ŞEYHULtSLAM ARtF HİKMET ve MEDtNE.t MüNEVVEREDEKURDUGUKüTüPHANE

Prof. Dr. İsmail CERRAHOGLU

.Arif Hikmet Bey, Osmanlı Devletinin mühim mevkilerinde bulun-muş ve bu devlete uzun müddet hizmet etmiş bir ilileden gelmektedir.Kendisi şeeeresini şöyle gösterir: "İbrahim İsmet İbnu'l-vezir eş-ŞehirRaif İsmail Paşa ibnu'l-vezir eş-Şehir Malatyalı İbrahim Paşa ibn'ul.Hac Mustafa el-Huseyni el-Han~fi el-İstanbuH ... ". Böylece çeşitlikaynaklara dayanarak Arif Hikmet Beyin silsüesini yeniçerilikten ye-tişen ve İran seferine de katılan Malatyalı İbrahim Paşaya kadarulaştırabilmekteyiz. Mahmud i. (1730-1754) ile Osman III. (1754~1757)devirlerinde yaşıyan İbrahim paşamn ölümünden sonra oğlu Raifİsmail Paşa İstanbula gelerek Ahdulhamid i (1774-1789) devrindevezirliğe kadar yükselmiş, fakat Halil Hamid Paşamn sadaretten ay-rılması üzerine vezirliği elinden alınmış ve Lefkoşeye günderüerek birmüddet sonra idam edilmiştir . .Arif Hiknıet Beyin babası bu maktulvezirin oğlu İbrahim İsmettil'. İbrahim İsmet (1751-1807) Selim III(1789-1807) devrinde Kazaskerliğe kadar yükselmiştir. Ailenin şer'iilimlerden ziyade edebiyata mütemayil olduğu görülmektedir. ArifHikmet Beye bu kabiliyetin ailesinden geçmiş olduğunu söyleyebiliriz .

.Arif Hikmet Beyin hayat hikayesi, divanma yazılan. mukaddime-sinde şöyledir: 1201/1786 Muharrem ayının 25. inci pazar gecesi doğmuşve 1211/1796 da da tahsile başlamıştır. 1229/1814 de hac farizasımedil etmiş, 1231/1816 da Kudüs, 1236/1820 de Mısır, 1239/1823 deMedine-i Münevvere kadılıklarında bulunmuştur. 1241/1826 da İs-tanbul payesinil ihraz eyledi. 1244/1828 de İstanbul kadılığına tayinolundu ise de, borçlu ve rahatsız olduğu ve konağı bulunmadığı baha-

1 Istanbul payesi: Kadı adedi arttıkça tayin için sıra bekliyenler çoğaldığından herhangibir üst dereceye yükselmek için o derecedeki kadılığın e""ela payesi yani rutbesi olmak üzerekanun kondu. XVII. asrın ortalarından itibaren payeli büyük kadı\ıklar yani mevleviyetler~unlardır: Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri ile, Istanbul, Mekkc, Edirne, Bursa, Mısır, Medine-iMünevvere, Şam, Kudüs.Halep. Bunlar evvela tayin olunacaklan kadılığın puyesini, yani rüt-besini alıp sonra da bilfiil kadı olurlardı. (1. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin ılmiye

Teşkilatı, Ankara 1965, s. 98).

112 İSMAiL CERRAHOGLU

nesiyle bu vazifeyi kabul etmedi. 1245/ 1829 da nüfus sayımı memuriyetiile Rumclide bulundu. Oradan dönüşünde 1246/1830 da Nakibu'l-Eşrar2, 1249/1833 da Anadolu Kazaskeri, 1250/1834 de Nakibu'l-Eşraflıktan istifa etti. 1254/ 1838 de Rumeli Kazaskeri, 1255/ 1839da Meclis-i Valay-ı Ahkam-ı Adliye azalığına ve 12.56/ 1840 da Tanzi-matı Hayriyye nizamının iyi uygulanıp uygulanmadığını, teftiş içinRumeliye gönderildi. Şeyhulislam Mekkizilde Mustafa Asım Efendininvefat etmesiyle 2 Zilhicce 1262/ 1845 Şeyhulislam oldu. Sultan Abdul-mecit (1839-1861), Arif Hikmet Beyin Şeyhulislamlığa tayinini bil-diren hat'da, onun faziletinden, irfanından ve bütün olgunluklan ihtivaeden bir kişiliği olduğundan bahsetmesi, şimdiye kadar meşihat maka- 'mma tayin olunan diğer zatlar hakkında böyle iltifatk~rane bir hat'tınsadır olmadığı hükmünü ortaya çıkarmıştır. Bu da müellifimizin de~ğerini ortaya koyan bir husustur.

Arif Hikmet Bey 7 sene 6 ay 19 gün şeyhülislamiık görevinde kal-dıktan sonra 1270/ 1853 de istifa etti ve 21 Cumadclu'la 1275/1859da da kalb sektesinden vefat etti. Üsküdarda ~uh kuyusu mevkiindeeaddeye yakın bir yerde defnedilmiştir.

Hayatı hakkında kronolojik bir şekilde bilgi sunduğumuz ArifHikmet Beyin ilmi ve edebi hayatı konumuzun ağırlık noktasını teşkiledecektir. Bu zatın ilmı ve edebi hayatını tesbit edebilmek için, yaşa-dığı devri ve muhiti göz önünden uzak tutmamak gerekir .. 0, DivanEdebiyatının çökmeye yüz tuttuğu bir zamanda yaşamış ve Tanzimatdönemini ömrünün sonuna doğru idrak etmiş bir kişidir. Henüz 13yaşında iken Divan Edebiyatının son kuvvetli mümessili Şeyh Gfilib(Ö. 1799) ölmüştü. Enderunlu Vasıf ve Fazı!, Keçeci zade İzzet Mola,Akif Paşa, SahafIar şeyhi Esad Efendi, Ziver ve Kemal Paşalar, Fehmi,mektupçu Tahir, Sami zade gibi şair ve alimlerle aynı devri idrak etti.Şüphesiz müellifimizin edebi yönü ve zevki, ilmı yönüne nisbetle dahaağırlıklıdır. İzzet Molla, Medine kadılığı esnasında Arif Hikmete yazdığıbir kasidede, onu" erbab-ı maarifin kıblesi" telakki eder. NesirleriniHariri'ye, şürlerini ise Buharalı Şevkete benzetir. Muhtelif vesileletlegazellerinde de onu medheder:

2 Nakihu'I.EşrM: 802/1400 de Yıldının Bayazıt zamanında kurulmuş ve Osmanlı sal.tanatının ilgasına kadar devam etmiştir. Bu makam, Seyyid ve Şeriflere nezaret eden hir makamolarak görülmektedir. Nakibu'l Eşraflar geneUikle. İstanbul kadıs. ve Kazasker mazullerindenpek çok kişi bulunduğundan XVIII. asırdan itibaren, bu makama ufemadan olan kişililer seç-ilmiştir. Daha evvel böyle değildi. (Bkz. ısmail- Hakkı Uzıınçarşılı, Osmanlı Devletininlımiye Teşkilatı, s. 165-166).-

ŞEYHULİSLAM ARİF HİKMET VE KURDUÖU KÜTÜPHANE 113

Osmanlıların bu döneminde, İkinci Mahmud'un Islahat hareket-lerinde din işleri ve idarecilerini nizama sokuşund;ı, Tanzimat dönemindemaarif sahasındaki yeniliklerde ve Rüşdiye mekteblerinin açılmasında,maarifin gelişmesinde şüphesiz Arif Hikmet Beyin büyük yardımlarıolmuştur.

Ancak, başkalarının fikirlerini körü körüne kabul etmiyecek birkarektere sahip olan Arif Hikmet Bey, Batı taklitçiliğine karşı ilk dire-nenıerden hiri olmuştur. Onun ahıaki hususiyetleri vetemayüllerihakkında, kendisini tanıyanlara ve tarihi bazı eserlere dayanarak bilgivermek mümkündür. O, divanındaki şiirlerinden anlaşıldığına göre,devrinde halka yapılan zulümlerden, devlet erkanını zulme sevkedenisraf ve sefahattan daima şikayetçidir. Büyük Reşid Paşamn, Mısırveraset kanununun değiştirilmesi hakkındaki teklifini kabul etmedi-ğinuen Şeyhülislamlıktan ayrılmıştır. O, seleflerinin "olur olmaz işekarışma" yollu nasihatlarına rağmen Şeyhülislamlık makarnını kabuledişi ve bu yüzden uğradığı üzüntülerden bahisle, haleflerine bu ma-kamdan çekinmelerini tavsiye etinesine bakılırsa, ŞeyhülislamlıktanReşid Paşanın bazı arzularını yerine getirmediği veya getiremiyeceğiiçin ayrıldığı tahmin olunabilir.

Mücllifimizin, Batılılaşma döneminin öncülerinden olan Ali ve ReşidPaşalardan memnun olmadığını müşahede etmekteyiz. Ziya Paşa"Veraset .Mektublarında" (İst. 1326, s. 23. vd.) der ki: "Merhum ArifHikmet Bey, geçen yetmiş senesİ (21 Cumadelahire 1270) nde makam-ımeşihattan infisal ettikte işbu veraset meselesinin tağyiri için ol vakitzirve-i ikhalde bulunan Reşid Paşa tarafından vuku bulan teklife mu'-vafakat etmeyişi sebeb olduğu şayi olmuştur. Müşarünileyhe münase-batı mahsusam olduğundan, bir gün bu hususu mahremane kendisineaçıb, sahihan böyle bir teklif edilip edilmediğini sordum. Cevaben,"Reşid Paşadan hoşnud değilim. Lakin dirayetini itiraf ederim.Bu zat, mecnunmudur ki, böyle bir hayali muhale vüeud versin. Meğerbinay-ı saltanatı esasından hedmetmek murad eyleye. Hayır, bu sözbütün bütün yalandır da diyernem. Fakat yanlışı vardır ... Reşid Paşa,bana nefsaniyetinden ~eğil, belki Arif Efendinin meşihatta bulunması,kendinin tarıki ilmiyye şubesine dahi nüfuzunu istilzam etmek mak-sadı üzerine, mesela zatı şahaneye" iş bu veraset' husule gelmekiçin bir fetvayı şeriyye istinad olunmak iktiza ediyor. Hikmet Beyise, sofi meşreb ve efkan atika sahibi bulunduğundan şayet taannüdeder. Anın tebdiliyle yerine yumuşak huylu fulan getirilmek müuasibgibi hatırıma geliyor" diyerek, istihsali meram eylemiş olmalıdır ... "demişti.

114 İSMAİL CERRAHOÖLU

"Olur olmaz işe karışma deyu Nushu pend eylemişti eslafım"beytinden, hangi "olur olmaz işe" karıştığını da söyleseydi, şeyhülislam-lıktan ayrılışımn sebebini daha iyi anlamış olurduk. Keza Fatin Efen-dinin tarih manzumesinde "kendi istifa edip olmuş idi uzlet güzin"ifadesinden anlaşılıyor ki, Arif Hikmet Bey bu vazifeden istifa etmiştir.Cevdet Paşa "Maruzat" da, Şeyhülislam .Arif Hikmet Beyin afiyetindenmeyus istifa ettiğinden bahseylediği sırada diyor ki: "Meşihatta selefiArif Hikmet Bey sairindeıı ehakk ise de Onu Ali Paşa sevmediğindenMakam-ı Meşihata getirilemezdi". Görüldüğü gibi Ali ve Reşid Paşalarda onu sevmemekte, sofi meşreb ve eski fikirlere sahip (geri kafalı)

. biri gibi, daha doğrusu yapacakları batılılaşma hareketlerine, onu birengel olarak görmekte idiler.

Bu bakımdan .Arif Hikmet Beyi, körü körüne batılılaşma hare-ketine karşı gelenlerden biri olarak görebiliriz. Zaten, aşırı Tanzimat-çılar, Onu, şark kültüründen sıyrılamamak ve divan şiirleri tarzında Arap-ça, Farsça ve Türkçe şürler yazmak ve şehirli molla tipinin en zaif birörneği olduğunu söylemekle, hakkında müsbet olmayan kanaatlarınıda ortaya koymuşlardır. Halbuki Arif Hikmet Bey Türk-İslum kültürve medeniyetini iyice hazrnetmiş, Osmanlı Şeyhülislamıarı arasındanadir bulunan kişilerden biridir. 0, asla yeniliklere ve ilme karşı değil,körü körüuc batılılaşma ve bünyemize uymayacak hareketlere karşıolmuş ve vazifesinden ayrılarak tepki göstermiştir. 0, 1845 lerde SultanAbdülmecid'in Milli Eğitim hakkındaki probIenıleri çözme hususun~daki emirlerini yerine getirmek için özel bir komisyonda bulundu.Sonraları Şeyhulislam olan Arif Hikmet Efendi, Vak'a yazar Sa'idEfendi, Dış işleri Müsteşarı Ali Efendi, Divan birinci tereümanı FuadEfendi gibi yenilik fikirlerine taraftar olanlar bu komisyona girdiler.Buradan anlaşılıyor ki, müellifimiz şuurlu bir yeniliğe. taraftardır. Ken-disi, Türkçe, Farsça ve Arapça olmak üzerc her üç dilde eserler vermiş-tir. Divanındaki Türkçe şiirlerinin vasat derecede olduğu söylenrnişscde, Arapça ve Farsça eserleri hakkında söz söylemek yetkisini kendi-lerinde göremiyenler, onun bu şiirlerini anlayamadıklarını itiraf etmekdurumuna düşmüşlerdir. Arapça şiirleri hakkında Şihabuddin AıUS!'-nin yazdığı "Şehiyy'un Nağam ji Tercemeti Şeyhi'l-islamAriji'l-Hilwm"adlı eseri onun değcrini ortaya koymaktadır.

Arif Hikmet Beyi tanıyanlar, onun halim, cömert bir zat olduğunu,yanında kabaca bir söz söylendiği zaman yüzünün kızardığım kay-dederler. Ekseri gceeler, ahbablar~ evine davet ederek, ilmi bahislerüzerinde konuşur vc onlara ikramlarda hulunurdu. İlmi kudrete sahip,

ŞEYHULISLAM ARIF HIKMET VE KURDUÖU KÜTÜPHANE llS

kıymet bilir bir şahıs idi. Cevdet paşaya teveccüh göstermiş ve onuhimaye etmiştir. Cevdet Paşa tarihini yazarken, .Arif Hikmet Beyinkütüphanesinden çokça istifade ettiğini şu ifadeleriyle beyan etmek-tedir: "Bu vazife (taıihin yazılınası) bana tevdi olundukta ürktüm.Çünkü,idb eden mehazlara malik değildim. Keyfiyeti Reşid Paşayaarzettim. Beni .Arif Hikmet Beye götürdü. Bey, kütüphanesininanahtarlarını verip istediğim kitapları almamı, fakat aldığım kitaplarılüzum kalmayınca götürüp yerine koymamı söyledi. Kütüphanedekütübü nefisenin envaından başka resmi ve hususi muharrerat da vardı".

Arif Hikmet Beyden bahseden kaynak ve tetkiklerden hiçbirinde,onun bir tarikata mensub olduğuna temas edilmez. Halbuki onunyaşadığı devir, şeriatle tarikatın ve ilimlerin beraber yürütüldüğü birdevirdir. Fakat Divanında, Hoca Bahaeddin Nakşibendi ve tarikatınımedhile bu tarikata sülukun en doğru bir yololduğundan bahsederek,bahasının tarikatına mensuh olduğunu anlatır .

.Arif Hikmet Beyin, halim, cömert ve hayra yönelik bir zat oldu-ğunu zikretmiştik. Fazilet erbabından olan bu zat hakkında, vak'anü-vis Es'ad Efendi, tezkiresinde 1201 de doğmuş olmasından bahsederken,"ikiyüz birde değil, bin yılda bir gelen ... " demektedir. KadıaskerSeyfeddin Efendi ise: ".Arif Hikmet Beyin meclisi, cennetten numuneidi. Erbfıb-ı Kemal, ekseri geceler, o mecliste toplanarak, pek mühimmuhahesatı ilmiyye cereyan ederdi. Huzzara gayet nefis çörekler ikramolunurdu"dermiş,Vefatı üzerine 17 Şaban 1275 tarihli Ceride-i Havadis'deyazılan hir yazıda "İnsan ve melek sıfadarına haiz alim, nadir bulunanzat olmakla, pek çok fukara onun nimet ve ihsanına mazhar olmuştur.Ölümü herkesi kedere boğmuştur" denilmektedir. Cevdet Paşa" "Ma-ruzat"da, onun vefatından bahsederken" Ulumu akliye ve nakliyedemahir ve elsine-i selase de (üç dilde) şiir ve inşaya kadir olup hele lisan-ıarabi üzere, arabiyyul asil olan, udeba gibi yazardı. Bilad-ı Osmaniyedenbaşka İran ve Turan ve Hindistanda şöhreti vardı. Şark ve Garp seyyah-larının seyahatnamelerinde en ziyade hürmet ilc yad olunan .Arif.hikmetnamı idi" demektedir . .Arif Hikmet Beyin, ilmi, edebi ve ahlaki mezi-yetlerinden uzun uzun bahseden, ona kasideler takdim eden diğermühim bir şahsiyyet Ziyfı Paşadır. Muallim Naci'de, .Arif Hikmetinarapça şiirleri hakkında hüküm vermek salahiyetini kendinde bula-madığını söyler.

Eserlerini şöylece sıralayabiliriz:

Divan: Şiirleri, bir mukaddimeyi müteakip, Arapça, Farsea veTürkçe olmak üzere üç kısımda toplanmıştr. 1283 de basılmıştır.

116 İSMAİL CERRAHOÖLU

Tezkire-i Şuara: 1250 i 1834 tarihine kadarki 210 şairin hal ter-tercümeleri verilmektedir. Eser Türkçedir.

Mecmuatu't-Teracim: Muhtelif devidere mensfıb alim veşairlerin hal tercemelerini bavi arapça bir eser. (nerede olduğu bilin-memektedir) .

Zeylu Keşfi'z-Zunun: İbnu'l-Emi'u Mahmud Kemal'in,İsmailPaşada gördüğünü ve bu eserin bir kısım müsveddelerinin kendisindeolduğunu söyler. İsmail Paşa "İztilıu'l-Meknun ji'z.Zeyli ala Keşfi'z.Zunun" adlı eserinde bu eserden istifade etmiştir.

Hülasatu'I.Makalat fi Mecalisi'l-Mukalemm: (Üniversite ktp. No.3791) .Arif Hikmet Beyin babası İbrahim İsmet'in murahlıas tayinolunduğu mükfılemat-ı siyasiye meclislerinde tanzim edilen "muahe-deleri" babasının emriyle, bu isim altında toplamıştır.

el.Ahkamu~I.Mer'iyye ji'I.Arazi'I.Emiriyye: 1267/1851 yılında İs-tanbul'da basılan bu kitabın .Arif Hikmet Beyin olmadığı söyleniyorsada, kitabın sonunda bu kitabın Alımed Arif Hikmet ibn İbrahim İsmetel.Hüseyni tarafından yazıldığı ibaresi vardır. Arazi konusunda pekçok fetvaları ihtiva etmektedir.

Arif Hikmet Beyin ilmi eserlerinin çoğu müsvedde balİlide bulun.duğundan, onun hakkındaki hükümlerin genellikle şürlerine ait olduğu

. görülmektedir.3 Müe1lifimiz dünya malına düşkün olmayan, eli açık,fakir fukarayı gözeten ve lıayra yönelen bir zat olduğunu söylemiştik1270/1853 de son vazifesi olan Şeyhülislamlıktaıı ayrılır ayrılmaz,Medinede muazzam kütüphanesini bir vakıf olarak tesis etmiş. dün-yanın her tarafından oraya gelecek olan müslümanlann istifadesinesunmuştur. Şimdi biz onun, Mededinede tesis etmiş olduğu bu kütüp-

3 Arif Hikmet Beyin hayatı, ilmi ve edebi şahsiyeti, eserleri ve tesis ettiği kütiiplıanehakkında daha fazla bilgi için bkz: İbnu'I-Emin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, İst.1937. IV. 620-631.; Islam Ansik1apedisi, i. 564-568.; Müstakim Zade Süleyman Sadettin,Devluııu'I.Meşayih, çağn yayınlan, İstanbul, F. 129.; Ilmiyye Salnamesi 1334, AbılülmecidHiın de~Ti, 8. 590.; Lütfi Tarihi, VIII. 122-123, 127-129.; Bağdath İsmail Paşa, Esmau'I.Müel-lifin, lst. 1951, i. 188.; lzahu'l-Meknu.n, İst. 1364/1945, ı. 37.; Enver Ziya Karaı, OsmanlıTarihi, Nizamı Cedid ve Tanzimat Devirleri, Ankara 1947, V. 186.; ez-Zrikli, el-A'lılm" Beyrut1389( 1969, I. 138.; Ümer Riza Kahlıale, Mıı'eemu'I-MüeUifilı, Dımaşk 1376/1957. 1. 257.;Divan.ı Faıin, İst. 1288.; Tarih Musahebeleri, İst. 1340.; ~yyub Sabri Paşa, Mir'alu'l-Hara.meyn, İst. 1304-1305, VI. 888-890.; Muallim Naci, Osmanlı Şairleri, İst. 1307, s. 106.; BursalıMehmet Tlıhir, Osmanlı Mücllifleri, İst. 1333, II. 327-328.; Harputl1l1bralıim Efendi, ed-Dürrü'l.Munlazam fi Menakibi Arifi'l-Hikem (yazma) .Arif Hikınet Ktp. No. 3847.; Şiliabuddin Alu.i,Şehiyyu'n-Nagam fi Tereemeıi Şeyhulislam Arifi'l-Hikem" Dımaşk 1-103( 1983 (Bu eser. Dr.Muhammed eı-rd el-Hatriivi tarafından talıkik edilmiştir.)

ŞEYHULİSLAM ARIF HIKMET VE KURDUGU KÜTÜPHANE 117

hanenin, oradaki mevefıd kütüphanelerle olan mukayesesini, bu kütüp.hanenin tesirIerini göstermeye ve bu günkü durumunu sunmaya çalı-şalım.

* **Türk-İslam kültür ve medeniyetinin en mühim unsuru şüphesiz

ki kütüphanelerdir. Eedadımızın gerek anavatanında gerekse fethet-tiği ülkelerde tesis ettikleri kütüphaneler, dinin, kültürün ve medeniyetinyayılmasında çok mühim tolleri olmuştur. Şüphesiz Avrupada rönesanshareketlerinin başlamasında en önemli rolü, müslümanların Endelüs,Kuzey Mrika ve Sicilyada, tesis ettiği kütüphaneler ve oradaki ilimadamları, Im işte mühim rol oynanuşlardır. Biz Lu yazımızda kütüp.hauelerin genel olarak hizmetinden ziyade, Medine-i MünevveredeŞeyhülislam .Arif Hikmet Bey tarafındankurulmuş olan ve halen kendiadı ile anılan bu kütüphane ilc, Türkler'in orada tesis ettiği medresekütüphanelerinden ve onların Medinedeki kültür hayatına tesirindenbahsedeceğiz. Bu da, Türkler'in hiç bir dünyevı menfaat gözetmek-sizin Allah yolunda yaptıkları hizmetletin bir örneğini teşkil eder.

Herkesee bilindiği üzere Medine-i Münevvere, Hz. Peygamberinve Muhacirlerin barınağı olmuş, Mekke-i :\'lükcrremeoen sonra gelenen mühim şehirdir. kitahların en yücesi olan Kur'an-ı Kerimin inişiorada tamamlanmış, yine onun cem'i ve tedvini orada ikmal edilmiştir.Toplanmış olan ilk Kuran nüshasının korunduğu, muhafaza edildiğiev mü'minlerin anası olan Hz. Hafsanın evi olmuştur. Hz. Osman devrindeKur'an yazmalarının çoğaltılması "İmam IHuslıafın" Medinede bulunup,orada muhafaza edilmesi ve Kur'un nüshalarının bu nüshadan is-tinsah edilmesi, müslümanlar için düstur olan Kur'an'm ilk kitab olarakyazılması gibi hadiseler, genel olarak islamda ilk kütüphanenin Medinedetesis edildiğini göstermektedir. Şunu da unutmamak gerekir ki, HalifııÖmer b. Abdilaziz'in emri ile Medine valisi Ebu Bekr b. lIazm el-Ensari'.nin hadisleri toplama emri vermesi ve hadislerin toplanması işi de buşehirde başlamıştı. Medine ilk asırlarda, tefsir, hadis ve fıkıh ekollerinemerkez teşkil etmiş olniasına rağmen, daha sonraki' asırlarda bu şehir,Hazreti Peygamberin kabl'ini ve Mescid-i Nebeviyi bünyesinde barın-dırması bakımından mukaddes bir şehir olarak kalmıştır. Diğer islamülkelerindeki büyük merkezlerde olduğu gibi, nedense bu şehirde büyükmedreseler, büyük kütüphaneler kurulamamıştır.

Medine tarihi tetkik edildiğinde görülür ki, oraya kültür hakımın-dan en fazla önem vermiş olanlar Osmanlılar olmuştur. Tesis ettiklerimedreseler, tekkeler ve kütüphaneler önem kazanmaktadır. Biz de ge-

118 İSMAİL CERRAHOGLV

neIIikle bu konu üzerinde duracak, Arif Hikmct kütüph~mesinin Mcdineiçin önemini ve diğer kütüphaneleri tanıtmaya çalışacağız.

Bugün Meseid-i )\cbevinin kıble eihetinin doğu köşesinde Şey-hülislam Arif Hikmet Bey tarafından tesis edilen kütüphane şüphesizhu zatın en büyük eserlerinden biridir. 1986 yılının Ekim ayında zi-yaret ettiğim bu kütüphane, Mescid-i Nebevi etrafında yapılan geniş-letme çalışmaları neticesinde yegane ayakta kalan hina, ::Wcseidinkıblecephesinde bu kütüphane ile birlikte, Medine-i Münevvcre kütüphanesive şeI"i mahkeme hinasından başka hir bina kalmamış durumdadır.Öyle zannediyorum ki, bu binalar da yakında yıkılmaya mahkumolacak. Kurulduğu gündenberi Medine-i Münevvercnin medar-ı iftiharıolan bu kütüphane, dünyada yüce kültür kıymetine sahip kütüphane-lerden biridir. Muhtevasında çeşitli ilim ve fenleri ihtiva eden nadiryazmalar bulundurur. Bilhassa Türkçe, Arapça ve Farsça dilleriyleyazılmış, islam kültürünü ihtiva eden eserlerin kitap ve mecmua olarakmiktarı 5000 den ziyadedir. Dr. Muhammed el-Pd cl-Hatrav! nin tahkikettiği Alusinin "Şehiyyıı'n-Nagam" adlı eserinde verilen hilgiye göre2008 adedi basılmış, 'I718 i ise yazmadır. Halbuki, bizim kütüphanedefterinden tesbit ettiğimiz kitab mevcudu ise' 4373 dür. Bu kütüp-hanedeki kitaplar konularına göre şöyle sıralanmışlardır:

]- Yazma Kur'anlar

2- Tecvid ve Kıraat

3- Tefsir İlmi

4- Usulü Hadis ilmi

5- Hadis İlmi

6- Akiiid İlmi

7- Hz. Peygamberin sireti

8- Hz. Peygambere ait kasidder

9- LSulü Fıkıh ilmi10- Hanefi Fıkhı11- M:iliki fıkhı12- Şafi'i fıkhı

13- Hanbeli fıkhı

1.4- Fetvalar15- Feraiz ilm!

16- Tasavvuf ilmi (Arapça)

1-3233-9293-'-----266

267-349350-548549-833834-10031004-10591060-1116II11---14131414-14201421-14391440-144.31444-15471548-15721573-1666

ŞEYHULİSLAM ARiF HiKMET VE KURDUGU KÜTÜ~HANE 119

17- Tasavvuf ilmi (Farsça)

18- Tasavvuf ilmi (Türkçe)

19- Dualar ve virdler

20- Harfler ve isimler ilmi

21- Va'z ve İrşiid İlmi

22- Hikmet ve Felsefe ilmi

23- Mantık İlmi24- Araştırma ve :Münazara ilmi

25- Lugat İlmi

26- Sarf ilmi

27- Nahiv ilmi

28- Belagat ilmi

29- Anız ve Kfıfiye ilmi

30- Hesab ilmi31- Cebir ve Mukabele ilmi

32- Hendese ilmi

33- Kimya ilmi34.- Tıb ilmi35- Hey'et ve fcIek ilmi

36- Mikit (vakitbilgisi) ilmi37- Askeri Talimat ilmi38- Kaleme alma ve yazışma ilmi

39- Arab edebiyatı ilmi

40- İran Edebiyatı ilmi41- Türk Edebiyatı ilmi

42- Arab tarihi ilmi

43- Türk Tarihi ilmi44- İran Tarihi ilmi

45- Coğrafya ilmi

46- Ziraat ilmi

47-:- Litografya ilmi48- Rüya tahiri ilmi

49- Yazı ve Resim ilmi

1667-17211722-17461747-18891890-19161917-21002101-21452146-22462247-22972298-24252426-24.832484-26852686-28132814-28342835-28612862-28672868--28792880-28832884-29182919-29332934-29652966-29872988-30283029-32873288-34.793480-37463747-40124113-42314232--43464,347-4358435943604361--43644365-4:H3

120 İSMAİL CERRAHOGLU

Arif Hikmet Bey bu kütüphaneyi Şeyhulislamlıktan istifa ettiğisene olan 1270/ 1853 yılında inşa ettirmiş ve sayısı 5000 i geçen kitabvakfetmişti. Arif Hikıııet Bey, bu kütüphane için islam aleminin muh.telif ülkelerinden nadir eserleri ve bilhassa yazı ve sanat yönü olan eser-leri toplamış, Medineye göndermişti. tbnu'I-Emln Mahm.ud Kemal'in"Son Asır Türk Şairleri" adlı eserinde belirttiğine göre, Mediney-iMünevvereye gönderilenler, Arif Hikmet Beyin hususi kütüphanesin-deki nadir ve kıymetli kitahlar değil, dışarıdan satın alman kitablarolduğu ve bu kıymetli kÜabların, yeğeni !zzet Bey nezdinde kaldığıanlaşılınea, müzftyedede bulunmadığınl için kendim.i tevbihe başladım,ne faide iş işten geçti"4 demektedir. Bu ifadeden anlaşıldığına göre,.Arif Hikmet Bey'in Medineye. gönderdiği kitabıar, islam kültürünüihtiva eden genel kitablarla, çeşitli fenleri ihtiva eden kitabıardır.Şahsına ait hususi eserleri, şürleri, memuriyeti ile ilgili vesika mahiye-tindeki yazıları İstanbulda kalmış olduğu anlaşılmaktadır.

Bu kütüphanenin değeri hakkında, Alusinin "Şehiyyu'n-Naga':'ıfi Tercemeti Şelıulislam Arifi'l-Hikem" ini neşrcden Dr. Muhammedcl-I'd el-Hatrav), şöyle demektedir:" "Şehulislam kütüphanesini tesisetmek ve oraya kitablar satın almak için büyük gayretler ve pek çokmal sarfetmiştir. Oraya, dünyanın çeşitli bölgelerinden, yazı eihetindenen nefislerini, şan ve şeref bakııııından en yüeelerini ve kıymet bakı-nundan en pahalılarını toplamıştı. Bir yazmanın üzerine kendi elyazısıile kitabın değerinin 400 osmanlı altın lirası olduğunu yazmıştı. Enmeşhur hattatların eserlerini toplamıştı, kendi eliyle yazılmış kitablar davardır.

Rilıletu'l--Hicaziyye sahibi Muhammed Lebib el-Betenuni (Ö.1357/1938) bu kütüphenenin insanı hayrete düşüren yazmalarındanhahsederken: "Orada nadir sanatlardan garib şeyler gördüm. Bu, farisişiirleri ihtiva eden kitabdı. Molla Şfthi için güzel beyaz hir hatla yazılmış.-tı. Buradaki yazıya, sanata, temizliğine, harflerin küçüklüğüne göredikkatlı bir şekilde nizama konulması bizleri hayı'eüe hırakmıştı. Onun'vasıflarını dil tariften aciz kalırdı ... " demektedir. 5

.Arif Hikmet Bey, hu küt.üphanenin iyi çalışması ve vazifeIiIeriiçin, evler, dükkanlar, hanlar, bostanlar ve sair şeyleri daimi ve sabitolarak vakfetmişti. Şeyhülislam bu kütüphane için tanzım ettiği vak-fiyesinde şöyle diyordu: "Muhakkak ki ben sahih şer'i bir vakıfla ebediolarak, 16 adet Mushaf-ı Şerifi, 5000 adet nefis kitabıarı vakfettim .

4 Son Asır Türk Ş,iirleri, İsı. 1937. LV. 628.5 cr-RI1ıletu'I-lIiciiziyye, Aınınan) 974, >. 255.

ŞEYHULiSLAM ARiF HiKMET VE KURDUCU KÜTÜPHANE 121

Dört odası bulunan hir ham, büyük bir ahm, hir fmnı, hir bakkal dük-kanı, bir berher dükkanı' ve sundurmayı vakfettim. Büyük fırın sukuyusu, sair müştemilatla birlikte yapılmış binalar vakfettim. Kuyularıve meyveli ağaçlan ilc birlikte bir bostan vakfettim. Bir hamamı vcsekiz tane bina kubheli dükkanıarı ilc hirlikte vakfettim. Bu dükkanı ar-dan biri sebzeci, biri kasah, biri bakkal, biri attar ve diğer dördü debaşka idi."

Vakfedilen şu mülkün hepsi İstanbulda bulunmakta idi. Vakfiyedezikredilen bu mıükün mesahası 5559 zira' murabba idi. Bunlann senelikgeliri de 15.000 osmanlı altın lirasından azdeğildi. Osmanlı Devletisüresince, kütüphaneye bu gelir muntazam hir şekilde gelmişti. Fakatsonradan bu geliı' gelmemeye başlamış, Im hususta da bir şey bilimi-yoruz" demektedir. Aynı muhakkik, bu kütüphanc için, Medinede debeş ev vakfettiğini kaydeder. Bu gün bunlarm bir çoğu kaybolmaklabirlikte onların mevkilerini ve yerlerini vermeye çalışır.6 İstanbul'dangelen vakıf gelirlerinin kesilmesi ve Medine vakıflarının zayıflamasısebebiyle, bu kütüphanede vazife gören kimselerden bazılan, meccanenbu vazifclerine devam ettiler Sonra bu kütüphane 1380 i 1960 da Me-dincdeki evkaf idaresine dcvredildi ve masrafları da Hac ve EvkafVekaleti tarafından ödenmeye haşlandı.

Kütüphane kurucusunun, kütüphaneden ne şekilde istifade edile-ceği, görevlilerin nasıl görev yapacakları vc ziyaretçilerin durumlarıhakkında vakfiyyesindeki bazı şartları şöylediı:

1. Kütüphaneden, gerek istinsah, gerek iare, icihe yoliyle mushaCışeriflerin ve diğer kitapların dışaı'ı çıkarılmaması, sadece onlardan kü-tüphane içinde istifade edilmesi,

2. Kim olursa olsun, kütüphaneden istifade etmek isteyenlere maniolunmaması,

3. Kütüphanenin muhafazasını yüklenenler (Hafizu'I.Kütüp) hangişartlarda. olursa olsun, kitab vernıe ve sunma hususunda aczini ve yor-gunluğunu izhar etmemesi, aksine okuyanları teşvik ve rağbet ettirmesilazımdır.

4. Birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü itibar olunmak üzere iyihasletlerle muttasıf salih alimler arasından dört kişiyi" Huffilz li'l-Kütüp" tayin olunur.

6 Dr. Muhamnıed cl-l'd Cı-Hatra"ı, Arif' Hikmet, lIayatuhu ve lifeasfruhu, s. 33.

122 İSMAiL CERRAHOGLU

5. Kütüphane güneşin doğmasından bir saat sonra açılır, güneşinbatışına bir saat kala kapanır. Hiç kimse gelmese de kütüphane busaatler arasında açık olaeaktır.

6. Kitap muhafızlarının yazılı şartlarda olduğu gibi, kitaplaraihtimaın göstermeleri gerekir. Bu hizmetlerini yerine getirirlerken dörtmuhafız şöyle nöbetleşirler: Birinci hafız ile üçüncü hafız bir gün, ikincihafız ile dördüncü hafız diğer gün vazife görebilirler.

7. Dört kitap muhafızı, sabahleyin kütüphane açıldığında bir arayatoplamrlar ve her gün iki cüz okumak suretiyle 15 günde bir Kur'amhatmederler. Hatmin sevabını Hz. Peygambere ve mushaf vakıflarmabağışlarlar.

8. Vakfm geliriıiden birinci hafızı kütübe on, ikinciye sekiz, üçün-cüye yedi, dördüncüye altı fransız riyali aylık olarak verilir. Kıraatcdilmesi, kitabıarın tozdan vc rutubetten kortınması işleri için ayrıücretler verilir. Ayrıca her Ramazan ayında herkese 12 riyal ayni üeretverilir.

9. Yukarıdaki şartları kütüphanede yerine getirmeyenıere buhizmetler verilmez. Kendilerine itikadedilen doğru insanlara ve eminkimselere vazife verilir. Kitabıarın hizmeti ve korunması için, erkekler-den hizmetkarlar kullanılır .. Çoeuk ve murahıklara vazife verilmez,Çünkü onlar tam olarak hizmeti yerine getiremezler. KütüphanenineminIerinden birinin ölmesiyle, küçük, mürahik veya meczub çocuklarınayazife verilmez.

10. Kütüphanenin kapıcısı, temizleyicisi Ye sucusu olarak hizmet-leri yapabilecek olan müstaid Ye mustahak olan erkekler tayin edilirve aylık olarak herbirine dört riyal verilir.

ll. Bütün bu şartların dikkatle yerine getirilmesi, kütüphaneyiher yönden muhafaza edip koruması, kütüphane müdürünün vazifesidir.

. 12. Mütevelli lüzum gördüğü takdirde, kütüphanenin tamiri veyenilenmesi, vakfın gelirinden yapılır.

13. Medine-i Münevvere kadısı üç senede bir Muharrem ayındagelerek, kütüphanenin hafızlarUH ve bademelerini toplar, onların göz-leri önünde kitapları birer birer sayar.

14. Yırtılan ve eskiyen kitaplar, parçalanan risaleler vakfın geli-rinden tamir edilir ve yenilenir.

15. Arif Hikmet yaşadığı müddetçe kendisi müteveIli olur ...sonra vakfın hakimi salih müslümanlar arasından salih bir şahsı müte-velli tayin eder.

ŞEYHULİSLAM ARiF HIKMET VE KURDUGU KÜTÜPHANE 123

Osmanlı Devleti, Arif Hikmet Bey'in vefatından sonra, vakfınşartlarını yerine getirecek olan eminkimsdeı'i mütcvelli tayin etti.Onlar arasında İstanbul müftülüğüne getirilen Şeyh Nuri Efendi et-Türki'de vardı. Şerif'ler döneminde kütüphanenin mütevelliliğine Ab-dulkadir Havvarı getirilmiş, Suudilerin ilk dönemlerine kadar vazife-sini yapmıştır. Medincdeki kütüphanelerin hepsi Hac ve Evkaf Vekii.-letine bağlanınca, bu kütüphane de 1380/1960 da, bu vekalete bağ-lanmıştır. Bu kütüphane, mücssisinin yaptırdığı binada bu güne kadarmüstakil olarak devam etti. Mescid-i Nebevinin etrafı tamamen yıkılıptemizlendiği için, bu güne (1987) kadar miistakil olarak devam eden bukütüphanenin, burada kalacağına şiiphe ile bakılmaktadır.

Suudiler döneminde bu kütüphanede eminlik (müdürlük) yapan.kimseler şunlardır:

ı. İbrahim Harputlu 1372/1952 ye kadar.

2. Hasan Eğinli 1377/1957 ye kadar.

3. Mahmud Hasan Eğinli 1398/1978ye kadar.

4. Ali Ulvi İbrahim (Kurucu) 1405/1985 e kadar.5. Abdussamed Muhammed Can, (halen kütüphanenin emi-

nidir).

Kitablar üzerinde çeşitli dilde ve tarihlere ait üç çeşit mühür

bulunmaktadır. Dairevi mühür üzerinde: ~J JI p.:Al\ ~\ <LOÜ J l:

~J.ç.(..J~\ Jy...)I ~..L. j ~J-\ 4U\ ~ (J. 4U\ 4~ ~J\ç. ..LI'-iJJ4~ ~ Jtl J ,~\?- if ~.J~ ~ 0! J:,f~ • f-U\ J ö")l,a.l\ ..ıT J•.J

. ıu,/, '(i i 4.:.i LA! J•.(Rabbına karşı fakir, İsmetuIlah d-Huseyninin oğlu Ahmed Arif Hikmettarafından, Kerim olan Rasulün Şehl.'ine, muhafaza edildiği yerden Çl-

karılmamak ve müminlerin emaneti yüklenmiş olmaları şartıyla 1266/1849 da vakfettim) denilmektedir.

Bazı kitablar üzerindeki diğer mühre gelince: "İsmetuIlah d-Hüseyninin oğlu HikmetuIlah tarafından 1267/1850 de vakfedildi"şeklinde idi.

Türkçe yazıh üçüncü bir mühürde ise: "Merhum ŞeyhulislamArif Hikmet Bey kütüphanesinin vakfiyeye mülhakat 1332/1913".Birinci mühür kütüphaneyi tesis edenin koyduğu esas mühürdür.İkinci mühür ve ilhak edilen meemualara konulmuştur. Üçüncü mühür

ıSMAIL CERRAHOGLU

ise, tarih ve ifadesinden de anlaşılacağı üzere bazı kütüphane emın-lerinin Lasdıklan ~ühürlerdir.

Alusinin "Şehiyyu'n-Nagam ... " adlı eserini tahkik eden Dr. Mu-haınmed eI-I'd el-Hatravi, bu kütüphanedeki bazı kitabıarın çalınnuşolduğunu tesbit etmiş ve bu konuda şunları söylemektedir:

1. EndcIt1si bir yazı ile hayvan derisi üzerine yazılmış olan, sonumüzehheb Lir muslıaf, 488/1095 senesinde Abdurrahman L. Ali b.Merzıık b. Muhanımcd b. Mekanis cI-Batlayu'si tarafından yazılmıştır.Bu mushaf kütüphanenin en nefis mushaflarından sayılır. Fakat bugün bu mushat' mcvcfıd değildir.

2. Müminlerin emiri Omer b. Abdilaziz'in Müsnedi, Mahmudel.Ahres'in zikrettiğine göre halen British Museum'da buluD.Iİlaktadır.

3. Şerif Paşa bu kütüphaneden 60 kitabın naklini emretmiştir.B~ nakledilen kitabıarın isimlerinin önünde gaiL (mefkt1d) olduğuişareti olarak '(i) harfj konulmuştur. Nakledilen bu kitablaı mecmu-unun İstanbulda hulunduğu söylenmektedir.

1,. "el-Jstıksô." olduğu zannolunan, Mağrib tarihi hakkındaki onciIdlik eser de yoktur.

5. Kütüphanede istinsah yapan bir Suriyelinin, yazdığını kütüp-hanenin mührü ile mühürleyip, aslını çalması ...

6. Emanetin vü~ı1buna riayet etmiyen bazı eminler zamanındabazı yazmaların satılmış olması.

Bu kütüphane her türlü araştırıcının nazarıarını celbetmiştir.Bazı tarihçiler seyahatlarının büyük bir kısmında ondan bahsetmiş-lerdir. İştc onlardan bazıları;

ı. Ali b. Musa (Ö. 1320 11902) "Vasfu'l-Medineti'l-Münevvere"adlı eserinde (ki bu eser Haınd el- Casir tarafından basılmıştır) 14.sahifesinde Harem naibinin evine doğru Şeyhulislam Arif Hikmet Beyinbüyük kütüphanesi vardır. Onda, diğer kütüphanelerde bulunmayannefis kitablar bulunmaktadır. O kütüphanede, İstanbul'da vakfediI-miş vakıfların gelirleri ile aylık maaşla çalışan görevliler vardır. Şeyhu-llslam Arif Hikmet Bey kütüphanesi gibi bir kütüphanenin gerek muh-tevasındaki kitabıarının nefaseti ve daimi görevlileri ve hizmetkarlarıbulunması yönünden Hicaz toprağında bir benzeri yoktur, denilmekte-dir. Medine kütüphanelerinden de bahsederken:" "Kütüphanelere ge-lince, Harem naibinİn evi yönünde Şeyhulislam Arif Hikmet Bey mer-

ŞEYHULISLAM ARIF HiKMET VE KURDUGU KÜTÜPHANE 125

humun kütüphanesi, Medinedekilerin en büyük ve en yücesidir" denil-mektedir.

2. Muhammed Lebib el-Betenuni (Ö. 1357/1938) "er.Rıhletu'lHicaziyye, s. 254) de, bu kütüphane, temizlik, tanzim ve kitaplanmntertibi bakımından bir delildir, hüccetir" demektedir.

3. Muhammed Kürd Ali (Ö. 1372/1952-53) nin Medipeye yaptığıseyahat ",IW"ecelletu'I-Muktebis"de yayınlanmış (sene 1330, s. 763) dır."Medine kütüphanelerinin en güzeli, Osmanlı beldelerindeki kütüp-hanelerin' nizam ve temizlik bakımından en hayırllSı Şeyhülislam ArifHikmet Efendi kütüphanesidir. Orada takriben 10.000 c yakın meşhurhattatlar tarafından yazılmış yazma eserler vardır. Bu kütüphanedemütalaada bulunanlara kolaylık temin edilmiş ve rahatlan sağlanmıştır.Günümüzde Mısırda Hidiviyye kütüphanesinde bu rahatlığı bulmakmümkün değildir.

4. Hilyetu'l-Beşer sahibi Abdurrazzak el-Beytar (Ö. 1335/1917)şöyle demektedir.: "Bu kütüphaneyi, Türkler'le Şerifler arasında mey-dana gelen harpten sonra ziyaret ettim ve Taif kütüphanesini de gezdim.Kitaplarının çoğunun yağma edildiğini gördük."

5. Fuad Hamza (Ö. 1351/1932) nin yazdığı "el-Biıadu'l-Arabi-yetu's.Suudiyye" adlı eserinin (s. 232) de, oradan Osmanlılar dönemindeaz denilmiyecek bir kısım alındı" demektedir.

6. Muasır tarihçilerden Ali Hafız "Fusul min Tarihi'l-Medine"adlı eserinin (s. 241) de:" Şeyhulislam Arif Hikmet Kütüphanesi 1270de tesis edildi. Mescidi nebevinin güney doğu köşesindedir. Mescidle,kütüphane arasında yol vardır. Orada nadir kitaplar bulunmaktadır",demektedir.

Şihabuddin Alusinin "Şehiyyu'n-Nagam ..."mn tahkikini yapan Dr.Muhammed el-Pd el-Hatravi, İbn Kesirin" el-Fusfıl fi Sireti'r.Rasul"adlı eserinin (ki bu eser 1400/1980 de basılmıştır) onuncu sabifesindeşöyle dediğini söylemektedir:" Osmanlılar Hicazdaki son dönemlerinde1334 de "Huere-i Şerifeden" kıymetli eşyayı İstanbula naklettiler.Arif Hikmet kütüphanesinin tümünü evvela Şama, sevkettiler. oradanda İstanbula nakledeceklerdi. Birınci dünya harbi sebebi ile Osmanlıkuvvetlerinin önünde yollar kapanınca, kitaplar Şam'da kaldı. Sonra'bunlar 1337 de Medineye iade edildi. Geçen üç sene boyunca bu kitaplarŞamda Sultan Selim Tekkesinde kaldı. Tekkeye yakın Berede suyununtaşkınları ve kışın tesiriyle sular kitap sandıklarına kadar ulaşmış,

126 İSMAİL CERRAHOGLU

bazı yazma kitaplardaki satırların silinmiş olması, mürekkeblerininkarışması, varaklarının renginin değişmesinin sebebi budur" demek-tedir.

1401/1981 senesinde Medinedeki el.Camiatu'l.tslamiyye bu ki.tabların fotoğraflarını almış, araştırıcılar elinde bu eserlerin çoğal.masına vesile olmuştur. Bazı nadir kitaplar kütüphanede muhafazaedilmektedir. Allah vakıfına rahmet etsin ve bu eserlerden istifadeyimüyesser kılsın 7.

Hernekadar SllUdiler Medineye gereken önemi vermekte iscler de,1400 senelik bir kültür ve medeniyet geçmişini de nazarı dikkate almalıve onların mühim olanlarını eski halleriyle yerinde bırakmalıdtrlar.Bununla beraber, Suudilerin gerek medinenin imarı ve gerekse Mcs-cid-i Nebeviyi genişletme çalışmaları küçümseneeek bir şey değildir.Medinede kurmuş oldukları tslam Üniversitesi ve bu Üniversitedebirer fakülte haline getirdikleri Kur'an ve Hadis Fakülteleri ve buüniversitede kurdukları yazma ve filimleri ihtiva eden kütüphaneleri,bütün islam alemine hizmet etmek için Medinede kurdukları Mushafmatbaası takdire şayandır. 1403/1982 yılında Mescid-i Nebeviye yakınbir yerde kurulmuş olan Melik Abdilaziz kütüphanesi, )fedine şehrinelayık son derece modern, soğuk hava tertipatlı bir kütüphanedir. Yenimatbu u eserleri ihtiva etmekle beraber bu kütüphaneye yazma eserlerinkonulup kaybolmaktan kurtulduğu bir yer olarak bakabiliriz. Bu yenikütüphane de muhafaza olunan eski Medine kütüphaneleri şunlardır:

1. Mahmudiyye Kütüphanesi: Bu kütüphane II. Mahmud tara-fından Meseid.i Nebevinin "Bilb.ı Selam"a yakın bir yerde kurulmuş,Sonra Ebu Bekr meseidine nakledilmiş, daha sonra da Mescid.i Nebe.vinin kıble cihetinde bulunan, Medine-i Münevvere kütüphanesinetaşınmış ise de, son olarak bu kütüphanenin yazma eserleri 1982 dekurulmuş olan Meük Abdil aziz kütüphanesine nakledilmiştir. Bu günMeük Abdilaziz kütüphanesinde bulıınan defterden alaşıldığına göre,Mahmudiyye kütüphanesinde bulunan yazma eserlerin genel tasnifinişöylece gösterebiliriz:

1. Kıraat, teevid ve tefsirler

2. Usm-u Hadis

3. Hadis4. Usul-ü Fıkıh5. Hanefi Fıkhı

7 Şchiyyu'n-Nagam .... s. 31-40.

1-350351-395396-872873-943944-1314

1-5253-203

204-381382-465466-490491-604605-1135

ŞEYHULİSLAM ARİF HİKMET VE KURDUGU KÜTÜPHANE 127

6. Maliki Fıkhı 1315-13477. Şafi'i Fıkhı 1348-13928. Hanbeli Fıkhı 1393-14859. Tasavvuf 1486-169110. Va'z ve İrşad 1692-1833ll. Akaid 1834-194312. es-Siretu'n. Nebeviyye 1944-207613. Lugat, Sarf, nahiv, belagat 2077-235314. Lugat, edep 2354-238715. Mantık 2388-247316. Hesab 2474-248517. Tıb 2486-251718. Tarih 2518-258119. Mecmualar 2582-3314

Görüldüğü gibi bu kütüphane kit~p ve mecmua olarak 3314 cüdyazma eseri ihtiva etmektedir. Miriitu'l-Haremeyn sahibi Eyyub SabriPaşa ise bu kütüphanede 4569 adet kitabın varlığından bahsetrnektedir.8Miratu'l-Haremeyu sahibinin verdiği kitap sayısı ile, bugünkü sayıarasında 1255 adet kitabın eksik olduğu anlaşılmaktadır. Ya bunlarkaybolmuş veya Eyyub Sabri Paşa, yazma ve matbu olan kitabıarıayırt etmeden bu rakkarnı vermiş olabilir. Melik Abdülaziz kütüpha-nesinde, yazma eserlerin bulunduğu kütüphaneler şunlardır:

2-. İbrahim Sadullah el-Hanefi

3. Kazaniyye kütüphanesi4. Medine-i Müuevvere Kütüp. den gelen yazma eserler

5. İrfaniyye kütüphanesi6. Cebert kütüphanesi

7. İhsaniyye kütüphanesi8. Sakızlı kütüphanesi .

Mir'iitu'l-Haremeyn sahibi bu kütüphanenin mevw-i kiramdanSakızlı Mustafa Efendi tarafından kendi ismine kurduğu medreseniniçinde bulunduğu~u. 593 kitabı ihtiva ettiğini söylemektedir.9

9. Safi kütüphanesi 1136-133710. Şifa kütüphanesi 1338-23188 Mir'ulu'I.Haremeyn, ıstanbul 1304-1305, VI. 888.9 Aynı eser, VI. 888-889.

128 İSMAİL CERRAHOGLU

2319-2449

24050-2641

Eyyup Sabri Paşa bu kütüphanenin eski Şeyhulislamlardan Fey-zullah Efendi tarafından kurulduğunu söyledikten sonra bu kütüp-hanenin Şifa medresesi içinde bulunduğunu ve 1246 adet kitab ihtivaettiğini söylemektedir.

ll. Şeyh Omer Hamdan kütüphanesi

12. Km Nazır medresesi kütüphanesi

Mir'atu'l-Harcnıcyndc (VI. 890) bu kütüphane Kili nazırın eseriolup ismine nisbet edilen medrese içindedir ve 157 kitabı ihtiva ettiğisöylenmektedir.

13. Karabaş medresesi kütüphanesi 2642-3461

Bu medrese 1985 yılına kadar meveud idi. MeviHi-ikiramdan Kara-baş Ömer Efendi tarafından kurulan Karabaş medresesinin içindebulunmaktadır. Eyyub Sabri Paşaya göre bu kütüphanede 1269 eserbulunmaktadır.

14. Rıbat-ı Seyyidina Osman kütüphanesi 3462-4219

Yukarıda zikri geçen ondört kütüphane bugün Melik Abdilazizkütüphanesinde bulunmaktadır. Mir'uıu'I.Harcmcyn sahibi Medinedebulunan on ('ekiz kütüphanenin isimle;ini vermektedir. Bunlardanbazısı yukarıda zikri geçtiğinden onları tekrar saynııyacağım. İsmigeçmiyen kütüphaneler ise şunlardır:

1- Şeyhu'I.Harenı Emin Paşa. kütüphanesi, 158 kitabı ihtiva et-mektedir. ~

2- Beşir Ağa kütüphanesi: Diiru's-Saiide Ağası Beşir Ağa tara.fından kurulan medrese içindedir. Halen yeniden yapılan Beşir Ağamedresesi icerisinde bulunmaktadır. 2063 adet kitabı ihtiva etmektedir.

3- Hamidiyye kütüphanesi: Hamidiyye medresesi içerisinde bu-lunmakta idi. 1659 adet kitab vardır.

4- Cemalu'I-Leyl kütüphanesi: Bu kütüphane merhum seyyidCemaıu'I-Leyl'in hanesinde bulunduğu söylenmektedir. Eyyub SabriPaşa kütüphanenin tetkik ediIemediğini söylemektedir.

i 5~ Bisiid Kütüphanesi: Medine ahalisinden ve Harem-i Şerif imamve hatiblerinden Ahmed Bisati Efendi merhumun kütüphanesidir. 1050kitabı ihtiva etmektedir.

6- Şeyh el-GafUr kütüphanesi: Mücavirlerden Buharalı Abdul.gafUr Efendinin vakfı olup namına nisbet edilen tekkededir. 129 kitabbulunmaktadır .

\

ŞEYHULİSLAM ARİF HİKMET VE KURDUGU KÜTÜPHANE 129

7- Mazhar Efendi kütüphanesi: İmam-ı Rabbani evladındanŞeyh Mazhar efcndinin eseri olup, kendine nisbet edilen tekkededir,1100 adet kitab vardıı:.

8- Hüseyin Ağa kütüphanesi: Mısır tekkesi nazırı Hüseyin Ağanınvakfı olup, kendi adını taşıyan medresededir. 100 kitab vardır.

9- Fenayirci kütüphanesi: Mücavirlerden Emin Efendi merhı1maait olup, kendi adına anılan medrese içindedir. 150 kitab vardır.

10- Servet Efendikütüphanesi: Kudemay-ı mücavirinden Mu-hammed Servet Efendi vakfıdır. 206 kitab vardır.

ll- Selim Bey kütüphanesi: Sultan Abdulmecidin yakın sırdaş-larınd.an olan Selim ~ey merhumun vakfıdır. Burada 500 kitabın mev-cı1d olduğu söylenmektedir. .

Eyyub Sabri Paşa, zikrettiği bu kütüphanelerden başka her med.resede bir kütüphane bulunduğunu, fakat bunlarda bulunankitabıar,yukarıda zikredilcnlere nisbetle yok denecek kadar az olduğundan,onların isimlerini anmaktan vazgeçtiğini söylemektedir.

Şu anda Mescid-i Ncbevi etrafında ve Medinede geniş bir inşaatfaaliyeti sürdüğünden, zikredilen medrese ve tekkeler kaldırılmış durnm-dadır. Yukarıda da söylediğimiz gibi onlarda bulunan kitabıar, MelikAbdilaziz kütüphanesinde muhafaza altına alınmışlarsa da pek çokkütüpbanemuhteviyatından haberdar olamamaktayız. Eyyub SabriPaşanın Alir'atu'l.Harcmeyn adlı eserinde isimlerini saydığı 18 kütüp.hanede 22615 adet eserden bahsederken, bu gün MeIik Abdilaziz kütüp-hanesinde, Mahmudiyye kütüphanesi ile birlikte 7533, Arif HikmetKütüphanesi 4373, Bcşir Ağa medresesinde 2063 adet kitab bulunmak-tadır. Bunların toplamı ise 13969 etmektedir. Eyyup Sabri Paşanınverdiği sayıdan 8646 adet kitab eksik görülmektedir. Bu eksiklik, yamatbu eserlerin buraya dahil edilmemiş olmasından, veya bunlarınkaybolmuş olmasından ileri gelebilir.

İşte Medine kültür hayatına tesir eden kütüphanelerin kısa hika.yesi budur. Şunu da unutmamak gerekir ki, Türk tarihine ve bilhasaTürk edebiyatına dairdivanlar bu kütüphanelerde muhafaza edilmek-tedir. Bu sahada çalışanların ilgisine sunulur.