Exozentrikoen aztarnak euskal hiztegianEXOZENTRIKOEN AZTARNAK EUSKAL HIZTEGIAN Esandako guztia gure...

EXOZENTRIKOEN AZTARNAK

EUSKAL HIZTEGIAN

LUIS M ARI M UJ IKA

Gehiegikeriarik esateko beldurrik gabe, baiezta dezakegu euskaradela semantika exozentriko aberatsenetakoa duen hizkuntza. Ondo-rengo orritan psiko-sozial aldetik lerradura exozentrikoa azaltzen duenhitz aunitz ikusiko dugu (1).

Fenomeno hau, batez ere, euskal atributiboetan, oso berezia da,nahiz-eta gaur diglosiagatik formula ugari itzaltzeko zorian egon. Ana-tomi substratua duen (aho, esku, bihotz, buru, mihi, etab) atributo exo-zentriko ugari dugu, balorapen psikologikoen eraginez.

Guk lerradura hoiek logikoki sailkatuko ditugu, batez ere, kolore,zoologia, botanika, objetu-tresneria eta tipologiari atxikitako kasutan.

Metonimiak, eta zeharkako semantikak, euskaran gaztelanian,frantzesean, eta, behar bada inglesean baino, desarroilo bortitzagoa du.Joera exozentriko honen arrazoia, behar bada, euskaldunaren izaeraironiko, bihurri eta okerrean datza. Euskaldunak mintzatzekoan albo-ko kera sugestiboak maite izaten ditu, hitzen usarioei bigarren asmoaemanez, eta satira ere jarraituz. Bestalde, euskara abstrazio mailan bai-no, expresakera arruntean gehiago erabilia izan da. Bere balioztapenak,horregatik, maiz expresakera alboko eta zeharkakotan (indirecto) da-toz. Edozein objetu ala elementuak balentzia exozentrikoa har dezakeeuskaldunaren ahoan, kaiku (cuenco), mailu (martillo), gaztanbera (re-quesón), ontzi (cubo) hitz arruntetan gertatzen den gisara.

Euskalduna errealitatearen miatzaile fina da, eta errealitate hori«zeharkako konnotapenez» beterik azaltzen da bere irudimen sinbolis-taren aurrean.

(1) Artikulu hau «Eusko Ikaskuntzaren» Mintzaira eta Literatur sailan (1981-eko urtarrilaren31.n) aurkeztua izan zen, eta gerora «Hitz Konposatu eta eratorrien morfo-fonetika liburuan(Edic. Vascas, 1982) argitaratua eraskin bezala.

9

LUIS MARI MUJIKA

Honela, mila hitz arruntak euskaraz «zeharkako balentziak» ira-bazten du, inguru-munduari esanahi berriak erantsiaz. Dudarik gabe,bide hortatik gure hizkuntzak hitz berri asko ekonomizatzen du, hitzbat bera semantika aunitzez hornitzen delako. Honako elementu hauekexozentrikoak dira kasu batzutan: lukainka (longaniza), artaburu (pa-noja), gaztanbera (requesón), babalore (flor de haba), mailu (martillo),etab. Hitz hoiek, konkretuki, exozentrizitate hau jasotzen dute itzulita:imbécil, ingenuo, pelma. Adierazitako hitzak, nolabait, pasibitatea, de-sadimena, kolpea adierazten dute.

Exozentrismoaren fenomenoa ez da, noski, euskararen pribatiboa;beraz, gaztelaniak, adibidez, badu antzeko balentziarik hitz konkretubatzutan. Hala nola: catre, tarugo, melón, zoquete, cotorra, merluza,etab. balioztapen exozentrikoaz ere erabili ohi dira, denok dakigun be-zala (catre = idiota, melón = imbécil, tarugo = tonto, cotorra (hegaztibat) = habladora). Lerradura semantiko berdina «nos soltó un rollo»esaldian, jardunaldi aspergarrizkoa adierazteko. Beraz, rollo eta asper-duraren artean halako lotura psikologiko bat dago, bukagabetasunaga-tik. Baita, zoquete hitzak balorapen antzekoa du, «egurrezko pusketa»batek bezala zozoak (el zoquete) ez dulako ezer ulertzen...

10

EXOZENTRIKOEN AZTARNAK EUSKAL HIZTEGIAN

Esandako guztia gure hizkuntzan oso desarroilatua dago. Batzu-tan, esanahi exozentrikoa endozentriko edo berezko semantikarik gabeeman daiteke, ahobero (locuaz) hitzean bezala, ez baita adierazi nahihemen «de boca caliente» den zerbait, baizik eta bestea; alabaina, gehie-netan, esanahi exozentrikoak aurrez endozentrikoa darama, normaladen bezala. Literala ia beti lehenik baita. Adibidez: muturluze (hocicu-do/endozentrikoa, descarado / exozentrikoa), betilun (de ojos oscuro:s/endozentrikoa, triste / exozentrikoa). Gaztelaniazko castaña, merluza,mona etabarrek balentzia exozentrikoa dute mozkorkeriaren norabi-dean.

Guk hemen adierazitako fenomenoaz hitz-materiale larria bildudugu. Gure ustez, hiztegiaren alde semantiko hau oso interesgarria da.Hemengo hitz aunitz Azkue-ren hiztegi nagusian dator; ala ere, esanbehar dugu hiztegi horrek ez duela biltzen gure lexiko guztia, eta, batezere, arlo hontan. Beste aportazioak badira Azkue-k «castellano-euske-ra» hiztegirako egindako apuntetan, gero Plazido Muxika-ren eta Au-ñamendi-ko liburuxketan nolabait isladatzen direnak. Gure iritziz, ma-teriale hori aprobetxatu egin behar da, batez ere, exozentrizitate feno-menoa zabalkiago aztertzeko. Baita aipagarria da hontan F. Segurarenaportazioa, Azkue-ren hiztegian batzutan present dagoena. Argot- mai-lako izenlagun eta atributibo aunitz falta da Azkue-ren hiztegi handian;bereziki, anatomi funtsa duen atributo aunitz falta da haren hiztegian.Atributo hoiek literaturan eta aho-hizkeran oraindik bizirik daude Eus-kal Herrian, neurri batean.

Bestalde, jakitun izan behar gara beste faktore batetaz, alegia, arlosemantikoek aldaketa asko experimentatzen dutela bere lerraduran etadefinizioetan. Euskarak lerradura (corrimiento) horren adibide bitxiakdauzka norabide guztitara, bai hizkuntza barnean euskalki batetik bes-tera, eta bai euskaratik kanpo gaztelaniara, adibidez. Honela, gaurko«goardasola» AN, B, G ez da lehengo «parasol»aren ordaina, baiziketa oraingo «paraguas»-ena. Alproja hitzean gaur pertsonari dagokionesanahia dago, bainan gaztelaniaz objetuarena (alforja). Berdin pardel G(saco eta idiota), mandil AN (mandil eta holgazán), maketo B (macutoeta no vasco) kasutan.

Euskararen barnean lerradurak euskalkietan ere eman daitezke.Belarrondokoa gipuzkeraz «bofetada» da eta goi-nafarreraz eta bizkaie-raz «almohada». Zuhaitz/zugaitz kasuan lerradura dago; gipuzkeran le-hen «árbol bravío» bakarrik adierazten zuen; orain edozein arbola (frui-taduna ere) adierazteko erabiltzen dute batzuek. Nire jaioterrian zugai-tza «basoko arbola» da. Probableki, fenomeno berdina arotz B, G hi-tzean, faber esanaiatik carpintero esanahira. Zurgin AN, B, L, R hi-tza da propioena hor (zur egile), baina gero harotz erabili da (hots, faberbezala), burdinarotz AN, BN, R, S («faber del hierro») berbak adie-razten duen bezala.

1 1

LUIS MARI MUJIKA

Alderantziz, beste batzutan prozedura semantikoak norabide mu-gatu edo antizabalkorra har dezake, leio c. (ventana) kasuan bezala;bizkaieraz saetera adierazten du hitz horrek, bentaneak bestea adieraz-ten duen bitartean. Motz hitzaz bestainbeste gertatzen da, adibidez,euskalki gehienetan «corto, romo» esan nahi duelarik, bizkaieraz «feo»ere adierazten du.

Azkenik, semantikak funtzio berria ere eskura dezake hizkuntzmaila zertu batzuetatik; erretolika G (sarta de palabras) kasuan ez dai-teke eman retórica hitz kultuaren ordain bezala, beste alboko esangurabat hartu baitu, eta berdin zaramatika BN, Sal. (embrollo) kasuan gra-matica-ren ordain. Eta baita gogoratu apofoniak sor dezaken mugapensemantikoa, sendOtu/sendAtu, galdEtu/galdAtu, osOtu/osAtu kasutanbezala.

Huirengo lerrotan hemen komentaturiko exozentrizitate faktorea-ren intzidentzia hitz-arlo-desberdinetan ikus dezagun.

1. EXOZENTRIZITATEA «KOLORETATIK»

Kurioski, kolore batzuek balentzia semantiko berezia dute gurehizkuntzan; baina, hau gerta daiteke beste hizkeretan ere, hala nola,gaztelaniaz «pasó las moradas», ala «está al rojo vivo» esatean.

Euskaraz hiru kolore nabarmentzen dira exozentrizitate arloan.Dira: zuria, gorria, urdina. Zuri koloreak faltsu konnotapenak hartzenditu. Gorriak gogordura, bortiztasuna, intentsitate nabardurak. Honela«kale gorrian» (en plena calle), «premi gorrian» (en gran miseria). Go-rriak, baita, biluztasuna adieraz dezake, Aizkorri (peña pelada), lurgo-rri (tierra quemada o pelada) kasuan bezala.

Urdin koloreak ez du norabide semantiko hain desarroilaturik, bai-na badu konstante bat zikin edo satsuaren (abyecto) kontzeptu bideanBN, R. euskalkietan (neska urdina / andre urdina = chica sucia, mujersucia). Bestalde urdin koloreak zonalde batzutan cano-grisáceo adieraz-ten du. Honela «ile urdina = pelo cano».

Beltzak, ere, noski, badu balentzia exozentrikoa, baina ez da eus-kararen pribatiboa. Hizkuntza aunitzetan neketsua, zaila, izugarriaadierazten du, «pasó las negras» (gurean «beltzak ikusi zituen», «bel-tzak entzun zituen»). Semantika hortaz hornituta daude hitzok ere:iparbeltz (viento muy frío), aizebeltz (vendaval).

Hona, bada, koloretatik sorturiko izendegi exozentrikoa. Lehenikeuskal hitza emanen dugu, bigarrenik esanahi exozentrikoa eta hiruga-rrenik esanahi endozentrikoa eta literala (dagoenean).

12


HITZ EXOZENTRIKOAK «KOLORE» OSAGAIEZ (1)

Euskal hitzaSemantika Semantika endozentrikoaexozentrikoa eta literala

goseGORRI L, BN, S, RbarneZURI LburuZURI B. L

hambre canina

falsocándido. ingenuo

elheZURI BN h i p ó c r i t a gezurTXURI R hipócritaumeGORRI B, G, L inexpertoburuBALTZ B sesudo, prudentesabelpeXURI S embusteroiparGORRI B, BN, R viento norte muy fríohaizeGORRI S viento fríokaleGORRI B, G plena calleBELTZURI B entrecejosabelGORRI G cruelZURIgaldu (Pl. M.) traidorlanTZURI G remolón, perezosonekaZURI AN, G remolónemazte-URDIN (Pl. M.) meretriz (sucia)mamaGORRI L aguardienteZURITO AN, G melosogainXURI (PI. M.) halagadoraoXURI (Pl. M.) halagadorazalTZURI (PI. M.) fingidoeskerBALTZ B ingratokaltzaGORRI AN, G diablobelaunGORRI R desnudoirriZURI (Pl. M.) risa burlonalarruGORRI (Azk.) en cueros, desnudobiluzGORRI L en cueros, desnudoTXURIKApinto G halagadororpoGORRI B descalzobeharGORRI (Pl. M.) indigencia, miseriaodolGORRI (Pl. M.) cruelburuZURI B ingenuoZURIketari (Pl. M.) halagador

hambre ROJA

interior BLANCOcabeza BLANCAlenguaje BLANCOmentira BLANCAcrío ROJOcabeza NEGRAbajovientre BLANCOnorte NEGROviento ROJOcalle ROJANEGRO-BLANCOentraña o vientre ROJOBLANCO-perdidotrabajo BLANCOcansancio BLANCOesposa AZULbebida ROTABLANQUITOdorso BLANCOboca BLANCAcorteza BLANCAgracias NEGRAScalzón NEGROrodillas ROJASsonrisa BLANCAcuero ROJOvello ROJOENBLANQUECEDOR talón ROJOnecesidad ROJAsangre ROTAcabeza BLANCABLANQUEADOR

(1) Hitz guzti hauetan, ia beti, euskalki bakoitzaren grafia errespetatzen da.

1 3

LUIS MARI MUJIKA

Hitz exozentrikoak «KOLORE» osagaiez

Semantika Semantika endozentrikoaEuskal hitza exozentrikoa eta literala

mihiXURI (Pl. M.) aduladormariURDIN (Pl. M.) mujer suciaitz-XURI (Pl. M.) aduladorsebelTXURI fingidopremiGORRI G apremio, indigencianeguGORRI invierno crudomingninTZURI G embusteroburuGORRI (Pl. M.) ingenuoiotsaGORRI vergüenza atrozmuturTXURI BN. R melindroso, golosoURDIN BN, R. S sucio/lascivoZURI c. falsolangileGORRI AN, G trabajador muy activolangileZURI trabajador poco activoaizeBELTZ S vendabalarpelTZURI B muy perezosoahoGORRI S insolenteiparBELTZ BN, R vendabal

lengua BLANCAMaria AZULpalabra BLANCAvientre BLANCOnecesidad ROJAinvierno ROJOlengua BLANCAcabeza ROJAvergüenza ROJAmorro BLANCO AZUL BLANCOtrabajador ROJOtrabajador BLANCOviento NEGROperezoso BLANCOboca ROJAnorte NEGRO

2. «ANATOMI» KONTZEPTUETATIK SEMANTIKA EXOZENTRI-

KOA

Anatomi kontzeptuetatik (esku, aho, mihi, buru, bihotz, etab.) sor-tutako hitz exozentrikoen arloa oso zabala da gurean. Praktikan, gizasoinaren atal garrantzitsu gehienak balentzia psiko-baloratiboaz horni-tzen dira, harrigarriro. Gaztelaniaz ere konstata daiteke horrelako zer-bait manirroto (generoso), bocazas (soplón, muy hablador) hitzetan be-zala. Gurean, ordea, askosaz harrotuagoa dago lerradura semantikohau.

Euskaldunaren izaera miatzaile, transobjetibizatzaile eta ironiza-leagatik gure anatomia nagusiena balorapen semantiko berriaz jaztenda expresabideetan. Honela bihotz hitzak hogei ala hogeitabots bainogehiagoko mamidura exozentrikoa lor dezake. Nire hiztegian 25 bat de-sarroilo dauzka, eta esku hitzak 15 bat. Neurri edo tamaina luze, zabal,labur bezalako lerradura semantikoen jabe da eskuzabal (generoso), es-kulabur (mezquino), bihotzabal (generoso), etab.

Hau dena, noski, euskaldunaren jeinu erdisinbolista, erdi ironiza-tzaleari zor zaio; berarentzat inguruko errealitatea sugestioz eta zehar-durazko transposizioz beterik daga.

Goian adierazi dugun bezala, koadroaren ertzean esanahi endo-zentrikoa eta literala dator. Hitz batzutan, ez da ematen usario endo-zentrikorik, literala baino (beraz, eskuzimur batek, adibidez, oso kasugutitan edukiko du usario endozentrikoa). Beste kasutan, ordea, aldi

1 4


berean bi esanahiak oso ohizkoak izan daitezke (txerri muturrandia ho-cicudo) eta atso muturrandia (descarada). Aipatzekoa da eskugizen (demano gruesa lit.) bezalako adjetiboaren sugestibilitatea, emankortasunaadierazteko.

HITZ EXOZENTRIKOAK «ANATOMI» OSAGAIEZ

SemantikaEuskal hitza exozentrikoa

BIHOTZ-guri (Har.) compasivoBIHOTZpera compasivo

AN, B, G, SBIHOTZ-suar bríoMIHIzorrotz criticadorMOKObipil L charlatánBEGItxatxu G llorosoBEGIbera B llorosoBELAUNgozo B, G rapidezKOLKOaundiko reservado

AN, G.BURUzut L terco, altivoBURUgogor c. tercoESKUestu G mezquinoESKU-urriko (Pl. M.) tacañoBIHOTZurri (F. Seg.) mezquino, cobardeBIHOTZerori (Pl. M.) desanimadoTRIPAfesta G comilonaESTEbete (Pl. M.) comilonaTRIPAzai AN, G comilónIPURtzuri G aduladorAHOzuri (Pl. M.) aduladorMUSU besoODOLordi (Pl. M.) cruelSABELgorri G (Pl. M.) cruelODOLegarri (Pl. M.) cruelODOLtzale G cruelODOLisurle (Pl. M.) cruelKOLKOzabal (Pl. M.) persona sin secretos

persona sin secretos,exagerado

BEGIlarri sueño profundoBEGIko G amado, queridoBIHOTZeko c. Intimo, caroKOLKOko S intimo, caroandreMUXU afeminadoTRIPerre B cascarrabiasESKUegoki G chucho

Semantika endozentrikoaeta literala

CORAZON tiernoCORAZON blando

fuego de CORAZONLENGUA agudaPICO salienteOJO fatuoOJO b landoRODILLA suavePECHUGA grande

CABEZA erguidaCABEZA duraMANO prietaMANO escasaCORAZON escasoCORAZON caídofiesta de TRIPAINTESTINO llenoguardián de TRIPASCULO blancoBOCA blancaHOCICO, MUSOborracho de SANGREVIENTRE rojosed de SANGREaficionado a la SANGREderramador de SANGREPECHUGA anchaBOCA grande

OJO grandede l OJOdel CORAZONdel REGAZOcarita de MUJERTRIPA quemadaMANO apta

15

LUIS MARI MUJIKA

Hitz exozentrikoak «ANATOMI» osagaiez

Semantika Semantika endozentrikoaEuskal hitza exozentrikoo eta literala

BEGIgaixto SBIXAiguri (PI. M.)

cazurro mal OJOinexperimentado BARBA tierna

BURUzuri B ingenuo CABEZA blanca, peladoKASKAsoil AN ingenuo calvo de CABEZAKASKOgabe (Duv.) obtuso sin CRANEO

ESKUaseKASKuts ingenuo CABEZA pelada

generoso MANO lleneODOLgaitz (Pl. M.) violento mala SANGREODOLgaizto L violento mala SANGREKASKO dun (Duv . ) listo dotado de CRANEOBURUbero G, S botarate CABEZA calienteMOKOguri (Pl. M.) inexperto, goloso PICO tiernoAHOlarri BN fanfarrónODOLbizi c. inquieto

BOCA grandeSANGRE viva

berrIPURDI G charlatán CULO-nuevesBIRIKAndi AN, BN cachazas gran PULMONSABELuzkur cobarde VIENTRE encogidoBULARtsu atrevido mucho PECHOIPURtarin G persona movediza CULO ligeroIPURterre G cascarrabias CULO quemadoIPURtaire L persona movediza a modo del CULOIPURdantzeri G movedizo CULO danzanteIPURloka B movedizo, inconstante CULO inquietoESKUerraz tratable MANO fácilBEAZUNdario desabrido que mana HIELzekar-EPURDI B desabrido CULO ásperoBIHOTZ-gogor c. atroz CORAZON duroESKUeutsi B (Pl. M.) mezquino MANO retenidaESKUargi MANO claraBEGIargi AN, B, G

obsequiadosO J O c l a r o

BEGIzuur Bperspicaz, alegre

perspicaz, alegreperspicaz OJO sagaz

BETargi B, GBEGI-bozkari L

OJO claroalegre de OJO alegre

MOKOgoxo AN melindroso PICO dulceMUTURtxuri (Pl. M.) melindroso MORRO blancoESKUitxi (F. Segura) MANO cerradaESKUlabur (Pl. M.)

mezquino, tacañotacaño MANO corta

ESKUgorde (F. Seg.) G tacaño MANO escondidaPIKOluze AN deslenguado, charlatán PICO largoSABELtzorro panza funda de RIPAS

BN. G, L, SsagarBIOTZ R jugo de manzana CORAZON de manzana

ODOLgiro B, G, LTRIPuts G esquivez TRIPA vacía

sanguinarioMUTURRoneko AN goloso

tiempo de SANGREde buen MORRO

ZINTZURleun BN GARGANCHON suaveBURgoi BN. R altivo CABEZA altaBURUgoi (Pl. M.) altivoMAMIN B íntimo

CABEZA altaMEDULA

IPURkoloka G, S inquie to CULO inquieto

16




KOPETA BN, G, L valorBIOZtsu R valiente

COPETE, FRENTEde mucho CORAZON

AHOzuri S melindroso BOCA blancaAOzabal R, S imprudente al hablar BOCA anchaBURUeritxi BESKUurri (Pl. M.)

orgullosomezquino MANO escasa

creído de CABEZA

MIHIlabanESKUzur R mezquino MANO escasa

meloso LENGUA resbaladizaBURUloke B necio CABEZA movidaBURUtsu GMIHIgaizto (Pl. M.)

juicioso de mucha CABEZAmalhablado mala LENGUA

umeMOKO B, G imberbe, inexperto MORRO de críoBIZARmotx LLARRUsoil (PI. M.)

inexperto BARBA corta

KASKAxuri AN, Gimberbe, inexperto PIEL peladalelo, ingenuo

ESKUgeiko G (PI. M.) atrevido, licencioso CABEZA blanca o peladaMANO de más

BEGIzorrotzAN, BN, G, L, S

perspicaz OJO agudo

BURtxoro BN, L liviano, ligero CABEZA locatxoriBURU AN, B, G casquivano, ligero BIHOTZ-samur

CABEZA de pájarocompasivo tierno de CORAZON

(Pl. M.)MUTURgaizto AN, R adusto ma l MORROMUTURRastun B desabridoBIHOTZestu

MORRO pesado

KOKOTZendi Rinquieto CORAZON prietoinsolente

AURPEGIandi BMENTON grande

carotas, insolente CARA grande, CAROTAMUTURluze AN insolente, descaradoBEGIRATU c. cauteloso MIRADO

MORRO largo

SUDURRuxtu R cólera NARIZ vaciadaBEGIluze G, L curioso OJO largoBETerre llorosoBETizu AN, G

OJO quemadohuraño OJO huidizo

MUTURtzorrotz B, G adustoLEPAundi temoso CUELLO grande

A H O g o r r i S

MORRO agudo

descaradoMUTURbeltz c. descarado MORRO negro

BOCA rojaSABELtzuri L (Pl. M.) tramposo ederBEGI L OJO hermoso

MOKOkar i c .

aspectoVIENTRE blanco

B I H O T Z a p a l p u s i l á n i m e CORAZON sumiso

ESKUgizen Lpendenciero MORRUDO

ESKUluze AN, Rgeneroso MANO gruesageneroso MANO larga

B E L A R l u z e A N , G eufemismo del cerdoESKUzabal generoso MANO ancha

OREJAS largasBELARmotz G eufemismo del cerdo OREJAS cortasBELARRImotx AN, G no-vasco (despectivo) OREJAS cortitas

BURU-BUZTANAKBIHOTZil AN, B mustio, triste CORAZON apagado

vicisitudes de negocio CABEZA-COLAB N

17

LUIS MARI MUJIKA



LEPAgogor (Pl. M.) obstinadoBEGIalai ale reMUTURRapal S eufemismo del cerdoMUTURRaundi G descaradozatarIPERDI B persona asquerosaAOzikin BN, L, S indecenteAOgordin R indecenteEPERdikara B aguzanieves (pájaro)BURUBELARRI afanosamente

AN, GBURUgogor

B, G, AN, Sterco

KASKAgogor G tercoBIHOTZurragarri BN aflictivo

mendiLEPO (Pl. M.) altozanoBEGIrune AN, BN, G respetoBIHOTZ-bigun clemente

(Pl. M.)ESKUgarbi B, G, L persona sin vicio de

robarESKUpeko G propina, sobresueldoESKUzikin ladrón

AN, BN, L, R, SODOLerre S hombre nervioso,

inquietoMUTURRoker G cierto licorMOKOzorrotz AN, BN de mal genio

melindrosoMUTURtzorrotz B G irascible MINGAINtxorrotz G murmurador BIHOTZ-legor c. insensibleBIHOTZidor (Pl. M.) insensible KOPETaundi G atrevidoESKUkoko R

ladrónAZAZKAL-luze AN

ESKUmakur BBURUdun G listo

ladrónAZALgezur (Pl. M.) fariseoORTZargi simpático

(Azk.-Morf.)ESKUnasai (Pl. M.) generosoZINTZURkoi BN, L comilón SABELustel L glotón

ALU B, G granuja (despectivo)TRIPustel glotónLARRUlazo (Pl. M.) falso AZALtxuri ANBEGIpeko B predilecto


PESCUEZO duroOJOS alegresMORRO caídoMORRUDOCULO feoBOCA suciaBOCA verde (inmadura)temblor de CULOCABEZA-OREJAS

CABEZA dura

CRANEO durodesagarrador del

CORAZONCUELLO de monteespacio de MIRADACORAZON blando

MANO limpia

lo de bajo MANOMANO sucia

SANGRE quemada

MORRO torcidoPICO agudoPICO blanquitoMORRO agudoLENGUA agudaCORAZON secoCORAZON resecoCOPETUDOMANO extrañaUNAS largasdotado de CABEZAMANO inclinadaPIEL postizaDIENTE claro

MANO flojaaficionado al GAZNATEVIENTRE flojo

( p o d r i d o ) VULVA de mujerVIENTRE flojoPIEL flojaPIEL blancadebajo los OJOS

1 8




KOLKOko G predilectoLEPAzut vanidoso, altivoBEGIarro simpáticoESKUase AN dadivosoMUTURRon BN golosoMIHIzuri (Pl. M.) golosoMOKOzuri embusteroESKUkoi BN, G, R mansoAOeder (Pl. M.) facundoBEGIzehar de falsa miradaAZALuts (Pl. M.) fanfarrónAOmotel G tartamudoBURUberozale S enredadorbaldanIPURDI G perezosoKOPETAZAL AN descaradoKOPET AN, B, G descaro

descaroMUTUR GAOzikin (Pl. M.) deshonestoetsaiMUTUR hurañoBARNEzuri L falsoBURUgorri (Pl. M.) cándidoBEGInaasi AN torvoBEGImakur (Pl. M.) torvoKASKurrio BN, G retorcido, pilloAOgordinGIBELaundi G

loquiverdecachazas

ARPEGIbako B haragánAURPEGIgabeko G insolente

GESKUxuri (Pl. M.) haragán

AOgaiztoAOgorri G malhablado

malhabladoZINTZURluze L, S bebedorMUXUmerke GZINTZURlazo R bebedor

besuqueador

AGOandi AN fanfarrónAObero B fanfarrónAOsoñu (Azk.) AN, G besoBIHOTZ-gordin S cruelMIHIluze L, BN, R embustero BIHOTZ-samur (Oih.) clemente GOIarro G vanidosoBURgoi BN, R arroganteESKU-labur (Pl. M.) tacañoBIOTZ-gabe (Pl. M.) desanimado

ODOLestu B, Ginsensiblenervioso

ODOLgaitz BN, L, S violentoESKUpeko G propinaMINGAIN-luze persona sin secretos

(Pl. M.)


del REGAZOCUELLO erguidoOJO salienteMANO saciadade buen MORROLENGUA blancaPICO blancofácil a la MANOBOCA hermosaOJO sesgadopura CORTEZABOCA flojacalienta CABEZASCULO perezosoPIEL del COPETECOPETEMORROLENGUA suciaMORRO de demonioENTRAÑA blancarubio, CABEZA rojaOJO revueltoOJO inclinadode PELO ensortijadoBOCA verde (cruda)HIGADO grandes i n CARAsin CARA

MANO blancaBOCA rojamala BOCAGAZNATE largoBESO baratoGAZNATE flojoBOCAZABOCA calientesonido de BOCACORAZON duro (crudo)LENGUA largaCORAZON tiernoCABEZA erguidaCABEZA altaMANO cortasin CORAZONsin SANGRESANGRE prietaSANGRE malabajo la MANOLENGUA larga

19

LUIS MARI MUJIKA



AOpeko (Pl. M.) secretoMOKOxuri (Pl. M.) melindrosoBURUdun (Pl. M.) sesudoAOgaizto ANSABELbete (Pl. M.)

malhabladocomilona

MOKOti (Pl. M.) charlatánAOandi (Pl. M.) charlatánBIHOTZ-eri L compasivoBIRIKAndi AN, BN pausado eur iANKAME G l lov izna

bajo la BOCAPICO blanquitoque posee CABEZABOCA malaVIENTRE llenoprovisto de PICOBOCA grandeCORAZON enfermoPULMON grandelluvia de PIE

DELGADO

3. «ZOOLOGI» KONTZEPTUETATIK ESANAHI EXOZENTRIKOA

Zoologia arloa, bere hedadura zabalenean (hegazti, narrastari, xo-morro, ugaztun, etab.), gure hiztegiko semantik intzidentzia nagusie-netakoa da.

Euskarak angelu arrunt eta konkretuenak aprobetxatzen ditu ba-lioztapen psikologiko eta sugerigarri berriak sortzeko. Lehen gizenafaktoreari emankortasunaren balentzia erasten bazion (eskugizen = ge-neroso), orain zenbait animalez gaizto, bihurri ala zikin konnotapenezbaliatuko da moral-kontzeptuak isladatzeko. Beraz, animale batzuennegatibitate horrek erreferentzi zehatzak edukiko ditu moralaren ala ti-pologiaren mailan.

Honela, oilanda, mozoiloa, txoria, eta, batez ere, ugaztun zenbait,astoa, azeria, otsoa, zerria, txakurra bezala (eta baita sugea, apoa eta zo-rria) «zikin», «gaizto», «basa», «faltsu», hitz batean, negatiboaren ba-lentziaz hornituta agertzen da.

Beraz, basaren (silvestre) kontzeptua (bestaldetik basatiaren (fie-ro) ideiaz hain lotua) euskarak herrian halako konnotapen negatibo ba-tzuk dituzten animaletara joko du; adibidez, asto, suge, azeri, zerri-ra.Honela, «arveja silvestre» sugeillar AN (arveja de la serpiente), esatenda, «ciruelo silvestre» txerrigerezi AN, G, L (ciruelo del cerdo), eta«fresno silvestre» otsalizar G (fresno del lobo).

Kasu hauetan euskarak inguruko kulturak eskaintzen dizkionkonnotapen psikologiko guztiak bereganatzen ditu, eta expresabide be-rri eta sugerigarriak mamitzen. Gaztelaniak ere badu, nolabait, mami-dura antzekoa zorrolzorra hitza norabide semantiko berdintsuan erabil-tzean (gizon maltzurra eta andre emagaldua (prostituta) adieraztean).Kasu berdina gizon oso beldurtiari «gallina mojada» diotsanean, eta gi-zon maltzurrari ala gaiztoari «perro»,

2 0


Ala ere, euskaraz intentsitate larriagoa dago exozentrizitate arlohontan. Goiko atalean garbiro probatuta gelditu da gure hizkuntzakduen mamidura semantiko berezia. Hemengo hitz soil eta konposatuek,bestalde, abantaila bat dute sarritan, alegia, oso ulergarriak direla, ani-male-izan hoiek oso ohizkoak eta arruntak baitira.

HITZ EXOZENTRIKOAK «ZOOLOGI» OSAGAIEZ


ABEREtxar violentoSUGEbedar B, BN betanzo (Bot.)URDAmutur AN cúpula de bellotaazpiSUGE B falsoazpiZAPO B falsoOTSAputz AN, L bejin (Bot.)BAREandi B cachazasjanTXAKUR B hombre inútilEULI B, G hombre inútil,

cobardeAPObedar AN gordolobo (Bot.)SUGEillar AN, G neguilla (Bot.)SUGEgerezi AN cerezo silvestreSUGEarto G cierta plantaURDAska (Pl. M.) mujer perversaASTOtzar G majaderoASTAkaiku G majaderoZAKUR AN, B, G astuto, felón AN, BN,

TXAKURbelar RL galbana

cierta avenaAZERImahats BN, S agrazón (Bot.)TXAKURRamets B fantasíaBIRIGARRO G traviesoASTAputz majadero

AN, B, BN, G, SAZERIbedar B amaranto (Bot.)ULIpurdi AN bobo


BESTIA grandehierba de SERPIENTEhocico de CERDOSERPIENTE por debajoSAPO por debajocuesco de LOBOgran LIMACOPERRO comedorMOSCA

hierba de SAPOarveja de SERPIENTEcerezo de SERPIENTEmaíz de SERPIENTECERDITABURRAZOcuenco/BURROPERRO

hierba de PERROuva de ZORROsueño de PERROMALVIZcuesco de BURRO

hierba de ZORROculo de MOSCA

2 1

LUIS MARI MUJIKA

Hitz exozentrikoak «ZOOLOGI» osagaiez


ULIanka AN boboTXAKURtzuri B

pata de MOSCAgalbana, desgana PERRO blanco

TXAKURmosu B persona desvergonzada hocico de PERROTXERRIgaztaña B castaña silvestre castaña de CERDOTXERRIporru B cierta hierba silvestreTXARRImutur

puerro de CERDO

(F. Segura)persona sucia hocico de CERDO

ULIfarfaila AN, LZERRIKIton AN

mariposa MOSCAabandonado CERDO

SUGEtipula G cebolla silvestre cebolla de SERPIENTEOILO c. cobarde GALLINAOILAkeria (Pl. M.) cobardía acción de GALLINAOILObusti cobarde

BN, L, R, SGALLINA mojada

APOperrexil AN perifolio (Bot.)MANDO B eno rme BN , L , e s t é r i l MULO

perejil de SAPO

ASTO c. bruto, necio ASNOSAGU B (Añib.) RATONAZERI AN, B, G

perspicazastuto, perspicaz ZORRO

BARGAsta AN, B meretriz, mujer de CERDAmala fama

APObaratxuri GSAPOporru B

ajipuerro (Bot.) ajo de SAPO

SUBEbaratxuri Bajipuerro (Bot.) puerro de SAPO

KAKALARDO Gajipuerro (Bot.) ajo de SERPIENTE

OILANDAgazte Gpersona insustancial ESCARABAJO

OILANDA Gmujer presumidachica inexperta POLLA

POLLA joven

ZAKURtzuri L falso PERRO blancoPIKAbuztan L inconstante cola de URRACATXARRIokaran B ciruelo silvestre ciruela de CERDOURDE-arhan S ciruelo silvestre ciruela de CERDOASTAzakil G imbécilASTAziri L

verga de ASNOimbécil

AXERIlarru BN, Sverga de ASNO

borracheraXERRIbaba (Pl. M.)

piel de ZORRObeleño negro (Bot.) haba de CERDO

MANDAmats G uva silvestre uva de MULOKATUerdian G bebidito a medio GATO

OKIL B, Gcobarde MOSCA

ZAPOerderacobarde, presumido PAJARO carpinterojerga, lengua conven- erdera de SAPO

B (F. Segura) cionalAUNTZerdera B jerga, lengua conven- erdera de CABRA

cionalAKETO B, G imbécilSUGAmats B, G

CHIVO pequeñocierta planta uva de SERPIENTE

KUKUSO (Pl. M.) inquieto PULGA

ASTAilhar AN, B, Gengreído GALLO

OTSOporruarveja silvestre arveja de ASNO

G , L , B N , R asfodelo (Bot.) puerro de LOBO

22


Hitz exozentrikoak «ZOOLOGI» osagaiez

Euskal hitza

AZERIkeria B, G

Semantikaexozentrikoa

astucia

I

Semantika endozentrikoa eta literala

acción de ZORRO,

SARDINtxar AN guardia civilURDEtzar

MOZOLO B

APOperretxikoATSOputz

AN, BN, L, STXERRIaska G

recochino, muy sucionecioimbécil ingenuo B.

ariscobejín (Bot.)bejín (Bot.)

harpia, mujer malaTXORIgaldu B pícaro TXORImalo G pícaroKATAnarru B escarcelaXORIbuztan L inconstantegizOTSO BN duende (Mitol.)MANDO BN, L mujer pequeña estérilAPOtxar BN pícaroBAREandi G lentoBARE BN, L flemáticoSUGE c. engañadorMANDO B descomunal/AN, BN,

LS insensibleamaBARGO B mujer descuidadagoizOILASKO presumidoZOZO tonto, bobo

AN, BN, G. L, R, SZOZOILLO BN, Sal. cuitado OILLOKUME G cobardeTXEPETX G cobardeERBInude B, G comadrejaTXERRIian G mala comidaneskaKUKUSO niña traviesaXOMORRO G astuto, taimadoKATAmalo B traviesasabelTZORRI c. hambre caninaZERRI AN, G sucio, marranoERBIlo (Pl. M.)APOmats AN

sueño ligerovid negra

goizOILLANDA B, G coquetaLOKA (Pl. M.) coquetaEULI c. cobardeTXERRIaska G cascarrabiasASTAputz SN, B, pedante

BN, G, S

zorreríaSARDINA viejaCERDO grandeTORDITOMOCHUELO

seta de SAPOcuesco de LOBO

abrevadero de CERDOPAJAR0 perdidoespantaPAJAROSpiel de GATOcola de PAJAROhombre-LOBOMULITOmal SAPOgran LIMACOLIMACOSERPIENTEMULO

madre CERDAPOLLO prematuroTORDO

TORDITOGALLINITAREYEZUELO (Páj.)nodriza de LIEBREcomida de CERDOmuchacha-PULGAINSECTILLOpalo de GATOPIOJO de vientreCERDOsueño de LIEBREuva de SAPOPOLLA temprana CLUECAMOSCAabrevadero del CERDOcuesco de ASNO

4. KONTZEPTU «OBJETIBO-MATERIALETATIK» HITZ EXOZEN-

TRIKOAK

Oinarri objetiboa (edo materialea) duten hitz exozentrikoak nahi-ko sarritakoak dira beste hizkuntzetan ere. Gaztelaniaz hontan ez dagodudarik, hor daude cafre, poste, chaqueta, pendejo hitzak, denak esana-

2 3

LUIS MARI MUJIKA

hi exozentrikoz hornituak «pareces un poste», holgazán, «eres una cha-queta de guardia», «eres un cafre», etab.).

Agian, exozentriko «objetibalak» dira hitzak sugeritua hobekienisladatzen dutenak. Beraz, gizon tonto bati lukainka (longaniza), gaz-tanbera (requesón) ala artaburu (panoja de maíz) deitzeak badu halakogardentasun kontzeptual bat, beraz, gaztanberak ala artaburuak ezinbaidezake ezertxo uler, guztiz pasiboa delako. Berdin, gaztelaniaz gizonbati zoquete (egur-trontxo) deitzean; egur pusketak ez du deus ere kon-prenitzen, ez du ezeren kontzientziarik... Gizon on-huts bati «parecesun pan bendito» egoztea, beraz, logikoa da hemen aztertzen dugun no-rabide semantikoan, psiko-baloratiboaren faktorea ongi kontutan edu-kirik.

HITZ EXOZENTRIKOAK«OBJETIBO-MATERIALE» OSAGAIEZ


berriUNTZI L charlatánberrIPURDI G charlatánsaltsaBUZTIN L chismosoODOLKIpuska G imbécil

imbécilLUKAINKAmutur imbécilalfer-GOROTZ G perezosogezurrASKA G mentiroso

PRAKAndi G lentoFRAKAnasai B lentoogiZORRO AN comilónZARPAzaar GtripaZORRO AN

harapientoventrudo

FARDEL (Pl. M.) embusteroRezurrETXE BN mentirosoLASTAILLA (Pl. M.) mujer desenvueltaZIRRISTA G mujer desenvueltaBANDERA BILLEarro AN

mujer desenvueltapresumido

ZISKUestu reservadoZORROhandi barrigudo

L. B, N, SloZAKU L, R, S dormilónloZORRO G, L dormilón, sueño

profundo

CUBO de nuevasTRASERO de nuevasmezcla de ARCILLApedazo de MORCILLACOLODRApunta de LONGANIZAESTIERCOL inútilABREVADERO de

mentirasPANTALON grandePANTALON flojoFUNDA de panPINGAJOsaco de TRIPASFARDEL, TALEGOCASA de mentirasJERGONr u i d o d e R E S B A L O N

BANDERAde PELO cardadoBOLSA prietaSACO grande

SACO de sueñoFUNDA de sueño

24


Hitz exozentrikoak «OBJETIBO-MATERIALE» osagaiez


neskaZIRIN B, BN, G traviesaKAKerre G, L cascarrabiasPRAKerre B cascarrabiasPRAKAestu cascarrabias

B (F. Segura)GALTXerre G cascarrabiasogiZOPA G bendito, ingenuoKAZKAR terco

AN, B, G, LTXAPELaundi G calzonazos, ingenuoemazte-ZILLAR mujer acicaladaogiZORRO (Pl. M.) aficionado al panesneZOPA G cándido, ingenuoZIPRIZTIN villanoTXINPART B, G vivazESNE-ESNETAN G muy t r anqu i loAZI-ORRAZIAK B vicisitudes

KAKAjario G de sentimientos pocosnobles

itz-JARIO G charlatánKAKuts RALPROJA G

persona simplecanalla

KAKAlarri B, G apuro grandePERRETXIKO AN, L pícaroPILDAjario (Pl. M.) pingajosoZIRIN B, BN, G precipitado, inquieto

XILLAR (Pl. M.) mujer pulcraKASKAILLU G tercoZAMARRA BN g r u e s aLUKAINKA G bobo ogiPUSKA G bonachónTXAPELgorri B, G carlistatxoriMALO B, G persona extrañaKOIPEzale B, G aduladoramaZORRO AN, G apegada a la madreesneZOPA G cándido, ingenuo

ODOLKI GesneZOPA G imbécil

imbécilGAZTANbera G imbécilargiZIRIN AN primeros alboreslepaGAZTA G pescuezoloZAKU L, R, S dormilónMAKETO B no-vasco (despectivo)MAMIjario G obesoMOKORDO c. persona de poco valormutur-ZUKU BN, R riña entre espososaitaZULO B, G apegado al padreamaZULO B, G apegado a la madre

Semantika, endozentrikoaeta literala

chica, excrementoMIERDA quemadaPANTALON quemadoPANTALON prieto

CALZON quemadoSOPA de panCRANEO

BOINA grandemujer-PLATASACO de panSOPA de lecheSALPICADURACHISPAen LECHE abundanteSIMIENTES/ALFI-

LERESderrama de EXCRE-

MENTOflujo de PALABRASpura MIERDAALFORJAgran CAGALERA

SETAflujo de PINGAJOSEXCREMENTO de ave,

DIARREAPLATACASCA JOCHAQUETALONGANIZAPEDAZO de panBOINA rojaESPANTAPAJAROSaficionado a la GRASASACO de madreSOPA de lecheMORCILLAQUESOREQUESONMENUDENCIAS de luzcuello-QUESOSACO de sueñoMACUTOflujo de CARNESCAGARRUTAJUGO de morrosAGUJERO-padreAGUJERO de la madre

2 5

LUIS MARI MUJIKA

Hitz exozentrikoak «OBJETIBO-MATERIALE» osagaiez

Euskal hitzaSemantikaexozentrikoa


amaZORRO AN, G apegado a la madreAIZE (PI. M.) presumidotxerriASKA G mujer arpía

euriZIRIN B lloviznaKOIPE B, G adulaciónTXABU S halagoZARPALLO (PI. M.) basto

SACO de madreVIENTOABREVADERO de

cerdolluvia de MIERDAGRASAJABONPINGAJO

5. «TRESNA» KONTZEPTUA DUTEN EXOZENTRIKOAK

«Tresna» ideia «objetiboari» oso lotua dago, eta, batzutan, nahastuere egiten da. Tresneriaren arloan gailu den hitz aunitz azaltzen da:maillu, atxur, lapiko, ontzi, etab.

Hitz hauek ere aise adierazten dute esanahi exozentrikoa, beraz,«pelma» den edozein pertsonak «mailuaren» sinbologia baitu, jo eta kegauza bera kolpatzen eta errepikatzen dabilelako. Antzeko zerbait esandaiteke -ONTZI (UNTZI) (cubo, olla) hitzaz konposatuetan: berriontzi(cubo de noticias o charlatán), hitzontzi (cubo de palabras o charlatán),putzontzi (cubo de soplidos u orgulloso). Eta berdin ttarttala (cítola demolino o parlanchín), auspo (fuelle o hablador) kasutan. Semantikaexozentrikoa bizia duten beste tresna batzuek kaiku (cuenco / majade-ro), eltze (olla / necio), burruntzi (asador / pelma), kirten (mango / majade-ro) dira.

HITZ EXOZENTRIKOAK «INSTRUMENTAL» OSAGAIEZ


tontoLAPIKO G imbécilberbONTZI B charlatánkakONTZI R cagónitzONTZI G charlatánberriUNTZI BN, L, S charlatán pixONTZI G, R meón

tonto-PUCHEROCUBO de palabrasCUBO de excrementoCUBO de palabrasCUBO de noticiasCUBO de orina

26


Hitz exozentrikoak «INSTRUMENTAL» osagaiez

Euskal hitza

PUNTTAlakurloBN (Azk.)

PETRAL AN, B, GminONTZI RsinUNTZI BN

ELTZAgor GLAPIKO GberbaLAPIKO BegiONTZIputzONTZI B, LESKILLant RparraKATILLUkontaKATILLU GBURRUNTZI GKATILLU GtartarrUNTZI ANAUSPO GzintzONTZI Ratxur BitxurONTZI (Pl. M.)MAILLU ANTXAPLATA BeleONTZI (Pl. M.)K I R T E N G KAIKU GmainUNTZI

AN, BN, LTXINTXARRI B, GsaltzONTZI B, G

(Pl. M.)alperrONTZI GMANDIL ANberriketONTZI GberriONTZItripONTZI BLAPIKOtxiki BmariMATRAKA B. GELTZEandi AN ELTZE ANgezurrONTZI BN, L,

R , SMORDOILLO AN,

B, G

MORROILLO GBURRUNTZI GKALAKA BN, G, LTTUTTA BNTXAPLATA B


Semantika endorentrikoaeta literala

meticuloso PUNTA o CULO

insustancialachacosoceremonioso, afectado

CINCHACUBO de doloresCUBO de signos

necionecioembusterosincerovanidoso/R. pedorreromujer habladorapersona muy reidorapersona muy habladorapertinaz, pelmahabladorhabladorcharlatánmocosoborracherahipócritapelmapelmalocuazmajaderoimbécilmelindroso, imperti-

nentecharlatánembustero

(gestos)OLLA duraOLLAOLLA de palabrasCUBO de verdadesCUBO de soplidospequeña ESQUILATAZA de risaTAZA de cuentosASADOR, HURGON T A Z ACUBO de hablasFUELLECUBO de mocosAZADACUBO de aparienciasMARTILLOpieza de MADERACUBO de palabrasMANGOCUENCOCUBO de artimañas

CENCERRO pequeñoCUBO de mezcolanzas

perezoso CUBO de perezadejado, abandonado MANDIL, DELANTALbromista CUBO de bromascharlatán CUBO de noticiascomilón CUBO de tripaspersona sin secretos PUCHERITOchica traviesa chica-CARRACAcabezotas PUCHERAZObobo OLLAembustero CUBO de mentiras

confuso MORTERO, ALMIREZ

confusopersona pelmahabladoramolesto, habladorcharlatán

MORTEROASADOR, HURGONCITOLA de molinoCORNETINcierta PIEZA de

MADERA

2 7

LUIS MARI MUJIKA

Hitz exozentrikoak «INSTRUMENTAL» osagaiez



TXARAMEL (Azk.)G A Z T A GZ I R I GTOBERA BNTUTULU AN, BN,

L , RJ I P O I G

charlatán CITOLA de molinomajadero, ingenuolatosa

QUESOCUNA

latoso, pelma TOLVAnecio, bobo MOÑO

zurra JUBON

6. «IZEN PROPIO» KONTZEPTUETATIK EXOZENTRIKOAK

Gure hizkuntzan baditugu izen propioen angelutik erreferentzi ba-loratiboak artzen dituzte atributiboak. Hoien artean nabarmenena,emakumeen sailean, MARI hitza da. Izen honek sugerigarritasun han-diko eratorriak dauzka, marikriseilu, marisorgin, marimaistra bezala.Gaztelaniaz berdin marisabidilla, marimacho kasutan.

Bestalde, euskaraz baliapen antzekoaz erabiltzen dira PELLO, PA-TXI, ANTTON, MATXIN izen propioak. Antton-pello BN (Antonio-Pedro) izenak tipo zozoa adierazten du. Jatorriz, baliteke atributibohori sortu zen lekuan Antton-Pello izeneko tiporen bat oso memeloaedo zozoa izatea, eta gero transzenditzea, matxinadaz (Matxin-etik),jaimitadaz (gaztelaniaz Jaime-tik) gertatu den bezala

HITZ EXOZENTRIKOAK «IZEN» OSAGAIEZ


MARItxirdil BN traviesainpernoko PATXI B traviesaMARIausarki AN dilapidadoraMARIlaster inquietaMARI urtzil GMARTIN-adarraundi

insustancialciervo lucano

GPATXIKUsalto GMATXINsalto

AN, B, G

saltamontessaltamontes


MARIA-pingajoPATXI del infiernoMARTA-atrevidaMARIA-rápidaMARIA-sin fundamentoMARTIN cornudo

PATXIKO-saltarínMACHIN-saltarín

28


Hitz exozentrikoak «IZEN» osagaiez

Euskal hitza

MARIgorringo BJAINKoilarJAINKOzakur GAMABIRJIN-atzapa-rrak G

MARIergelMARIzirdin ANMARTINtzar BN, LMARItxirgil AN, LMARITXU BMARIzikin AN, L, SMARTINkoskaPEILO BN, L, SBARTOLO GMARIsugeMARIurdin BN, L, RMARTIN-garratz BMARIsorginPELLO-kirten GMATXINADA B, GANDRAMARI-gaz-

Semantika Semantika endorentrikoaexozentrikoa eta literala

mariquitacoccinellaorugacierta flor olorosa

MARIA-rojagallo de DIOSperro de DIOSdedos de la VIRGEN

mujer neciamujer fea y delgadarústico, palurdomujer astrosaafeminadomujer suciatercoidiotatranquilotemarrulleramujer suciaacedera (Bot.)traviesamajaderorevueltacastaña temprana

MARIA-neciaMARIA-pingajoMARTINAZOMARIA-pingajoMARIETA MARIA suc iaMARTIN resaltoP E D R I T OBARTOLOME MARIA-serpienteMARIA a z u l

MARTIN amargoMARIA-brujaPEDRITO-mangoacto de MATXINcastaña de SANTA

MARIAmanzana de SAN JUAN

taina BSANJOAN-sagar manzana temprana

AN, B, GBARRABASbelar G cierta hierba malaJUDAsegur B durillo (Bot.)MARImotraillu B, G marimacho MARImutur G descaradoMARIbideetako mujer pública

(F. Segura)MARIorratz B libélula (Zool.)

MARIkriseiluMARTINtxori BMARIgaizto GMATXIN-mats GMATXIN-sukalde

tonta del boteandarríos (Páj.)traviesavid silvestrepersona casera

(Añib.) GMATXINgorri BFRAISKUontxi GPRAISKU GFRANTZIbelar GFRANTZESarbi BMAIRUilhar

(Silv. Pouvr.)INDIoilo

AN, B, BN, G, LINDIoilar

AN, B, G, LINDIaba B, G

vaquilla de San Antónimbécilimbécilalfalfaremolachagarbanzo

pava

pava

alubia

hierba de BARRABASleña de JUDASalmirez-MARIAMARIA-morrosMARIA la de los cami-

nosalfiler de MARIA

(chica)MARIAcandilMARTIN-pájaroMARIA-malauva-MACHINMACHIN el de la co-

cinaMACHIN rojocubo de FRANCISCOFRANCISCOhierba de FRANCIAnabo FRANCESarveja MORUNA

gallina de INDIAS

gallo de INDIAS

haba de INDIAS

29

LUIS MARI MUJIKA

Hitz exozentrikoak «IZEN» osagaiez

Euskal hitza Semantikaexozentrikoa

INDIsagar AN membrilloINDIapiku

(ms. Londr.)higuera chumba

INDintxaur GMATXIN-suzale G

nuez mayorpersona casera

MATEOsaltari AN saltamontessaltaPATXIKU G saltamontesMARITXU-teillapeko mariquita

BKATALINgorri AN, mariquita

BN, L.ANTTONPEILO BN ingenuo, necioMARIgizon (Pl. M.) marimachoMARImutiko hombruna

AN, BN, LMARTINolaso L petulantePELLOkirten G extravaganteMARImaistra B marisabidillaMARImaisu B sabiondaMARIaker G marimachoMATXINO B levantisco, rebeldeMARIpurtzil G mujer insustancialMARIapain presumidaMARIpinpin presumidaMARIttarttalet charlatana

(Pl, M.)ANTTON BN necioMARTINarro pedanteMARImodaMARIkriseilu

mujer presumidatonta del bote

MARImutur G mujer descaradaFRANTZESarbi (Azk.) remolacha


manzana de INDIAShigo de INDIAS

nuez de INDIASMACHIN, apegado al

fogónMATEO-saltarínPACHICO-saltarínMARITA del sotejado

CATALINA roja

ANTONIO-PEDROMARIA-hombreMARIA-chico

MARTIN ?PEDRITO-mangoMARIA-maestraMARIA-maestroMARIAchivoMARTINMARIA insustancialMARIA acicaladaMARIA-airosaMARIA-parlanchina

ANTONIOMARTIN orgullosoMARIA-modaMARIAcandilMARIA-morrosnabo FRANCES

7. «BOTANIKA» KONTZEPTUZKO HITZ EXOZENTRIKOAK

«Botanika» arloak ere badu bere inferentzia hemengo semantika-ren mamiduran. Beti bezala, metaforak oso sugerigarri diren hitzakbere berezko bidetik desbideratzen ditu, balioztapen psikologikoakkontutan hartuta. Inozo (ingenuo) den norbaiti «babalore» (flor dehaba), ala zozo (necio) den bati «artaburu» (panoja de maíz) deitzeakhalako konnotapen baloratibo zentzuzkoa du. Izan ere, ez «babalo-reak», ez «artaburuak» (alata, arbiburuak, azaburuak) ez du ezer uler-tzen, ez du ezeren ezaguerarik eta kontzientziarik, zozoa den tipo ba-tek bezala. Lerradura semantiko hauetan halako zeharkazko eta sinbo-lozko desarroilo sugerigarrí bat dago. Normalean, botanika erroa dutenhitzek exozentrismoaren haria ongi luzatzen dute.

30


Arlo hontan nabarmenena SASI (zarza) hitza da, pseudo edo faltsuesanahiz paraurrizki bezala ere erabiltzen dena. Atributo hauek oso bi-ziak daude oraindik ahozko euskaran: sasikume (hijo natural, hijo de lazarza, lit.), sasimaisu (maestro torpe, maestro de la zarza lit.), sasiarotz(carpintero torpe, carpintero de la zarza, literala), etab.

HITZ EXOZENTRIKOAK «BOTANIKA» OSAGAIEZ


BABAlore G ingenuo, benditoLORE-LORE L, BN bebidito SASilhar BN arveja silvestregizon-TIPULA hombre sin valíaSASIsantu (Pl. M.) mojigatoARBILORE cándidoKOSKOL B, G necioARROXA mujer presumidaARTApuska G buenazoBABAzorro (Azk.) apodo del alavés

idiotaORBELerriko casquivano

ORBEL G casquivanoBABAlasto AN, B, G gandulARTAburu B, G imbécil, ingenuoBABAleka AN bobobelaun-SAGAR pantorrillabularTSAGAR BN, L glándula mamaria P I K U G majaderoMELOntzio imbécilPIPER de mal genioPORRU G imbécil, majaderíaSASImaisu B maestro torpeSASIkume B, G hijo naturalSASIokaran B ciruelo silvestre,

endrinoSASIarotz B, G carpintero torpeSASIargin B, G cantero torpeSASI-burduntzi B, G comidilla del campoARBIlore G c á n d i d oSASIletrau B pseudoabogado


flor de HABAFLOR-FLORarveja de ZARZAhombre-CEBOLLAsanto de ZARZAflor de NABOMAZORCA de maízR O S Apedazo de MAIZsaco de HABAREPOLLOdel pueblo de

HOJARASCASHOJARASCAtallo de HABAPANOJA de maízvaina de HABAMANZANA de rodillaMANZANA de pechoH I G Ocubo de MELONESPIMIENTA

maestro de ZARZAcrío de ZARZAciruelo de ZARZA

carpintero de la ZARZAcantero de la ZARZAasador de ZARZAflor de NABOletrado de ZARZA

8. KONTZEPTU «TIPOLOGIKOETATIK» HITZ EXOZENTRIKOAK

Atal hontako hitzetan balorapen exozentrikoa tipologia zehatz ba-tez nahasten da, eta lerradura semantikoa balio-erreferentzietatik egi-ten da. Exozentriko hauen esanahia ere nahiko garbia edo gardena da.

Honela, etorrerrex / (condescendiente / que viene fácilmente, lit.), pa-rresamur B (sonrisa / de risa tierna, lit.), egoskor (temoso / difícil de co-cer, lit.).

3 1

LUIS MARI MUJIKA

Baita tipologiazko semantika euskaldunaren izaera transobjetibi-zatzaile, ironizatzaile eta zehardurazkoaz hornituta dago. Euskaraz«konnotatiboa» konkretuaren azterketa eta begiztapen sinboliko bate-tik dator, nolabait.

HITZ EXOZENTRIKOAK «TIPOLOGI» OSAGAIEZ



LABAIN (Pl. M.)LEGUNkari BN, L

halagador

KOIPETSU B, Ghalagadorhalagador

kanpoEDER B afable con extrañosJORRAtzaile criticadorGAXTEnegar-SAMUR B, G

joven inexpertolloroso

ITXURAzale (Pl. M.) ceremonioso

GOGOko BN, LERRETXIN AN, B, GTIRRIPITIN B

gogoARIN B, GBARREgizonGORDIN GPUZmin S, GERTEN GG IXON G

ZARKOTE BgogoILUN B, G, LAIZEjo BN, SBASAnagusi (PI. M.)nonoARGI B (Pl. M.)andiPUTZ c.GORI B, GgogoBER0 (Pl. M.)

íntimocascarrabiascasquivano

casquivanozagiolicenciosocanallaatrevidosujeto insustancial,

afeminadoastutotristelunáticotiranoalegre, perspicaza l t ane ro excitanteentusiasta

RESBALADIZOSUAVIZADORENGRASADOHERMOSO fueraESCARDADORJOVENCITOllanto SUAVEaficionado a la APA-

RIENCIAdel ESPIRITUR E S I N Aonomatopeya del

CORRERespíritu LIGEROhombre de RISACRUDO, INMADUROSOPLIDO agrioSALIDOHOMBRECITO

VIEJETE espíritu SOMBRIOtocado por el VIENTOautoridad SALVAJEespíritu LUCIDOSÓPLIDO de grandeINCANDESCENTEespíritu CALIENTE

3 2


Hitz exozentrikoak «TIPOLOGI» osagaiez


amONA AN, G abuela madre BUENAkakaLORATU creidillo excremento FLORE-

CIDOaitONA AN, G abuelo padre BUENOamaGOI AN, G abuela madre EXCELSAgogoBERA (Pl. M.) afectuoso, clemente espíritu BLANDOparraSAMUR G risueño risa SUAVEBASAjaun L arisco señor SALVAJEGOGOR cruel DUROTXORaize G alocado viento de LOCOumeKONDO B joven despreciable RESIDUO de jovenagureZIMUR G muy viejo anciano-ARRUGASanderEDER BN comadreja señora HERMOSAgogoURRITU BN desanimar DISMINUIR el espíritugogoHURRI L irresoluto espíritu ESCASOgogoAPHUR L abúlico de espíritu EXIGUOlanGOSE (Azk.) exigente en el trabajo HAMBRIENTO de

trabajoandraGIXON AN afeminado mujer-HOMBRECITOAZTI G perspicaz ADIVINOizMOTEL AN, G tartamudo FLOJO de palabrasGOIZurten B joven presumida brote TEMPRANOMOTZ B feo CORTOZIRIN BN, G inquieto EXCREMENTO, me-

nudoANDDERE (Pl. M.) mujer vanidosa SEÑORITINGAANJERE S mujer vanidosa SEÑORITINGAneskaZAAR AN, G solterona muchacha VIEJAATZENDARI G apocado RECULADORMOLDEgabe brusco sin COMPOSTURA

AN, BN, LTXIRRIMIRRI G persona ligeramutilTZAAR AN, G solterón

onomatopéyico

EXEXA GGAITZizen B, G

insignificantemuchacho VIEJONADA

apodo nombre MALOJASO G airoso, esbelto LEVANTADOgogoAZKOR alentado de espíritu CRECIDOIGERRIbako B bobo INADVERTIDOMATRIKULA G artimaña MATRICULAEGOSkor G terco duro de COCERparreSAMUR B sonrisa risa SUAVEgogoBIZI (Pl. M.) sagaz espíritu VIVOandiERITXI BEKARRerre (Azk.)

presumido CREIDO grandecondescendiente fácil de TRAER

gogoERNE (Pl. M.)ARKITTETTUA G

sagaz de espíritu ATENTOjoven presumido ARQUITECTILLO

AITON (Duv.) inocente, cándidoGEXAL G apocado

ABUELO (padre bueno)INSIPIDO

BERButs B hablador solo PALABRASumeTONDO B rapazuelo RESIDUO de crío

3 3

LUIS MARI MUJIKA

Hitz exozentrikoak «TIPOLOGI» osagaiez

Euskal hitza

bereNAIKO GLOTSAgabe AN, G

(PI. M.)euriZIRTZIL GeleJARIO (Pl. M.)BARRUestu BERRE GMOTZ B


obstinadodescarado

lloviznalocuazinquietoinquietovasco que ignora su

betiLANBERRI Glengua

inconstante

ENAIZ-BANAIZ G,TOLESnabe GirriGAIZTO (Pl. MizJALEberriJARIO GemanERREX ANzarpaJARIO GgezurJARIOlitz-JARIO GhitzEDER (Pl. M.)hitzUSTEL (Pl. M.)hitz-ZURI (Pl. M.)diruGOSE (Pl. M.)gogoAULDU

s

. )

inconstantesinceroirrisióntraidorfisgóndadivosoharapientomentirosofacundiafacundotraidor, falsotraidoravarodesanimado

txitxiJARIO (Pl. M.) gordinflón bilERREX BN, L dócilgoiBEL BN, G, L tristemamiJARIO G carnosoele-ALFER AN charlatánUSTEL cobardelotsaGALDE B, G descaradohitzARRO (Pl. M.) fanfarrónberriIARIO G curiosoitzalOTZ (Pl. M.) hombre inútilbildurIARIO G cobardeneskaME G criada


de su VOLUNTADsin VERGÜENZAlluvia INSUSTANCIAL

FLUJO de palabrasvaciado por DENTROQUEMADOCORTO

siempre TRABAJO-N U E V OSOY-NO SOYsin DOBLEZsonrisa MALACOMEDOR de palabrasFLUJO de nuevasFACIL de darFLUJO de pingajosFLUJO de palabrasFLUJO de palabraspalabras HERMOSASpalabra PODRIDApalabra BLANCAhambriento de DINEROde espíritu DEBILI-

TADO.FLUJO de chichasFACIL de recogercielo OSCUROFLUJO de carnespalabra INUTILPODRIDOde vergüenza PERDIDAde palabras FOFASFLUJO de nuevassombra FRIAFLUJO de temorchica DELGADA (pobre)

9. IZAERA «ASKOTARIKO» EXOZENTRIKOAK

Azkenik, sail hontan lerradura semantikoak toki, aro, tamaina, zen-baki, zirkunstantzia. Hau da, erreferentzia askotatik sortutakoak sar-tzen ditugu. Hori isladatzen dute, beraz, kasuok: zazpisuete B, BN (go-rrón / de siete cocinas, lit.), zokokari BN (huraño / amigo de rincones,lit.), nun-zebarri B (entrometido / buscador de noticias, lit.), sekulako G(tremendo / de un siglo, lit.), etab.

3 4


HITZ EXOZENTRIKOAK IZAERA «ASKOTARIKOAK»

Euskal hitza Semantikaexozentrikoa

ur-AUSIA Bzeruko TXALO B

agua espumosapersona bondadosísima

ORTIK-EMETIKO B persona de anteceden-tes oscuros

LARRAmaisu AN maestro torpeNAIZU-NAIZU G en abundancia

ENUXU/BANUXU irresolutoAN (Pl. M.)

SEKULAKO G tremendoDOMINISTIkun G estornudoAMAIKA aldiz muchas veces

AN, B, G, LBOST aldiz muchas veces

AN, B, G, RazpiJALE (Pl. M.)JESUS BAT (Pl, M.)

pérfidoun momento

NUN ZE-BARRI B entrometido, curiosoZOKOkari BN hurañoZAZPIsuete BN gorrónGIBELjoko L fechoríaGIBELjale BN, L, S criticador janZILO (Pl. M.) comilónOLANDRA B mujer corpulentaetxeZULO BAZPIkari G

casero, apegado a casacazurro

AN, GZER GERTA-ERE aventuradamenteLARREgizon (Azk.) toscoBASAlkate B alcalde de barrioaitaZULO B, GamaZULO B. G

apegado al padreapegado a la madre

JORRATZAILLE G criticador ORRAZTARI (Pl. M.) criticador PLAZAgizon AN, B, hombre social

B N , L , SPREXENT (Pl. M.) moza presumidaGEZURRetxe BN mentiroso


agua ROTAOVACION del cieloDE ACA PARA ALLA

maestro DEL PASTOQUIERE USTED-

QUIERE USTEDSOY-NO SOY

de NUNCADOMINUS TECUMONCE veces (enésima

vez)CINCO veces

COMEDOR de abajoun (amén) JESUSdónde algo NUEVOami o de RINCONESde SIETE fogonesjuego de ATRAScomedor por DETRASAGUJERO de comidaMUJER de ferreríaAGUJERO-casaque actúa por DEBAJO

lo que ocurrahombre de PASTOalcalde de BOSQUEAGUJERO-padreAGUJERO-madreESCARDADORPEINADORhombre de PLAZA

PRESENTEcasa de MENTIRAS

3 5

Exozentrikoen aztarnak euskal hiztegianEXOZENTRIKOEN AZTARNAK EUSKAL HIZTEGIAN Esandako guztia gure...

Documents

Transcript of Exozentrikoen aztarnak euskal hiztegianEXOZENTRIKOEN AZTARNAK EUSKAL HIZTEGIAN Esandako guztia gure...