, Lundvall, 1992; Jensen et al., 2007).

Prozesu hori ezagutza intentsiboan eta aurrerapen teknologiko etengabean

oinarritutako jarduerak nagusi diren ingurune aldakorretan gertatzen da. Hori

dela eta, ezinezkoa da eragile bakar batek biltzea berritzeko beharrezkoak diren

trebezia guztiak. Berrikuntza lortzeko horregatik da beharrezkoa lankidetza

izatea eta sareak sortzea (Von Hippel, 1988; Freeman, 1991; Lundvall, 1992;

Powell et al., 1996).

Hala ere, berrikuntzak sortzeko lankidetzari itxuraz ematen zaizkion garrantzia

eta aitorpena handiak diren arren, ETEen ezaugarri nagusia ez da izaten lan-

kidetzarako eta sareetan parte hartzeko joera izatea. Oinarrizko datua da hori

kontuan hartzen badugu ETEek arazo gehiago dutela I+G arloko lanak beren

kabuz hartzeko. Hori dela eta, enpresa handiek baino mendekotasun handiagoa

izaten dute kanpoko baliabide zientifiko eta teknologikoekiko. Vickery-k (1998)

edo Asheim et al.-ek(2003) egindako nazioarteko ikerlanetan agerian geratzen


20

den moduan, ETEak desabantaila-egoeran daude berezko teknologiak eta era

guztietako berrikuntzak garatzeko garaian. Gainera, enpresa txikienak izaten

dira sare berritzaileetan gutxien parte hartzen dutenak.

Testuinguru hori mintegi egokia da “soft policies” izenekoak garatzeko. Haien

helburu nagusia enpresen hazkunde organikoa eta ETEen arteko zein haien eta

enpresa handien arteko lankidetzako harremanak hasiera-hasierako faseetatik

zailtzen duten oztopoak desagerraraztea da. Oztopo gutxiagoko inguruneak

lurraldeko eragile guztien (administrazio publikoak, unibertsitateak, ikerkuntza-

zentroak...) eta ETEen arteko harremanak erraztuko lituzke harreman naturala-

goen bidez, informazioa partekatuta eta sareak sortuta (Aranguren et al. 2010).

Garrantzitsua da ikuspegi lagungarri hori ulertzea; izan ere, Marcet-ek (2012)

dioen moduan, “diru publikoak negozio bat bizkor dezake, baina iraunkorta-

suna bezeroek ekarri ohi dute. Diru-laguntzagatik eta ez horren ustea zutelako

berritzen ziren enpresak sekula ez ziren enpresa berritzaile bihurtu; izan ere, se-

kula ez zuten serio pentsatu berrikuntza zela merkatuetan egoteko eta hazteko

haien modua”.

Hori dela eta, egitura mailako ahultasuna bizi dugun uneotan, hobetzeko bost

esparru edo ardatzetan oinarrituko gara. Uste osoa dugu horiek behar adina

landuz gero, denboran jarraitua izango den inpaktua lortu nahi duten Gi-

puzkoako enpresa berriei laguntza eman diezaiekeela.

Hauexek dira esparru horiek:

1. Burokrazia gutxitzea

Izapidetze guztiak arintzea izan beharko litzateke Euskadiko Administrazio

Publikoaren funtsezko jarduera-ardatza proiektuak ez daitezen kudeaketa-lan

ugarietan geratu. Dokumentuekin, lizentziekin, enpresa sortzeko espedientee-

kin, lokalak irekitzekoekin, langileak kontratatzekoekin edo enpresa batean

gara daitekeen beste edozein jarduerarekin lotutako burokrazia gutxitu, soildu

eta bateratu egin beharko litzateke.

Denok ezagutzen dugu Espainian enpresak sortzeko prozesuari dagokionez

Doing Business nazioarteko sailkapenaren (185etik 136. postua) inguruan Mun-

duko Bankuak eman duen datua.

Batez besteko kopurua 28 egunekoa da, baina ohikoa izaten da prozesuak den-

bora gehiago eskatzea. Eta datu hori Gipuzkoaren kasuan aplika daiteke.

Ezinbestekoa da, beraz, alderdi hori hobetzea. Behin eta berriro eskatu izan

dugu ahalorde guztiak dituen bulego bakarra ekintzailetzan hasteko erabakia

hartzen duen edonori laguntza eta koordinazioa eskaini ahal izateko. Gure

ustez, Gipuzkoako eta Euskadiko administrazio publikoek, uneotan, aukera

bikaina dute hori ahalbidetuko luketen erreformak egiteko.

2. Zergak eta administrazio publikoak

Administrazio publikoetatik enpresetako lehiakortasuna hobetzeko lana sa-

kon daiteke zergen kudeaketa modu eragingarriagoan erabilita. Horri esker,

enpresek likidezia handiagoa izango lukete iraunkortasunean eta hazkundean

inbertitzen jarraitzeko.


21

Beharrezkoa da jarduerako lehen urteetan zerga arloko pixkanakako ordainke-

ten jarduera-ildo argia izatea. Hori dela eta, lehen bi urteetan, enpresa berriak

jarraian zehaztuko ditugun zergak ordaintzetik salbuetsita geratu beharko luke

eta hirugarren urtetik aurrera, dagozkion zenbateko osoak ordaindu beharko

lituzke.

Helburu horietarako erabili beharreko neurri espezifikoak honako hauek izango

lirateke: autonomoen kuota kentzea; kontratatutako langileen Gizarte Segu-

rantzako % 100eko hobaria; eta sozietateen gaineko zerga salbuetsita izatea

sortu berria den edozein enpresatan lehen bi urteetan. Azken neurri horrek ez

du diru-bilketako kosturik; izan ere, zaila izaten da sortu berriak diren enpresek

irabaziak eskuratzea lehen urteetan, baina ekintzailetzari bultzada eman eta,

enpresa berri horien kasuan, administrazioko kostuak ekidingo lirateke.

Horrez gain, bi BEZ moten ordainketak eta kudeaketak iraunkortasuneko zail-

tasun larriak eragin dizkie enpresa horiei diruzaintzako kudeaketan eragin oso

zuzena baitute. Alde batetik, jasandako BEZa ez zaie sortzen arrazoizko denbo-

ra baitan (batez ere, horren eragina jasan dute nazioarteko merkatuetan saldu

eta lan egiten dutenek).

Eta, bestalde, fakturatzen duten enpresa guztiek dakitenez eta jasaten dutenez,

enpresek jasanarazitako BEZa Ogasunari aurreratu behar izaten diote kobratu

aurretik.

Azkenik, enpresen tipologia hau sendotu eta hazteko pizgarri boteretsua izango

lirateke neurri hauek: administrazio publikoen ordainketen politika eragingarria

(berankortasuna) eta inbertitutako zenbatekoen eta startup batean sortutako

galeren araberako dedukzio fiskal erakargarrien programa Venture Capital/Busi-

ness Angels-entzat.

3. Finantzaketa

Kredituaren murrizketa estrukturala da eta, birkapitalizatu ondoren, erakundeak

berriro mailegatzen hasiko dira. Sortu berriak diren enpresek egoera hori jasaten

dutenen taldea osatzen dute eta, horretarako, beharrezkoa da legeria aldatzea

finantzaketako modu berriak sortzea erraztu eta “business angels” izenekoen,

inbertsio-funtsen eta enpresako proiektuei kreditua ematen dieten gainerako

eragile publiko eta pribatuen egoera nabarmen hobetu ahal izateko.

Egiaztatu dugun moduan, gabezia hori bereziki dramatikoa da 1 eta 5 M euro

arteko finantzaketa handitzeko beharra duen eta hazteko aukera handiak

dituen start-up baten kasuan. Ez dago tokiko inbertsiorik eta ez dugu atzerrikoa

erakartzen asmatu.

Epe ertainera eta luzera begira, aukera posibleetako bat Elkarrenganako Ber-

medun Sozietateei Estatuko funtsak eta abalak ematea eta sozietate horiek

produktu berezi gisa ekintzaileei abalak ematea litzateke.

4. Giza kapitala

Ekintzaileari dagokion atalean arrazoitu dugu ekintzailetzaren inguruko eraba-

kiak hartzeko garaian zergatik den garrantzitsua pertsonak jartzea erdi-erdian.

Sortu berria den enpresa baten kasuan, baliabideak eskuragarri izan gabe

talentua erakartzeko modu bakarra sor daitekeen irabazi potentzial horren zati

bat eskaintzea da. Espainian, start-upek ez dute lortzen beharrezko talentua

erakartzea ezin dutelako enpresa handiekin lehiatuta ordaindu, eta ezin dute-

lako aukerekin ordaindu.


22

Barne mailako ekintzailetza ere hasiera-hasieratik kontuan hartu behar den

aukera da. Izan ere, erakundeetan kualifikazio handia eta profil egokia duten

langileak daude, eta haiek bultza ditzakegu horretara. Arrakastako kasu eredu-

garri gisa Europako liburu berdean aipatzen den moduan, Frantziako Gober-

nuak enplegatutik enpresaburu bihurtzeko aldaketa erraztu nahi du. Enpresen

sorkuntza bultzatzera zuzendutako ekimen orokorraren baitan dago ekintza

hori eta enpresa bat sortu nahi duten (modu independentean zein patroiare-

kin) langileek aurrean izan ohi dituzten oztopoak gutxitzera zuzenduta dauden

neurriak ere biltzen ditu. Gainera, enplegatu izaten jarraitzen duten enpresa-

buru berriei jarri ohi zaizkien gizarte eta zerga mailako karga diskriminatzaileak

bertan behera utziko ditu.

5. Erantzukizun mugatua (Kaudimen-gabeziari buruzko legeria)

Lege-aldaketa egin beharra dago oinarri-oinarritik ekintzailearen ondare

mailako erantzukizunaren irismena mugatu ahal izateko. Enpresa bat ixteak

beste bat etorkizunean berriro ez sortzea eragin dezake kargek agerian jarrait-

zen dutelako eta ez direlako iraungitzen enpresa (pertsona juridikoa da) ixten

denean. Gaur egungo legeriarekin, ekintzailearen ondare mailako erantzukizu-

naren irismena ahula izaten da proiektuak irauten duen etapan eta enpresa itxi

ondorengo etapan. Horrek arriskuarekiko gorrotoa sortzen du orainaldian zein

etorkizunean.


23

Adegiko Ekintzaileen Foroa osatzen dugun ekintzaileok partekatutako hausnar-

ketaren ondorioz sortutako “Gipuzkoa ekintzailea garatzeko Proposamen Ire-

kia” izeneko lan-dokumentu honen bidez, Gipuzkoako gizarteari gure esperien-

tzia, ikuspegi eraldatzailea, ezagutza eta balioak eskaini nahi dizkiogu aldaketa

sakonak jasaten ari garen uneotan.

Gure proposamena egiteko, hainbat datu-iturriren azterketa egin dugu (ikus

bibliografia) egun ekintzailetzak Euskadin bizi duen egoeraren irudia erakuste-

ko asmoz. Horretarako, bereziki azpimarratu ditugu Global Entrepreneurship

Monitor (GEM) ikerketako datuak. Horrekin lotuta, ekintzailearen batez besteko

profila honako hau dela ikusi dugu: adin ertainekoa, sektore helduetan nego-

zioa abiarazi duena, gaitasun handia duena, kapitala sustatzaileak edo haren

ingurukoek jarri duena, eta enpresaren neurria mikroETEa dena.

Ekintzailetzaren abiapuntuko egoeraren oinarria atera ahal izateko, ezinbeste-

koa da ekintzaileak inertzia berriak sortzeko betetzen zuen oinarrizko eragile

gisa betetzen duen rola ulertzea. Lehen atalak ekintzaileen jarrera, abilezia,

gaitasun eta motibazioak nabarmentzen ditu bereziki; izan ere, proiektuak sor-

tuta, eragin positiboa izaten dute eskualde bateko ekonomiaren dinamismoan.

Enpresaburuen irudiaren prestigioa modu sozialean handituko duten balioak

zabaltzeak duen garrantzia kontuan hartuta, ikerketa ugariek agerian utzi duten

errealitatea, ordea, bilakaera oso ahula dela da. Kultura eta arau sozialak orain-

dik ere oztopo dira, katalizatzaile izan beharrean. Horrenbestez, arriskuak hart-

zeko beharra, porrotarekiko tolerantzia eta enpresaburuaren irudia goratu ahal

izateko, ezinbestekoa da heziketa arloko ekintzei eta komunikazioari lehenta-

suna ematea ekintzailetza etapa goiztiarretatik hasita bultzatu ahal izateko.

“Ekosistema ekintzaile entzutetsua” izeneko atalean, aldiz, inguruneak betet-

zen duen rol garrantzitsua aztertuko dugu jarduera ekintzailean duen eragina

dela eta. Ekosistemaren rola oinarrizkoa da portaera ekintzaileak ahalbidetuko

dituzten aukerak, gaitasunak eta balioak izateko. Ingurunearen azterketa

ikusita, ezinbestekoa da onartzea ekosistema sistema konplexua dela. Eskualde

bakoitzean oso modu ezberdinean eragiten duten aldagai ugarik osatzen dute

ekosistema hori. Hori dela eta, defendatzen dugun lehen ideia hauxe da: ezin

daitezke beste eskualde batzuetan hartutako erabakiak kopiatu, lurralde mai-

lako dinamikak oso ezberdinak baitira. Isenberg-ek eta Bankinter Fundazioaren

azterketak eskaintzen duten testuingurua kontuan hartuta, gizarte ekintzaile-

rantz aurrera egin ahal izateko lehentasuna duten bost laneko ildo proposa-

tu ditugu. Hauek dira bost ildo horiek biltzen dituzten beharrak: kultura eta

giro soziala aldatzea; burokrazia soiltzea (ekintzara eta inpaktu ebaluagarriak

lortzera berriro zuzendu beharko litzateke); lidergo publiko-pribatu partekatua

bultzatzea; bizitza osoan egin beharreko heziketa-prozesuen alde egitea; eta,

azkenik, sistemaren eta giza kapitalaren mugigarritasunaren eta konektagarrita-

sunaren alde egitea.

Proposamena jasotzen duen azken atalak enpresako lehiakortasuna lantzen du.

Bertan, sortu berriak diren enpresek eta hazkunde-prozesuari aurre egin behar

diotenek lehiatzeko eta eragingarri izateko duten gaitasunean eragin zuzena

3. ONDORIOAK


24

duten oinarrizko esparruak daude garatuta. Enpresako lehiakortasuna hiru

ikuspegitatik ulertzen dugu: enpresako beharrak uztartzen dituena, hazkundea-

ren eta iraunkortasunaren oinarri gisa lankidetza onartzen duena; eta, azkenik,

lurraldearen balioa enpresa-proiektu bat garatu ahal izateko aktibo gisa ulert-

zen duena. Ikuspegi hirukoitz horretatik abiatuta, bost esparrutan erreforma

espezifikoak egin behar direla uste dugu: burokrazia gutxitzea, zerga arloa eta

administrazio publikoak erreformatzea, finantzaketa errazteko beharrak, giza

kapitalak enpresan duen balioa eta, porrota gertatuz gero, norberarekin ondare-

erantzukizuna ez zigortzea lortzea.


25

4. BIBLIOGRAFIA ETA OHARRAK• ALEA, A. (2012). Euskadi Nación Start-up (I y II). Ekoberri. Foro de Economía,

17 y 25 de marzo de 2012. Disponible en internet:

http://blogs.deia.com/ekoberri/2012/03/17/euskadi-nacion-start-up-i/

http://blogs.deia.com/ekoberri/2012/03/25/euskadi-nacion-start-up-ii/

• ALEMANY, L.; ALVAREZ, C.; PLANELLAS, M.; URBANO, D. (2011). Libro Blan-

co de la Iniciativa Emprendedora en España. Barcelona: Esade Entrepreneurship

Institute; Fundació Príncep de Girona, 2011.

Disponible en internet:

http://itemsweb.esade.es/wi/research/eei/Investigacion/LBIEE_DocumentoFi-

nal_27-07-2011_RevOct11.pdf

• ARANGUREN, M.J., LARREA, M.; WILSON, J. (2010) “Learning from the Lo-

cal: Governance of Networks for Innovation in the Basque Country”, European

Planning Studies, vol. 18, no 1, 47-65

ASHEIM, B.T.; ISAKSEN, A.; NAUWALERS, C. & TÖDLING, F. (2003). Regional

innovation policy for small- medium enterprises, Edward Elgar, UK

B+I STRATEGY. (2008).Proceso de reflexión estratégica tendente a diseñar el

Plan de Euskadi Sociedad Emprendedora.

http://www.slideshare.net/innobasque/plan-de-euskadi-sociedad-emprendedora

• BECATTINI, G. (1991) Italian industrial districts; problems and perspectives,

International Studies of Management and Organization 21, 83–90.

BOLETÍN OFICIAL DEL ESTADO. (2012). Comunidad Autónoma del País Vasco.

Ley 16/2012, de 28 de junio, de Apoyo a las Personas Emprendedoras y a la

Pequeña Empresa del País Vasco. 19 de julio de 2012, núm 172, p. 51776.


http://www.boe.es/boe/dias/2012/07/19/pdfs/BOE-A-2012-9666.pdf

• LAPETRA, R.J. (2012). No diga ‘siliconvaley’, diga Israel: un verdadero ejército

de start-ups. Noticia publicada el 3 de marzo de 2012.


http://www.elconfidencial.com/tecnologia/2012/03/03/no-diga-siliconvaley-

diga-israel-un-verdadero-ejercito-de-startups-1939/

• CALATRAVA, E. (2012). Una ‘start-up’ llamada Israel (VIII). “Capital y Riesgo”.

20 de marzo de 2012.


http://www.expansion.com/blogs/capitalriesgo/2012/03/20/una-start-up-llama-

da-israel-viii.html

• COLABORA BORA. Sobre el Procomún. Publicado en www.colaborabora.org.


http://www.colaborabora.org/colaborabora/sobre-el-procomun/

• COMISIÓN DE LAS COMUNIDADES EUROPEAS. Libro verde. El espíritu em-

presarial en Europa. COM (2003) 27 final. Bruselas, 2003.



26

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/es/com/2003/com2003_0027es01.pdf

• DERBAIX, F. (2012). Mis propuestas para Startup Spain. Blog de François

Derbaix, 30 de noviembre de 2011.


http://francoisderbaix.com/2011/11/30/mis-propuestas-para-startup-spain/

• DOING BUSINESS (2013) http://espanol.doingbusiness.org/data/exploreeco-

nomies/spain/

• ENCINAR, J. (2011). 10 medidas para que en España haya más Startups. Blog

de Jesús Encinar, 7 de junio de 2011.


http://www.jesusencinar.com/2011/06/10-ideas-concretas-para-que-haya-mas-

startups.html

• ESPÍ, M.T.; ARANA, G.; HERAS, I; DIAZ DE JUNGUITU, A. (2007). Perfil Em-

prendedor del alumnado universitario del campus de Gipuzkoa de la UPV/EHU.

Revista de Dirección y Administración de Empresas. Nº 14 (diciembre 2007)

p.83-110.


http://www.sc.ehu.es/oewhesai/material%202008/Perfil%20Emprendedor%20

del%20Alumnado.pdf

• FREEMAN, C. (1991). Networks of innovators: a synthesis of research issues,

Research Policy 20, 499–514.

• FUNDACIÓN INNOVACIÓN BANKINTER. (2010). El arte de innovar y emprender.


http://www.fundacionbankinter.org/system/documents/8154/original/FTF_XIV_

El_arte_de_innovar_y_emprender.pdf

• FUNDACIÓN INNOVACIÓN BANKITER. (2011). Agenda de la Innovación para

España. Retos y propuestas de mejora de la innovación y el emprendimiento.


http://www.fundacionbankinter.org/system/documents/8201/original/Agen-

da_de_Innovación_para_España.pdf

• GLOBAL ENTREPRENEURSHIP MONITOR. (2012). 2011 Informe GEM España.

Fundación Xavier de Salas.


http://www.gemconsortium.org/docs/download/2262

• GLOBAL ENTREPRENEURSHIP MONITOR. (2011). Comunidad Autónoma del

País Vasco. Informe Ejecutivo 2010. Iñaki Peña Legazkue dir. – Donostia: Eusko

Ikaskuntza, Orkestra.


http://www.emekin.net/documentos/es/Informe_gem_2010.pdf

• GLOBAL ENTREPRENEURSHIP MONITOR. (2012). Comunidad Autónoma del

País Vasco. Informe Ejecutivo 2011. Iñaki Peña Legazkue dir. – Donostia: Eusko

Ikaskuntza, Orkestra.

ISSN: 1889-5468


http://www.orkestra.deusto.es/images/publicaciones/archivos/InformeGEM2011.pdf


27

• ISENBERG, D. (2011). How to Foment Entrepreneurial Revolution. The Babson

Entrepreneurship Ecosystem Project.


http://entrepreneurial-revolution.com/wp-content/uploads/2010/07/How-to-

foment-an-entrepreneurial-revolution-IEF-jan-12-20111.pdf

• INSTITUTO VALENCIANO DE INVESTIGACIONES ECONÓMICAS. (2008). El

perfil del emprendedor en España. Capital Humano, 2008, nº 93.


http://www.ivie.es/downloads/docs/ch/ch93.pdf

• JEFFERSON INNOVATION SUMMIT. (2011). Principles for an innovative and

entrepreneurial society.


http://www.jeffersoninnovationsummit.org/declaration.php

• JENSEN, M.B.; JOHNSON, B.; LORENZ, E.; LUNDVALL, B.A. (2007). “Forms of

knowledge and modes of innovation”, Research Policy, vol. 36, 680-693

LAFUENTE, A. (2007) Qué es el Procomún. Publicado en medialab-prado.es el

30 de agosto de 2007.


http://medialab-prado.es/article/video_que_es_el_procomun

• LAFUENTE, A. (2007). Taller de Prototipado. Artículo publicado en medialab-

prado.es.


http://medialab-prado.es/mmedia/5/5347/5347.pdf

Gipuzkoa ekintzailea garatzeko proposamen irekia

Business

Transcript of Gipuzkoa ekintzailea garatzeko proposamen irekia