GENEAKMERKATUMEDIKORA

HELDU DIRAChristopher Joyce*

* Itzulpena: A. Sagarna. Jokin Zaitegi sarian saritua

Gene batek, dena ondo ba-doa, zelulei proteina jakinbat egitea ahalbidetzendieten aginduak garraia-tzen ditu. Baina genea

dunaldi–zundak edo intsulina baino as-koz gehiago. DNA bera askotan merkatalsekretu bat da, zeren zenbait test “gene-zundetan”, h.d. gene akastun jakin baterazuzentzen diren DNA-zatitxoetan,oinarritzen bait dira. Balio berriarekinsekretu gehiago dago genetika mole-kularrean diharduten ikertzaileen artean;akademikoen beldur bait dira. Askotangertatzen den bezala, probetxuakpraktika bultzatu du etikariak eta lege-lariak baino ondotxoz aurrerago; hauekhonelako galderak egiten hasiak baitziren: norena da giza DNA? Patenta aldaiteke? Eta zein aholku eman beharkolitzaioke jendeari bere etorkizuna zeinizango den esan baino lehen?

Bi erremintak lagundu zuten predikziogenetikoan merkatu berria sortzen.Lehenengoa gene-zunda zen; dagoe-neko bioteknologian aski teknika zaharradena. Zunda bat zinta bakarreko DNA-zatitxo bat da. Edozein DNA bezala, base(edo nukleotido)-sekuentzia jakin batez

anormala baldin bada, proteina ez daazalduko edo gaizki funtzionatuko du.Aspaldi ez dela, klinikariek diagnostikazitzaketen eritasun genetikoak, hala nolahemofilia, gene akastunaren ondorio bio-kimikoak bilatuz soilik —pertsona batenodola analizatuz, adibidez— ongi gatza-tzen den ikusteko. Eritasun horien azpianzegoen akats genetikoa misterioa zen.Biologia molekularrak hau dena aldatuegin du. Ikertzaileek orain badituzte tres-nak gene aberranteak zuzenean identi-fikatzeko. Adibidez, klinikariek analizadezakete aste gutxi dituen fetu batenDNA, igitai formako zelulen anemia,talasemia eta hemoglobinaren, hots odo-lean oxigenoa garraiatzen duen protei-naren, beste asaldura asko jarauntsidituen jakiteko. Zorionez, eritasun horiek

nahikoa arraroak dira. Baina, ikerketaaurkitzen ari da halaber bihotzekoa etaminbizia bezalako hilgarririk nagusiene-kiko pertsona batek duen beratasuneaneragina duten geneak. Gene hauek dituz-ten helduak edo haurrak bereizteko gai-tasunak asko alda dezake medikuntza-ren aurpegia.

Bihotzekoa bezalako eritasunak ezdira zuzenean “genetikoak”; h.d., ezindira aurkitu gene akastun bakar batenbidez, hemoglobinaren asalduren ka-suan bezala. Ostera, gene askok, ingu-rune eta bizimodu indibidual batekin elkareraginean, zertuko dute, esate baterako,bihotzeko atake batez hilko zarela. Iker-tzaileek, asaldura “geneanitz” horienatzean dauden gene horietako gehiagoaurkitu ahala, gaitasun handiagoa dutegaur aurresateko nor hilko den hemendik20 urtera. Ikerketa guzti honen emaitzamerkatal bioteknologiaren adar berri batda. DNAren zundak laster ari dira bila-katzen merkatu medikoan salgai; haur-

Bioteknologienpresa askoguregeneetandautzaneritasunakdiagnostikaditzaketenDNA-zundetanari dirajokatzenorain berenetorkizuna

DNAren lau baseetako bakoitzak —A, G, T eta C-k— betibikote berberak eratzen ditu DNA-txirikorda bikoitzean: ATrekin parekatzen da, G Crekin. Bi izpiak banantzen badira,lehen zeuden bezala batuko dira ostera baldintza egokitan.Horretan datza hare ontzi baten barnean garau soil batenbaliokide genetikoa aurkitzea zientzilariei ahalbidetzen diena.

Lehenbizi zelulak hartzen dira eta giza genoma bat osatzenduten 46 kromosomak erauzten zaizkie. Proteina sostengatzai-leak kendu egin behar dira ikuzketaz. Gero xerratu egin behar

1: Nola lortzen duen gene-zunda batek zure DNArekin bat etortzea

da DNA araztu hau, base-sekuentzia jakin bat aurkitzen dutenleku guztietatik moztuko duten murriztapen-entzimak erantsiz.Agarosa-jele batean finkatu eta prest egongo dira probatara-ko. Orain milaka DNA-zatitxo egongo dira jeletan.

Zatien artean nonbait sekuentzia ezagun interesgarri batdago, agian gene batean bakarra dena, demagun, betaglobi-narentzat. Kasu gehienetan, sekuentzia hauetako bat bakarrikegongo da zelula bakoitzean.

Desnaturizazio deritzon berotze-prozesu batean, DNA-

zatiak nitrozelulosa-mintz batengainean finkatzen dira eta beren izpiosagarriak kendu behar zaizkie.Banandu eta geldi erazitakoan pro-ba daitezke. Zundak, hots, bilatzenden sekuentziaren osagarria den se-kuentziaren kopiak, erradioaktibi-tatez markatzen dira eta nahastuegiten dira. Azkenean beren helbu-rukoekin uztartuko dira eta haiekerradiografia batean salatuko di-tuzte.

egina da. Lau base-motak (zitosina,adenina, guanina eta timina) “letra” kimi-ko gisa jarduten dira zelulei aminoazido-sekuentzia jakin bat duen proteina egitenerakusteko. DNAko base-sekuentzieneta proteinatako aminoazidoensekuentziaren arteko erlazio honi kodegenetiko deritzo.

Zunda batek naturako txiripazko ger-taera batetik hartzen du bere balioa.DNA helize bikoitz baten antzera jarritadauden basezko bi zintak osatzen dute.Baseen arteko loturek elkartuta man-tentzen dituzte zintaok. Baina base ba-koitza beste base-mota batekin bakarriklotuko da: A Trekin eta C Grekin. DNAzkohelize bikoitzaren bi zintak banantzendirenean, bitako bat: edo parekatu egin-go dira berriz, edo “hibridizatu” egingodira, base osagarriak elkarrekin nahas-ten direnean lerrokatzen diren bezala.Horrela ba, sekuentzia ezaguneko zun-da batek isotopo erradioaktibo batezmarkaturik eper-txakur baten antzerajokatzen du, DNA-sasi batetik harekinbat datorren sekuentzia altxaz. Gene-zunda bat izan daiteke organismo batetikisolatutako DNA- edo RNA-zati bat edotasekuentzia labur bat (oligonukleotidobat) laborategian sintetizatua; helburukosekuentziarekin bat datorrena (ikus 1.Irudia).

1978an garatutako teknika berrixea-go batek ere sala dezake gene akastu-nen presentzia jendearengan. Teknikahau, Californiako San Franciscoko Uni-bertsitateko Yuet Wai Kan-ek eta An-drees Dozy-k aurkitua bera,“murriztapen”-entzimetan oinarritzen da.Entzima hauek guraize kimikoak bailiralan egiten dute, halako base-sekuentzialabur bat aurkitzen duten lekuan DNA-luzera bat moztuz.

Gaitasun hau baliagarria da genetika-larientzat naturako beste gertaera berezibati esker. Gure DNAk “eskualde alda-kor” asko du, non baseen sekuentziadesberdina bait da pertsona batetikbestera. Aldaketa hauek ez dira kalte-garriak berez —askotan DNA “tontozko”trailutan agertzen dira—; proteinak egi-teko agindurik garraiatzen ez dutenetan,alegia. Alabaina, garrantzizkoak direnaberrazio genetikoen seinale erabil-garriak direla frogatzen ari dira. Agertzendirenean, baseen sekuentzien aldaketabatzuk gene akastun batetik aski hurbildaude kromosoma batean elkarrekinjarauntsiak itzateko. Sekuentzia alda-korrak “markatzaile genetiko” bezalafuntziona dezake orduan, gene horreki-ko. Murriztapen-entzima da genearenpresentzia nabarmentzen duen erre-minta.

Har dezagun, adibidez 1350 base-pareko luzera duen DNA-zati bat urliaren11. kromosomatik. Luzera konkretu hauCCTGAGG base-sekuentzia bat muturbatetik hurbil edukitzeak definitzen du.Luzera honen erdialdean nonbaitbetaglobina deritzon odoleko proteinabatentzako genea dago. Gertatzen daezen Aliziak badaukala Mst II entzima,zeinak DNA ebakitzen bait duCCTGAGG sekuentzia aurkitzen duenleku guztietan. Urliaren DNAri aplikatzenzaionean, entzimak bi zatitan zatitzen duluzera: bata 1150 basekoa eta bestea200 basekoa. Sandiaren DNAn, ordea,mutazio batek —kasu honetan betaglo-binaren genean bertan— ezabatu egindu sekuentzia ebakitzailea. Horrela ba,Aliziak DNA-zati luze bat hartzen dusandiarengandik eta berehala hitz egindiezaieke bi jaunoi aparte. Urliak behinAliziari esplikatu zion bezala, “Logikoada hori” (Aliziak adieraz liezaioke san-diari betaglobinaren genean gertatutakomutazioak eragindako igitai formakozelulen anemiaren garraiatzaile dela).

Murriztapen-entzimen ebaki-puntue-tako mutazio horiek normalean ez dirakaltegarriak. Beren ondorio bakarra per-tsona desberdinengan murriztapen-zatien luzerako polimorfismo (RFLP) de-ritzen luzera desberdinetako zatiak

sortzea da. Baina aldaketa horrekRFLPen aztarnak igitai formako zelulenanemiak jotako famili belaunalditanzehar segitzea ahalbidetu zien Kan etaDozy-ri, nahiz eta haiek geneari berarierantsita ez egon. Bederatzi urte geroa-go, enpresak aurkikuntza hau kapitali-

zatzen hasi dira. Ikertzaile medikoekutzitako aztarnari jarraiki, eritasun gene-tikoei atxekita dauden RFLP berriak aridira aurkitzen eta gero haiek giza ehu-netan eta odolean detektatzeko probakegiten. Dozena bat eritasun genetiko-rentzako markatzaileak aurkitu dituzte

zientzilariek eta laster ari dira kopuru hauhanditzen. Eta gehiago ari dira sakon-tzen giza genoman, minbizia, bihotzekoaeta eritasun mentalak bezala bateraiharduten diren gene asko inplikatzendituzten eritasunen seinale txikienenbila. Merkatal zundak bi motatakoak dira.

Medikuntzak, informatikak bezalatsu, laborategi ilunetakoiharduerak urre bihurtzen ditu merkatuko arau sinple batijarraituz: egin ezazu sinplea izan dadin eta jokalariek erosiegingo dute. Izan ere, OTAKk inkestatutako enpresen erdiakbaino gehiagok esan zuten “teknologia sinpletzen” saiatzenari zirela, OTA egiten den zundei buruzko azterketa zuzentzenduen John Hopkins University-n pediatri irakasle izandakoNeil Holtzman-ek dioenez.

Enpresa horietako bat Oncor da; Washington DCtik men-debaldera eragina duten enpresa txiki teknologikoki orienta-tutakoek osatzen duten multzo ugariko bat. Oncor StevenTurner-en bigarren mentura da. Bere lehen negozioamurriztapen-entzimak literalki atez ate Osasunaren InstitutuNazionalaren Washington inguruko megalopoli medikoansaltzea zen. Turner-ek, denboraren parte batean musikoadenak, bere bigarren enpresan tema musikal batekin eta bereenfoke berriarekin, onkologia edo minbiziaren azterketarekin,hitz–joko bat egin zuen.

Turner-en estrategia gene bakar bateko akats batek eragin-dako eritasun genetikoetan zentratzen da. Bere zundak 50nadolarretan saltzen dira eta badira haien artean onkogeneent-zat batzuk; bi giza myc onkogeneentzat, hain zuzen. Oncor-enn-myc zundak neuroblastoma bezalako garunetako tumoreenformak sailka ditzake eta lagun dezake tumoreak izango duenbilakabide biologikoa aurresaten.

“Minbizia da osasunaren zainketako azken merkatu primi-tibotako bat”, dio Turner-ek. “Teknologian pobrea da... etaguk klinikariak, edozein arrazoirengatik, biologia molekula-rra laborategian jartzeko behar duen guztia hornitu nahidugu.”

Helburu honekin, Oncor-ek ekipamendu analitiko standar-dizatu lasterra eta ordu gutxitan biologo molekularren taldebaten lana egingo duten zundak fabrikatzen ditu. Oncor-ekSouthern blotting deritzon teknikaz DNA-zatiak banantzeko kitbat komerzializatzen du. Mahai gaineko gailuak odoletik edoehunetik DNA erauzten du, arazten du, zatikatzen du eta zatiaktamainaren arabera bereizten ditu elektroforesiaren bidez.

Gero DNA-txirikorda bikoitzak erdibitzen ditu luzetara, zundabat gehitzeko prestatuz.

Oncor-ek badu, halaber, HIESa eragiten duen HIV birusa-rentzako zunda bat ere. Birusaren test standardak birusarenkontrako antigorputzak bilatzen ditu giza odoletan. Antigor-putzak ez dira infekzio-zeinu guztiz fidagarriak, ordea. Oncorda birusarentzako berarentzako testak saltzen dituzten enpre-sek osatzen duten ahurtarako bat. Robert Gallo-k eta FlossieWong-Staal-ek National Cancer Institute-n egindako esperi-mentuetan oinarritutako bere zunda, pertsona baten leukozi-toetatik ateratako DNA biralari atxekitzen zaion RNA erra-dioaktibitatez markatuaren zati bat da.

Bere konpetidore asko bezala, Oncor enpresa txiki bat da,bi laborategi eta sakabanatutako behin-behineko bulego-sailbatekin. Edozein teknologia berriren kasuan bezala, hasberrianahasteko adina anabasa badago merkatuan. “Gaitza dahartaz mintzatzen diren enpresak eta benetan zerbait saltzenari direnak bereiztea”, dio Turner-ek.

Negozioan ari den enpresa txiki askok zientziaren zirrikitubat bilatu, “mirakulu” bat edo beste lortu eta finantz taldehandiengan interesa sortzea espero du. Framingham,Massachusetts-eko Integrated Genetic (IG), adibidez, salmo-nelaren, h.d. janariak pozointzearen zio arrunt baten, oinatzgenetikoa ezagutzen duen gene-zunda batekin hasi zen. Orainfibrosi zistikoa, igitai formako zelulen anemia, hemofilia,giltzurrun polizistikoaren eritasuna eta Huntington-eneritasuna duten pertsonak bereizteko zundak planteatzen arida. Integrated Genetic-en arrakastak sareetan harrapatu zuenAmoco Corporation 20 milioi dolarreko menturazko elkartebatean IGren zundak saltzeko. Etorkizuna, dio alan Smith,Akademia Britainiarreko errefuxiatu eta IGren zuzendarizientifikoa denak, “joera genetikotan” dago. “Edonork dakiloturak daudela bihotzekoaren, minbiziaren eta erretzearenartean. Hala ere Churchill-ek bere bizitza osoan erre zuen eta90 urterekin hil zen. Jogging-ari buruzko liburua idatzi zuentipoa [Jim Fixx], egunero aritu zen bere bizitza osoan jogging-a egiten eta 45 urterekin hil zen.”

DNA-zatiakbanantzen dituztenmakinak (ezkerrean)negozio galanta dira.HIESa eragiten duenbirusa (ezkermuturreko irudianageri diren puntubeltzak) hautematekotest sinpleak ereaurkitzen dutemerkatua.

2: Merkatal arrakastaren sekretuak

Batzuk gizakitan edo aziendatan infek-zioak diagnostikatzeko dira eta horre-gatik mikroorganismoen DNA edo RNAhautemateko prestatzen dira (hala nolagiza inmunoeskasiaren birusa edo sal-monela). Beste batzuek jarauntsitakoeritasunei atxekitako RFLPak identifi-katzen dituzte giza genoman (hala nolafibrosi zistikoarena edo Huntington-endardarizoarena). Onkogeneak identifi-katuz minbizia diagnostikatzeko edobeste seinale batzuk giza geneetan aur-kitzeko zundak, laster izan daitezkemerkatuan.

EEBBetako Food and Drug Adminis-tration–ek (FDAk) zazpi gene-zunda in-guru onartu ditu diagnostiko-kitetarako1985az geroztik. Hauen artean herpesa-ren birusa eta legionela daude. Alabaina,eritasun genetikoei dagokienez, labora-tegi askok nahiago dute beren zundakezkutuan edukitzea. Kiten ordez, berenanalisi-zerbitzuak saltzen dizkiete ana-listei, hauek beren ehun- edo odol-laginak postaz igortzen dituztelarik.EEBBetako kongresuaren Office of

Technology Assessment (OTA) erakun-deak egin berria duen 83 bioteknologienpresaren azterketa baten arabera, ho-rietako 43 giza DNAren sekuentziak era-biltzea suposatzen duten zundez ari diralanean eta beste sei horretan hastekoasmotan zebiltzan. Batzuk gene bakarbateko anomalia batekin zerikusia dutenasalduratan ari dira zentratzen. Bestebatzuk, aldiz, zenbait generekin zeriku-sia duten eritasunetan. Hogei bat enpre-sa ari dira giza eritasun genetikoak diag-nostikatzeko zundak diseinatzen. Gutxibatzuk analisi-negoziotan ari dira.

OTAk estudio berezi batean, Owner-ship of Human Tissues and Cells izen-burutzat duenean hain zuzen, dio ezen1980 eta 1984 bitartean, unibertsitateaketa ospitaleak aurreko bost urtetan bainolau bider denbora gehiago aritu zirelaematen giza ehunak eta zelulak era-biltzen zituzten aurkikuntzen zenbait pa-tentetan. Ia medikuntz erakunde guztienerdiak produktu hauei buruzko paten-tetan ziharduten.

Gene-zundentzako merkatu bat

Belford, Massachusetts-eko, Collabo-rative Research zegoen gene-zundenbaliagarritasuna aitortzen zuten herrial-de hartako lehen bioteknologi enpresenartean. Collaborative-k fibrosi zis-tikoarentzako DNA-testak eskaintzenditu dagoeneko (fetu batean eritasunadiagnostika dezaketen jaio aurreko tes-tak, nahiz senitarteko helduen “garraia-tzaile”-izaera hauteman dezaketenak);bi test onkologi merkaturako (hezur-muin-transplanteak jagoteko eta linfo-ma, hots, odoleko leukozitoen minbiziakdiagnostikatzekoak); eta bat aitatasunafrogatzeko. Enpresa gartsuki ari da bi-latzen gene bakarreko akats bati atxe-kitako azaldurentzako beste merkatu ba-tzuk, helduen giltzurruneko eritasun po-lizistikoa eta Duchenne-ren distrofiamuskularra barne.

Orrie Friedman, CollaborativeResearch-eneko lehendakari bozera-maileak, enpresa RFLPentzako zundenapostuan sartzen ari dela dio.

Collaborative Research enpresak fetuan fibrosi zistikoa detektatzeko DNA-testak eskaintzen ditu.

Jarauntsitako giza eritasun askori buruz dugun ezagutzanaurrerapenak egiteak esan nahi du orain detekta ditzakegulaHuntington-en dardarizoa eta fibrosi zistikoa bezalako erita-sunen azpian dauden gene sinpletako akatsak. Geneak isola-tzeko eta analizatzeko teknika berriek posible egiten digutehalaber bihotzekoa bezalako eritasunak, faktore askoren era-ginez sortzen direnak, nozitzeko gaixoberatasun indibidualadiagnostikatzea. Eritasun horiek fidagarritasunez diagnos-tikatzeko gaitasun horrek, are sintomak agertu baino lehen,azkenean eraman gintzake terapia eragingarritara. Baina epelaburrean, test genetikoak eskala handian sartzeak arazo etikoserioak planteatzen ditu, zeren eta diagnostikatzeko soilikizango gara gai, baina ez eritasunaren garapena tratatzekoedo prebenitzeko. Test genetikoak sartu aurretik garapenhorien ondorio sozial probableen berri eman beharra dauka-gu. Tratamendu prebentiboaren faltan, gaixoberatasuna du-ten indibiduoek diskriminazioa nozi lezakete enplegu aldetikedo osasun- eta bizi-asegurutan.

Britainia Haundiko bizi-asegurutan puntakoak diren 13enpresari idatzi genien test genetikoek etorkizunean izangoduten erabilgarritasunari buruz zituzten eritziak zunda-tzearren. Zortzi erantzun jaso genituen, etorkizunean izanlitezkeen ondorio sozial eta etikoez argitasun pixka bat ematendutenak.

Bizi-aseguruko kontratuak aseguru-etxe baten eta proposa-tzailearen arteko borondatezko akordiak dira. Ezartzen denprima iraganeko polizadunen bizitzetan eta heriotzetanoinarritutako kalkulu aktuarial baten emaitza da. Zerbaiten-gatik proposatzaile batek batezbesteko arriskua baino han-diago baldin badu, aseguru-etxeek prima handitu egiten dute.Aseguru-etxeek baldintza bereziak inposatzen dizkiete propo-satzaile gutxi batzuei: ehuneko 6ri baino gutxiagori enpresabaten kasuan. Proposamenen proportzio txiki bat, “ehunekobat baino ondotxoz gutxiago”, errefusatu egiten da, “enpresa-ren aurkako hautespena” oso probabilitate handikoa dela ustebaldin bada, baina arbuio horien arrazoiak asko aldatzen dirakonpainia batetik bestera.

Aseguru-etxeak faktore-konbinazio batez fidatu ohi dira,hala nola historial medikoa, erretzeko eta edateko ohiturakarriskua neurtzeko, nahiz eta hiru aseguru-konpainiak ba-tzuetan historia familiarra bera prima handiagoa ezartzekoaski izan litekela aitortzen zuten. Behin kontratu bat hitzartuzgero, konpainiak prima zehazten du kontratua fede onez egindela suposatuz. Bizi-aseguruko konpainiak ezagutzen duteprimak zehazteko orain informazio mediko gutxiago behardutela eta egungo joera oraindik gehiago txikiagotzekoa dela.Konpainiek aitortzen dute beren suskribatzeko prozedurekkontutan har litzaketela diagnostiko-test berriak, zehatzak etafidagarriak direnez. Adibidez, konpainia batek zioen “osoaldaketa handiak eragin liezazkiokeela konpainiarenpolitikari zenbait kalteren kasuak”. Osasun-asegurukokonpainiak “orain arte hautemangaitzak ziren [eritasun-]egoeren diagnosi poliklinikotara eramango duten garapeneiongietorri” erreserbarik gabekoa ematen die. Halaber,deklaratu zuen politikaren hasiera baino lehen detektatutakobaldintzarentzat onura kentzeko asmoa duela. Zertxobaitezustekoa bada ere, aldarrikatzen zuen Huntington-eneritasuna izateko arriskua duten, baina oraindik sintoma

klinikorik agertu ez dutenei onartuko litzaiekeela primaarrunta esklusio-ziorik gabe (Huntington-en dardarizoa geneakastun bakar batek eragindako eritasun bat da eta bereezaugarria nerbio-sistema zentralaren endakatze progresiboada, ez da azaldu ohi adin ertaineraino).

Lau konpainiak uste dute ez dela probablea eritasuna nozit-zeko joera indibiduala hautemateko testak inoiz erabakiorbihurtuko direnik, baina hiruk uste dute kostu/onura analisibat faktore erabakiorra izan litekeela. Hiru konpainiak ziotenprest egongo liratekela testak pasa ondoren arrisku txikikobezala agertuko liratekeen pertsonei primak murrizteko. Bestelauek esan zuten ez lituztekela primak murriztuko. Primakmurriztearen alde zegoen konpainia batek aitortu zuen “posi-tibo bezala agertutakoekin zer egin erabakitzeko arazo gogai-karria planteatuko litzaiekeela”.

Aseguru-konpainiek taldeak nahiz gizabanakoakaseguratzen dituzte. Horregatik guk ea test genetikoak egitenhastearen alde egongo liratekeen galdetu genien, adibidez,produktu kimiko jakin batekiko sentiberatasun jarauntsiaduten langileak arrisku horretara aurkeztatuta ez liratekeelaegongo seguratzeko. Bost konpainiak ez zuten iruzkinik eginnahi edo zalantzak zituzten galderaok, beren kasurakozentzurik zutenaz. Bik esan zuten ez zutela oztoporik horrelakobereizketak egiteko: batek erantsi zuen “paper bat jokatubehar lutekela talde -eskemetan”. Osasun-aseguruko konpai-niak bakarrik onartzen zuen badintzarik gabe bereizketa hori,baina orobat zioen 50 lagunetik gorako taldeentzat gizabana-koen osasunari buruzko informaziorik ez litzatekeela beharko.

Azkenik, konpainiei ea prest egongo liratekeen test diagnos-tiko preklinikoen ikerketa eta garapenaren finantzazioan la-guntzeko galdetu genien. Ezein ez zegoen horretarako prest.Askok ihes egin zioten galderari eta hiruk hori nahikoa inpro-bablea zela aditzera eman zuten.

Gure inkesta labur eta mugatuak badirudi adierazten duelatest genetikoak ez duela ardurarik sortzen berehalako Britai-nia Haundian. Haatik konpainien politika ez da estatikoa. Testgenetikoekiko jarrerak, bai gene sinpleen akatsentzakoeki-koak eta bai gaixoberatasunarentzakoekikoak asko alda dai-tezke luzaro gabe. Aldaketa hau etor daiteke eragin-konbinazio baten bidez: testen aplikazioan eta zehaztasuneanegingo diren hobekuntzak; beharrizan ekonomikoa; industria-ren eta publiko zabalaren beraren bultzada. Hamington-eneritasuna eragiten duen genea duten pertsonek oso baikorkierantzun zuten aurrikuspen-testak erabilgarri bihurtuko direngaldetu zitzaienean. Baina baikortasun horrek ez gintuzkehaien aplikazioaren ondorio sozialak ez ikusteko adina itsutubehar.

EEBBetan, bioteknologi enpresa batzuk asaldura geneti-koentzako edo osagai genetiko bat duten asaldurentzakodiagnostiko-testak garatzeko irrikaz daude. Eritasun horienartean eritasun kardiobaskularrak, zenbait minbizi etaasaldura maniako-depresiboak daude. Garai batean JohnsHopkins University-n zegoen eta orain Washington-en dagoenNeil Holtzman konturatu zen “elkarrizketatu zenbaitek obliga-ziozko testak batzuetan egokiak izan litezkeela” pentsatzenzuela. Konpainia hauetako batzuek duten populazio normaleitestak egiteko asmo aitortua kezkagarria da. Jaiotzen ari denbioteknologia honen aplikazioaren ondorio sozial eta etikoenalarma aurreratu bat pizten du. Gauza hauei aurpegi emateko

3: Asegura al ditzakezu zure geneak?

dagoen oinarri etiko garbi baten beharraz konturaraztengaitu.

Eritasun batekiko gaixoberatasun-test oro gaixoen etaberen senitartekoen onerako egin behar litzatekeela uste dugu.Gizabanakoek bere baimen informatua eman beharko lukete,testen emaitzen konfidentzialtasuna garantizatuz. Testik ezlitzateke behartuta egin behar, eta gizabanakoeigaixoberatasun-testak jasan eraztearen kontra egongo ginate-ke; esate baterako, primak txikiagotzeko. Aseguru-konpainienarteko konpetentziak publikoaren mesedetan joka dezake.Politika-aldaketa baten aurrean publikoak kontrako erreak-zioa izateak berehalako ondorio ekonomikoak izango lituzke

konpainia batentzat. Konfidentzialtasun osoa bermatzeko, go-bernuak arau zorrotzak ezarri beharko lituzke datu genetikodelikatuak metatzeari, manipulatzeari eta erabiltzeari buruz.Edozein informazio dela presioz, dela indukzioz ezagutzeraematearen kontrako babesa eskaini beharko luke.

Informazio genetikoa hirugarrengoek gaizki erabiltzekoedo haiei obligazioz ezagutzera ematea legez-kanpoko eraginbeharko litzateke behar izanez gero.

David Cooper hematologi irakasle da Londres-eko King’s College Hospitale-n. MichaelBarefoot Edinburgh-eko University MedicalSchool-eko anatomi departamentuan dago.

Collaborative-k 11 milioi dolar bainogehiago inbertitu ditu 1984ez geroztiketa ikertzaile ospetsuak kontratatu ditu.David Baltimore, RNA DNAntranskribatzen duen transkriptasaalderantzikatu deritzon entzimaisolatzeagatik 1975ean Nobel Sariairabazi zuena, da enpresaren aholkularizientifiko nagusia.

Bere aholkulari-taldeko partaide diraorobat David Botstein MITeko genetika-irakaslea eta Ronald Davis, StandfordUniversity-ko biokimika-irakaslea, biak

RFLPen aurkikuntzan aitzindari direlarik.“RFLPak pastel-zati bat dira” dioFriedman-ek. Ehun-laginakanalizatzeko etxe barnean erabiltzenbadira, RFLP-zundak praktikangobernuko arauemaileen interferentzie-tatik libre daude. Kit baten atal bezalalaborategitik kanpora saltzen direnzundek soilik behar dute FDArenonespena. Zundek ez dute eskatzensaiodietatik hartzigailuetarako eskala-aldaketa garestirik, entzimen upelekobioinjinerutzan bezala. Eta zundek ez

dituzte larritzen ekologistak eta munduraorganismo berriei jaregiten bazaieArmageddon ikustezinen beldur direnbeste batzuk.

Collaborative Research-ek aurreahartu zuen RFLPen aferetan 1985eanzazpigarren kromosoman fibrosi zisti-koaren geneari atxekita dagoen DNA-markatzaile bat identifikatu zuenean. Eri-tasuna eragiten duen genea aurkitugabe dagoen arren, Collaborative-kgenearen alde bietako markatzaileakkausitu ditu. “Alboko” markatzaile hauekinteresatzen den genearen azpialdekomarkatzaile bakarra baino fidagarria-goak dira. Gene bat isolatuz,zientzilariek esan dezakete hura ezdutela aldatu alderanzketek, ezabaketeketa beste ezbehar batzuek zeharkapenbatean, zeinetan DNA-zatiakkromosoma parekatuen artean lekuzaldatu bait dira. Friedman-ek oharerazten du, ordea, irabazi handiakeritasun nagusiekiko joera genetiko indi-biduala hauteman dezaketen zundekekarriko dituztela, hala nola minbizia etabihotzekoa bezalako eritasunak aurri-kustea ahalbidetuko dutenek, alegia.Seguraski gene asko inplikatuta egongodirenez, RFLP hauen bilaketa gaitzaizango da.

Friedman-ek egin duen RFLPen jarrai-pen setatsuak 60 markatzaile atzemanditu zazpigarren kromosoman. Sciencen(1986ko abenduaren 15ekoan) aipatutaagertzen zen honako hau aldarrikatzenzuela: “Gurea dugu zazpigarrenkromosoma”, iruzkin honek merkatalirabazien gainetik irekitasun zientifikoajartzen duten ikertzaileen arteanbandido-fama har erazi ziolarik. Izan ere,Collaborative zikoitza da bere zundekin,ikerketarako hauetako batzukeskuratzen saiatu diren ikertzaile aka-demiko batzuek diotenez. Friedman-ekihardesten du 40 bat lankide akademi-

Diagnostiko-kitetarako EEBBetako FDAK zazpi gene-zunda inguruonartu ditu; zenbait birus identifikatzeko besteak beste. Gripearen birusairudian.

DNA-gordailuak onartzen eta izozten aridira. Unibertsitateko mediku-eskolakoPam Perry-k adierazten du Idea da eri-tasun asko ez direla segurtasunez iden-tifikagarriak, beraz guk gorde egiten di-tugu [DNA-gordailuak] harik eta geneaedo markatzailea aurkitzen dugun arte.Indianako bankuak bidaliko dizu, es-katzen baduzu, Styrofoam-ezko kaxabat odolarentzako bost flaskorekin, zuremedikuak bete ditzan 50 dolarrekin ba-tera postaz itzul ditzazun. Lagina ema-teak bermatzen dio gordailugileari aho-lkularitza psikologikoa gene kaltegarriabadu. Indianako paketean ez da sartzenbankuari DNAri buruzko eskubide guz-tiak ematen dizkion oharrik. Erakundemediko eta enpresa askok hori egitendute orain ehuna edo odola hartu aurre-tik, ordea. Enpresa bateko exekutibo ba-tek hau esan zion periodiko lokal bati:Arrisku guztiak leporatu ditut eta 25 milioidolar inbertitu ikerketan. Ez dut nahi gerogaixoak zera esaterik: E, baina haieknireak dira. Baina ez dago legerikDNAren jabea nor den zehazki eraba-kitzen duenik. Reilly eta giza genetikaelkartea gene-gordailu horietakoDNAren jabegoari buruzko gidalerro ba-tzuk markatzen ari dira.

American Medical Association (AMA),herrialde hartako medikuen elkargorikhandienak, berrikitan gene-zundei bu-ruzko hastapenen berri eman zien berebazkideei sinposium batean Washing-ton–en. Bertara joan zirenen arteanegindako inkesta batek teknologiaberriak haiek aldiberean erakarri etaharritu egiten zituela aditzera ematen du.Ardura hartzekoak dira, dio WilliamsHendee AMAko zientzi eta teknologiburuak, diagnosi-ahalmen berriarekinbatera datozkigun erantzunkizunak. Zergertatuko da, esate baterako, medikubatek jaioaurreko diagnostiko bat egitenbadu fetu bati buruz eta aurkitzen baduodol-presio altua izateko joera genetikobat, hots, haurraren bizitzan agianeritasunera eraman dezakeen baldintzabat? Medikuak gurasoei horren berrieman behar al die? Amerika auzizalean,hamar medikutatik batek (lautatik batekobstetrizia-ginekologian) nozitzen duaxolagabekeriagatiko salakuntza baturtero. Mediku askok dauka predikziogenetikoaren ahalmen berria aho bikoezpatatzat.

rantzarik gabe, enpresak ez liratekeelageneak proiektatzea bezalako prozesuaspergarri eta luze batez arduratuko ai-tortzen du.

Merkatal interesak diagnosi geneti-koan legezko patenteen pentsutan dau-de hein handi batean. Estatu BatuetakoPatent Office-k gene-zundaren patentebatzuk eman ditu. Naturan ez dutenfuntzio bat daukaten substantzia araz-tuen klasean sartzen dira zundak. Zundabateko nukleotido-baseen sekuentziabat naturan gertatzen bada ere, se-kuentziak erabilgarritasuna lortu du gizaeskuaren bidez, patenteen hizkeran, etahortaz patentagarria da. Baina RFLPenmarkatzaileen izaerak babestuakizateko edo irabaziak lortzeko espe-rantza gutxi ematen du. Konta ezin ahalaeskualde aldagarri —markatzaile ge-netiko bezala aktua dezaketen polimor-fismoak, alegia— daude giza genoman.Eritasunaren genetik hurbil fida-garritasunez aurki daitekeen edozein dahautagai zundatarako, eta zientzilariakbeti berrien bila dabiltza. Gene-zundakudaberriko basamortuko loreak bezala-koak izan daitezke dio Philip Reilly-k,medikuntzan gene-zunden erabileranAmerican Society of Human Genetics-enaholkulari den mediku eta legelariak.Erneko dira, denbora laburrez loratukodira eta desagertu egingo dira.

Zundatan espezializatutako enpresakteorikoki defentsarik gabe aurkitzen diramerkatal zunda bat erosi eta klondu leza-keen edo merkatal laborategi batek sin-tetizaturik hura daukan eskrupulurik ga-beko biologoaren aurrean. Jendea harri-tuta dago zientzilariek bilkuretan se-kuentzia baliagarriak ezkutatzen dituzte-lako, dio Smith-ek. Baina zientzi aldizka-riak oraindik sekuentzia berriz betetadaude. Akademikoen artean esan gabe-ko akordioa da, ezagutzera emandakoedozein zundak erabil dezakeela ikerke-tan harekin dirua egiten ahalegintzen ezden bitartean.

Markatzaile bat iragankorra izandaere, zunda baliagarriak sortzeko moldeadaitekeen giza DNA metatzen ari da“DNA-banku” akademikotan. IndianakoUnibertsitatean, esate baterako, gene-tikalariak familien zuhaitz genetikoakbiltzen ari dira Huntington-en eritasu-naren eta beste ondoez jarauntsi ba-tzuen markatzaileen bila. Markatzailebehar bezain fidagarrien bila dabiltzanbitartean, Indianako gene-bankukoak

korekin konpartitzen dituela berezundak, baina hauek ezin dituzte argita-ratu edo beste batzuekin konpartituharen baimenik gabe. Friedman-ek dioenpresaren zunda bat patentatua balegoeta “onura erkiderako balitz”, irekita-sunez konpartituko lukeela. Honi gehi-tzen dio, erretorikoki, Baina horrek la-gunduko balie gure konpetidoreei gurimilioiak kostatu zaigun zerbaitetara-ko...? Collaborative-k zenbait zunda-rentzat materiaren konposizioaren pa-tentea eskatu du eta baita eritasunendetekziorako zunden erabilerarentzatere. Gainera, enpresa honek lasterRFLPen teknologian erabatekonagusigoa lor dezake. Botstein-ek etaoinarrizko prozedura garatu zuten bestebatzuek, Standford University-renbitartez, hari buruzko patentea eskatudute. Patentea oraindik eman gabedagoen arren, Standfor-ek agindua diodagoeneko Collaborative-ri lizentziaesklusibo bat. Enpresa batek bainogehiagok du Collaborative-k duensekreturako joera. Temple Smith izenaduen Boston-eko Dana Farber CancerInstitute-n biologo teoriko bilakatu denfisikari batek, HIESentzako txerto batbilatzen ari den enpresa batek lagundutaHIESa eragiten duen birusaren isolatubaten sekuentziarentzat eskatu zuen etaukatu egin zioten. Hala ere, honela dio:akademiko batzuk edozein enpresa bai-no ere zorrotzagoak izan daitezke.

Emaitza garbia, dio Smith-ek, geneendatu-base multzo batzuk eta zunda-multzo bat da. Handiena GenBank da,National Institutes of Health-ek eraturikosekuentzien datu-base bat. Beste institu-zio akademiko batzuek tamaina desber-dinetako sekuentzi bankuak dituzte. EtaAmerican Type Culture Collection-ek100 dolar ingurugatik hirugarren intere-satuei banatuko dien DNA-zunda multzobat du. Baina Collaborative bezalakoenpresa pribatuek zerebrorik onenetakobatzuk negoziorako kontratatzeko diruadaukate. Lehian ari diren altxor-ehiztarien antzera, bakoitzak bere mapasekretuak ditu. Horrek benetan haserre-tu egiten nau, dio George Cahill deritzonHoward Hyghes Medical Institute delakoirabazasmorik gabeko ikerketa-elkartepribatuko lehendakariordeak. Cahill-ekoharterazten du enpresek libreki erabildezaketela GenBank sekuentziak bilat-zeko, baina haiek ez dute espezieanordaindu. Alabaina, irabazteko espe-