Geografia - Batxilergoa 2

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate etaIkerketa Sailak onetsia (2008-VI-10)

Euskararen arduraduna:Koro Navarro

Azala eta liburuaren diseinua:Iturri

Maketazioa:Erein

Azaleko argazkia:Jon Cazenave

Argazkiak:Jon Cazenave, Marga Garizurieta, Ereingo artxiboa

Ilustrazioak:Estudio Landa

© Mª Dolores Barinagarrementeria, Marga Garizurieta, Carmen Sola

© EREIN. Donostia 2008

ISBN: 978-84-9746-435-2

L.G.: BI-2477/08

EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 DonostiaT 943 218 300 F 943 218 311e-mail: [email protected]

Inprimatzailea : Grafman, S.A.Pol. industrial El campillo. P A2 Gallarta (Bizkaia)T 94 636 91 94 F 94 636 93 33

Obra honen edozein erreprodukzio modu, bana-keta, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko,nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez iku-sitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honenzatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi ba-duzu,jo Cedrora (Centro Español de Derechos Re-prográficos, www.cedro.org).

Mª Dolores BarinagarrementeriaMarga Garizurieta

Carmen Sola

GEOGRAFIABATXILERGOA 2

erein

Giza eta Gizarte Zientzietako Batxilergoko bigarren ikasmailarako aurkezten dugun ikasleentzako

testuliburu hau lau multzotan egituratuta dator, eta multzo bakoitza hainbat unitate didaktikotan. Uni-

tate horiek osatzerakoan eta kontzeptuak eta hizkuntza finkatzerakoan, oso kontuan izan dugu ikas-

leen garapen maila, eta haien ulermen eta heldutasun intelektualera egokitu ditugu.

Unitate didaktiko bakoitza egiterakoan, honako puntu hauek izan ditugu kontuan:

– Fenomenoen kokapen geografikoa eta espazioan duten banaketaren azterketa. Bistan da ma-

paren garrantzia: guztiz beharrezkoa da, berez aski ez izan arren.

– Hainbat lekuren arteko konparazioa. Horri esker, batetik bereizi eta bakartu egin daitezke alde

jakin batzuk, eta bestetik antzeko esparruak ezagut daitezke, orokortze-printzipioa aplikatuz.

– Elementu geografikoen arteko lotura: erliebea, klima, landaretza, giza jarduerak...

– Egungo gune geografikoen bilakaera, hala elementu fisiko edo naturalen nola bertan bizi diren

giza taldeei dagozkienen emaitza gisa. Hori dela eta, geografoak, batzuetan, beste jakintza-

gai batzuetara jo behar izaten du: Geologiara erliebearen bilakaera ezagutzeko, Historiara hi-

rien morfologia aztertzeko... Hala ere, azalpen jakin batek eskatzen duenean bakarrik joko da

zientzia horietara.

Unitate didaktiko guztietan, testuaren aurretik eta sarrera gisa, gogoetarako galdera batzuk jarri

ditugu, ikasleek, aurreko unitate didaktikoetan edota beren jakin minaren eta behaketaren ondorioz,

bereganatu dutena gogorarazteko.

Unitate didaktiko bakoitzeko jarduera aukeratzean, edukiekin duten zerikusia ez ezik, ikas-

leentzat interesgarriak diren eta jakin mina pizten dieten jarduerak tartekatzeko premia hartu da

kontuan. Hartara, klase magistral hutsen monotonia hautsi nahi izan da, ikaste-prozesuaren au-

tonomia indartuz. Horretarako, jarduera bereziak prestatu dira, hainbat informazio-iturritan (ur-

tekariak, bibliografia orokorra, hemerotekak...) informazioa bilatzeko pentsatuak: inkestak

egiteko, mapak, grafikoak, estatistika-taulak etab. interpretatzeko, baita hipotesiak formulatzeko

ere. Orobat, ikasleek gizarte, ekonomia, ingurugiro eta abarren arazoez gogoeta egitea bultzatu

nahi da, solidaritate, enpatia eta begirunezko jarrerak gara ditzaten. Gainera, ikasleek errealitate

espazialen alderdi positibo eta negatiboak baloratzea lortu nahi da, batez ere beren ingurune

hurbilekoak.

Unitate Didaktiko bakoitzaren azalpen-zatian erraz ulertzeko moduko testua egin nahi izan da,

baina aldi berean geografiako terminologia eta edukiak ahalik eta zehatz eta zorrotzen emanez,

Batxilergoko azken ikasmailak eskatzen duen bezala.

Testuarekin batera mapak, grafikoak, datu-taulak, argazkiak, prentsa-artikuluak etab. doaz,

testu idatzia erakargarriagoa egiteko eta ikasleak benetako iturri geografikoetara hurbiltzeko, har-

tara ikastea erraztuz.

Orobat sartzen dira geografiako prozedura espezifikoak, hala nola mapa topografikoen, mapa

geologikoen, mapa meteorologikoen, klimogramen, biztanleria-piramideen, hiri-planoen, paisaiaren

interpretazioaren eta abarren iruzkinak.

Bestalde, jarduera askok eskatzen diete gure ikasleei espazioan elementu eta prozesu geogra-

fikoak identifikatzea, deskribatzea, hipotesiak osatzea, datuak eta paisaiak interpretatzea, arazoak

hautematea eta irtenbideak proposatzea.

Era askotako jarduera didaktikoak aurkezten dira, bakarka nahiz taldean egiteko direnak. Jar-

duera hauetan zailtasun maila desberdinak ageri dira, ikasle guztiei erantzuteko. Jarduera guztie-

tan kontzeptuak, prozedurak eta jarrerak lantzen dira, zehar-lerroak ere kontuan izanik, beti ere

irakasleen lankidetza aintzakotzat hartuz eginak izan daitezen.

Azpimarra dezagun, gainera, proposatutako jardueretan bakarkakoak eta taldekakoak txanda-

katzen direla, hau da, gogoeta pertsonala eta taldekako azterketa, klaseko azalpena eta norbera-

ren ikerketa pertsonala.

Material hauek osatzeko, ahalegin berezia egin da EAEko curriculum-diseinua ahalik eta hobe-

kien azaltzeko. Baliatuko ahal zaie liburua gure ikasleei lan-tresna on gisa, Espainiako eta Euskal

Herriko Geografia ezagutzeko.

1. multzoa: Dinamika ekogeografikoak

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea1. Erliebea zehazten duten faktoreak ..........................................................................................................................................................12

1. Faktore tektonikoak ........................................................................................................................................................................132. Faktore litologikoak ..........................................................................................................................................................................153. Higadura-faktoreak ........................................................................................................................................................................ 16

2. Iberiar penintsulako eta uharteetako erliebea ........................................................................................................................................191. Iberiar penintsularen historia geomorfologikoa ................................................................................................................................192. Penintsulako litologia eta paisaiak ....................................................................................................................................................203. Erliebe-unitateak ............................................................................................................................................................................21

3. Euskal Herriko erliebea ..........................................................................................................................................................................241. Historia geomorfologikoa, litologia eta erliebearen formak ..............................................................................................................252. Erliebe-unitateak ............................................................................................................................................................................32

2. Ingurune naturaleko elementuak: klima1. Klima zehazten duten faktoreak ..............................................................................................................................................................42

1. Faktore astronomikoak ....................................................................................................................................................................422. Faktore termodinamikoak: zirkulazio atmosferikoa alde epelean ......................................................................................................433. Faktore lokalak: erliebea eta ozeanoaren eragina ............................................................................................................................47

2. Klimaren elementuak ..............................................................................................................................................................................481. Eguzkialdia ......................................................................................................................................................................................482. Tenperatura ....................................................................................................................................................................................483. Hezetasuna ......................................................................................................................................................................................494. Prezipitazioak ..................................................................................................................................................................................495. Presio atmosferikoa ........................................................................................................................................................................50

3. Iberiar penintsulako eta uharteetako klimak ............................................................................................................................................521. Klima ozeanikoa ..............................................................................................................................................................................532. Klima mediterraneoa ........................................................................................................................................................................543. Klima erdi-elkorra ............................................................................................................................................................................554. Kanarietako klima ............................................................................................................................................................................555. Mendiko klima ................................................................................................................................................................................56

4. Euskal Herriko klimak ............................................................................................................................................................................561. Klimaren faktoreak ..........................................................................................................................................................................562. Euskal Herriko klima motak ............................................................................................................................................................57

5. Klima eta giza jarduerak ..........................................................................................................................................................................601. Lehortea eta giza jarduerak ............................................................................................................................................................60

3. Ingurune naturaleko elementuak: landaretza eta lurzorua1. Iberiar penintsulako eta uharteetako landaretza ......................................................................................................................................63

1. Lokalizazio-faktoreak ......................................................................................................................................................................632. Eskualde biogeografikoak ................................................................................................................................................................65

2. Euskal Herriko berezko landaretza ..........................................................................................................................................................681. Eremu bioklimatiko ozeanikoa ........................................................................................................................................................692. Mendiko eremu bioklimatikoa ..........................................................................................................................................................703. Trantsiziozko eremu bioklimatikoa ..................................................................................................................................................724. Eremu bioklimatiko mediterraneo- kontinentala ..............................................................................................................................72

3. Lurzorua ................................................................................................................................................................................................74

4. Ingurune naturaleko elementuak: ur kontinentalak1. Ibaiak ......................................................................................................................................................................................................78

1. Euri-erregimeneko elementuak ........................................................................................................................................................782. Ibai-erregimenaren faktoreak ..........................................................................................................................................................813. Ibai-erregimenen motak ..................................................................................................................................................................824. Iberiar penintsulako arro hidrografikoak .......................................................................................................................................... 835. Euskal Herriko ibaiak ......................................................................................................................................................................86

2. Aintzirak eta bustiguneak ........................................................................................................................................................................881. Aintzirak eta urmaelak ....................................................................................................................................................................882. Kostaldeko bustiguneak: albuferak eta padurak ..............................................................................................................................89

3. Lurpeko urak ..........................................................................................................................................................................................904. Giza jarduerek uretan duten inpaktua ......................................................................................................................................................90

1. Urtegiak eta isurialdatzeak ..............................................................................................................................................................912. Uren kalitatea ..................................................................................................................................................................................913. Ur-baliabideak eta giza jarduerak......................................................................................................................................................92

Aurkibidea

5. Espazioaren eta paisaiaren humanizazioa1. Gizadiaren eta ingurunearen arteko elkarrekintza ....................................................................................................................................95

1. Giza faktoreak ingurune naturala aldatzen du ..................................................................................................................................952. Ekoizpen-sistemak eta ingurumen-arazoak ....................................................................................................................................963. Sistema naturalen aldaketak ............................................................................................................................................................97

2. Paisaia: faktore askoren arteko elkarrekintzaren emaitza ......................................................................................................................1003. Espainiako Estatuko espazio babestu naturalak ....................................................................................................................................100

1. Parkeak ........................................................................................................................................................................................1002. Erreserba Naturalak ......................................................................................................................................................................1013. Monumentu Naturalak ..................................................................................................................................................................102

4. Paisaia baten interpretazioa: Valderejoko parke naturala ......................................................................................................................1021. Ingurune naturala ..........................................................................................................................................................................1032. Gizataldeen jarduera ......................................................................................................................................................................106

2. multzoa: Ekoizpen-espazioak eta jarduera ekonomikoa

1. Lehen sektoreko ekoizpen-espazioak1. Nekazaritza tradizionalaren krisia eta landa-inguruaren modernizazioa ................................................................................................1122. Nekazaritza Politika Bateratuaren (NPB) eragina Espainiako nekazaritzan ..............................................................................................114

1. NPBren sorrera eta ezarpena ........................................................................................................................................................1142. NPBren eta Merkatuaren Antolaketa Bateratuaren helburuak Espainiako landa-inguruan ..............................................................1153. NPBren eragina Euskal Herriko nekazaritzan ..................................................................................................................................116

3. Nekazaritza-egituren elementuak ..........................................................................................................................................................1171. Ingurune naturala ..........................................................................................................................................................................1172. Landa-inguruko biztanleria ............................................................................................................................................................1183. Ekoizpen-bitartekoak ....................................................................................................................................................................1204. Nekazaritza-ustiategiak ................................................................................................................................................................122

4. Nekazaritzako guneak, abeltzaintza eta basogintza Espainian ............................................................................................................1231. Idorreko nekazaritzaguneak ..........................................................................................................................................................1232. Nekazaritza-espazio ureztatuak ....................................................................................................................................................1243. Abeltzaintza ..................................................................................................................................................................................1254. Basogunea ....................................................................................................................................................................................127

5. Nekazaritzaguneak, abeltzaintza eta basogintza Euskal Herrian ............................................................................................................1281. Nekazaritza-ustiategiak ................................................................................................................................................................1282. Laborantza mota askoko nekazaritzaguneak ..................................................................................................................................1303. Abeltzaintzaguneak eta artzaintzaguneak ......................................................................................................................................1334. Basoa ............................................................................................................................................................................................1345. Nekazaritza modernoaren arazoak ................................................................................................................................................136

6. Nekazaritza, basogintza eta ingurumena ..............................................................................................................................................1377. Nekazaritza iraunkorra ..........................................................................................................................................................................1378. Arrantza ................................................................................................................................................................................................138

1. Arrantza Espainian ........................................................................................................................................................................1382. Arrantza-eskualdeak eta harrapatutako espezieak ........................................................................................................................1403. Europar Batasunaren arrantza-politikak Espainian izan dituen ondorioak ......................................................................................1404. Arrantza Euskal Herrian ..................................................................................................................................................................141

2. Industriaren ekoizpen-sistema1. Lehengai eta energia-iturri erabilgarriak ..............................................................................................................................................1432. Espainiako egungo industriaren aurrekoak ............................................................................................................................................145

1. Industriaurreko Espainiaren ezaugarriak ........................................................................................................................................1452. Industrializazioaren hasiera: industria-iraultzaren porrota ..............................................................................................................1453. Modernizatzearen lehen zantzuak ..................................................................................................................................................146

3. Industriaren garapena eta aldaketa ......................................................................................................................................................1471. Industriaren hazkunde bizkorra ......................................................................................................................................................1472. Krisi ekonomikoaren norainokoa ....................................................................................................................................................1483. Krisi industrialaren egiturazko ondorioak ......................................................................................................................................1484. Industriaren birmoldaketa: faktore eragileak eta doitze-politikak ....................................................................................................1495. Industrian egindako inbertsioa eta teknologiaren berritzea ............................................................................................................150

4. Espainiako industriaren kokapena ........................................................................................................................................................1511. Industriaren kokapena historian zehar ..........................................................................................................................................151

2. Garapenaren urteetako lurralde- eta industria-eredua ..................................................................................................................1523. Polarizazio-prozesuaren aldaketa: hazkunde-ardatz berriak ..........................................................................................................1534. Industria motak eta gaur egungo banaketa geografikoa ................................................................................................................153

5. Industria eta ingurumenean duen eragina ............................................................................................................................................1556. Euskal Herriko industriaren ekoizpen-sistema ......................................................................................................................................158

1. Industrializazioaren bilakaera 1914 arte ........................................................................................................................................1582. Industria sendotzea (1914-1936) ..................................................................................................................................................1593. Autarkia eta protekzionismo aldiak (1939-1959) ............................................................................................................................1604. Desarrollismoaren garaia (1960-1975) ..........................................................................................................................................1605. Krisia eta industriaren birmoldaketa ..............................................................................................................................................1626. Eusko Jaurlaritzaren industria-politika ..........................................................................................................................................1627. Industria mota nagusiak ................................................................................................................................................................1648. Euskal Herriko industriaren lokalizazioa eta sektore nagusiak 165 ................................................................................................165

3. Zerbitzuen sektorea1. Espainiako ekonomiaren tertziarizazioa ................................................................................................................................................1702. Garraioa ................................................................................................................................................................................................171

1. Errepide-sareak ............................................................................................................................................................................1712. Trenbide-sarea ..............................................................................................................................................................................1743. Itsas garraioa ................................................................................................................................................................................1754. Airezko garraioa ............................................................................................................................................................................176

3. Komunikazioak ....................................................................................................................................................................................1774. Merkataritza ........................................................................................................................................................................................177

1. Merkataritza tradizionalaren krisia eta merkataritza mota berriak ..................................................................................................1772. Barne-merkataritza ........................................................................................................................................................................1783. Kanpo-merkataritza ......................................................................................................................................................................179

5. Turismoa ..............................................................................................................................................................................................1801. Espainiar eredu turistikoa: turismo tradizionala eta turismo alternatiboa ........................................................................................1812. Turismo-lekuen ezaugarriak ..........................................................................................................................................................1823. Leku turistikoak eta turismoguneak ..............................................................................................................................................1834. Espainiako biztanleriaren turismo- jarduerak ................................................................................................................................186

6. Zerbitzuen sektoreko beste jarduera batzuk ..........................................................................................................................................1867. Hirugarren sektorea Euskal Herrian ......................................................................................................................................................187

1. Garraioa ........................................................................................................................................................................................1872. Gaur egungo trenbide-sarea: sare osatu gabea ..............................................................................................................................1913. Aire eta itsaso bidezko garraioa ....................................................................................................................................................1944. Merkatariza ....................................................................................................................................................................................1985. Turismoa ........................................................................................................................................................................................199

8. Komunikazioak, turismoa eta ingurumena ............................................................................................................................................200

3. multzoa Biztanleria, hiri-sistema eta urraldearen antolamendua

1. Biztanleria Espainian eta Euskal Herrian: dinamika eta egitura1. Biztanleria aztertzeko iturriak ................................................................................................................................................................2042. Biztanleriaren bilakaera historikoa Espainian eta Euskal Herrian ............................................................................................................206

1. Erregimen demografiko zaharra (…-1900) (XX. mendearen hasiera arte) ......................................................................................2062. Trantsizio demografikoa (1900-1975) ............................................................................................................................................2083. Erregimen demografiko modernoa (1975etik aurrera) ....................................................................................................................2104. Biztanleriaren banaketa: dentsitatea. Alde geografiko handiak ....................................................................................................210

3. Espainiako eta Euskal Herriko biztanleriaren berezko hazkundea XX. mendean ....................................................................................2111. Jaiotzak ........................................................................................................................................................................................2112. Hilkortasuna ..................................................................................................................................................................................214

4. Biztanleen migrazioak Espainian eta Euskal Herrian ..............................................................................................................................2161. Kanpo-migrazioak ..........................................................................................................................................................................2162. Atzerriko immgrazioa ....................................................................................................................................................................2173. Barne-migrazioak ..........................................................................................................................................................................2194. Biztanleriaren hazkunde erreala ....................................................................................................................................................222

5. Biztanleriaren egitura Espainian eta Euskal Herrian ..............................................................................................................................2231. Sexuaren eta adinaren araberako osaera: adin-piramidea ............................................................................................................2232. Biztanleriaren osaera jarduera-sektoreka ......................................................................................................................................2273. Biztanleen osaera heziketa mailaren araberan ..............................................................................................................................231

2. Hiri- eta landa-jendeztatzea. Hiri-sistema eta lurraldearen antolamendua1. Hiri gisako jendeztatzea ........................................................................................................................................................................235

1. Hiriaren morfologia ........................................................................................................................................................................2362. Urbanizatze-prozesua ....................................................................................................................................................................2383. Hiriaren betekizunak ......................................................................................................................................................................2424. Lurraren erabilerak eta hirien egitura funtzionala ..........................................................................................................................2435. Hiri-sistema ..................................................................................................................................................................................2456. Hiriaren gizarte-, ekonomia- eta ingurumen-arazoak ....................................................................................................................251

2. Landa gisako jendeztatzea ....................................................................................................................................................................2521. Landa-lurren morfologia ................................................................................................................................................................2522. Euskal Herriko baserria ..................................................................................................................................................................2523. Lurraldearen antolamendua Espainian ..........................................................................................................................................2544. Lurraldearen antolamendua Euskal Herrian ....................................................................................................................................2555. Europako hiri-sistema handiak ......................................................................................................................................................261

4. multzoa: Inguru geopolitikoa

1.Euskal Herriko lurralde-antolamenduaren historia1. Antzinako aurrekariak: Antzinatea eta Erdi Aroa ....................................................................................................................................266

1. Antzinatea ......................................................................................................................................................................................2672. Azken Antzinatea (V. mendetik VIII. mendera) ..................................................................................................................................2683. VIII. mendetik XV. mendera ............................................................................................................................................................269

2. Hurbileko aurrekariak ............................................................................................................................................................................2751. Errege Katolikoak eta Austriako etxeko erregeak ............................................................................................................................2752. Borboitarrak: monarkia absolutua eta zentralizazio-prozesua ........................................................................................................2763. Liberalismoaren hedapena eta banaketa administratibo berriak ....................................................................................................2774. Bigarren Errepublika eta erregionalismoa ......................................................................................................................................2795. Aldi frankista ..................................................................................................................................................................................280

3. Gaur egungo lurralde-antolamendua ......................................................................................................................................................2801. Frantziako departamenduak .......................................................................................................................................................... 2802. Autonomia-erkidegoak ..................................................................................................................................................................2803. Euskal Autonomia Erkidegoaren Estatutua ....................................................................................................................................2834. Nafarroako Foruaren Hobekuntza ..................................................................................................................................................2855. Udalerriak ......................................................................................................................................................................................287

2. Europar Batasuna1. Zer da Europar Batasuna? ....................................................................................................................................................................2882. Europar Batasunerako bidea ................................................................................................................................................................2893. Batasuneko erakundeak ........................................................................................................................................................................291

1. Kontseilu Europarra ......................................................................................................................................................................2912. Europako Parlamentua ..................................................................................................................................................................2913. Europar Batasuneko Kontseilua ......................................................................................................................................................2914. Europako Batzordea ......................................................................................................................................................................2925. Justizia Auzitegia ..........................................................................................................................................................................2926. Europako Arartekoa ......................................................................................................................................................................2937. Kontuen Auzitegia ..........................................................................................................................................................................2938. Europako Inbertsio Bankua (EIB) ....................................................................................................................................................2939. Eskualdeetako Lantaldea ..............................................................................................................................................................293

10. Ekonomia eta Gizarte Lantaldea ....................................................................................................................................................2934. Merkatu Bakarra eta Ekonomia eta Diru Batasuna ................................................................................................................................2945. Batasuneko politikak ............................................................................................................................................................................296

1. Gizarte-politika ..............................................................................................................................................................................2962. Industria-politika ............................................................................................................................................................................2973. Ingurumen-politika ........................................................................................................................................................................2984. Garraio-politika ..............................................................................................................................................................................2995. Eskualde-politika. Aurrekontua eta egitura-funtsak ........................................................................................................................300

6. Espainia eta Euskal Herria Europar Batasunean ....................................................................................................................................3041. Ekonomiaren bilakaera Espainian ..................................................................................................................................................3052. Konbergentzia ekonomikoa ............................................................................................................................................................3063. Espainiako eredu ekonomikoaren iraunkortasuna ..........................................................................................................................307

Ingurune naturaleko elementuak (erliebea, klima, landaretza, lurzoruak eta ur kontinentalak) elkarrekin

erlazionatuta daude, eta elkarreraginean jarduten dute, sistema dinamikoa osatuz. Elementuok azter-

tzeko, elementu bakoitzaren ezaugarriak aztertu behar dira, eta batez ere beren arteko erlazioak.

Ingurune naturalaren eraldaketa asko bizkortu da azken mendeotan, populazioaren hazkundeagatik eta

teknologiaren garapenagatik. Gaur egun, gizakia aldaketa gogorrak ari da eragiten sistema naturaletan:

aldaketa klimatikoa, landaretza suntsitzea, leku hezeen lehortzea, ibaietan presak eraikitzea, ura ubi-

deratzea... Hainbat eta hainbat ekintza, lurrazalaren aldaketa aztertzerakoan gizakia funtsezkotzat har-

tzera behartzen dutenak.

1.multzoa

Dinamika ekogeografikoak1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

2. Ingurune naturaleko elementuak: klima

3. Ingurune naturaleko elementuak: landaretza eta lurzorua

4. Ingurune naturaleko elementuak: ur kontinentalak

5. Espazioaren eta paisaiaren humanizazioa

Erliebea kontinenteen eta itsas hondarraren gainazalean ageri

diren forma gutxi-asko konplexuen multzoa da. Mendiak, sa-

konuneak, haranak, zabaldiak, eremuak eta mortuak..., es-

kualde, bailara edo paisaia jakin batzuk zehazten eta

mugatzen dituzten erliebearen agerpenak dira.

II.. EErrlliieebbeeaa zzeehhaazztteenn dduutteenn ffaakkttoorreeaakk

Erliebea hainbat faktoreren jardunaren emaitza da: faktore

tektonikoak, litologikoak eta higadura-faktoreak.

12

11.. IInngguurruunnee nnaattuurraalleekkoo eelleemmeennttuuaakk:: eerrlliieebbeeaa

ALDEZ AURREKO IDEIAK

1. Defini itzazu hitz hauek: mendikatea, goi-ordokia, sakonu-

nea, harana eta ordokia.

2. Bereiziko al zenituzke lurralde buztintsua eta lurralde harea -

tsua?

3. Azalduko al zenuke zergatik dauden itsas animalien fosilak

mendi batzuetan?

4. Gogoratu zer den padura bat, eta aipatu batzuk.

5. Zer da delta bat? Nola eratzen da? Gogoratu beste bokale

motaren bat.

Faktore edo indar tektonikoek erliebea sortzen edo eratzen

dute, lurrazala tolestuz, hautsiz, hondoratuz edo goratuz.

Beraz, Lurraren erliebearen egitura edo arkitektura finkatzen

dute.

Faktore litologikoek harrien izaerarekin dute zerikusia: kon-

posizio mineralogiko eta kimikoa, egitura, ehundura, erresis-

tentzia... Harrien gogortasun-mailak ematen du zenbait

erliebe-formaren ulerbidea, aurrerago ikusiko denez.

Higadura-faktore edo eragileek egitura-formak aldatu edo

moldatu eta beste batzuk sortzen dituzte. Gehienetan, higa-

duraren lanak aldez aurretik zeuden erliebe motak berdintzera

jotzen du, baina batzuetan areagotu ere egiten ditu. Higadu-

rak ez du modu kaotikoan jarduten, eta sortzen dituen erliebe-

formak katalogatu egin daitezke.

Erliebearen egitura haren harri-arkitektura da, eta horretan

zerikusia dute, batetik, harrien izaerak eta erresistentziak (li-

tologia), eta bestetik, harri horiek, eratu ondoren, hartu duten

formak (tektonika).

Azter ditzagun banan-banan erliebea zehazten duten fakto-

reak.

Beriain San Donatoko mendian, Andian (Nafarroa).

I. Faktore tektonikoak

Lurrazalak mugimendu geldoen eragina jasaten du. Mugi-

mendu horiek noizbehinka bakarrik hautematen dira; esate

baterako, lurrikarak edo sumendien erupzioak.

Mugimendu tektonikoek bi egitura mota sorrarazten dituzte:

a) Faila-egiturak

b) Egitura tolestuak

1. Faila-egiturak

Faila haustura-lerro bat da. Lerro horretan zehar, lurrazalaren

sektore bat desplazatu egin da beste batekiko. Dislokazioa

eragin duen mugimenduak norabide bertikala, horizontala edo

bietarikoa izan dezake. Failen mugimenduengatik eraiki diren

mendikateetan, desplazamendua milaka metrora iritsi da ba-

tzuetan; halaxe gertatu da, adibidez, Iberiar penintsulako Er-

dialdeko Mendiketea.

Mugimendu bat jasan duen gainazalari faila-gainazala edo

faila-planoa deritza. Failaren bi aldeetara ageri diren bi eba-

kiei faila-blokeak edo ezpainak deritze. Alderik altuena, gai-

naldea, bloke altxatua da, eta behekoa, berriz, bloke hon-

doratu edo etzana.

Hainbat faila mota daude:

a) Faila normala: distentsioz sortua. Honetan, faila-planoaren

inklinazioa bat dator bloke hondoratuaren norabideare-

kin.

b) Alderantzikatua: konpresioz sortua. Faila normalean bloke

hondoratu deritzan blokea faila-planoaren gainetik gora-

tzen da; hartara, geruza zaharrenetako harriak geruza be-

rrienen gainean ipintzen dira. Halaxe gertatzen da

zamalkaduretan. Adibidez, Toloño mendilerroan (Arabako

Errioxa) material sekundarioak Ebroko sakonuneko ma-

terial tertziarioen gainean daude.

c) Urratze-faila. blokeen arteko mugimendu horizontalak so-

rrarazten dituzten indar tangentzialek eragina.

Oso material gogorrez osatutako ingurune bat indar tektoni-

koen mende geratzen denean, faila-sare bat agertu ohi da.

Blokeek multzoarekiko duten posizioa kontuan hartuz, ho-

nako egitura hauek bereiz ditzakegu:

– Horst egitura: bi failaren artean goratutako blokea.

– Fosa edo graben egitura: bi failaren artean hondoratutako

aldea.

– Bloke baskulatua: alde batera makurtua dagoena, piano-

tekla baten gisan.

Denboraren joanean, higadurak berdindu egin ditzake bi hor-

mak, eta gainazalean failaren arrasto guztiak ezabatu.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

13

1

2

3

1

2

31

2

3

a)

b)

c)

Faila motak.

Faila normala

Alderantzizkoa

Urratze-faila

Horst-a.

Fosa edo graben-a.

2. Egitura tolestuak

Konpresio-indar tektonikoen aurrean, harri plastikoak (tupa-

rria, kareharria, hareharria…) tolestu egiten dira, eta sinkli-

nalak eta antiklinalak sorrarazten dituzte. Antiklinalek harririk

zaharrenak dituzte nukleoan, eta sinklinalek, berriz, materia-

lik berrienak.

Egitura tolestuak ez dira erliebe-formak, sedimentazio-ma-

terialak edo geruzak ezartzeko moduak baizik. Higadurak

gastatu egiten ditu erresistentzia gutxieneko materialak, eta

deformazio handieneko lekuetan sortutako arrailetan hain-

bat erliebe-forma sortzen dira: konbea, klusea eta sinklinal

esekia.


14

Egitura tolestu baten bilakaera; egiturarekin bat datorren batetik erliebe alderantzikatura pasatzea.

1. Jatorrizko erliebea

Jatorrizko harana

Geruza biguna

2. Egiturarekin bat datorren erliebea

Klusea

Geruza gogorra

Geruza biguna

Klusea

Sinklinal esekia

4. Erliebe alderantzikatua

Antiklinala Sinklinala

3. Higadurak ganga antiklinalei erasotzen die

Konbea

Gandorra

2. Faktore litologikoak

Lurrazala era askotako harriek osatzen dute, hasi petroliotik

eta granitoraino, tartean hareak edo gneis-a direla. Sorburua-

ren arabera, honela sailkatzen dira:

a) Harri igneoak.Magma hoztu eta solido bihurtzean eratuak

dira. Prozesu hori hainbat eratara gertatzen denez, bi harri

mota eratzen dira:

– Harri plutonikoak. Lurrazalaren azpian oso sakonean da-

goen magma oso poliki hoztearen ondorioz eratuak; pro-

zesu geldo horri esker, mineral puruen kristalak eratzen

dira. Harri-kategoria horren barruan sienita eta granitoa

nabarmentzen dira. Granitoa kuartzoak, feldespatoak eta

mikak osatzen dute. Harri plutoniko horiek plaka konti-

nentalen oinarria dira.


15

– Harri bolkanikoak. Basaltoa, adibidez; magma igo eta su-

mendietatik irtendakoan, edo gainazaletik gertuko arrail-

durak betetakoan sortzen dira. Hoztea eta hoztearen

ondoriozko solidotzea bizkor gertatzen dira, eta beiraren

antzeko harriak eratzen dira.

b) Harri sedimentarioak. Beste harri batzuen hondarrak itsa-soen eta lakuen hondoetan edota kontinenteen gainaza-

lean ezarri eta gogortzean eratzen dira. Geruzak osatzen

dituzte.

Harri sedimentarioak, beren jatorriaren arabera, honela

sailkatzen dira: detritiko edo mekanikoak, organikoak eta

kimikoak.

– Harri sedimentario mekaniko edo detritikoak beste harri

batzuk desegindakoan sortzen diren partikula mineralez

osatzen dira; aldaketa kimikorik gabe itsasorantz edo

aintzira handi baterantz garraiatuak izan ondoren, geru-

zatan jalkitzen dira. Fenomeno honen adibiderik onenak

hareharria eta konglomeratuak dira.

– Harri sedimentario organikoak. Landare- eta animalia-

hondakinez osatzen dira. Ikatza, esaterako, landare-ma-

terialezko geruza konprimituetatik abiatuta sortzen da,

eta kareharri mota batzuk (CaCO3), aldiz, itsaso-honda-

kinen metaketaz eratzen dira.

– Harri sedimentario kimikoak. Uretan disolbaturiko mine-

raletan dute sorburua. Igeltsua(CaSO4), adibidez, mota

honetako harri sedimentario bat da, klima agorreko ga-

raietan laku eta sakonera gutxiko itsasoetako ura lu-

rrundu, eta gatzak prezipitatzean sortzen dena.Granitozko harkaitza.

Buztinak Bardeetan. Kareharriak Cuencako Hiri Sorginduan.

c) Harri metamorfikoak. Lurrazalaren sakoneko beroak etapresioak jatorrizko osaera eta testura aldatu dizkietenak

dira. Nabarmentzekoak dira gneis-a, marmola, kuartzita eta

arbela.


16

1. Erabil ezazu zeure herri edo hiria agertzen den mapa

geologiko bat, eta erantzun galdera hauei:

– Zein harri mota dira nagusiak?

– Zein aro geologikotakoak dira?

3. Higadura-faktoreak

Lurrazaleko zoru eta harriak etengabe aldatzen eta gastatzen

dituzten prozesu fisiko eta kimikoen multzoa da higadura. Hi-

gadura-prozesuak hainbat faktoreren lanaren emaitza dira,

hala nola beroa, hotza, ura, haizea, grabitatea eta landare- eta

animalia-bizitza. Higadura-eragile batzuk zuzenean lotuta

daude klimarekin: haizea eskualde lehorretan, izotza goi-men-

dietan...

Arbelak. Monfragüeko parke naturala (Cáceres).

A1 B1

A2 B2

Biostasia-egoeran (klima hezea), sakoneko granitoa deskonposatzen da; landaretzak lur-zorua babesten du (A1 eta B1).

Egoera rexistasikoan (klima idorra), higadura da nagusi, landaretza faltagatik(A2 eta B2).

Paisaia ozeaniarra. Basoak higaduratik babesten du lurzorua.Basoa, Berastegi.

Paisaje mediterraneoa. Higadura-eragileek zorubabesgabeari erasaten diote. Cap de Creus Parke Naturala

(Costa Brava)

Klima bero eta lehorretan, harriaren gainaldeko geruza dilatatuegiten da beroagatik, eta azkenean zartatu eta arraildu egitenda tenperaturek behera egiten dutelako. Gorabehera termikohoriek bereziki aktiboak dira granitozko blokeen ertzetan, etadenbora igaro ahala “bola” bihurtzen dira. Ingurune-mota ho-netan, higadura-eragile garrantzitsuena haizea da; haizeak za-titxoak garraiatzen ditu, eta jalkitzean, hondarrezko dunak edogeruzak eratzen.

Klima hezeetan higadura-eragile nagusia erreka eta ibaietako

ura da; higadura bertikala eragiten du, harana sakonduz, eta

ertzetan albo-higadura eragiten du; gainera, esekitako mate-

rialak garraiatzen ditu, edo hondarretik herrestan eramaten.

Bestalde, haitzak kimikoki aldatzen ditu urak, atmosferako

urak xurgatu egiten baitu airearen karbono-dioxidoa (CO2), eta

azidotu; ur hori euri gisa erortzean, mineral batzuk disolbatu

egiten ditu, eta beste batzuk deskonposatu. Adibidez, grani-

toko feldespatoa buztin bihurtzen da.

Klima hotzetan, harrien zartaduretan eta poroetan sartzen

den ura handitu egiten da izozten denean, eta hautsi egiten

ditu. Glaziarrek ere higatu egiten dituzte lurrak, eta U for-

mako haranak sortzen dituzte; horretarako, hondoko mate-

rial solteak herrestatzen dituzte. Material horiek hondoko

eta albo-hegietako harria leunduz eta higatuz joaten dira,

eta albo-hormetako materialak erorarazten dituzte.

Litologiak funtsezko eginkizuna betetzen du higadura-proze-suetan. Harri batzuk, kuartzitak esate baterako, beren gogor-tasunagatik eta egonkortasun kimikoarengatik, ez dira ia baterealdatzen; eta, horregatik, normalean goruneak osatuz agertzen


17

dira. Granitoak oso erraz aldatzen dira klima epeletan, berenfeldespatoen aldaketarengatik; klima hotz eta lehorretan, berriz,ondo eusten diete meteorizazioaren efektuei. Modu berean,klima epel eta hezeetan disoluzioak eragin handiagoa egitendu kareharrietan.

Jarduera biologikoak harkaitzen meteorizazioari eragiten die.Zuhaitzen eta zuhaixken sustraiek harkaitzen arrakalak zabal-tzen dituzte, eta, era horretan, errazago hausten dira. Likenakharkaitzen gainean zabaltzen dira, eta haien deskonposizioabultzatzen dute. Aparteko gauza da guztiz gizakiak eragitenduen higadura-lana, bere lanekin, eraikuntzekin eta abarrekinhigadura-prozesuak abiarazten eta bizkortzen baititu.

Kostetan, olatu eta korronteek batera egiten dute lana, pix-

kanaka hondartzak eta labarrak eraldatuz. Batzuetan, ha-

rriak plataforma lau bat bihurtzen dira, marearteko zabal-

gune deritzana.

Beren garraio-ahalmenagatik, ura eta haizea dira, inondik ere,

higadura-eragilerik garrantzitsuenak. Leku batek lurzoruak

xurga dezakeena baino ur gehiago jasotzen duenean, sobe-

rako urak erreka eta ibaietara jotzen du, material soltea ga-

rraiatuz. Hegi leunek higadura laminarra jasaten dute, eta

lurzorua goi-geruzarik gabe geratzen da, itxuraz batere higatu

gabea. Sarritan, landaretza gutxiko aldeetan, errekek karkabak

eratzen dituzte; hala gertatzen da, adibidez, Bardean.

Erreka eta ibaiek herrestatzen dituzten material higatuen

parte bat haranetan jalkitzen da, baina beste parte bat itsa-

soraino iristen da. Jalkin horiek eta itsas korronteen lanak,

batzuetan, deltak eta albuferak eratzen dituzte.

Algorriko flysch-a Zumaian (Gipuzkoa). Erretenak Ebroko Sakongunean.

Gizakia eta higadura bizkortua

Lehen aipatutako higadura-eragileei giza jarduerak erantsi

behar zaizkie. Higadura naturala berez orekatzen da, lurzo-

ruak beste lekuetan eratzen baitira, baina gizakiak hautsi

egin du lurzoruaren suntsitze-eratzeen arteko oreka hori.

Aldez aurretik orekan zegoen geosistemako elementu na-

tural baten edo batzuen aldaketak higadura bizkortua era-

giten du.

Teknologia gero eta aurreratuagoen bidez, gizakiak lurraza-

laren fisonomia alda dezake. Esate baterako, zenbait jar-

duerak eragin zuzena dute erliebean: harrobiak, meategi

irekiak, errepideak... Ekintza horiek, paisaiari eraso egiteaz

gainera, erraztu egiten dute gainazaleko ur-isuria, landare-

tza faltaren ondorioz.

Beste batzuk, hala nola hondakindegi eta zabortegiak, sedi-

mentazio antropikoko eremutzat har daitezke.

Giza jardueren artean, nekazaritzak eragiten du higadura

gehien.

Hauek dira higadura bizkortu dezaketen nekazaritza-lanak:

a) Goldaketa aldaparen norabidean egitea; horrez gainera,

lurzorua iragazgaitz samarra bada, uraren lanak karka-

baz bete dezake lur-sail hori.

b) Makineria astuna erabiltzea, lurzorua trinkotu eta ura ira-

gaztea galarazten baitu, ur-isuria bideratuz.


18

c) Lurzoruaren xehaketa, partikula finagoak eta, beraz, he-

rrestatzeko errazagoak agertzen baitira.

d) Lurzorua garbi edukitzea, zuhaitzen artean inolako lan-

dare estaltzailerik gabe.

e) Kalitate txarreko urak erabiltzea ureztatzeko, horren on-

dorioz lurzorua gazitu egiten baita eta emankortasuna

galtzen du.

f) Gehiegizko larratzea. Lurzoru askoren produktibitatea gal-

tzea ekarri du. Hektarea bakoitzeko dagoen abere kopu-

ruak ez ezik, larratzen diren ganadu-espezieek ere

zerikusi handia dute honetan.

Hala ere, egia izan arren nekazaritza-lan batzuk kaltegarriak

direla eta zenbait eskualderen basamortutzea ekarri dutela,

nekazaria da leku geografiko askoren zaintzailea.

Baso-soiltzea eta baso-suteak dira Iberiar penintsulak di-

tuen higadura-prozesuen larritasunaren arrazoi nagusiak.

Babesik gabe uzten dituzte lurzoruak, eta errazagoa gerta-

tzen da gainazaleko isuria eta horren ondoriozko lurzoruen

higadura.

2. Batzuetan, gizakiaren egintzak, fenomeno naturale-

kin konbinaturik, hondamendi larriak eragiten ditu,

Irpinia mendien mazeletan gertatu zen bezala, Sarno,

Siano, Quindici eta Bracigliano herrietan, Italian. Bila

ezazu horren gaineko informazioa, eta esan ezazu

zerk eragin zuen hondamendi hori.

3. Eraldaketa antropikoaren kasuak ugariak dira gaur

egun aurrerapen teknologikoen ondorioz. Badira Leon -

go Las Médulaskoa bezalako adibideak ere, erroma-

tarren garaikoak. Bila ezazu Las Médulasi buruzko

informazioa, eta idatzi zeure hitzez laburpen bat,

erromatarrek erabilitako zenbait teknika deskribatuz

(nola egiten zen lana, zein lan-indar erabiltzen zuten,

zer ateratzen zen lurretik...).

4. Bila itzazu higadura antropikoaren adibideak.

Las Médulas (León).

22.. IIbbeerriiaarr ppeenniinnttssuullaakkoo eettaa uuhhaarrtteeeettaakkooeerrlliieebbeeaa

Iberiar penintsula ipar hemisferioko alde epelean dago, Tarifako36° 0´ eta Estaca de Baresko 43° 47´ paraleloen artean. Euro-paren hego-mendebaldeko muturrean dago, eta geografia-ezaugarriei dagokienez, oso mediterraneoa den arren, OzeanoAtlantikoaren eragina ere badu. Espainiak, penintsulako lu-rraldeez gainera, Balear uharteak, Kanariar uharteak (27° 38´-29° 24´) eta Ceuta eta Melilla hartzen ditu.

Honako ezaugarri hauek ditu: forma betea, batez besteko altuera660 m ingurukoa, eta mendikateak periferian kokatuak egotea.

1. Iberiar penintsularen historia geomorfologi-koa

Iberiar penintsularen historia geomorfologikoa aro hauetanbana daiteke:

1. Palezoikoa. Hertziniar orogenia Paleozoikoaren amaierangertatu zen. Itsas azpian metaturiko materialak tolestu eta

gero azaleratu egin ziren, IM-HE norabideko mendikate bat

osatuz. Era horretan osatu zen Mendigune Hesperikoa deri-

tzana (Goi-lautadako gune nagusia).

2. Mesozoikoa. Tolestura hertziniarraren ondoren, higadura-aro luze bat etorri zen, eta tolesturak lautu eta penilautadak

sortu ziren. Aldi berean, sekulako material mordoa metatu

zen Mendigune Hesperikoa inguratzen zuten itsasoetan: ka-

reharriak, tuparriak, buztinak, hareharriak…

3. Tertziarioa. Jalkitzeak aurrera jarraitu zuen, harik eta gaurkoerliebea tankeratu zuten Alpeetako orogenia-fenomeno han-

diak gertatu ziren arte. Orogenia-fenomeno horiek Afrikako

xafla iparralderantz mugitu zelako gertatu ziren, Mendigune

Hesperikoa inguratzen duten itsasoetan metaturiko materia-

lak estutuz. Era horretan Kantabriar mendikatea eta Iberiar

mendikatea osatu ziren, eta, itsasoko alderdi sakonenetan

(itsas sakonguneetan), Pirinioak eta Mendikate Betikoa. Era

berean, Alpeetako orogeniaren ondorioz, itsasoan urperatuta

geratu ziren Ebroren sakongunea eta Guadalquivirren sakon-

gunea osatu zuten zokaloko parteak.

Iberiar goi-lautadaren barrualdean, presioek lehenik zoka -

loaren konkortzea eta ondoren zatikatzea eragin zuten. Er-

dialdeko mendikatea, Toledoko mendiak eta ipar eta

hegoaldeko bi sakonuneak eratu ziren.

Mendiak higatuz joan ziren, eta higaduraren ondorengo ma-

terialek Goi-lautadako sakonguneak, eta Ebroren sakongu-

nea eta Guadalquivirren sakongunea osatu zituzten.

4. Kuaternarioa. Kuaternarioko higadurak nahikoa aldatuzuen multzoa, batez ere glaziazioetan zehar: terraza maila

desberdinak ibarretan, eta hondartza-ildo desberdinak kos-

taldeetan.

Kanariar uharteen jatorriak ez du inolako zerikusirik Iberiar

Penintsularen bilakaera geologikoarekin. Uharte hauek dira,

gainera, Estatu osoan bulkanismo aktiboa dagoen eskualde


19

Iberiar penintsulako eta uharteetako erliebea.

Lurzoru silizeoak

Kare-lurzoruak

Lurzoru buztintsuak

Lurzoru bulkanikoak

bakarra. Tertziarioan hasi zen sumendi-jarduera luze bateanzehar eratutakoak dira.

2. Penintsulako litologia eta paisaiak

Iberiar penintsulako harkaitz motak hiru multzo litologiko han-

ditan banatuta daude: silizeoa, kareharrizkoa eta buztinezkoa.

Banaketa hori geografikoa ere bada; izan ere, harrien izaerak

eta ezaugarriek paisaien fisonomiari eragiten diote.

Eremu silizeoa

Eremu silizeoa osatzen duten materialak granitoa, kuartzitak,

gneisa eta arbelak dira batez ere. Zokaloaren azaleratzeak

dira, eta penintsulako mendebaldean hedatzen dira: Galizia,

Asturiasko mendebaldea, Leongo mendiak, Zamora eta Sala-

manca aldeko penilautadak, Portugalgo ipar eta erdialdea, Ex-

tremaduraren parte handi bat, Erdialdeko Mendikatea,

Toledoko mendiak, Sierra Morena mendikatea eta erdiko Piri-

nioak.

Klima epel eta hezearen eraginez, eremu hau osatzen duten


20

Eremu silizeoa. Granito-harria.

materialek aldaketa kimiko handia jasaten dute; esate bate-

rako, granitoaren kasuan, urak feldespatoari eta mikari era-

sotzen die, buztin bihurtzen ditu, eta kuartzoa aske geratzen

da. Beraz, harea eta buztinezko nahastea eratzen da. Mendi-

kate zaharrek bizkarralde kizkurtuak edo harri biribileko blo-

keak ageri dituzte, berrocal izenekoak. Arbelek, higatutakoan,

uhin-formak ematen dituzte, eta kuartzitek, higaduraren au-

rrean sendoagoak direnez, gailurrak eta lurralde menditsuak.

Kareharrizko eremua

Jatorri sedimentarioko kareki eta tuparriez osatuta dago. Goi-

lautadaren bazterretan eta periferiako mendietan hedatzen

da. Gironako kostan hasten da, Pirinioaurretik, eta Iberiar men-

dikatera jaisten da, Mendikate Subbetikoetara luzatzeko (Ala-

cantetik Gibraltarko itsasarteraino), Z alderantzikatu bat

marraztuz.

Kare-haitzek lurralde menditsuak eratzen dituzte, horma mal-

kartsuekin, labarrekin eta erlaitzekin; aldi berean, berekin

dauden materialak (tuparria, hareak, buztinak...) errazago hi-

gatzen dira, eta sakonuneak sortzen dituzte.

Kareharrizkoak eraldatze karstikoarekin daude lotuak. Ik. 28. or.

Buztinezko eremua

Buztinezko eremua arro kontinentaletan jalkitako buztin eta tu-

parriek eratzen dute. Goi-lautadan (Dueroren arroan, Tajoren er-

dialdeko arroan eta Mantxan) eta alboetako sakonuneetan (Ebro,

Guadalquivir, behealdeko Tajo eta Sado); gainera, buztinak es-

taltzen ditu mendien arteko kubeta izenekoak (Calatayud-Te-

ruel), Granada, Guadix eta Bazako sakonuneak, Guadianaren

Extremadurako arroak eta Levanteko lautadak. Arro horietan ere

ugariak dira tuparriak, kareharriak eta igeltsuak.

Geruza horizontal edo azpihorizontalek, higadurarekin batera,

Buztin-eremua. Bardeetako paisaia.Kareharrizko eremua: Arkamoko mendiak, Kuartangon (Araba).

Quercus Taldea

Dueroren arro sedimentarioa Tajo-Guadianaren arro sedimentarioa

Sierra Morena

Villuerca (1.323 m)

Toledoko mendiak

Guadiana Ibaia

Guadalquivir ibaia

Iberiar penintsularen soslai eskematikoa, iparraldetik hegoaldera.

Iparraldea

Mediterranero Itsasoa

Mendikate Betikoak

(Mulhacén 3.478 m)

Tajo Ibaia

Erdialdeko Mendikatea

Gredosko mendikatea

2.592 m

Duero ibaia

Picos de Europa

2.615 m

Bizkaiko golkoa

lautada zabalak sortu dituzte, hainbat mailatan: eremuak eta

haran oso irekiak, azpil forman, non muino lekukoak ageri bai-

tira sakabanaturik.


21

Erliebe-unitateak luze-zabal handiko gorabehera geografikoak

dira, homogeneotasun handi samarra ageri dutenak egiture-

tan, materialetan eta adin geologikoan.

Azter ditzagun orain erliebe-unitate nagusiak.

1. Goi-lautada

Altuera handia da goi-lautadaren ezaugarri nagusia, eta Ibe-

riar penintsularen erdigunea da. Erdialdeko Mendikateak–tolestura alpetarrak sortu zuen– bi partetan zatitzen du, eta

bost gune nagusi ditu: Somosierra, Guadarrama, Gredos, Gata

3. Erliebe-unitateak

1. Mazizo Hertziniarra (Iberia silizeoa)

2. Goi-lautadako arro sedimentarioak (Iberiabuztinezkoa)

3. Mendi periferikoak (Iberia kararrizkoa)

4. Sakonune prealpetarrak (Iberia buztinezkoa)

5. Kanpoaldeko mendiak (Iberia kararrizkoa)

6. Lerrokatze nagusien norabideak

Iberiar penintsularen erliebe-unitateak.

5.0004.0003.0002.0001.000

00 m

eta La Estrella. Tontor altuenak Almanzor eta Peñalara dira.

Honako hauek ere nabarmentzen dira:

a) Duero ibaiaren arroa edo Iparraldeko azpigoi-lautada.Alde batetik, mendebaldeko penilautadak hartzen ditu, zei-

netan zokaloa azaleratzen baita (granitoa, arbelak, kuartzi-

tak...) Salamancan eta Zamoran, eta, bestetik, lautada

sedimentarioak edo ekialdeko landa zabalak, Tertziarioko


22

material sedimentarioetan eratuak.

b) Tajo-Guadianaren arroak, edo Hegoaldeko azpigoi-lau-tada. Unitate hauek ditu: Toledoko Mendiak (Guadalupekomendikatea, Montánchez, San Pedro eta San Mamed), lau-

tada sedimentarioak (Madrilgo hegoaldea, Toledoko ipa-

rraldea eta Mantxako zabaldia) eta Extremadurako

hegoaldeko eta mendebaldeko penilautadak. Batez besteko

altuera 600-700 m-koa du.

5. Begira goiko irudiari, eta deskriba ezazu bertan ageri

diren hiru unitateen erliebea, zein aro geologikotan

eratu ziren esanez.

2. Mendi periferikoak

Goi-lautadaren ertzetan daude, eta orogenia alpetarraren ga-

raian eratu ziren. Ondorengo hauek dira:

– Galizia-Leóngo mendigunea. Tolestura alpetarrak failabihurtutako zokalo paleozoiko zaharraren parte da. Gune

orografikoak Segundera eta Teleno dira, eta Cabeza de Man-

zaneda eta Ancaresko mendilerroak. Zeharkako haranik ez

dagoenez gero, zaila da Galiziaren eta Goi-lautadaren ar-

teko komunikazioa. Piedrafita del Cebreiroko mendatea na-

barmentzen da, Caurel eta Ancaresko mendilerroen artean.

– Kantabriar mendikatea. Mendebaldea Galizia-Leóngomendigunearen jarraipena da, eta material paleozoikoak ditu

(kuartzitak eta arbelak). Pajares mendatea da Goi-lautada-

rekiko komunikazio-bide nagusia. Ekialdeko partea pittin bat

tolesturiko material sekundarioz osatua dago. Altuera han-

dienak Picos de Europa eta Peña Labra dira, eta Escudoko

mendateak lotzen du Kantabria goi-lautadarekin.

– Euskal Mendiak. Pirinioen eta Kantabriar mendikatearenartean daude, eta batez ere material mesozoikoz osatuak

daude (kareharriak, hareharriak eta buztinak).

– Iberiar goi-lautada. Goi-lautada eta Ebroko sakonunea be-reizten ditu. Mendigune paleozoikoaren mugaren gainean

altxatzen da. Demanda, Urbión, Cebollera eta Moncayo dira

mendikate nagusiak. Hortik aurrera, bi partetan bereizten

da: ekialderantz, Gudar, Javalambre eta Maestrazgoko men-

Gredosko mendikatea

2.592 m

Toloñoko mendikatearen, Dueroko arro sedimentarioaren eta Erdialdeko Mendikatearen eskema geologiko sinplifikatua I-H.

Cares ibaia

Amblésko fosa 1.100 m

Tierra de Campos 750 m

Picos de Europa

2. 648 m

Dueroren hegoaldeko landazabalak

Rañako param

oak 1.200 m

Avilako mendilerroa 1.500 m

Torozosko paramoak 850 m

Kantabriar mendikatea(Europako mendiak) Erdialdeko Mendikatea (Gredostik)Dueroko arro sedimentarioa

Tiétar ibaiaren fosa 320 m

Zokalo metamorfiko eta Miozeno detritikoko buztin Failaksedimentario paleozoikoa eta hareak

Zokalo granitikoa Miozenoko kararri eta margak

dikateak, eta hegoaldera Universales mendiak, Cuencako

mendilerroak eta Albarracín mendikatea; Jalón ibaiak ze-

harkatutako Calatayud-Teruelgo sakonunea geratzen da

bien artean, Ebroko sakonunea barrualdearekin komunika-

tzen duena. Mendikate honetan sortzen dira Duero, Tajo,

Júcar eta Turia ibaiak.

– Sierra Morena mendilerroa. Portugalgo mugatik Albacete-

raino zabaltzen da. Material paleozoikoek, arbelek eta kuar-

tzitek osatzen dute. Ikatz-hobiak eta burdina, kobre, zilar,

zilarbizi eta abarretako meategi garrantzitsuak ditu. Mendi-

lerroak ez dira oso garaiak, eta Madrona, Alcudia eta Ara-

cena dira aipagarrienak. Despeñaperrosko haitzarteak lotzen

ditu Goi-lautada eta Guadalquivir ibaiaren sakonunea.


23

3. Kanpoaldeko mendiak

Penintsularen ertzetan daude. Hauek dira:

– Pirinioak. Kantauri itsasoaren eta Mediterraneoaren arteandaude. Mendikate honek ardatz gisako lerro bat du, eta

beste bi lerrokadura paralelo alboetara, ez hain garaiak,

Ebroren haranera eta Akitaniako lautadara jaisten direnak;

Pirinioaurrea deritze. Mendilerro ezagunenak Cadí, Montsec

eta Guara dira. Tontorrik handienak ardatzeko lerroan daude:

Maladeta mendigunean Aneto tontorra dago, eta Tres Soro-

res-en Perdido. Bestalde, Frantziarako pasabide naturalak

hauek dira: mendebaldean, Irun eta Orreaga; Aragoin, Can-

franc eta Somport, eta ekialdean, Portbou.

– Kataluniako kostako mendikateak. Kostaren paraleloandoazen bi lerrokadura dira, itsasertzetik jatorri tektonikoa

duen Vallés-Penedés sakonuneak bereizten dituenak. Men-

dilerrorik garaienak Montseny, Montserrat eta Montsant dira.

– Mendikate Betikoak. Gibraltartik La Nao (Alacant) lurmu-turreraino iristen dira, Guadalquivirreko sakonunearen eta

kostaren artean. Itsasertzaren paraleloan bi mendialde

6. Erabil ezazu atlas bat eta seinalatu Bilbotik Malaga-

rako bidaia batean zeharkatuko zenituzkeen mendi-

kateak, ibaiak eta sakonuneak.

7. Konpara ezazu erliebe-mapa bat eta probintzia edo

autonomia erkidegoen beste bat, eta esan ea muga

administratiboak eta erliebe-unitateak bat datozen.

8. Zein aro geologikotan eratu zen Iberiar penintsula,

orain ezagutzen dugun bezala? Zer aldaketa gertatu

dira harrezkero?

“Malpaís” delakoa eta sumendi-konoa (Lanzarote).

daude: Penibetikoa eta Subbetikoa. Penibetikoan Grazale-

mako mendikateak, Rondako mendilerroak eta Sierra Ne-

vada mendilerroa (Mulhacén eta Veleta, penintsulako

tontorrik altuenak) dira aipagarrienak. Bigarrenean Carras-

quetako mendilerroak eta kostako irtenunea nabarmentzen

dira; azkenak erakusten duenez, mendikateak itsaspetik ja-

rraitzen du, eta Mallorca eta Eivissako mendilerroetan aza-

leratzen da.

4. Sakonune prealpetarrak: Ebroko sakonunea eta Guadalquivirreko sakonunea

Jatorri alpetarreko aurrefosak dira, antzeko ezaugarriak di-

tuztenak: hiruki-forma dute, eta izena eman dien ibai handi

batek drainatzen ditu.

– Ebroko sakonunea. Pirinioen, Iberiar mendikatearen etaKataluniako kostako mendikateen artean dago. Azken hauek

itsasoaren eraginetik babesten dute. Zokaloa hondorarazi

zuen orogenia alpetarrarekin eratu zen. Eratu eta gero, in-

guratzen duten mendietako sedimentuak jalkiz joan ziren

arroa bete arte. Hauek dira materialak: konglomeratuak, ha-

reharriak, tuparriak, igeltsuak eta kareharriak.

– Guadalquivirreko sakonunea Sierra Morena mendilerroaketa Mendikate Betikoak mugatzen dute, eta hau ere oroge-

nia alpetarraren garaian eratu zen. Tertziarioan, sedimenta-

zioa itsas jatorrikoa izan zen: tuparriak, buztinak,

konglomeratuak, hareak eta kareharriak.

5. Kanariar uharteak

Miozenoaren hasieran sumendi-jarduera bat hasi zen hondo-

ratu eta hautsitako zokalo zahar batean. Erupzioek basaltozko


24

9. Osa ezazu hurrengo orrialdeko koadroa.

Kantabriar mendikatea

Iberiar goi-lautada

Erdialdeko Mendikatea

Mendikate Betikoa

Pirinioak

Galiziar mendigunea

10. Deskribatu zure herri edo hiritik probintziako hiri-

burura joaten zarenean egiten duzun ibilbidea. Zein

bide natural erabiltzen duzu? Hiriburuan bertan bizi

bazara, deskribatu zeure hiritik beste hiriburu ba-

terako ibilbidea.

11. Azter ezazu Euskal Herriaren erliebe-mapa, eta

labur itzazu lerro gutxitan ezaugarririk garrantzi-

tsuenak.

12. Deskribatu Euskal Herria iparraldetik hegoaldera

gurutzatzen duen ibilbide bat, eta adierazi ordenan

zer mendi, lautada eta mendate zeharkatzen di-

tuen.

13. Azaldu Euskal Herriko erliebe-unitateen eta bana-

keta politiko-administratiboaren arteko erlazioa.

Arabako lautadako paisajea.

Mendilerroak Tontorrak Mendateak Zein arotan eratu zen eta zer materialez

masa handiak eman zituzten, eta hortik uharteak eratu ziren.

Paisaietan elementu hauek nabarmentzen dira::

– Sumendi-konoak: batzuk oso modernoak dira. Esate bate-

rako, Lanzaroten, XVIII eta XIX. mendeetan, sumendi-jar-

duera oso bizia izan zen, eta aldatu egin zuen uhartearen


25

itxura.

– Galdarak: sakonune handi ia biribilak dira, horma bertikalez

inguratuak. Garrantzitsuenak Las Cañadas (Tenerife) eta Ta-

buriente (La Palma) dira.

– Malpaís izenekoak, laba berriaz eratutako lur beltz edo go-

Aro Primarioa

Triasikoa

Jurasikoa

Kretazikoa

Eozenoa

Oligozenoa

Miozenoa

Koaternarioa

Sekundarioa

Tertziarioa

AROAK

Euskal Herriko mapa geologikoa

rrixkak. 33.. EEuusskkaall HHeerrrriikkoo eerrlliieebbeeaa

Euskal Herria ipar hemisferioko alde epelean dago, 43° 32’

22” eta 41° 54’ 34” paraleloen artean, eta mendebaldeko lon-

gitudeko (Greenwich-eko meridianoa) 0° 43’ 22” eta 3° 20’

34” meridianoen artean.

Ikuspuntu fisikotik, ez da batere homogeneoa, oso ezaugarri

desberdineko erliebe-unitateak baititu, besteak beste kliman,

landaretzan eta nekazaritza-ustiatzean eragina dutenak.

Luze-zabala handia ez bada ere (20.644 km2), ikuspuntu ge-

ografikotik era askotako paisaiak izatea da Euskal Herriaren

ezaugarri nagusia, geografia-elementuen aberastasunaren

ondorioz (erliebea, klima, hidrografia...).

Ipar-ekialde menditsu eta hezeari Ebroko sakonuneko lautada

zabalak kontrajartzen zaizkio, esan bezala elementu geogra-

fikoak askotarikoak baitira, izan. Hala eta guztiz ere, Euskal

Herria bi unitate handitan bana daiteke, ardatza “uren bana-

lerroa” delarik.

1. Iparraldean: Zuberoa, Nafarroa Beherea, Lapurdi, Nafa -

rroako iparraldea, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako zati txiki

bat. Guztira, 9.000 km2 inguru.

2. Hegoaldean: Araba eta Nafarroa ia osorik. Gutxi gorabehera,


26

Aiako Harriak (Gipuzkoa).

20.000 km2.

Herriko erliebea oso konplexua da, eta ME norabideko ildoetan

banatua dago, kostaldearen paraleloan.

1. Historia geomorfologikoa, litologia eta

erliebearen formak

Mapa geologikoan Euskal Herriko material geologikoak ageri

dira kartografiatuta. Baina zergatik materialen banaketa hori?

Galdera horri erantzuteko, historia geologikoaren zertzelada

nagusiak ezagutu beharra dago, Paleozoikotik lurraldearen

egitura-ardatzak eratu dituzten mugimendu orogeniko han-

diak azpimarratuz bereziki:

Hertziniar orogenia Paleozoikoan, eta orogenia alpetarra Ter-

tziarioan.


27

Aizkorri mendikatea.

Diapiro

Diapirodun ebakidura geologikoa.

Euskal Herriko historia geologikoa lau arotan bana daiteke:

Paleozoikoa edo Aro Primarioa (570-232 milioi urte)

Euskal erliebea eratzen duten material eta egiturarik zaharre-

nak Aro Primariokoak dira. Aldi horretan sortu ziren lehen er-

liebeak, hertziniar orogeniaren eraginez: Bortzirietako

mendigunea, Larrun, Urtsumendi, Aldude-Kintoa, Lapurdi,

Oroz-Betelu, Irati, Iguntze eta Aiako Harria.

Litologiaren ikuspuntutik, eremu silizeoa eratu zen Oria ibaia-

ren ekialdean, granito, kuartzita, arbel eta eskistoen gisako

material magmatiko eta metamorfikoekin.


28

Algorriko flysh-a, Zumaia,

Paleozoikoaren azken aldean higadura handiko aro bat hasi

zen, erliebea suntsituz joan zena, erroetaraino berdindu arte.

Orogenia alpetarraren garaian (aro Tertziarioa) sektore hone-

tako materialak hautsi egin ziren, bloke goratu eta hondora-

tuko erliebea eratuz.

Mesozoikoa edo Aro Sekundarioa (232-66 milioi urte)

Hertziniar orogenia amaitu eta Mesozoikoa hastean, aipatu-

riko mendigune paleozoikoek eratzen zuten euskal erliebea;

beste guztia itsaspean zegoen. Urpeko alde horretan inguruko

mendiguneetatiko materialen metaketa hasi zen:

Erliebe karstikoaren formak.

Arroila

DolinaPoljeUvala

Lapiaz, Valderejoko parke naturalean.

Dolina, Urdaibai (Bizkaia).

Bi prozesu desberdin gertatu ziren:

a) Lehorreko erliebeen higadura.

b) Urpeko sedimentazioa.

Hala ere, klima aldakorra izan zen aro honetan zehar, eta le-

horraldiak eta hezealdiak txandakatu ziren, baita itsasoaren

goraldiak eta beheraldiak ere. Giro-aldaketa horiek erabaki-

garriak izan ziren sedimentuen metaketa-prozesuan, eta haien

izaera zehaztu zuten.

Tektonikaren ikuspuntutik Mesozoikoa aro lasaia izan zenez

gero, higatze- eta jalkitze-prozesuek garapen handia izan

zuten. Ingurugiro-baldintzak era askotakoak izan ziren, ordea.

Hori dela eta, hiru aldi bereiziko ditugu Mesozoikoaren ba-

rruan: Triasikoa, Jurasikoa eta Kretazikoa.

a) Triasikoa (232-195 milioi urte)

Triasikoan izan ziren egoera klimatikoen ezaugarria lehor-

tasuna izan zen, Europa osoan bezala. Hasierako jalkitze-

prozesuan detritu jatorriko konglomeratu gorrixkak izan

ziren nagusi, eta geroago, arroa aintziratsua bilakatu zenean,

eta klima lehorrean beti ere, jatorri kimikoko materialek

hartu zuten protagonismoa. Hartara, lurrintze-prozesuek tu-

parriak, igeltsuak, gatzak eta buztin gorrixkak sorrarazi zi-

tuzten. Dena den, material horiek ez dira oso hedatuta ageri

gure geografian, eta askotan diapiro izeneko erliebe-forma

bitxiekin loturik egoten dira.

Oinarri biribilduak dituzten egitura beheratuak dira, mate-


29

rial ez oso dentso eta plastikoek egindako presioaren on-

dorioz sortutakoak, igeltsuek eta gatzek, adibidez, ingura-

tzen eta estaltzen dituzten harri dentsoagoak hautsiz eta

lekualdatuz. Diapiro batzuk Bizkaian (Urduña, Bakio, Ger-

nika...), Gipuzkoan (Zarautz, Villabona...), Araban (Murgia,

Urizaharra...) eta Nafarroan (Arteta, Lizarra...) ikus daitezke.

Azkenik, Goi Triasikoan izandako jarduera bolkaniko han-

diaren ondorioz, ofitak sortu ziren, harri berdekarak.

Erliebe tabularraren eskema.

Paramoa

Harana

Karkabak

Muino lekukoa

Alubioi-terrazak.

b) Jurasikoa (195-141 milioi urte)

Jurasikoko kareharriak eta dolomiak urri samarrak dira. Men-

digune paleozoikoen inguruan ageri dira, eta Leitza, Tolosa-

Azpeitia eta Gernika-Mundakako faila-lerroekin zerikusia

dute. Lapurdiko mendigunean eta Aralarren ere ageri dira.

c) Kretazikoa (141-66 milioi urte)

Aro honetakoak dira Bizkaian eta Gipuzkoan aurkitzen diren

material gehienak, eta urpeko erliebeen higadura bizi bati

esker sortu ziren. Kretazikoan, itsasoko eta lurreko jalkinak


30

14. Osa ezazu honako koadro hau:

15. Lotu gezi bidez termino hauek:

Erliebe tabularra

Kareharri-eremua Palezoikoa

Diapiroa

Orogenia

Eremu silizeoa Mesozoikoa

Higadura naturala

Ibai-terraza Tertziarioa

Higadura antropikoa

Buztin-eremua

Flyscha Kuaternarioa

Aroak

Aro Primarioa

Mesozoikoa

Tertziarioa

Kuaternarioa

1 2

3 4

Datak Eremu litologikoa Erliebe-forma bereziak


31

Mapa geologikoaren azterketa

Mapa geologikoaren bidez, bertan irudikatutako es-kualdean diren materialak eta erliebe-egiturak ezagutdaitezke. Horretarako, koloreak eta bilbeak eta kon-bentziozko zenbait ikur erabiltzen dira.

Mapa geologikoan idazkun argigarriak, zutabe estrati-grafikoak, konbentziozko ikurrak eta bi edo hiru ebakigeologiko agertu ohi dira.

Idazkunaren bitartez koloreak eta bilbeak material jakinbatzuekin erlazionatzen dira (kareharriekin, buztinekin,konglomeratuekin...), eta horien adin eta aroarekin.

Ikur konbentzionalen bitartez, mapan egitura tolestuak(antiklinalak eta sinklinalak), faila-egiturak (faila normala,faila alderantzikatua...) eta geruzen makurduraren nora-bidea eta zenbatekoa ezagut daitezke. Gainera, mea -tegi zaharren, iturbegien eta abarren egoerari buruzkoinformazioa etorri ohi da.

Mapa batzuetan agertzen diren zutabe estratigrafikoekpuntu jakin bateko gainazalaren azpian diren materia-lak adierazten dituzte. Zutabe horietan material geolo-gikoak adierazten dira, idazkunean duten bilbe etakolore berberekin, baina bi salbuespenekin:

– Errepresentazio-eskala handiagoa da.

– Materialen potentzia material horien beroien poten-tzia errealarekiko proportzioan adierazten da.

Ebaki geologikoek eskualdeko unitate geomorfologikonagusiak islatzen dituzte, eta maparen eskala bereanegiten dira.

Urdaibaiko itsasadarrari dagokion mapa geologiko-aren interpretazioa.

Urdabaiko itsasadarraren jatorria I-H (iparra-hegoa) ar-datza duen planta luzexkako egitura diapiriko batekindago lotua.

Mesozoikoan zehar metaturiko materialak orogenia al-petarraren indar tektonikoen ondorioz tolestu ziren, etaegitura antiklinala eman zuten. Aldi berean, Triasikokomaterialek, oso plastikoak, migratu egin zuten presioeneraginpean, eta igo egin ziren gainean zituzten geru-zei bultza eginez, azaleratu zien arte. Higatze-prozesuluze batek erresistentzia gutxieneko materialek hartzenzuten erdialdean izan zuen eraginik handiena, etaegungo formak eman ditu.

Bi sektore ageri dira: bata laua, haranaren erdialdean,itsasadarrak hartzen duena; eta bestea malda handi-koa, bi aldeetan, antiklinalaren barrualdeko saihetseidagokiena.

Kanala

SanBartolome

Kretazikoa Jurasikoa Triasikoa

Mundaka

Ur

da

ib

ai its

as

ad

ar

ra

Murgoa punta

Antzora

Kanalakoerrepidea

Urdaibai Itsasadarra

San Bartolome

itsasoaren hondo irregularra estaliz joan ziren. Alderik ga-

raienean plataforma-kareharriak ezarri ziren, gaur egun

Aizkorri, Anboto, Aramotz eta Itxina mendikate ikusgarriak

eratzen dituztenak. Alderik sakonenean edo euskal fosan,


32

aldiz, flysch segidak jalki ziren.

Flysch izena era askotako materialak (hareharriak, kareha-

rriak, buztinak eta tuparriak) txandakatuta osaturiko segida

sedimentarioari ematen zaio. Euskal Herrian, flyscha sinkli-

norioko bi isurialdeetan, Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldean,

Larrunen eta Lapurdiko mendigunearen ipar isurialdean zehar

zabaltzen da, besteak beste.

Ikuspuntu litologikotik, kareharri-eremua eratu, eta Euskal

Herriko garrantzitsuena bihurtu zen, hedaduragatik eta dago-

kion moldatzeagatik. Moldatze modu horri moldatze karstiko

esaten zaio, eta kaltzio karbonatoa desegitean sortzen da. Era

horretan sortzen dira erliebe-forma asko, hala nola lapiaz-ak,

dolinak, ubala edo dolina-multzoak, arroilak, polje-ak... Urba-

san, Aralarren, Larrunen, Durangaldeko haitzetan, Gorbeian

ikus ditzakegu moldatze modu karstikoaren forma ikusgarri

batzuen adibideak, eta kareharria nagusi den hainbat eta hain-

bat leku eta bazterretan.

Aro Tertziarioa (66-1,8 milioi urte)

Aro Tertziarioa ingurune aintziratsu eta ozeanikoetako higa-

dura-, garraio- eta jalkitze-prozesuekin hasi zen. Prozesu ho-

Ekialdeko Pirinioak, Irati (Lapurdi).

1. Pirinioak

a) Barrualdeko mendikateak

1. Pirinioak 2. Pirinioen hego isurialdea b) Barrualdeko sakonunea

c) Kanpoaldeko mendikateak

3. Pirinioen ipar isurialdea

a) Kostako mendikate tertziarioa

b) Kostako ipar antiklinarioa

c) Bizkaiko sinklinorioa

d) Kanpoaldeko antiklinorioa

2. Euskal Mendiak a) Arabako Lautada

b) Mendebaldeko mendikateak

c) Erdialdeko mendikateak

d) Hegoaldeko mendikateak

3. Ebroko sakonunea

1. Euskal Mendiak, banalerroaren iparraldean

2. Hegoaldeko mendikateak etaarroak, banalerroaren hegoaldean

riek indar handia izan zuten Mesozoikoan, eta bizi-bizi jarraitu

zuten aurrerantzean ere. Hala ere, Mesozoikoaren ondoren

hasi ziren Aro Tertziarioaren ezaugarri diren orogeniak.

Gaur egun, eraketa tertziarioko harririk garrantzitsuenak Na-

farroa eta Arabako hegoaldean daude, batez ere, eta Bizkaian

eta Gipuzkoan oso gutxi ageri dira.

Bizkaian, sektore zabal batek itsaspean segitzen zuen, eta

egun sinklinorioaren ardatzean dauden material tertziarioak

jalki ziren Getxo inguruan eta Oiz mendian. Gipuzkoan, aldiz,

banaka batzuk daude Getariatik Gipuzkoako ekialdeko kosta-

muturreraino doan kostaldeko mendikate tertziarioan.

Material tertziariozko geruza horiek izan ziren orogenia alpe-

tarraren aurreko azken jalkitzea.

Mesozoikoan eta Aro Tertziarioaren hasieran metatutako ma-

terialek orogenia alpetarreko indar tektonikoen eragina izan

zuten: Akitaniako mendigunea eta Iberiar mendigunea elkarri

hurbiltzea. Horren ondorioz, tolestura eskergak izan ziren, eus-

kal arroan metatutako jalkinak altxarazi zituztenak. Alde ho-

rretatik, esan beharra dago gerora jalkitako geruzak ez direla

tolestuta ageri.

Jalkinen tolestura horrez gainera, orogenia alpetarraren on-

dorioen artean aipatzekoa da Mediterraneoko urak egungo

mugetaraino atzeratu izana ere.

Bestalde, Iberiar goi-lautada eta Pirinioak goratzeaz batera,

bien artean zegoen zokaloa hondoratu, eta Ebroko sakonunea

sortu zen.

Tertziaroaren azken garaietan, hau da, Oligozenoan eta Mio-

zenoan, higadura biziak eta sedimentazioak Ebroko sakonu-

nea jalkinez betetzea eragin zuten. Aldi berean, sakonunea

estaltzen zuten azaleko urak lurruntzean, igeltsuen eta gatzen

gisako materialak sortu ziren.


33

Gaur egun, jatorrizko sedimentazioaren horizontaltasuna na-

baria da sakonuneko hainbat zabaldiren ezaugarri den erliebe

tabularrean.

Litologiaren ikuspuntutik, buztin-eremua eratu zen. Eremu

horretan buztinak, hareharriak, igeltsuak, gatzak eta tuparriak

dira nagusi, besteak beste.

Azkenik, esan behar da orogenia alpetarrak eratutako paleo-

geografia, gutxi-asko, egun arte iritsi dena dela.

Aro Kuaternarioa (duela 1,8 milioi urtetik gaur egun arte)

Aro Kuaternarioko gertakizunik nabarmenenak glaziazioaldiak

dira, beren glaziazioarteekin, eta horiek aldi berean sorrarazi

zituzten itsasoaren gorabeherak.

Mugimendu horiei zor zaie, hain zuzen ere, marearteko zaba-

luneak, hondartzak, eta ibaietako terrazak eratzea, besteak

beste.

Arbaiungo arroila (Nafarroa).

< 2.000 m

1.600 - 2.000 m.

1.200 - 1.600 m.

800 - 1.200 m.

600 - 800 m.

400 - 600 m.

200 - 400 m.

0 - 200 m.

Matxitxako

• 1.072 mHernio

• 1.026 mErlo

• 722 mIlluntzar

• 684 mSollube

•1.026 mOiz

• Lekeitio

• Getaria

• 859 mMurumendi

• 1.554 mAizkorri

U rba s a mend ika t e a

ARABAKO LAUTADA

ORDUNTEMENDIKATEA

SALVADAMENDIKATEA

• 1.180 mEskutxi • 1.475 m

Gorbeia

Badaia

Kodes

Urduñakosakonunea

Gasteizko mendiak

Elgea mendikatea

TOLOÑO MENDIKATEA

Iturrietako mendiak

Entzia mendikatea

Oka

Ibaizabal

Artibai

Deba

Urola

Oria

Zadorra

Ebro

•BILBO

•GASTEIZ

Izarraitz

Urko

Arno

Anboto

• 563 mBizkargi

Baias

Trebiñoko

Arroa

EUSKAL HERRIKO MENDIAK

EB

RO

KO

S

AK

ON

UN

EA

• 998 mGanekogorta

Barbadún

•Estella

UrederraLokiz mendikatea

Gernika

Altitudea

Euskal Herriaren mapa fisikoa

PI

RI

NI

O-

• 2.507 m Auñamendi

Larrun•

Orhi •

2.021 m,

Erreniega•

Alaitz

I z k o m e n d i k a t e a

Leire mendikatea

Jaizkibel•

• 2.428 mHiru Errege Mahaia

• 1.427 mAralar

Bortzirietako mazizoa

BARDEAK

Urum

ea

Bidasoa

Errobi

Biduze

Irati

Aragoi

Arga

Zaraitzu

Ega

Aturri

•BAIONA

•IRUÑEA

Kintoamazizoa

Oroz Betelu

Andia

• 2.367 m Añelarra

• 1.072 mHernio

• Getaria

• 859 mMurumendi

U rba s a mend ika t e a

Oria

•DONOSTIA

Arakil ibaiaren korridorea

EB

RO

KO

S

AK

ON

UN

EA

Arga

• 618 mUrtzumendi

Tutera

•Estella

Urederra

Aiako Harria•

1.418 mSayoa •

•1.136 mMendaur

Elizondo •• Donibane Garazi

• Maule

• Isaba

1.567 mOrtzanzurieta

•

Morfologia kuaternariokoak dira, halaber, zohikaztegiak (Ba-

razar), moldatze glaziarra (Belagua eta Santa Grazi) eta

egungo sare hidrografikoaren finkapena.

Azkenik, aro hau oso garrantzitsua da ikuspuntu paleontolo-

gikotik, garai hartan agertu baitzen gizakia. Ordudanik, eta

XIX. mendeaz geroztik, batez ere, gizakia lurraren morfologia

aldatzen duen eragilea da: harrobiak ustiatzen ditu, basoak

soiltzen, mendiak zulatzen, ibaien ibilbideak aldarazten…

2. Erliebe-unitateak

Euskal Herrian hiru erliebe-unitate daude: Pirinioak, Euskal

Herriko Mendiak eta Ebroko sakonunea.

1. Pirinioak

Euskal Herriko Pirinioak edo Mendebaldeko Pirinioak, ekial-

deko muturrean, Hiru Errege Mahaian (2.428 m) hasi eta,

mendebalderantz, Larruneraino (900 m) hedatzen dira. Parte

hauek bereiz daitezke:

1) Ardatzeko Pirinioak

Bortziriak, Larrun, Urtzumendi, Aldude-Kintoa, Oroz-Betelu,

Irati-Mendibeltza eta Iguntzeko mendigune paleozoikoek

eratzen dituzte; sakonuneek bereizten dituzte.

Eskistoak, kuartzitak, granitoak, kareharriak eta hareha-

rriak dira nagusiak, eta azaleratze magmatikoren bat edo


36

Urdaibai itsasadarra (Bizkaia).

250

200

150

100

50

0

Txurtxipi

ARRASA

Iturriointxoerreka

Harri-haundi

Altitudea (metrotan)NW

Jaizkibelgo monoklinalaren eskema geologikoa.

beste, hala nola Aiako Harria.

Mendi hauek ez dira oso garaiak, baina bai malda handi-

koak. Ibaien jarduera oso bizia da, eta jarduera horrek hai-

tzarte sakonak sorrarazi ditu, hala nola Bidasoa ibaiarena.

Higadura diferentzialak Mendaur nabarmenarazi du Bortzi-

rietako mendigunean, Gorramendi Aldude-Kintoan, eta

baita Larrun tontorra ere. Azken honen inguruan daude ma-

terial bigunetan sortutako sakonuneak Bera, Etxalar, Zuga-

rramurdi-Urdazubi eta Leitza dira.

2) Pirinioen hego isurialdea

Iparraldetik hegoaldera, barrualdeko mendikateak, ba-

rrualdeko sakonunea eta kanpoaldeko mendikateak ditugu.

a) Barrualdeko mendikateak Euskal Herriko Pirinioetakosektorerik garaiena (Orhi, 2.021 m; Auñamendi, 2.507

m) eta hedadura handikoena dira, eta litologiak eta tek-

tonikak argi zehaztutako ezaugarriak dituzte. Oro har,

eremu hau kareharrizko jalkin-estalgarri bat da, oroge-

nia alpetarrak tolestua eta lekualdatua, horma bertika-

lak eta gain malkarrak dituena, batetik, eta ibaiek

induskatutako arroilak, bestetik. Larrako karsta da Piri-

nioetako moldatze karstikoa aztertzeko lekurik bitxi eta

interesgarrienetako bat.

b) Barrualdeko sakonunea Irunberritik Iruñeraino luza-tzen da, eta Arakil ibaiaren arrotik segitzen du. Material

tertziarioek eratzen dute eta, litologiaren eta higaduraren

arabera, bi barruti desberdin ageri dira: flyscharen sek-

torea eta tuparrizko sakonuneak. Horrek guztiak eman

duen erliebea E-M (ekialdetik mendebaldera) norabideko

lerrokatzez eta sakonunez osatua da. Sare hidrografi-

koak lerrokatze eta sakonune horiek ebakitzen ditu per-

pendikularki, arroilak eratuz.


37

e) Kanpoaldeko mendikateak. Erreniega, Alaitz, Izko etaLeire Ebroko sakonunearen gainera datozen Pirinioen

parte dira. Mendikate ez-jarraituen multzo horretan, al-

deak daude, batetik, Alaitz eta Leireko mendi aski zorro-

tzen, eta, bestetik, Izko eta Erreniegako forma

biribilduagoen artean. Horiek denak orogenia alpetarrean

tolestu ziren, eta Mesozoikoko eta Tertziarioko materia-

lek eratzen dituzte.

3) Pirinioen ipar isurialdea

Pirinioen ipar isurialdearen ezaugarri nagusia orografia

soila da, mendikateetako maldak ekialdetik mendebalde-

rantz luzatuz eta garaiera galduz doazela. Dena den, mol-

datze-forma ikusgarriak daude hala arroiletan (Kakueta,

Olhadibia), nola glaziar-haranetan.

Pirinioen oinean, Senpere, Hazparne eta Uhartehiriko lan-

detako erliebearen ezaugarri nagusia moldatze leun eta

monotonoa da, muinoz, sakonunetxoz eta haran zabalez

12

3

Antiklinorioa eta sinklinorioa.

1 KONPLEXU SUPRAURGONIARRA (harreharriak eta buztinak)2 KONPLEXU URGONIARRA (arrezifeetako margak eta kararriak)3 WEULA FORMAZIOA (buztinak)

Gorbeia mendikatearen iparraldean dauden morfoegituren ebakia.

Murgiakodiapiroa

Hegoaldea

Salvada mendikatea Gorbeigane Arratiako harana Durango

Arratia-Bilboko antiklinalaAntiklinalaKostakoa

Iparraldea

Bizkaiko golkoaOizMugarra

eratua.

2. Euskal Mendiak

Euskal-kantauriar mendiak ez dira Pirinioak bezain garaiak,

eta egitura-norabideetan ere desberdinak dira. Bi sektore be-

reiz daitezke:

a) Euskal Herriko Mendiak, banalerroaren iparraldean.

b) Hegoaldeko mendikateak eta arroak, banalerroaren hego-

aldean.

Azter ditzagun, banan-banan, bi sektoreok.

1) Euskal Mendiak, banalerroaren iparraldean

Kostaren paraleloan hedatzen dira, Errobi ibaiaren arrotik

Barbadun ibairaino (mendebaldean).

Glaziarrak ez du izan garapen handirik, ez direlako oso ton-

tor garaiak (Aralarren bakarrik daude aztarna batzuk). Mol-

datze karstikoak, aitzitik, garapen handienetakoa izan du

hemen, eta horren erakusgarri argiak ditugu Gorbeia eta

Aralar. Uren banalerroaren iparraldean, eta kostatik ba-

rrualderantz, lau unitate bereiz daitezke:

1. Kostako mendikate tertziarioa.

2. Kostako ipar antiklinorioa.

3. Bizkaiko sinklinorioa.

4. Kanpoaldeko antiklinorioa


38

Toloño mendilerroa, Bastida (Araba). Beriaingo sinklinal esekia, Andia mendikatean.

Dorrokoteka

Lizarraga mendatea Beriain 1.493 m

a) Kostako mendikate tertziarioa Getariatik Gipuzkoako

ekialdeko muturreraino iristen da. Unitaterik nabarmenena

itsasbazterreko monoklinala da, Jaizkibel-Ulia lerrokadura

hartzen duena. Litologia nagusia Eozenoko flyscha da, eta

aldapan ageri da, bizkarra itsasorantz duela.

b) Kostako ipar antiklinorioa Bortzirietako mendikatearen eta

Matxitxako lurmuturraren artean dago, eta lerrokadura ho-

rretan Hernio (1.072 m), Izarraitz (1.026 m), Arno (602 m),

Illuntzar (722 m) eta Sollube (684 m) dira tontorrik handienak.

Egiturari dagokionez, antiklinorioa soilduz eta garaiera gal-

duz doa mendebalderantz.

Litologiari dagokionez, berriz, ugariak dira kareharriak eta

forma karstikoak.

Horrekin lotuta, orobat dira ugariak dolinak eta lapiazak Arno,

Lekeitio eta Gernika aldeetan, Bidania eta Olatzekoak beza-

lako sakonune itxiak, edo Lastur eta Omako haran itxiak.


39

Labar malkartsuko kostan, aipatzekoa da Urdaibaiko ibaiak

formazio diapiriko batetik eratu duen itsasadarra.

c) Bizkaiko sinklinorioa Punta Galea lurmuturretik (mende-

baldeko muturrean) Bortzirietako eta Aldude-Kintoako men-

digune paleozoikoetaraino doa. Mendebaldetik ekialdera

Unbe (301 m), Bizkargi (563 m), Oiz (1.026 m), Urko (700

m), Elosua (700 m) eta Murumendi (864 m) tontorrak na-

barmentzen dira.

Litologiari dagokionez, harri mota nagusiak Eozenoko ha-

reharriak eta Goi-Kretazikoko flyscha (kareharriak eta tu-

parriak) dira, non basalto-azaleratze handi samarrak ageri

diren.

Oro har, erliebeak forma biribilduak ditu ibai-arteetan, eta

ibai-haran estu eta sartuak, Ibaizabal eta Butroe ibaien ka-

suetan izan ezik. Azken horiek haran zabalagoak eratu di-

tuzte, egituraren norabidean doazelako.

Bardeak (Nafarroa).

Erliebe tabularra.Malda eta gandorren erliebearen eskema.

Higadurak harri biguneanegindako sakonunea

Maldarenbizkarra

Muinolekukoa

Aurrealdea

Bortziriak

Aiako Harria

Jaizkibel

Oiz

Gorbeia

Urbasa

Bardea Zuria

d) Kanpoaldeko antiklinorioa Bortzirietako mendigunetikOrdunteko mendietara doan lerrokadura da, Euskal Herriko

sektorerik mendebaldekoenean. Garaiera ertaineko men-

diak ditu, 1600 m-tik beherakoak: Aizkorri (1554 m), Gor-

beia (1475 m) eta Aralar (1427 m), besteak beste. Meso-

zoikoko kareharriak daude batez ere, moldatze karstiko

ikusgarria jasan dutenak. Hala, drainatzearen parte handi

bat sarritan gutxi ezagutzen diren lurrazpiko sareen bidez

egiten da.

Oro har, hegoaldera makurturik dauden malda-erliebeak

dira nagusiak (Aizkorri eta Gorbeia, esate baterako) Kan-

tauri eta Mediterraneoko isurialdeen arteko banalerroa den

unitate honetan.

2) Hegoaldeko mendikate eta arroak, banalerroaren he-goaldean

Mediterraneoko isurialdean kokaturik daude, eta Ebro


40

16. Egizu Euskal Herriko erliebeari buruzko iruzkin oro-

kor bat.

17. Behatu hormako mapa erliebedun bati, eta deskri-

batu nolakoa den Urbasaren eta Toloño mendikate-

aren morfologia.

18. Osa ezazu beheko koadroa.

19. Mapa hori bera erabiliz, erlazionatu erliebea komu-

nikazio-bideen nondik norakoarekin. Zein dira bide

natural garrantzitsuenak?

20. Erliebeak zehazten ditu errepideen eta trenbideen

nondik norakoen ezaugarriak. Baina ez da faktore

erabakigarri bakarra. Aipa itzazu beste zenbait fak-

tore.

Mapa topografikoa aztertzeko prozedura

ibaiaren arroari dagozkio. Egiturari dagokionez, Arabaren

zati bat eta Nafarroaren erdiko eta mendebaldeko zati

handi bat hartzen dituen sinklinal handi baten parte dira.

Materialak Goi-Kretaziko (Mesozoikoa) eta Tertziario aroe-

takoak dira, eta erliebe-forma ugarienak sinklinal esekiak

eta erliebe monoklinalak dira.

Sare hidrografikoaren ezaugarri nagusia banalerroaren ipa-

rraldean baino aldapa gutxiagoko ibaiak izatea da. Hara-

nak, aldiz, zabalak dira, eta ibai-terrazadunak.

a) Arabako Lautada Pirinioaurreko sakonune ertainaren

jarraipena da, eta Arakil ibaiaren arroaren bidez elkar-

tzen da Iruñea eta Irunberrirekin. Arro honetatik doaz

Gasteiz eta Iruñea arteko komunikazio-bide nagusiak,

iparraldean Aralar, eta hegoaldean Entzia eta Urbasako

mendilerroen artean.

Egituraren aldetik, sinklinorio handi bati dagokio, eta er-

Materialak/Harriak

Magmatikoak

Primarioa

Sinklinal esekia

Aroa Erliebe-forma


41

liebe hondoratua du ingurukoen aldean, 500-600 m ar-

tekoa, batez beste.

b) Mendebaldeko mendikateek (Badaia, Arkamo, Gibixo,Salbada eta Arrato mendikateak) mendebaldetik ixten

dute Arabako Lautada. Multzo hau Goi Kretazikoko ka-

reharri eta tuparriek eratua da eta egitura monoklinalak

ditu, malda-erliebeei dagozkienak. Egitura hauen artean,

besteak beste, Nerbioi ibaiaren goi-ibarra aipa daiteke.

Badaia eta Arrato mendikateek Zadorra eta Baia ibaiak

bereizten dituzte, eta Lautada mendebaldetik ixten dute.

Badaia mendikatearen gehienezko garaiera Oteros men-

diarena da, 1.031 m-rekin, eta moldatze karstiko ga-

rrantzitsua ageri du, Kanpantxo eta Los Huetosen ikus

daitekeenez. Arkamo mendikatea Kuartango eta Lakoz-

monte haranen artean hedatzen da, eta tontorrik altuena

Repico da, 1.184 m-rekin. Mendikate hau kluse izeneko

formazio argi batek bereizten du Badaiatik. Formazio

hori Baia ibaiak eragina da.

Gibixo mendikateak, Urduñako sakonunearen hegoal-

dean, goi-lautadaren morfologia du, eta 800-900 m ar-

teko altuera du, batez beste.

Azkenik, Salbada mendikatea, Araba eta Burgosen ar-

tean, malda-erliebearen adibide argia da. Tontorrik al-

tuena Eskutxi du (1.178 m), eta 600 m-ko desnibela du

aurrealdean; maldaren bizkarra hegoaldeko isurialdean

dago, eta leunagoa da.

c) Erdialdeko mendikateak Araba eta Nafarroako lurral-

deetan zehar hedatzen dira, norabidea nagusiki M-E

(mendebaldetik ekialdera) dela, eta Pirinioetako kanpo-

aldeko mendikateen mendebaldeko jarraipena dira:

Andia, Urbasa, Entzia, Iturrieta eta Gasteizko mendiak,

Gaubeako mendebaldeko mendikateetaraino.

– Urbasa eta Andiako mendiguneek, Nafarroakomendebaldean, Lizarragako failak erdibitzen duen

sinklinal-egitura dute. Andiak egitura konplexua du:

sinklinal esekiak (Beriain), antiklinal sabelgabetuak

(Ergoiena), hainbat faila eta diapiroak, hala nola Ollo-

koa. Ikuspuntu morfologikotik, moldatze karstiko za-

bala garatu duen kareharrizko goi-lautada baten

800780760740

720

700

740

760

780

800

820

68070

0720

A

B

Sestra-kurbak egiten.

Eskala 1: 50.000

A

B

Geografia - Batxilergoa 2

Documents

Transcript of Geografia - Batxilergoa 2