Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar

Euskara eta inguruko hiz kun tzak historian zehar

Ivn Igartua (arg.)

Vitoria-Gasteiz, 2012

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA

Argitaraldia: 1.a, 2012ko azaroa

Ale-kopurua: 700 ale

Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa Kultura Saila

Internet: www.euskadi.net

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco Donostia-San Sebastin, 1 01010 Vitoria-Gasteiz

Fotokonposaketa: EPS, S.L. www.eps-grupo.com

Inprimatzailea: GrficasDosbi,S.L. C/ San Miguel de Atxa, 29 01010 Vitoria-Gasteiz

ISBN: 978-84-457-3286-1

L.G.: VI 873-2012

Lanhonenbibliografia-erregistroaEuskoJaurlaritzakoLiburutegiNagusiarenkatalogoanaurki daiteke: http://www.bibliotekak.euskadi.net/WebOpac

_ 5 _

AurkibideA

1. Ivn Igartua, Euskara eta haren auzoak: ai tzinsolas modura .................. 7

2. Joseba a. Lakarra, Mailegaketa eta berreraiketa euskararen historiaurrearen ikerketan ........................................................................................................................ 17

3. JavIer veLaza, El vasco antiguo y las lenguas vecinas segn la epigrafa ........................................................................................................................................................................ 75

4. Mara teresa echenIque, Euskera y romnico: su contacto ininterrumpido a travs de la historia ........................................................................................ 85

5. JoakIn gorro txategI, Euskaratiko osagaiak gaztelaniaren lexikoan .. 103

6. Jean-baptIste coyos, Euskararen eta gaskoieraren arteko harremanak: zubereraren adibide ba tzuk ............................................................................... 151

_ 7 _

EUSKARA ETA HAREN AUZOAK:AITZINSOLAS MODURA

Ivn Igartua(eusko JaurLarI tza)

Euskararen gainean izan diren sineste klasikoen artean hiz kun tza nahasga-bearen irudiak bide luzea egin du historian zehar. Hedadura handiko uste horren arabera, euskarak ez du inoiz pairatu, ez gramatikan ez lexikoan, kanpoko eragi-nik, eta garbi iraun du historiaurreko garai ilunetatik gaurdaino, inguruan izan di-tuen hiz kun tzen iturri ugarietatik edan gabe. Nahaste guztietatik libre egon izanak an tzinean zukeen i txura gorde tzeko aukera eman omen dio euskarari, mendeak joan, mendeak etorri. Behin eta berriz en tzun den ideia izan da hori, hala e txean nola a tzerrian, eta tradiziotik hartutako hurrengo baieztapen hauek adibide gu txi ba tzuk baino ez dira.

E txeberri Sarakoaren tzat, esaterako, euskara hiz kun tza aharra, uhurra, antatsua edo artificiotsua, garbia, noblea etabertcehitzcuntcetaric ethorquiricgabecoa da. Horrela zioen bere Escuararen ha tsapenac (ca. 1712) lan argitara-gabean. Hiz kun tza ku tsatua ez izateak barruko ordena eta garbitasunaren seinale ere izan zitekeen, Larramendiri kasu egiten badiogu: haren hi tzetan, el aseo y decenciadelvascuenceesconevidenciamayorqueenotraslenguas;porquetienesusalhajastanenorden,tanensuslugares,tanarregladas,quenoseveentodasuconstruccin, sino concierto, buen gusto, inventiva, ingenio, cuando en las otras nosevemsquenaste barraste (sic),confusinymontonesinformesdeloquellamanriqueza(De la antigedad y universalidad del vascuence, 1728).

Maisuari orpoz orpo jarraitu zion Kardabera tzek euskarari buruz ko iri tzia emateko orduan. Eta dizipuluak are argiago adierazi zuen nahasgabetasunaren ideia Eusqueraren berri onac (1761) idazlanean: Beste iz kunde edo lengoajeak, nork daki nastu ta batera ta bestera nola ibilli diran: Euskera, Jainkoak nai-ta, menditarte oietan beti nasgabe, beti garbi, beti seguru beregan gorde izandu da.

I. Igartua (arg.), Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar,Vitoria-Gasteiz, Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco, 2012, 7-16

_ 8 _

Ivn Igartua

EUSKARA ETA INGURUKO HIZKUNTZAK HISTORIAN ZEHAR

Uste hedatu horrek eragin nabarmena izan zuen a tzerritarrengan ere. Hiz kun-tza zeltei buruz ko bere ikerlan zabalean (Mmoires sur la langue celtique, 1754-1760)Jan-BaptisteBulletekhoneladefinituzueneuskararenetaeuskalherriedokomunitatearen egoera: [n]ayant jamais t mel avec aucune autre Nation, il a conserv sa Langue primitive.

Hemezor tzigarren mendean ongi errotua zegoen euskararen ustez ko berezi-tasun horren gaineko sinestea, eta ondorengo mendeetan ere zeresan handia izan zuen euskara azter tzeko burutu ziren ahaleginetan. Euskararen garbitasunaren al-deko ikuspegi tradizionalak, bestalde, ez bide zuen arazorik euskarak inguruko beste hiz kun tzetan u tzi omen dituen aztarnak onar tzeko. Ez gara orain luzatuko Larramendik edo Astarloak hainbat erdaraz ko hi tzen euskal etimologia maize-nik burugabeak hona ekar tzen. Ariketa mota horrek, gainera, ibilbide oparoa izan du euskal ikasketetan, Andrs de Pozaren lanetatik hasita. Garbitasuna edo ku-tsadurarik eza an tzinatasunaren ezaugarri tzat joko zuten ziur aski, eta, hortaz, zaharrena hiz kun tzarik ara tzenak behar zuen izan. Euskararen kasuan, mailega-tzailea baino mailegu-emaile izateak, etimologo su tsu haien aburuz, zahartasun hori areagotu baino ez zuen egiten.

Hiz kun tzalari tzaren garapenak hiz kun tza nahasgabeen irudia errotik eraldatu zuen, sineste hori burutapen amateur-en mul tzora zokoratuz. XIX. mendearen bukaeran Hugo Schuchardt batek esan ahal zuen, adibidez, ez dagoela maila bateko zein besteko nahasterik gabeko hiz kun tzarik, hau da, ez dagoela kanpoko eraginetatik guztiz libre legokeen hiz kun tzarik (es gibt keine vllig ungemischte Sprache). Halako adierazpen bat kolokan jar lezaketen adibideak ez dira argiak. Garai modernoetan, esaterako, i txura batean guztiz isolatuak bizi izan diren hiztun-komunitateen berri jakin dugu, eta horietan deigarriena egin diren aldarrikapenen aldetik behin tzat pirah hiz kun tzaren kasua da, Daniel L. Everettek XX. mendeko 80 eta 90eko hamarkadetan ikertua (Everett 2005). Hasierako deskribapenen arabera, pirah hiz kun tzak ez du aldamenean izan zi-tzakeen beste hiz keretatik ezer mailegatu, ezta Brasilgo portugesetik ere. Egoera isolatu horri zor omen zaiz kio hiz kun tzak ager tzen dituen gramatikaz ko hainbat bi txikeria, hala nola zenba tzailerik ez izatea edota sintaxiaren errekur tsibitatea ez ezagu tzea. Edonola ere, Everetten (2005) analisiak zalan tzan jarri dituzten beste ikerlan ba tzuen arabera, argaz kia ez da hain garbia, pirahk hausten omen dituen uniber tsalak, beste modu batera bada ere, haren egitura gramatikalean aurkitu daitez ke, eta, az kenik, zenbait elementuk beste hiz kun tza ba tzuetatik eratorriak dirudite (ik. hainbat alderdiren kritika Nevins et al. 2009 lanean).

Salbuespenak salbuespen, halakorik egiatan badago behin tzat, hiz kun tzen arteko nahasteak hiz kun tzen bilakaeraren arauetako bat da (ik. McWhorter [2001: 93]: Just as it is inherent to languages to change gradually into new ones, it is equallyinherentforthemtomixwithoneanother).Isolamenduanezdagobizi-tzarik, eta euskararen kasuan bezala, ahaiderik gabeko beste ehunka hiz kun tzatan, isolamendugenetikoakezduesannahiisolamendugeografikoedotalinguistikoa.

_ 9 _EUSKARA ETA INGURUKO HIZKUNTZAK HISTORIAN ZEHAR

Euskara eta haren auzoak: ai tzinsolas modura

Euskarak damaiguna lege horren adibide paregabea da: historian zehar eragin lin-guistikoak bereganatu eta besteratu ditu, neurri ezberdinean. Euskararen gaurko izaera eta egitura hobeto uler tzen lagun tzen digu haren historiaren gorabeherak ezagu tzeak. Euskal lurraldeetatik igaro diren hiz kun tza ezberdinen hiztunen zan-tzuak gorde ditu euskarak, ba tzuetan nabariago, beste tzuetan ez kutuago. Ekarpen horiek euskara bera moldatu eta aberastu dute historian zehar. Baina ez hori baka-rrik: euskarak gorde dituen aztarna horien bitartez, dagoeneko hi tz egiten ez diren edo beste modu batera hi tz egiten diren hiz kun tzei buruz ko informazio balio tsua eskura tzen ahal dugu, ba tzuetan hiz kun tza horien corpusetik atera ezin dena. Mai-leguek, esaterako, modu erabakigarrian zehazten dituzte latineko hainbat ahoske-ra garai ezberdinetan: alderatu besterik ez dago eusk. bake < lat. pace(m) eta eusk. guru tze < lat. cruce(m). Lehen mailegua (bake) euskarara iri tsi zenean, latinak ez zuen artean ere i eta e bezalako bokalen aurreko leherkari belareak sabaikari tzen. Gerora garatuko zen prozesu fonetiko horren argitan, euskarak beranduago beretu zuen guru tze hi tza, hor leherkari ahoskabearen ordez afrikatua sortu baita hiz kun-tza emailean.

Baina, batez ere, beste hiz kun tza ba tzuetatik mailegatutako osagaien testi-gan tza ahaiderik ez duen hiz kun tza baten historia idazteko da guztiz lagungarria. Euskararen historia ida tz badezakegu, hori hein handi batean latinetik eta erroman tzeetatik hartutako maileguei zor diegu. Bide horretatik abiatu ziren aspaldi Julio Caro Baroja (1945/1946) eta Mi txelena (1961, 1964, 1974), eta oraindik mailegaketaren inguruko ikerkun tzak, Joseba A. Lakarra erakusten saiatu den bezala, ez bide ditu agortu eman di tzakeen fruitu guztiak. Hiz kun-tza batean ongi erroturiko maileguek berez ko ondare lexikoak paira tzen dituen aldaketa berberak nozi tzen dituztenez, aldaketa horiek hiz kun tzaren kronologia zeha tz batean koka tzeko balio dezakete. Modu horretan, hiz kun tzaren batez ere hiz kun tza isolatu baten kasuan historia egiteko, edo egiten lagun tzeko, aukera ematen ahal digute.

Bestalde, maileguek hiz kun tzaren i txura eta egitura alda di tzakete. Duela mende eta erdi garbi ikusi zuten neogramatikoek aldaketa linguistikoen tipologian leku berezia zuela mailegaketak, lege fonetikoek eta analogia morfologikoak izan ohi duten eraginaz bestelakoa baita maileguek hiz kun tza bati dakarkiotena. Hiz-kun tza aldaketaren hirugarren mekanismo nagusi gisa aurkeztu zuten orduan, eta halaxe manten tzen da egungo hiz kun tzalari tza historikoaren oinarrietan ere. Hiz-kun tzen arteko harremanen arabera, mailegaketak garran tzi gu txiago edo gehiago du egituren i txuraldaketan, baina, oro har, ez da gehiegikeria bat esatea, McWhor-terrek (2001: 121) egiten duen bezala, nahasketa uniber tsala dela eta, gainera, sai-hestezina (Language mixture, then, is universal and inevitable). Izan ere, hiztun komunitate ezberdinen artean gerta tzen diren hartu-emanen ondorietako bat, guz-tiz natural tzat har daitekeena, hiz kun tza horien egituren arteko elkarreragina da, hi tz egitearen lehen helburua elkarri uler tzea delako, gure portaera linguistikoa H. P. Gricen kooperazio komunikatiboaren haritik gara tzen bada behin tzat. Horrek

_ 10 _

Ivn Igartua


bul tza tzen du, eta maiz saihestezin bilaka tzen, egitura ba tzuen eta besteen arte-ko hurbilketa moduko bat, beti edo gehienetan behin tzat asimetrikoa dena: hau da, bi hiz kun tzaren arteko ukipen-egoeran ohikoena da hiz kun tza bat mailega-tzaileagoa, eta bestea emaileagoa, izatea, sistema batetik bestera alda tzen diren elementuen ikuspegitik. Emai tza horretan faktore mota askok eragin dezakete, baina baldin tza soziolinguistikoek, esaterako, edo hiz kun tza bakoi tzaren kultura-garapenak zeresan handia dute.

Sinbiosi asimetrikoa deitu dezakegun hori hiz kun tza-maila edo geruzen araberakoa ere izan daiteke: lexikoaren mailegaketa norabide jakin batean gauzatu liteke nagusiki, morfologian edo sintaxian suma tzen den eragina alderan tziz koan joan daitekeen bitartean. Halako egoerak arruntak dira pidginizazio prozesuetan, etorki ezberdineko hiztun-taldeen artean elkar-adimena ahalbide tzeko kode murriztu bereziak pidginak1 sor tzen direnean ba tzuen eta besteen osagaiak konbinatuz. Hobekien aztertu diren kasuetan (tok pisin, bislama edo papiamentu bezalako kreolerak) ikusi da hasierako nahasketan parte hartu zuten jatorriz ko sistemen artean lan edo fun tzio-banaketa bat gertatu zela: kode mistoaren lexikoa hiz kun tza batek eman zuen nagusiki, egitura gramatikalak beste hiz kun tzak (edo beste hiz kun tza-talde batek) eratu zituen bitartean. Aipatu bezala, horiek ukipen-egoera bereziak izaten dira, uste baino hedatuagoak direnak, baina inola ere ez uniber tsalak. Euskarak ere parte hartu izan du historian zehar horrelako prozesuetan, eta ez behin bakarrik, dakigula: Islandian euskara-islandera pidgin bat sortu zen XVII. mendean, eta Ternuako inguruetan (Kanadako ekialdeko kostaldean), garai bertsuan, euskararen eta mikmaq hizkuntzaren arteankomunikaziorako beste kode mugatu bat sortu zen. Haien analisia Bakker et al. (1991) eta Miglio (2008) lanetan eskain tzen da.

Bestelako ukipen-egoera ohikoagoetan ere, hiz kun tza auzoekin gerta tzen diren horietan, fun tzioen arteko banaketarako joera hori ere suma tzen da, modu lausoago batean bada ere. Mailegaketa, beraz, ez da orekatua izaten ez kopuruz, ez kalitatez. Baina mailegaketaren izaera eta prozesuei dagokienez badira beste oinarriz ko gai ba tzuk ere. Ukipen hiz kun tzalari tza izeneko alorrean (contact linguistics) fun tsez ko galdera bati eran tzun nahi izan zaio az ken hamarkadetan: zer eta zein baldin tzatan alda dezakete maileguek hiz kun tza batean?

Ikuspegiak aldatuz joan dira denborarekin. Hasieran hiz kun tzalariek uste baldin bazuten maileguek ezin ziela hiz kun tza baten gramatikaren zenbait alderdiri eragin, gaur egun onartuxe dago (are enpirikoki frogatua ere) mailegaketatik

1 Pidgin hi tzaren etimologia nahiko eztabaidatua da: ingelesez ko business hi tzaren ahoskera txinatarretik etor daiteke, ba tzuen ustez. Baina ingl. pigeon uso hi tzetik erator tzea ere proposatu da (horren a tzean legokeen azalpena metaforikoa da, usoak garai batean mezu ida tziak bidal tzeko erabil tzen bai tziren). Pigeon English dei tzen zi tzaion XIX. mendean txinatarren eta europarren arteko komunikazioa ahalbide tzeko Txinan ibil tzen zuten kode sinpletuari.



ezer ez dagoela salbu, ez fonologia, ez morfosintaxia ezta ere maila lexiko-semantikoa2. Aldi berean aitor tzen da mailegaketa prozesuek ez dituztela alor guztiak maiztasun beraz uki tzen eta, alde horretatik, ezberdintasunak badaudela. Moravcsikek (1978), adibidez, mailegaketarako murriztapen-mul tzo bat proposatu zuen. Sailkapen horren arabera, hiz kun tza baten morfologian eragina izateko mailegaketaprozesubateklexikoaukitubehardulehenik;atzizkiflexiboakezindiramailegatuderibaziozkoatzizkirenbat lehenagoezbadamailegatu;aditzakezomendirazuzeneanmailegatzen;etatankerahorretakobestelaumurriztapen.Gerora ikusi da orokor tze tipologiko horiek ere ez dutela isla tzen maileguei buruz-ko datuek erakusten diguten aniztasuna, eta prin tzipio uniber tsalak bainoago ohiko joerak jaso tzen dituztela (Trask 1996: 314-315, Curnow 2001: 419).

Bestalde, badirudi lotura zuzena dagoela ukipenaren inten tsitate-mailaren eta maileguen izaeraren artean. Hortik jo zuten Thomasonek eta Kaufmanek (1988) azkenurteotakoukipenhizkuntzalaritzarenoinarriakfinkatuzituenlanean3. Haien sailkapenean bost ukipen-egora mota bereizten dira, azalekotik sakonekora, nolabait esan. Egoera horiek elebitasun edo eleaniztasun maila ezberdinak sala-tzen dituzte, eta horien araberakoak dira emai tzak, honako laburpen honetan ikus daitekeen bezala (Thomason & Kaufman 1988: 74-76):

Ukipen maila Ukipenaren nolakotasuna Emai tzak

I Noizbehinkako ukipena Mailegaketa lexikoa bakarrik

II Ukipen zer txobait sendoagoaEgitura gramatikalean eragin txikia duten mai-leguak (fun tzio-hi tzak, maila bateko ezaugarri fonologiko, sintaktiko zein lexikoak)

III Ukipen are sendoagoa

Egitura gramatikalean eragin ertaina duten maileguak (deribazioz ko a tziz kiak, pisu han-diagoko ezaugarri fonologiko, sintaktiko zein lexikoak)

IV Kultura-presio handiaEgituraz ko mailegaketa handia (aldaketa tipo-logikorik eragiten ez duten mailegu ugariak, maila guztietan)

V Oso kultura-presio handiaEgituraz ko mailegaketa oso handia (aldaketa tipologikoa eragiten duten mailegu ugariak, maila guztietan).

2 As far as the stricty linguistic possibilities go, any linguistic feature can be transferred from any language to any other language (Thomason & Kaufman 1988: 14).

3 Aurreko lanik esangura tsuena, diziplinaren funda tzailea, Weinreichek (1953) egina da. Gaur egun erreferen tziaz koak dira Thomason (2001) eta Matras (2009).

_ 12 _

Ivn Igartua


Ukipen azalekoenean mailegaketa soilik lexikoa izan daitekeen bitartean, ukipen mailarik gorenean maileguek hiz kun tzen tipologia eralda tzen dute: oposi-zio fonologiko berriak sor tzen dira, paradigma morfologiko berriak eratu daitez ke eta hi tzen ordena sintaktikoa ere iraul tzen ahal da. Ukipenak eragindako aldaketa sakon hauek IV. mailan ere par tzialki sumatu ohi direnak ezaugarri bereziak izan ohi dituzte, gainera: barruko aldaketa-prozesuen norabidearen aurkakoak izan litez ke, adibidez. Morfologiaren ziklo tipologiko naturalak egitura aglutina-tzaileakfusionatzaile(edoflexibo)bilakatzendituorohar(ik.Croft2003:252);mailegaketa prozesuek, aldiz, hizkuntzak fusio edo flexiotik aglutinaziorako bidean jar di tzakete, osetiera, armeniera edo Kapadoziako greziera modernoaren bilakaeran gertatu bezala (Thomason & Kaufman 1988: 84, 93, Igartua 2007/2008: 17-20, 33). Alor morfosintaktikoan ukipenak aldaketa tipologiko erabatekoa eragiten duen kasuetarako Rossek metatypy kon tzeptua garatu du (ik. Ross 1996, 2007).

Gurera i tzuliz, euskara agian maila batekin baino gehiagorekin lot genezake, aztergai dugun garaiaren arabera. Maileguen hainbat geruza aski ezagunak dira (euskara latinarekin edo hiz kun tza erromanikoekin elkar tzen dutenak), eta horiei esker hiz kun tzen arteko ukipenaren norainokoa erabaki dezakegu, baina beste ga-rai ba tzuetako informazioa urriegia da ondorioak atera ahal izateko.

Erromatarren aurretiko garaietan, adibidez, euskara ukipen-egoera batean egon zitekeen Iberiar Penin tsulara K. a. 800 eta 600. urte bitarte (Bron tzearen al-dian) etorritako leinu zelten hiz kun tzekin, baina harreman horiek u tzitako aztarnak oso mugatuak dira (Gorrochategui 1987, Trask 1997: 368-372), zenbait kasutan hi tz-forma zelten eta euskaraz koen arteko an tzekotasunak deigarriak diren arren (eusk. gori eta Erdi Aroko irlanderaz ko gorim bero, eusk. izokin eta galo-latinez-ko esox izokina, eusk. maite eta irlandera zah. maithona,etab.;ik.orainbaitaIgartua & Zabaltza 2012: 24-25). Kultura materialaren esparruan daukagunaren an tzekorik (gogora bedi Mikeldiko ake tza, K. a. V. mendetik I. mendera datatua eta zelten idolo tzat jo tzen dena) ez dugu erraz aurkitzen toponimiatik kanpo hizkuntzen arteko antzinako harremanen eremuan (cf. Gorrochategui 1995).

Iberierarekin euskara hainbat modutara lotu izan da. Vascoiberismo-aren korronteak biak ala biak enbor bereko ezpalak direla sinestarazi nahi izan digu, edo, bestela esanda, iberiera an tzinateko euskara izan zela. Bada, hala ere, beste ikusmolde bat, aski hedatua az ken urteetan, euskararen eta iberiaren arteko an-tzekotasun fonologikoak nahiz gramatikalak (halakoak badira behin tzat) ukipen-egoera bati egozten diz kiona. Hala eta guztiz, ez dago inola ere argi euskararen eta an tzinatean Penin tsularen ekialdean batez ere min tza tzen zen iberieraren arteko ukipena berma zezaketen baldin tzak zeudenik (Javier de Hozen ustetan, adibidez, iberiera lengua vehicular edo harremanetarako hiz kun tza gisa erabil zitekeen garai hartan, hi tz egiten zen lekuetatik kanpo, ik. de Hoz 2009: 413-414, 2011: 28hh.). Edonola ere, ondo ezagu tzen diren iberieraren ezaugarriak hain dira urriak, non euskararekin egin daitekeen alderaketan emai tzak ere ezin diren oparoegiak izan.



Horrek mugatu egiten du, noski, bi hiz kun tzen arteko maileguei buruz ko edozein hurbilpen.

Latinaren eraginak, aurreratu bezala, ez du zalan tzetarako tarterik uzten. Za-bala eta sakona izan zen, eta euskararen alderdi gramatikalei ere eragin zien neurri batean (ekar dezagun gogora, esaterako, euskal adi tzen -tu a tziz kia indartu, ba-bestu, bukatu, latinaren supinoz ko formatik hartua). Erdi Aroan euskararen eta erroman tzeen arteko harremanak indartuz joan ziren. Euskarak hainbat ezaugarri mailegatu ditu gaztelaniatik, gaskoieratik, fran tsesetik eta, maila apalago batean, aragoieratik. Mailegu ugarienak lexikoari dagoz kie, baina badira fonologiari eta morfosintaxiari eragin dioten mailegaketa prozesuak ere. Gaur egun euskal hiz-tun gero eta gehiago dira, esaterako, /l/ eta /j/-ren artean bereizten ez dutenak, gaztelaniaren neutralizazioaren ondorioz. Dardarkarien ahoskera, bestalde, fran-tsesarenetik oso hurbil dago ekialdeko euskalkietan. Kontrako norabidean ere, euskarak inguruko hiz kun tzetan eragina izan du. Euskarari ego tzi izan zaiz kio gaztelaniaren bokal sistemaren sorrera, /v/ eta /b/-ren arteko neutralizazioa eta hi tz hasierako f- batetik h- sortu izana (lat. ferru(m) > gazt. hierro, lat. ficu(m) > gazt. higo);gaskoieraridagokionez,f > h bilakabidea (lat. focu(m) > gask. houc sua, baita hi tz barruan ere: lat. infernu(m) > gasc. inhr/ihr infernua), hi tzak soinu dardarkariez hasteko ezintasuna eta bokalen arteko -n- sudurkariaren galera (la ilargia < lat. luna, plea betea < lat. plena) lotu izan dira euskararen era-ginarekin. Aldaketa guztiak euskararen eranginpean gertatu ziren edo ez erabaki-tzea ez da beti lan erraza izaten, eta kasu ba tzuetan behin tzat zuzeneko eragin hori ukatu izan da arrazoi enpiriko sendoen oinarrian (ik. Izzo 1977, Trask 1997: 415-429). Lexikoan, bestalde, euskararen aztarnak erroman tzeetan (batez ere gaztela-nian) erraz an tzematen dira, kontrako norabidean izandako maileguekin alderatuz gero kopurua dezentez txikiagoa bada ere (baina euskaratik hartutako adibideak ere, gaztelaniaz -rr- a tziz kia duten hi tzen kasuan bezala bizarro, chamorro, cen-cerro, chatarra, etab., nahiko ugariak izatera ere iri ts daitez ke, i txura batean, ik. Iribarren 2010).

Erdi Aroan hasi eta garai modernoetara iristeraino gertatu diren elkarreragin horiek euskara eta inguruko hiz kun tza erromanikoen arteko harremanak inten-tsitate-maila gu txienez ertain batean koka tzen dituzte (akaso Thomason eta Kauf-manek ezarritako III. eta IV. mailen artean). An tzinate klasikoan ere, latinak eta euskarak lotura estuak izan zituela baiezta tzeko datu ugari dago. Aldiz, erroma-tarren aurretiko garaietan euskarak beste hiz kun tza ba tzuekin izan zituen harre-manakdefinitzeazailagoada,inondikere,eskuraduguninformazioazeharourriadelako.

Elkarreragin linguistikoen esparruan gauza ba tzuk nahiko seguru tzat jo litez-ke, beste ba tzuk, ordea, ez. Liburu hau osa tzen duten lanen helburu partekatueta-ko bat, hain zuzen, euskararen euskal hiztun komunitatearen harremanei buruz egun segurtasunez dakiguna azal tzea da eta, horrekin batera, arrazoiz ko zalan tzak noraino hel tzen diren ezagutaraztea. Joseba A. Lakarrak mailegaketa prozesuen

_ 14 _

Ivn Igartua


eta euskararen berreraiketaren arteko loturak arakatu ditu. Lanaren lehen zatiko hizpide nagusi historiaurrea izan duenez, garai zaharrenetan gertatu omen ziren maileguez min tzatu da, aldeko eta kontrako hipotesiak aztertuz. Latinarekin eta hiz kun tza erroman tzeekin izandako hartu-emanak ere ukitu ditu lanean zehar. Javier Velazak, bere aldetik, an tzinatean euskararen mugei buruz ko informazioa eskaintzendigutenaztarnaepigrafikoakikertuditu:horietakobatedobesteeuska-ratik gertu legokeen hiz kun tza batekin lo tzen ditu, ez iberiarekin. Maite E txenikek euskararen eta erroman tzeen arteko harremanak aztertu ditu ikuspegi teoriko eta metodologikotik, iker-eremua definitzeko saio batean.Ondoren, JoakinGorro-txategik gaztelanian an tzeman daitez keen euskal elementuen tipologia nagusia eta ezaugarriak identifikatzeko egundaino egin den ahaleginik zabalenaburutudu. Eta az kenik, Jean-Baptiste Coyosek ederki ezagu tzen dituen gaskoieraren eta zubereraren arteko harremanei eskaini die bere artikulua, datuen eta azalpenen sintesia eginez.

Liburuan bildutako lanek, Joakin Gorro txategirena izan ezik, 2011ko uztailean Eusko Jaurlari tzako Hiz kun tza Politikarako Sailburuorde tzak antolatu zuen uda ikastaroa dute abiaburu. UPV/EHUren uda ikastaroetako bat izan zen (Beste hiz kun tzekiko euskararen harremanak historian zehar izenburua zuena), eta bertan, aipatutakoez gain, Mikel Belaskok eta Gidor Bilbaok ere parte hartu zuten. Lehena toponimiaren ekarpenaz aritu zen, hiz kun-tzen ukipenaren ikuspegitik, eta bigarrenak euskal pidginen gaia jorratu zuen. Arrazoi ezberdinengatik, baina betiere denbora arazoak tarteko, bi egileok ezin izan dute beren lanak liburu hau kalera tzeko ezarri ziren epeen barruan amaitu eta, hortaz, haien ida tziak ez daude, tamalez, argitaratutakoen artean. Joakin Gorro txategi buru tzen ari zen artikuluaren berri izen bezain pronto, presta tzera nindoan argitalpen honetarako euskaraz ko ber tsio bat aton tzea proposatu nion. Berak proposamena onartu eta Matas Mgicak ondu du i tzulpena. Egile guztiei adierazi nahi diet nire esker ona, Hiz kun tza Politikarako Sailburuorde tzaren eta Kultura Sailaren izenean, esku artean zituzten lanei az ken bul tzada eman eta emai tzak garaiz bidal tzeagatik.

Haien esku trebeari esker, euskararen historian hiz kun tza auzoek izan duten eragina hobeto uler tzeko aukera paregabea dugu orain. Kanpotik etorritako osagaiek hiz kun tza bera moldatu eta i txuraldatu dute. Haren nortasunaren zati ere bilakatu dira denboraren poderioz. Horregatik esan dezakegu hiz kun tza puru edo nahasgabea izatetik, inoiz halakoa izan bada hiz kun tzalarien burmuinetik landa, beste edozein hiz kun tza bezain nahastua eta, bide batez, erreala izatera igaro dela euskara, baita deskribapen linguistikoetan ere. Euskararen izaera, historian zehar inguruan izan dituen hiz kun tzek u tzitako zan tzuek ere osa tzen baitute.



Bibliografiabakker, P., bILbao, G., Deen, N. G. H. & huaLDe, J. I., 1991, Basque pidgins

in Iceland and Canada (Anuario del Seminario de Filologa Vasca Julio de Urquijo-ren Eranskinak, XXIII), Donostia-San Sebastin, Gipuz koako Foru Aldundia.

caro baroJa, J., 1945/1946, Materiales para una historia de la lengua vasca en su relacin con la latina, Salamanca, Universidad de Salamanca.

croft, W., 2003, Typology and universals, 2. argitalpena, Cambridge, Cambridge University Press.

curnow, T. J., 2001, What language features can be borrowed?, in A. Y. Aikhenvald & R. M. W. Dixon (arg.), Areal diffusion and genetic inheritance, Oxford, Oxford University Press, 412-436.

everett, D. L., 2005, Cultural constrain ts and cognition in Pirah: another look at the design features of human language, Current Anthropology 46, 621-646.

gorrochateguI, J., 1987, Vasco-cltica, Anuario del Seminario de Filologa Vasca Julio de Urquijo 21/3, 951-959.

gorrochateguI, J., 1995, TheBasquelanguageanditsneighborsinantiquityin J.I. Hualde, J. A. Lakarra & R. L. Trask (arg.), Towards a history of the Basque language, Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins, 31-63.

hoz, J. De, 2009, El problema de los lmites de la lengua ibrica como lengua verncula, Palaeohispanica 9, 413-433.

hoz, J. De, 2009, Las funciones de la lengua ibrica como lengua vehicular in C. Ruiz Darasse & E.R. Lujn (arg.), Contacts linguistiques dans l'Occident mditerranen antique, Madrid,CasadeVelzquez,27-64.

Igartua, I., 2007/2008, Ciclos invertidos. En torno a la direccionalidad del cam-bio tipolgico, Die Sprache 47/1, 1-47.

Igartua, I. & zabaL tza, X., 2012, Euskararen historia laburra / Breve historia de la lengua vasca / A brief history of the Basque language, Donostia-San Sebastin, E txepare Institutua.

IrIbarren, M. C., 2010, Influencias vascas en la sufijacin castellana. Morfologa y contacto de lenguas (=Anuario del Seminario de Filologa Vasca Julio de Urquijo 44/1), Donostia-San Sebastin, Gipuz koako Foru Aldundia.

Izzo, H. J., 1977, Pre-Latin languages and sound changes in Romance: the case of Old Spanish /h-/, in M. P. Hagiwara (arg.), Studies in Romance linguistics, Rowley, Newbury House, 227-253.

Matras, Y., 2009, Language contact, Cambridge, Cambridge University Press.Mcwhorter, J., 2001, The power of Babel. A natural history of language, New

York, Times Books.MIcheLena, L., 1961, Fontica histrica vasca, San Sebastin, Gipuz koako Foru

Aldundia (bigarren edizioaren berrargitalpena Mi txelenaren lan guztien

_ 16 _

Ivn Igartua


edizioan: L. Michelena, Obras completas. VI., J. A. Lakarra & . Ruiz Arzalluz, arg., Donostia-San Sebastin/Vitoria-Gasteiz, UPV/EHU, 2011).

MIcheLena, L., 1964, Sobre el pasado de la lengua vasca, San Sebastin, Aua-mendi (berrargitalpena: L. Michelena, Obras completas. V., J. A. Lakarra & . Ruiz Arzalluz, arg., Donostia-San Sebastin/Vitoria-Gasteiz, UPV/EHU, 2011).

MIcheLena, L., 1974, El elemento latino-romnico en la lengua vasca, Fontes Linguae Vasconum 6, 183-209 (berrargitalpena: L. Michelena, Obras com-pletas. V., J. A. Lakarra & . Ruiz Arzalluz, arg., Donostia-San Sebastin/Vitoria-Gasteiz, UPV/EHU, 2011).

MIgLIo, V. G., 2008, Go shag a horse: the 17th-18thcenturyBasque-Icelandicglossaries revisited, Journal of the North Atlantic 1, 25-3 6.

MoravcsIk, E. A., 1978, Universals of language contact, in J. H. Greenberg, Ch. A. Ferguson & E. A. Moravcsik (arg.), Universals of human language. 1. Method and theory, Stanford, Stanford University Press, 93-122.

nevIns, A., pese tsky, D. & roDrIgues, C., 2009, Pirah exceptionality: a reassessment, Language 85/2, 355-404.

ross, M. C. 1996, Contact-induced change and the comparative method: cases from Papua New Guines, in M. Durie & M. C. Ross (arg.), The comparative method revisited: regularity and irregularity in language change, New York, Oxford University Press, 180-217.

ross,M.C., 2007, Calquing andmetatypy, Journal of Language Contact thema 1, 116-143.

thoMason, S. G., 2001, Language contact: an introduction, Edinburgh, Edin-burgh University Press.

thoMason, S. G. & kaufMan, T., 1988, Language contact, creolization, and gene-tic linguistics, Berkeley-Los Angeles, University of California Press.

trask, R. L., 1996, Historical linguistics, London, Arnold.trask, R. L., 1997, The history of Basque, London/New York, Routledge.weInreIch, U., 1953, Languages in contact: findings and problems, The Hague,

Mouton.

_ 17 _

MAILEGAKETA ETA BERRERAIKETA EUSKARAREN HISTORIAURREAREN IKERKETAN

Joseba a. Lakarra(upv/ehu)

Sarrera*1

La comparaison est le seul instrument efficace dont dispose le linguiste pour fairelhistoiredeslangues...Decequelamthodecomparativeestlaseulequipermettedefaire lhistoire des langues il rsulte que, tant quune langue est isole, elle est dnudhistoire.EntreltatdubasqueauXVIesicleet ltatdubasqueaujourdhui, ilyadesdiffrences;maisleschangementsnesontpasessentiels;ensubstance,lalangueestrestelamme.Sidonconnetrouvaitpaslemoyenderapprocherlebasquedetelleoutelle autre langue, il ny aurait aucun espoir den faire jamais lhistoire (Meillet 1925 apud Mi txelena 1963: 12).

* EJ-ren Lingstica histrica e historia de la lengua vasca [GIC07/89-IT-473-07 eta GIC.IT486-10] ikerketa talde kon tsolidatuaren eta Ministeri tzako Monumentae Linguae Vas-conum (I-II-III-IV) [= BFF 2002-03132, HUM 2005-0847, FFI2008-04516 eta FFI2012-37696] ikerketa egitasmoen barnean gehi UPV/EHUko UFI 11/14-an koka tzen da honako hau.

1 Testu honen oinarrian hiru hi tzaldi dira, bata, hurbilenekoa, 2011ko uztailean EJ-k antolatu etaUPV/EHUkoIkastaroetanemana;lehendabizikoa(Latinaetaeuskara)15urtelehe-nago Gidor Bilbaok zuzendutako UEU-ren Ikastaroetan Iruean eta tartean Leonen Etimo-loga y reconstruccin izenarekin (III. Congreso Internacional de la Sociedad Espaola de Historiografa Lingstica [2-5/III/1999]) aurkeztutako gogoeta zenbait.

Batetik bestera aldatua asko edo gehiena izan arren, badira hainbat puntu batez ere Mi-txelenak egindako maileguen erabilerari buruz koak eta horrek ai tzineuskararen berreraike-ta estandarrean duen garran tziarekikoak lehen bezala tsu gorde zitez keenak. Zorionez, era askotako datu eta lekukotasunak dira mailegaketaren azterketan aurrerapen kuantitatiboak (etimologia berriak) eta kualitatiboak (metodo eta irizpideetan) egin direla baiezta tzeko. Beharbada, mailegaketa geruzez landa, dialektoen arteko mailegaketak izan litez ke ilunen direnak eta etorkizunean argi tzea merezi luketenak.

I. Igartua (arg.), Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar,Vitoria-Gasteiz, Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco, 2012, 17-74

Joseba a. Lakarra

_ 18 _ EUSKARA ETA INGURUKO HIZKUNTZAK HISTORIAN ZEHAR

() Despite the doub ts about the possibility of discovering historical fac ts about isolated languages,thereexistseveralresourcesthatcanhelptorecoverquitealotofhistoricalinformation about these languages ()The study of the history ofBasque can be anexample to the study of other isolated languages (Campbell 2011: laburpena).

Aspaldiko lan batean (Lakarra 1997b) aipatu nuen Antoine Meilletek (1925: 12) ahaidegabeko hiz kun tza (eta euskara zuen berariaz ko aipagai hori zioenean) historiagabe, edota Mi txelenak (1963) zehaztu bezala, historiaurregabe-tzat zuela. Urte asko igaro arren geroztik, ez dira ugaldu euskararen ustez ko ahaidetasunei buruz ko frogak (cf. Trask 1997), eta oro har, Meilleten iri tziak bere hartan dirau oraindik orain, nahiz eta egun urrutiago jo tzeko eskubidea eta inoiz aukera izan2. Lan hartan erakusten zenez, hiz kun tzalari tza historiko klasikoan mailegaketa arazo-iturri baino ez da fun tsean: alorraren garapenaren oinarrian diren lege fonetikoak i tsustu eta era guztietako salbuespenez josi ohi baitituzte eta horrekin konparatistaren lana are zailago bilaka tzen3; usuenean filologiazenbaiteko joera txobinistak plazara tzeko balio dute, delako hiz kun tza emaile baten a tzean den kultura, gizarte eta zibilizazioen edertasun eta bikaintasun paregabeak har tzaile ziztrinen gainetik jar tzeko4. Halere, ezagun denez, ai tzinhiz-kun tzak eta, oro har, hiz kun tzen historiaurrea iker tzeko lau bide genituz ke (Haas 1969: 46-51): (1) ikertutako hiz kun tza ahaideren batekin erka tzea, (2) lehendik lortutako ai tzinhiz kun tza ahaide berri batekin erka tzea, (3) aztertu hiz-kun tza horren mailegu zaharren azterketa, eta (4) lehendik ditugun lanabesen azterketa ezberdin, zuzenago edo abera tsagoa.

Euskara genetikoki isolaturik eta egoera alda tzeko i txaropen gu txirekin izanik, ezin baliatu Haasen lehen eta bigarren bideez. Az ken aukera beti da hor, jakina5: ez da ha tsarriei dagokien ezinik barneberreraiketa batetik abiatu eta

2 Orain ez nago guztiz seguru Meilleten hi tzak zuzen hartu izan diren, baina bego hau beste aukera baterako.

3 Melanesiako hizkuntza aberranteez (ikus Grace bibliografian) edo latinaren maileguitalikoezbibliografiaugariada (cf.7.1-nMartinet (1950) etaMitxelena (1957)-koai-tzineko oharrak euskaraz mailegaketak gramatika historikoari jarri oztopoez). Aipagarria da euskara eta edozein hiz kun tza edo familia erka tzerakoan zeinen arreta gu txi jarri ohi den maileguetan, bai euskararen aldetik diren edo izan litez keenetan eta baita beste aldekoei dagokienez: ikus Kaukasoko hiz kun tzen tzat Charadchidze (1990-91) eta Schmidt (1989).

4 Rohlfsen 30etako lan famatuaren izenburuak ideia bat eman lezake latinista eta latindar inperioaren bozeramaile zarata tsuena bera izan ez arren. Lakarra (2008a)-ren Eranskinean ere bada zenbait euskal tzalek usuenik i txaro ez ohi den tokian egindako latinetiko onda-rearen bikaintasunaren aldarrikapen su tsurik.

5 Mi txelenaren metafora batez esatearren (eta berak ohartu legez, agian ez da metafora hu-tsa)todoestadodelenguaesunsistemaordenadoqueporsumismaordenacinconservaregistradounmensajequeelpasodeltiempovuelveborrosoeilegible.Estadegradacin,sinoesnecesariamenterpida,escontinuayseprosigueincesantementeamedidaquelasunidades y la ordenacin correspondiente a las nuevas estructuras van suplantando a las unidades y a la ordenacin antigua (1963: 11).

Mailegaketa eta berreraiketa euskararen historiaurrearen ikerketan


aurrera jo tzeko, atetiko lekukotasun berririk ez izanik ere, nahiz eta, ezagun denez, handiak diren zailtasunak hiz kun tz egoera berreraiki batean aurreko egoera batera jo tzera, halabeharrez, garama tzaketen premiaz ko barne-kontraesan edo oinarri aski beti aurki tzeko6.

Euskaraz maileguak aspaldidanik izan dira aipagai, dela haietan ikusi uste izan den hiz kun tzaren ustelketagatik, dela, alderan tziz, haiek hiz kun tzari omen zekarkioten loriagatik, mailegaketa horren por tzentaiekiko iri tziengatik (cf. Lakarra 2008a: eranskina). Hiz kun tzalarioi, gu txienez Schuchardten garaitik datorren maileguen azterketa zabalak (zeha tzak esatera nindoan) euskal lexikoaren zati handi baten etimologia eskuratu digu7. Baina, honela euskal lexikoaren zati horren berri lortu arren, norbaitek galde lezake zer egin litekeen hiz kun tzaren iragana azter tzeko berebiziko dugun jatorriz ko al txorrarekin, ho ts, hiz kun tza IE-en edota ez-IE-en batetik ez datorren lexikoarekin.

Ondoren diren gogoeten bitartez ai tzineuskararen eta euskararen historiaurrearen berreraiketa fun tsean maileguen azterketan oinarritu dela eta zorionez gure hiz kun tz berreraiki tzaile lanetarako euskarri hori bilatu ahal izan dela eraku tsi gogo nioke galde tzaile horri: konparatistek iker tzen dituzten hiz kun-tzen lexikoaren erdia baino ez balerabilte maileguak beren lanetik landa u tziaz, garbi li tzateke ikerketa horietan badela zer zuzen eta, euskalari tzaren esparruan ikusiaren arabera, baita ondorioak aberasteko modu eta esperan tzarik ere.

2. Hiz kun tza har tzailea maileguen bitartez iker tzeko zenbait saioFrom a cultural-historical point of view, a transfer of words (or other language material) isinterestingbecausethisusuallyreflectsculturalinfluencebetweenspeechcommunities.From a linguistic point of view, adopting a feature previously used in another language, the donor language often leads towards interesting restructuring processes which may also tell us more about the nature of the receiving language, as we shall see below (Dimmendaal2011:179;etzanakneureak[JAL]).

6 Lakarra (1995) eta geroztiko lanetan gure ikerketa-asmo orokorra hiz kun tzaren egitura zen-baiten mailegatu ez diren morfemen egitura, distribuzio eta konbinaketaren azterketaren bitartez ikerketa estandarrak (fun tsean Mi txelena 1957a, FHV, 1964, 1974 eta enparatuek) erdie tsi sakontasun diakronikoa baino haratagokora jo tzea da (cf. orain Lakarra 2012e). Foxek (1995: 145hh) eta hark baino lehen beste askok eraku tsi bezala, hiz kun tzen egitura eredutuaren (patterned) zordun dugu berreraiketa (Saussure gaztearekin hasita), hiz kun tzen historiaren iraganeko garaiak zehazteko lanean.

7 Tovarrek hasi eta M. Agudek burutu (A-Orloi) euskal hiztegi etimologikoak latinaren eta erroman tzearen hedadura euskal lexikoan zenbaterainokoa izan den argiro erakusten digu.

Joseba a. Lakarra


2.1. Hegoaldeko eslabiera eta latin arrunta8

Ai tzin-eslabieratik K.o.ko IX. mende akabuan dialekto eslabiarretako lehen testuetako hiz kun tz egoerara bidean gertatu aldaketak larriak izan ziren. Bokalen sistema errotik eraldatu zen lehenagoko luzera bereiz kun tza kualitatiboak ordez-ka tzen zuelarik eta besteren artean diptongoak ere monoptongatuaz (Bidwell 1961: 108). Kon tsonanteetan ere izan zen parekorik: hi tz-amaierakoak erori, taldeak soildu, VrC eta VlC gehienek metatesiak pairatu, edota ozena eta ondoko C-ren artean V epentetiko bat gara tzen zelarik, eslabiar lurralde zabalenean i / u laburrak + r / l bilakatu ziren silaba-koda zilegi bakarra.

Barneko lekukotasunen bitartez ho ts ba tzuk beste ba tzuen aurretik edo ondorenjarlitezke;besteasko,alabaina,garaikidezeinbatabesteabainozaharragonahiz berriago tzat jo litez ke, edota, hobe esan, ez da lekukotasun aski batera ala bestera erabaki tzeko. Horretarako erabili izan da, hain zuzen, Balkanetako erroman tzearen lagun tza.

Seigarren mendearen akaburan tz Balkanetan ezar tzerakoan, eslabiarrek ez zituzten lurralde horiek mortu aurkitu: Danubioaren hegoalde gehienean Adriatikotik Dyrrachium (Durazzo) bitartean grekera min tza tzen bazen ere, ibaiaren iparrean lehenagoko bertako IE hiz kun tza zaharragoez landa, latin arrunta egiten zen eta hortik hartutako mailegu eta leku-izen ani tzek u tzi du arrastorik eslabieraz9.

Eslabieraz ko emai tzak latineko etimoekin erkatuaz aldaketok ikus litez ke10: a) a azentuduna > a az kenaurrekoan eta > o az ken-hirugarrenean: Savus > Sava, Pagus

> Pag, Massarum > Mosor, Apsarum > Osor.b) a azentugabea > o: Salona > Solin, ad Portulam > Oprtalj.c) o azentuduna nahiz azentugabea > u laburra, nahiz eta lekukotasun gu txi izan.d) o i txia eta u > u luzea > Eslabiera batua y > Hegoaldeko Eslabiera i: Salona > *solynu

> Soli, Scardona > Skradun, Tragurium > *trogyru > Trogir.e) e i txia zein i azentudun izanik > i: Nedinum > *ndin > Nadin, Oescus > sku > Iskr.f) i azentugabea > i: civitatem > *cvtat > Cavtat.g) e azentuduna > e: Senia > Senj, vent- > *bnetk > bnetk- (eliz-eslabiera zaharrean)

> mletk Venezia (serbokroata modernoan).

8 IE familiaren beraren barnean ere bada mailegaketaren azterketaren bitartez historiaren ikerketahainbataitzinatuduenazpifamiliarik;pentsatzekoadagogoraMitxelenakdioena(1964)-an albaniera horietarik dela. Hemen, halere, aski iruditu zait eslabieraren eta zeltaren kasu ezagunagoak aipatzea.Atal honetarako ikus Bidwell (1961); errusierarengarairik zaharrenetarako (baina mailegaketaz ko berariaz ko interesik gabe) ikus liteke Vlasto (1988).

9 Hortik jalgi ziren beranduago oraindik min tzo den errumaniera, Veglia irlan XIX. men-dea ai tzinaturik i tzali zen dalmatiera eta venezieraz ku tsaturik Istria aldean irauten duten erroman tze-hiztun mul tzoak (honetaz bada Chambonen arestiko lan interesgarri bat).

10 Bidwellekohartzenduenez,honekguztiakazkenkokaguneazlandakoetanbaliodu;hor,aldiz, erregelak nahasiagoak dira uler tzekoa ere den moduan.



h) e azentugabea > i: cf. goian vent- gehi Nedinum > *ndin > Nadin.i) aurreko V + sudurk. + C > e irekia: Parentium > *poreN > Pore.j) e i txi nahi irekiak > e laburra eta a > a / __r/l + C: Arba > Rab, Mlita > *melta >

Mljet, Serdica > Srdc (metatesiekin hirurak).

Honen guztiaren ondorio gisa eslabiarrak Balkanetaran tz abiatu zirenean beren hiz kun tzaren bokal sistemaren aldaketa hasi-berri tzat jo tzen du Bidwellek: latinetiko mailegurik zaharrenek /aw/ diptongoak eta bokal luzera fonologikoak irautenzutelaerakustendute;geroagohasizendiptongohoriov legez mailega-tzen;orobat,o i txiak eta u-k ez y (lehen bezala) baina ai tzineslabierako aw-ren emai tza berriekin bat egin zuten, etab. Kon tsonanteetan azterketa zailagoa izan arren, latinetiko maileguen azterketan oinarriturik eraiki ahal izan da haiek ere bil tzen dituen ondoko kronologia absolutoa:

a) Lehen sabaikari tzearen eragina amaitua zen K.o.ko 600. urterako (terminus ad quem, eslabiarren ezarpena Balkanetan),

b) Eslabieraz ko bokal sistemaren berregituraketa (monoptongazioak gehi luzera > bes-telako berez kun tzak) indarrean zen 600. urteran tz eta Balkanetako ezarpenaren lehen garaian, baina amaitua 750. urteran tz, Laurentius > Lovre bezalako bilakabideekin har tzen hasi bai tziren orduan kristau izenak.

c) Bigarren sabaikari tzea ere indarrean zen 600. urtean eta amai tzen 750.ean; nolanahi ere desagertua da IX. mende akabuko lehen testuen aurretik.

d) Likiden metatesia 750.az geroztik hasi eta 900.a baino lehen amaitu zen.e) Hirugarren sabaikari tzea bazen 600. urterako eta ia 900.era arte iraun zuen hegoesla-

bieraz11.

Bidwellek (1961: 127) ondorio gisa aldarrika tzen duenez, ai tzineslabiera (eta are IE) eta lehen testuen bitartez ezagu tzen dugun eslabierara bitartean izandako aldaketen arazoa aurreko eskuliburu eta ohiko azalpenetan ezagutezinak bailiran saihestu egiten ziren, edo guztiei ematen zitzaien itzelezko aintzinatasuna;latin arruntetik mailegatuaren azterketak, ordea, artean ezin erdie tsi zitekeen zehaztasuna eran tsi zion ikerketari.

2.2. Irlandera eta latin britonikoaBritaniera zaharra noiz bilakatu zen britaniera berria (neo-Brittonic), ho ts

galesa, kornikoa eta bretoiera, iker tzen dutenen tzat bada mugarri nagusirik: If there is any one datable phonological change which marks the end of British and the beginningofWelsh,Cornish,andBreton,itisthelossoffinalsyllables(withtheresultingbreak-up of the case system) which was completed about the middle of the sixth century, together with the syncope of composition vowels and certain other unstressed internal sylla-bles which took place at roughly the same time (Jackson apud Sims-Williams 1990: 217).

11 Ikus Bidwell (1961: 126-(f)) hegoeslabiera-mendebaleko y eta i-ren nahasketaz [650/750-850 bitartean].

Joseba a. Lakarra


Jacksonek kronologia absolutoak eraiki tzeko britanierarekin kontaktuan12 izandako beste hiz kun tza ba tzuen kronologia absolutoak eta lagun tzaren bat emanlezakeenzenbaitsailerabilizuen(epigrafia,testuenfilologiaetapopulaziomugimenduak) lanabes gisa bere liburuaren lehen zatian; eta astiro eta zehatz miatu ondoren, britaniera eta britaniera berriaren artean izandako aldaketa fonologikoen kronologia erlatibo eta absolutoa eraiki zituen bere 1953ko lan klasikoan13. Ahul tzea (lenition), az ken silaben galera, erdiko bokalen sinkopa, espirantizazioa eta kantitate sistema berria ordena honetan gertatu zirela eta guztiak 400-600 urteak bitartean koka litez keela garbitu zuen.

Bada latinetik hiz kun tza zeltiko zahar batera igarotako mailegu latindar samalda: latin britonikotik irlandera zaharrera, alegia. Lehenagoko bestelako gu txi ba tzuen (fin < vinum, or < aurum, eta Schmidtek (1991: 4) emandako enparatuen) lekukotasunik izan arren, batez ere Done Patriren misioaren [432] eta ondorengoen eraginez Irlanda kristautu ondorengo mendeetan eliza-latin britonikoak eta hango latin min tzatuaren ahoskerarekin14 u tzitako hainbat berba izan dira irlanderaren historia landu dutenek aztertutakoak15. Dagoeneko XX. mende hasieran eraku tsi zenez, latinetiko maileguak bitan banatu ahal dira beren ezaugarri fonetikoen arabera16. Lehen taldekoek ondoko bilakaerak bete-tzen dituzte:

(1) p > c (purpura > corcur, pluma > clum, puteus > cuithe, Patricius > Cotriche, presbyter > cruimther, etab.)17,

12 Testuinguru zabalago batean, Language contac ts between Latin and Celtic in the historic periodaretheconsequenceofeventsthattookplacebetweenc. 400 B.C. and c. 400 A.D. dio Schmidt-ek (1991: 2).

13 Cf. Our information of the Britt. language of the pre-Roman and Roman periods is con-finedtoGreekandRomansourcesandconsistsmainlyofnamesandsinglewords(...)An-other important source or Early Britt. is the corpus of approximately 800 words borrowed from Latin during the four centuries of Roman rule in Britain (Schmidt 1990: 126-127).

14 Honetaz eta latin horren iraupenaz eta gainerako ezaugarriez ari da Jackson aurreko kapitu-luan (III).

15 Ikus Jacksonek (1953: 123 hh) maileguok ez zelta britonikotik baizik eta hango latinetik igaroakdirelaerakustekoemandakoazalpenak;izanerebietanleherkariakahulduakzirenbokalartean (p, t, k, b, d, g, m > b, d, g, m) eta a luzea > o luze irekia bilakatua.

16 Schmidtek (1991: 3) [...] for Irish, where, in spite of present day criticisms, we must distin-guish between two strata of Latinisms, i.e. the Cothriche and the Ptr(a)icc strata diosku hi-tzezhitz;antzeraaurrekourtekolaneanere,hemenInanycase,alongwiththerivernamesmentioned in the introduction, the two-strata theory has proved particularly successful as an aid to the investigation of phonological change in Goi. and Britt. gehituaz (1990: 131).

17 p > cezzenzuzeneangertatu;maileguhorieksartuordukoirlanderakp galdua zuen eta hurbilen zen fonema (qw)erabilizuen;gero,qw guztiak c bilakatu zirenean, bete zen alda-keta hau.



(2) -t-, -c- > -th-, -ch- (puteus > cuithe, Patricius > Cotriche, presbyter > cruimther, etab.),

(3) -ius, -ia-, -ium, -eus, -ea, -eum > e eta -io > -(i)u (cuithe, Cotriche, *orthu < oratio), (4) nt, nc > nd, ng (planta > cland, uncia > ungae), (5) a luzea > a (caseus > caise), eta (6) f- > s- (fenestra > senester, frenum > srian, furnus > sorn).

Bigarren taldekoak lirateke, aldiz, ondokoak ager tzen dituztenak: (1) p > p (pater > pader, spiritus > spirud, Patricius > Padrig), (2) -t-, -c-, -p- > -d-, -g-, -b- (pader, spirud, Padrig)18, (3) -ius eta gainerako amaierak galdu egiten dituztenak (Padrig, purgadoir)19, (4) nt, nc eta mp gorde tzen dituztenak (gentes > gent(i), templum > tempul)20, (5) a luzea > o luzea (oratio > oroid, altare > altoir, etab.)21

Saraw-k azaldu zuen taldeok ordena horretan mailegatu zirela, bata irlanderaz zenbait aldaketa jazo baino lehen, bestea aldaketok jazo ondoren, nahiz eta ez ohartu britanieran eta hango latinean22 ere garai bere tsuan gerta tzen zirela. Aldaketa guztion kronologia erlatiboa irlandera zaharrean Pokornyk zirriborratu zuen: (1) a/o eta i/u-afekzioa silaba azentudunetan, (2) a/o-afekzioa silaba azentugabeetan, (3) az ken silaben galera, (4) ordainetako luzamendua cr, cl, cn, gr, gl eta gn laburtuaz eta (5) sinkopa.

Ogam inskripzioak eta bestelakoak gogoan izanik, baina maileguen azterketan oinarriturik fun tsean (cf. Schmidt 1990: 129)23 Jacksonek (1953: 141hh), aldaketen data absolutoen taula proposa tzen du, Done Patri eta bere jarrai tzaileen lanaren (bostgarren mendearen bigarren laurdena edo erdialdea) eta seigarren mendearen erdialdera bitartean:

18 Nahiz eta bigarrenak ere ida tziz < -p-, -t-, -c- > ageri irlandera zaharrean (cf. Jackson 1953: 126, 3. oh.).

19 Honek adierazten du ordurako irlanderaren az ken silaben galera jazoa zela (Jackson 1953: 129).

20 Hasiera batean irlanderak ez zituen talde horiek, baina gero garatu zirelarik, maileguotan gorde ahal izan zituen (Jackson 1953: 129).

21 Irlandera zaharrak ez du f-rik eta soilik beranduago gara tzen da, lenizioaren ondoren.22 Latin horren izaera arkaikoa (cf. Euskal Herrikoa) behin baino gehiagotan aipatu ohi dute

ikertzaileek;horrekinlotuadaMitxelenak(1965)zeltanutzitakomaileguakerabiltzealatinzaharraren azterketarako.

23 Schmidtek (1990: 126), Jacksonen eredua zerbait aldaturik eta hiz kun tzaz landako ger-takarietan oinarriturik, honako proposamena egiten du: the history of Britt. may be sub-dividedintothreeperiods:a)thepre-Romanperiod,fromthetimeofthefirstreportsonBritainbyPytheasofMarseilles,c.325B.C.downtotheClaudianinvasionin43A.D.;b)theRomanandearlypost-RomanperioduntilthearrivaloftheAnglo-Saxonsin450A.D.;c) the post-Roman period down to the emergence of the neo-Britt. languages.

Joseba a. Lakarra


1. Atsometimebetweenthefirstandearlyfithcenturies,thechangent, nc > dd, gg, with compensatory lengthening.(Latefourthorearlyfifthcentury,theoldestOgaminscriptions).(Midfithcentury,themainbodyofCothricheloanwords).

2. Secondhalfofthefithcentury,inthefollowingorder;(a) Lenition (f- > s- sub-group of Cothriche loanwords)(b) Reduction of unstressed long vowels(c) a/o and i/u-afection of stressed syllables.(d) a/o-afection of unstressed syllables.

3. About500,lossoffinalsyllables.4. First half of sixth century, reduction of cr, cl, cn, gr, gl, gn, with compensatory

lengthening of short vowels.5. Mid sixth century, syncope.

(Exact position in the table uncertain: (1) infection of consonan ts, which is older than lossoffinalsyllables;(2)qwo > co, qwe, qwi > cue, cui, firsthalfofsixthcentury;the two last > ce, ci perhaps second half of sixth century) (Jackson 1953: 142-143).

3. Maileguak ezagu tzeko bideakEz naiz sartuko, interesgarri eta garran tzi tsu izan arren, mailegaketaren

zergatiak azter tzen Campbellek (1998) beharra eta omena aipa tzen ditu nagusi-tzat eta hala irudi tzen zaio edozeini, gai hauek erraz bazter tzekoak ez badira erehurbilketaegokibatean.Bibliografiaugariaetaetengabeugalduazdoanadugaiak, egungo egunean norberak kontrolatu beharrean berak norbera menpera-tzeko modukoa. Hortik atera genezakeen ondorio nagusia, ene ustez, zera li-tzateke: edozer edo ia edozer mailega litekeela denbora eta kontaktu egoera egokia izanaz, baina beti ere hierarkia zenbait gogoan izanik: izenak errazago aditzakbaino,hitzakerrazagoeratorpenafijoakbaino,hauekerrazagoflexioakbaino,etab.;horrenbestez,hierarkiarengoikomuturrekozerbaitmailegatuadelabaiezta tzeko beheragoko mailek maileguz bete-xamarrak beharko dute24.

Maileguak ezagu tzeko irizpideak realian oinarrituak edo aztertutako formen hiz kun tza ezaugarrietan (fonologiko eta morfologikoetan, gehienbat) aurki di-tzakegu (cf. Trask 1996, Campbell 1998, Dimmendaal 2011): lehoi, zebra, iglu, te, kafe eta beste hainbat mailegu tzat jo tzeko hasiera batean lehen taldeko arrazoiak izan ziren burutan historikoki horrelako animalia eta produktoak ez dira ez Euskal Herrietan eta ezta urrunxeago ere aurki tzen eta, beraz, oso egian tzekoa da

24 Leipzigekoek diotenez (eta aspalditik ezagun zenez) partizipioak aski erraz baina adi tz jokatuaknekezmailegalitezkeaditzarenesparruan;hortikeuskarakhainbatmailegu(ge-hienak) partizipioetarik edo partizipio gisa hartu izana eta ia ezinez ko en tzun (dan tzut, dan-tzuzu) eta ezagutu [egiatan ezagun] (dazagut, dazaguzu), Schuchardtek dioena dioela. Bestalde acab (3. p.sing. lehen aldia) > akabo (exklamazioa), placet (id, orainaldia) > laket (izen/adj.) erraxki uler tzen ahal ditugu.



horiek edo horien berri gugana ekarri zuenak izenak ere kanpotik ekarri zituela25. Alabaina, tse- tse, blok, u eta enparatuetan (hauek ere Euskal Herritik kanpoko zerak izan arren) euskaratik hain bereiz diren ezaugarri fonologikoak eta azalpen etimologikoa (cf. Campbell 1998) begibistakoago direla dirudi; orobat futbol-en edo danzin(g)-en kasuan (< ing. foot-ball, danc-ing)26.

Latinaren eragina azter tzean oso kontuan izan behar da Mi txelenak usu gogoratu legez eragin hori etengabekoa izan dela, Britainia Handiko zeltan ez bezala. Bestalde, jatorriz ko hi tzen eta maileguen artean bereiz kun tzak ez dira erabatekoak: edozer da ondare zaharrekoa besterik froga tzen ez den bitartean: gerta daiteke lekukotasun eta azterketa gehiagorekin lehen zahar tzat genuena gero mailegu tzat jo behar izana (gu txiagotan aurkakoa: cf. beherago adar-en kasua).

Jatorriz ko tzat ditugu guk ezagutu historia garaian etengabe hiz kun tzaren al txorraren barnean izan direnak, honen eboluzioa, garaian garaiko aldaketekin paira tzen zutelarik. Horretaz, hiz kun tzaren aldaketa guztien lekukotasuna eman dezakete kasurik hoberenean; maileguak aldiz, ba tzuk lehen eta besteak gero sartu dira hiz kun tzan eta beren etorkia ere ez da beti bera izan. Hauen lekukotasunak hiz kun tzaren eboluzioaz berri emateko soilik sartu diren garaitik gerorako balio du: ezin pen tsa dezakegu euskararen beraren aldaketak direla euskaran noizbait errotu den zeinahi maileguk bere latineko etorkitik izan dituen guztiak: ba tzuk euskarara igaro baino lehenagokoak izan daitez ke. Esate baterako, caelum > zeru-tik ezin atera genezake euskaraz belareak hi tz hasieran txistukari bilaka tzen direla edota hi tz bukaeran sudurkariak galdu egiten direla; cf. gela eta il(h)un, hurrenez hurren. Haatik, -l- > -r- bai, hori euskararen barnean jasan du eta, beraz, zeru euskaraz zaharrago dugu sekula (< saecula) baino, eta ondorio beraren alde (sekula-ren modernotasunaren alde, alegia), egiten du hasierako s- apikariak ere; ezinbestean, aldaera zaharragoa dateke Z-ko zekr (cf. 7.1).

Forma irizpideak kontuan harturik (semantikaz landa), maileguak data tzeko barnekoedoatetikoirizpideakerabilditzakegu;alegia,maileguazaharradatekebaldin eta a) bere etorkiz ko i txura ongi gorde baleza (euskarara iri tsi aurretik), b) bere etorkiz ko i txura asko alda baleza (euskararen bilakabide propioekin). Ho ts, zaharra izango da aldameneko erroman tzeetan jazo diren aldaketa fonetiko ba-tzu ez baditu pairatu, haietarik ez dela igaro esan nahiko baitu eta, alderan tziz, zaharra izan beharko du, euskararen barnean jazo diren beste zenbait aldaketa

25 Artoa-rena kontrako kasua genuke, maiza-renbaliokidedenneurrian;hemenbadirudiizenzaharrak lehengo balio zaharra (arta txikia) u tzi eta berria hartu zuela (maiz). Ez da fenomenorik ohikoena, inolaz ere, baina bai kontuan har tzekoa (cf. azterketa > e tsamina edo [ling.] ezaugarri).

26 An tzera gerta tzen da adar-enerreduplikazioarekin(6.1);cf.beherago(5.4)hamar, zazpi edo bor tz-i dagokienez.

Joseba a. Lakarra


aspaldiko jasan baditu, horrek euskararen barnean aspalditik dagoela adieraziko baitigu.

Ezin jakin daiteke latindar maileguak zeha tz zenbat diren; eskain tzen diren por tzentaiak gu txi gorabeherakoak edo aliri tzikoak dira eta, gainera, mailegu guztiek (edo morfema guztiek) ez dute garran tzi bera: Lacombe eta Gavelek Il nest pas besoin dtre linguiste pour se rendre compte que le nombre des vocables latins ou romans qui ont pntr en basque est considrable esanaz hasten zuten beren Basque et roman (chronique rtrospective) delako lana. Berehalakoan Sans doute, certains de ces emprun ts, surtout les plus anciens, ont parfois t suffisamment transforms par le jeu des altrations phontiques pour que le demi-lettr, et mme le lettr non initi ne les reconnaissent pas toujours gehituaz (1934: 84)27.

Izan ere, ez da beti erraz maileguak ezagu tzea: 1741ean Martin Harrietek zuen gogo garbizalea ez zait diskutigarria irudi tzen; hara bere Gramatikako euskara-fran tsesa hiztegiko ondoko sarrerak:

abondancia, frangancia, abondance : abondance, frangancia abandonatcea, largatcea, abandonner : abandonner, largatceaaffligitcea, tristatcea,affliger : affliger,axekhabeztatceaaise, errech, aise : aise, errech, gogacara arbola, uhata, arbre, m. : arbre, uhata arroganta, furfuia txua, arrogant : arrogant, furfuia txuaattencionea, artha, attention : attention, arthaborondatea, volont, f. : volont, gogoacanala, istuna, canal, m. : canal, istuna

Nabarmena da abondancia, abandonatcea, affligitcea, aise, arbola, arroganta, attencionea, borondatea, canala, data, dignea, errefusatcea, erlequia, erruiatcea, faltatcea, flacatcea eta frescoa beste hainbat eta hainbatekin

27 Eztabaida baino iri tzi-trukaketa izan da euskarak omen duen mailegu kopuruari dagokio-nez:Lafittek,hirutikbiedomailegutzatzueneuskal lexikoan;Traskekgutxixeago,%50pasa txo edo euskara modernoan. Alta, ez batak ez besteak ez damaigu datu eta erreferen tzia zeha tzik beren kalkuluez: ze hiztegi, hi tz-zerrenda, alor semantiko edo dena-delakoaren gainean eginak dira eta zenbateko seguran tzaz? Badirudi mailegaketa hori ugaria eta zabala izan delarik gehienen ustez, zifra bat edo beste aliri tzian eman dutela.

Oinarri sendoagoak dituzte, noski, Adam Zawizewski (2001) eta Michel Etchebarneren (2006) lanek, corpus ezagunak hartu dituztelarik aztergai nahiz eta urruti garen Irwinek (2011)japonierarenmaileguezdarabiltzanzehaztasunetarik;bidenabar,batarenetabes-tearen zifrak ezberdinak dira, baina urruti ditugu biak askozaz zifra apalagoak dituzte, alegia,LafittenahizTraskeniritzietarik.



batera berce hizcuncetaric hartuac zirela haren tzat, bere herkideen ahotan ziren arren, segurki; horregatik, fr.-eusk. (askozaz zabalagoan) ez ditu sartzeneta bai ordain jatorragoak ematen: axekhabeztatcea, errech, gogacara, uhata, furfuia txua, artha, gogoa, istuna, etab. Ez da hor ere mailegurik falta, frangancia eta largatcea-tikhasiaz;alabaina,bertakotuakdira,hainbatnonezHarrietekezbestek ezin aurki ziezaieketen ai tzakia larriegirik28.

Mi txelenak (1964) eman zituen zenbait adibide maileguak ezagu tzeko diren era guztietako zailtasunez. Hi tzen etorkiekin segurtasun gradu asko dira: formaz nahiz esanahiz latinetiko jatorria erabat egoki eta segurua dutenetik, beharbadakoak (arazo tsuak) direnetara, edota erabat ezezaguna dutenetara bada alderik. Zailenak an tzematen fonetikaz ko (biao) edo/eta semantikaz ko (deus) aldaketahandiakpairatudituztenakditugu;inoizgertadaitekeazalpenbiburura-tzea ere: etorki latinetikoa eta euskararen barnekoa. Hori da begiratu mirar, proteger-ekin gertatua29.

Ez da zeresanik, zenbat eta aldaketa gehiago izan hiz kun tza emaileko formari buruz eta batez ere zenbat eta egokituago izan hiz kun tza har tzailearen egituretara, hainbat eta zailago izango dela hi tza mailegua dela ezagu tzea:

() desde los ejemplos claros en que la admisin de un prototipo latinoexplicasatisfactoriamenteuntrminovascoenformaysentidohastaaquellosenqueunahiptesisdeestasuerteapareceextremadamenteimprobable,seescalonauna multitud de casos dudosos. Por consideraciones formales sobre todo, uno se siente p.ej., inclinado a ver prstamos en vizc. abagadaune ocasin (con el suf. -une tratadoen4.2.),occid.ant.apukadu sucedido, ronc. atizatu, a txezatu comulgado, dollor run, malo, elikatu abstenido y alimentado, vizc. ant.

28 Orain (cf. Urgell 2009) argudioa pixkat korapila tsuagoa li tzateke Harrietek Voltoirez zuen zorra ere kontuan hartu beharko baikenuke. Liburu akabuan agin tzen zuen beste lan berri (zorigai tzez galdu) baten egitura azal tzean datoz kigun bikoteetan ere bada hemen ukitua-rekin loturik; bestalde, Larramendi ez dela izan garbizale bakarra eta horrelakorik gureIparraldeko idazle liberaletan ere aurki genezakeela Ibarren segiziokoek uste edo nahi ezbezalaaspaldierakutsinuen(Lakarra1996betahorkobibliografia).

29 Edozein euskaldunek uste lezake begi + -ra + -tu dela trado / llevado al ojo, at(e)-ra llevar a fuera den bezala tsu. Alabaina, erromanistek vigilare-ren mailegu tzat dute. Has-teko, begi-rekin batera, bada begira, bigira velada, tertulia eta hori errazago ikusten da vigilia-tik datorrela. Z-z ere bada custodia, proteccin legez. Gainera, ekialdean XVI-XVII. mendeko testuetan arrunta zen beguirauc, beguirauue, begira + Lag transitiboko inperatiboa, gogoauue legez. Badirudi, beraz, begi-ren eragina horrelakorik izan bada, bigarren gradukoa izan dela eta etimologia herrikoi tzat jo behar dela (cf. madarikatu).

Beste adibide baterako cf. eusk. (t)xeme eta gazt. jeme;Mitxelenakgogoratubezala(1958: 116), Az kuek lehena zuen bigarrenaren jatorri tzat, izan ere eusk. xe (< ze(he)) + me (< me(he)azalbaitzezakeen;gauzakjustualderantzizdira,Mitxelenakerakutsilegez.

Joseba a. Lakarra


endorea el alcalde, errexal rbol en Landucci, etc., pero no se ha sealado quesepamossuorigenprecisodemanerasolvente(Mitxelena1964:33)30.

4. Latinetiko maileguen lekukotasuna euskara zaharraren fono-logiaz31

4.1. MartinetNousavonsvuquelamthodecomparativeutiliseparlelinguistediachronicienadesrglesetdeslimitestrsprecises,queMeilletadurestetlepremierformulerdefaonsystmatique. On pourrait maintenant pour conclure se demander sil existe dautresmoyensquecettemthodecomparativepourfairedelalinguistiquehistorique.Meilleta pour sa part prtenduquenon, en crivant notamment: La comparaison est le seulinstrumentefficacedontdisposelelinguistepourfairelhistoiredeslangues[...]tantquunelangueestisole,elleestdnudhistoire[...]Etildonnaitnotammentlxempledubasque,quinestapparentaucuneautrelangue.Maisdepuis,sansquonaitrussi faire sortir lebasquede son isolement, certains linguistescommeAndrMartinet etLuizMichlna (sic) sont parvenus reconstituer des stades anciens de cette langue.Ilsontobtenucersultatenrecourantcequilsappellentlareconstructionstructurale[...],etque,paroppositionlareconstructioncomparative,onappellecommunmentlareconstruction interne (Touratier 1990: 29)32.

Martineten lanaren bigarren moldaketaren (1955) titulua ezin esangura-tsuagoa dugu bere helburu eta jokamoldeaz: Berreraiketa estrukturala: euskararen herskariak;lana,gainera,aurrekourteetanegindakozelta,erromantzea,ingelesa,eslabiera eta beste hiz kun tza eta hiz kun tz familia ba tzutako an tzeko zenbait kasu-azterketarekin batean, bere hiz kun tzalari tza historikoaz ko usteak bil tzen dituen Aldaketa fonetikoen ekonomia: saioa fonologia diakronikoaz zeri tzon liburuan bil tzen zen. Lehen agerraldian (1950) titulua apalxeagoa bazen ere (Euskararen

30 Cf.muchosprstamosestantandesfiguradoshastaloincognoscible,queslopodemosconsiderarloscomotales,porquelaforma,lasignificacinyciertascircunstanciasexterio-resnoslomuestrancomounamasaseparadadelfondoindgena;nopodemosdeterminar,almenosporelmomento,laspalabrasromnicasqueleshanservidodebase(Schuchardt1906: 473).

Orobat, delako aztarna formal horiek zehaztuaz doaz berreraiketa ai tzinatu ahala. Bes-talde,filologiarenaitzinamenduberriekberretsiahaldutelehenirizpideformalhutsengai-nean emandako hipotesien zuzentasuna. Hori da, esaterako, goian Mi txelenak aipatu dollor edo abadagune-rekin gertatua: cf. gal. trollo eta vegada (Lakarra 2008a).

31 Schuchardt eta Gavelez ikus zenbait ohar Lakarra (2008a)-n.32 Gai klasikoa da, noski, berreraikia i txuraz bateratua dela, barneko dialekto eta kronologia

bereiz kun tzarik gabea... ho ts, benetako hiz kun tzek berez ko dituzten tasun fun tsez koak pei-tudituelarik;horreninguruan,etahainbatenartean,ikusbitezDyen(1969)etaPetit(2007).



hasierako herskarien ahostun tzeaz), ordura arteko euskal ho tsei buruz ko lanak ezagutuaz nabarmena zen arazorik larrienetako bati aurre egiten ziola33.

Martinetek hasieratik bertatik aldarrikatu zuen ikuspegi estrukturalista baten beharra: izan ere, beste hiz kun tz familia ba tzutan (IE, semitikoa) ai tzinhiz kun-tzak konparaziotik sortutako sistema bezala ulertu beharrean, familiako baten (sanskritoa, arabiera) erdi-kalko legez eraiki izan dira eta euskararen kasuan, haren historia fonetikoari buruz ko lanak izan arren, ai tzineuskararen kon tsonante-sistemaren ideiarik gu txienekoa ere ez zen.

Lehenago Schuchardtek eta gero Mi txelenak legez, mailegaketa etengabearen eta euskalkien arteko kontaktuek euskaraz erregularitatea eta auzi-abar tza ba-tzea zuen Martinetek horren arrazoi nagusi tzat, markatuaz korresponden tzia bakoi tzeko ai tzinhiz kun tzarako unitate bat ezar tzea inongo euskalariri ez zaiola bururatu, hain baili tzateke sinistezina emai tza. Aurrekoek bezala, baina berariaz eta zuzen zuzenean, latinetiko maileguen azterketara jo tzen du, hor idoro baititu oinarri seguruenak eta baita fenomeno harrigarrien arrasto garbienak ere: belareak bokal altu baten aurrean txistukari bilakatugabe oraindik gorde tzen dituzten berbarik zaharrenetan (bake, bike), lehen silaban beste herskaririk denean ahostuna izan ohi da hori; bokalartean, aldiz, ahoskabe gordetzen dira latinezhorrela zirenean (pacem, picem). Uhlenbecken azalpena (ahoskabe-ahoskabe > ahostun-ahoskabe disimilazio gisa) bai horrelakorik beste hiz kun tzetan kausi-tzen ez delako eta baita ahostun tzeak herskari bakarrarekin ere (golu < colus) gerta tzen direlako baztertuaz, Gavelen hasierako ahoskabe ororen (mailegu nahiz jatorriz ko) ahostun tzea azter tzen du.

Dela (a), dela (b) hauta dadin abiapuntua,

(a) *p-*-p-

(b)*p- *-p-

*-b- *b- *-b-

ez dirudi ahostun tzea azal tzeko gai: (a)-ren kasuan ez da ikusten zergatik bereiz-kun tza gehieneko kokagunean (hasieran) ez den ahostun / ahoskabe bereizten eta,gainera,gerohorkoahoskabeasoinumarkatuagoa(ahostun)bilakatukoden;bigarren kasuan are gu txiago, kontuan izanik ondoko hiz kun tzetan sistema hori betidanik izan delarik, indar handia egingo zukeela oposaldia manten tzearen alde.

Martineten ustez, latinaren eta haren ondoko hiz kun tzen eragin borti tzean bide datza ahostuntzearen arrazoia; abiapuntua ez da, ordea, Gavelen ahostun/ ahoskabe oposaketa nagusian oinarritua, oso bestelakoan (borti tz / ahulean)

33 Hortik urte berean Mi txelenak (1950) euskalariek eskurago izan zezaketen aldiz kari ba-tean haren berri ematea, azalduaz eta iruz kinduaz. Martineten lanaren bigarren emanaldiko (1955) berrikun tza gehienak Mi txelenaren artikuluko ohar eta proposamenak bildu nahian eginak dira.

Joseba a. Lakarra


baizik. Latinetiko maileguen tratamenduak erakusten dio, hain zuzen ere, hi tz hasieran ahostun / ahoskabe izaera baino esangura tsuago den beste zerbait behar dela eta horretarako, daniera lagun, hi tz hasieran hasperendun eta barnean soil ahoskatuko liratekeen herskari borti tzen eta hi tz hasieran goxo (batere hasperen gabe) eta barnean irristarri liratekeen ahulen sistema proposa tzen du:

/P/ *ph- *--/p/ *- *--

Horrela gauzak, latinetiko hasiera ahostunak bigarren soinuaren bitartez (fonologikoki ahul) islatuko ziren, izan ere fonetikoki oso gertu bai tzuten ai tzin-euskarakoa,ahoskabezenarren;ahoskabeakere,orobat,bigarrenhorretatikjoanziren34 hurbilago egiten bai tzi tzaien euskaraz ko ahoskabe hori borti tzari zegokion alofono hasperenduna baino. Honela, hi tz hasieran ai tzineuskararen herskari borti tzen saila latinetiko berbarik gabe gelditu zen. Geroago, inguruko hiz kun-tzen eraginez, sail hori desagertu egin zela suposa tzen du Martinetek (eta ahulena ahostun izatera iragan), artean horrelako ho tsik zuten jatorriz ko morfemetan hasperentasuna areagotuz eta hortik irristari > h (> inoiz)bihurtuaz;Gaveleklehenago azaldutako analogiaz sortuko zen historikoki hi tz hasieran ere aurki-tzen dugun herskari fonologikoki ahoskabeen saila, inoiz hauetariko zenbait fonetikoki hasperendun egiten zelarik35.

4.2. Mi txelenaBere ikerketa jardun guztian legez, latinaren eta euskararen arteko

harremanenean ere Mitxelenak hizkuntz teoriaren eta filologiaren aldekoaldarrikapena egingo du. Izan ere, inoren tzako baldin tza ez eze bere lan osoaren ezaugarri argia dugu. Mi txelenaren tzat bi etimologia-bide seguru eta, hortaz, bi oinarri sendo, ditugu euskal hiz kun tzalari tza historikoan: elemendu konplexuen (konposatu eta eratorrien) analisia eta mailegatutako al txorraren azterketa. Bi alor horiei lotu zi tzaien izan ere bere bizi tza osoan, hasiera hasieratik irizpideak landuaz. Esaterako, sistemen arabera har tzaileak informazio gehiago edo gu txiago gorde lezakeela ohartuaz, euskarak bokaletan latinaren bilakabidea gehiegi ezin

34 Gehienetan, inoiz ahoskabe manten zitez keela suposa tzen du.35 Martineten saioan bada txistukarien azpisailari eta /mb/, /nd/ ustez ko fonema konplexuei

buruzkoproposamenik eta are hitz hasierakoherskari bortitzen lekukotasunbilaketarik;alabaina, az ken honetan errazago ulertuko denez, fun tsean proposamen horiek estruktu-ralak izateaz landa, soilik jatorriz ko al txorreko lexikoan azter litez ke. Fonema konplexu horien beharra ai tzineuskararako zalan tzan jar tzen du Mi txelenak (1957a).



argi zezakeela baina txistukarietan oso bestelakorik gerta zitekeela aldarrikatu zuen, az ken bide honi ere lan berezia eskainiaz (Mi txelena 1965)36.

Latinaren eta euskararen arteko harremanak berariaz37 uki tzen zituen lehen lanak izenburu esanguratsua zuen: Basque et Roman, Schuchardten mendeerdi lehenagokoaren titulu bera, hain zuzen ere38. Austriarraren lanaz geroztik etimologia berri garran tzi tsurik eta aurkikun tza erabatekorik ez dela izan eta, beraz, alorreko arazoak ez direla gehiegi aldatu gaztigatu ondoren, hara haren jokamoldeez zioskuna:

Etant donns lautorit indiscutibledeSchuchardt ainsi que le rleprpondrant quila jou dans ces recherches, on ne saurait que regretter certains aspects de son oeuvrequidcoulentdesesconceptions thoriques;sonpenchantpour ltymologie intuitive,presque impressioniste; son insouciance lgard des sons; sa tendence expliquerignotum per ignotius; le fait quil rennonce frquemment considrer lhistoire desmotsenquestion,quilconnaissaitduresteassezbienlaplupartdescas.ToutcecitaitbienplusdangereuxdansledomainebasquequedansdautresbeaucoupplustudisolescritiquesdeSchuchardt,dontonnepeutsouventnierlebien-fond,nontpasrussi branler les convictions de base ou introduire des changements profonds dans lesmthodes usuelles (Mi txelena 1957b: 108) 39.

Berrogeitamarreko hamarkadaren hasieran atera zituen bere lehen lanetarik berreraiketarako irizpideez fun tsean, baina horrenbestez baita hiz kun tzaren fun-tzionamendu sinkronikoaz eta bilakabide diakronikoaz ere zuen arta ageri da. 1950ean Martinetek euskaraz ko herskariei buruz ko lana atera bezain laster horren berri eman zuen Euskal Herriko aldizkari batean; hizkuntzalari frantsesarenlaburpen egokiaren ondoren haren teoria oinarri tzera eta heda tzera zihoazen oharrak gehitu ziz kion, hala nola hasierako kokagunearen segurtasun eza, erorketa gehiagoren froga40, herskari ahostunen bokalarteko ahoskera isurkaria, txistukari ondorengo neutralizazioa eta h-aren falta...

36 Germanikoan edo zelta britonikoan (luze eta labur sistemarekin) gauzak justu alderan tziz dira Mi txelenak hor erakusten duen bezala.

37 ZeharkaaitzinekoguztieketaberezikiDeetimologavasca-k(Mitxelena1950);honetanBoudak ad probandum egindako asmakeria fonetiko eta morfologikoez landa, maileguak (latinetikoak eta erroman tzeetarikoak gehienbat alderdi honetan) jatorriz koetarik ez bereiz-teak konparaketa euskara-kaukasikoari zekarz kion ondorio gaiztoak eraku tsi zituen (baita Mi txelena 1957b-ren amaieran ere).

38 Markagarria da egilea hil ondoren argitaratutako lanak (1987) titulutik bertatik duen Schu-chardten beste ezagun batekiko erreferen tzia ironikoa.

39 Schuchardti buruz ko (kontrako) iri tzi gehiagotarako bada non ikus 50 eta lehen 60etako lanetan, nahiz eta aurreko oharrean aipatuari ere aski esangura tsua deri tzodan.

40 Hor tzetakoen (/ t- / baina baita / d- / ere) faltaz latinarekin kontaktuan sartu aurreko tzat du, baina t-, d- > l- edo -zenbaitaipatzenditu;*e-dun, *e-thorri eta bestek lehenago hasieran ere bazela eraku tsiko lukeelarik (1951b: 209). Ikus Lakarra (2011a) beste (adar, odol, eder, etab.) d- > - ba tzutarako.

Joseba a. Lakarra


Baina aurreko ahapaldietan aipatutako ezaugarriak hobekien bil tzen eta erakusten dituen lana Las antiguas consonantes vascas (1957a) bide dugu41. Saussurek eta Meilletek (ahaideak peitu) euskararen historiaren ezagu tzeko aukeraz zuten zalan tza edo ezez ko sinismen osoari aurre eginaz, barneberreraiketa aurkezten du horretarako lanabes arazo tsu baina ezinbesteko tzat. Bat dator Martinetekin euskararen historian gertakari asko nahasgarri eta oztopo bilaka tzen direla berreraiki tzailearen tzat: hiz keren banaketa, baina beren arteko kontaktuen etenik gabekoa, inguruko hainbat hiz kun tzaren eraginak hainbat garaitan baina hau ere etenik gabekoa, material zahar eta berria gradu diferenteetan hedatua, zokoratua, aldatua, bertakotua... behin baino gehiagotan ez lege fonetiko argiak baiziketatendancesquinontpasaboutidirelakoakizanikeskuartean.Gauzakhonela, berreraiketaren ira txoei eta lilurei aurre egin ziezaiekeen giriseilu gisa, artean euskal linguistika historikoan ezezagun zen neutralizazioaz baliatuaz eta Martinetek axaletik baino ezin erabil zezakeen az ken bost mendeetako eta are lehenagoko erdiaroko euskararen eta akitanieraren lagun tzaz, berreraiketa estrukturala euskal sistema fonologiko osora zuzen tzen du42, eta latinetiko al-txorrak izandako bilakabidearen analisi zeha tzagoa erabat fun tsez ko bihurtu zen.

Ai tzineuskararen ho ts inbentarioa eraiki tzeko orduan, bustien azpisaila gainerako fonema-hautagaietako bere menpekotasuna dela eta43 albo batera uztea izanzenlehenerabakietarik;gero[m]-rekinerebideberajarraitukoduberejokomorfologiko urriak, maileguen bitartez hartu duen hedadura, /n/-aren alofono-izaeraedota,gehienbat,/b/-renasimilazio-emaitzadelaerakustean;funtsean,huragabe pasa tzea ez da ezinez ko. Herskariak44, lau txistukariak, ozenak eta h dira, bada, berreraiketaren hasierako zerrendan kokatuko dituenak45.

41 Fontica histrica vasca(1961)berahonengarapendugu,osolanduetazabala,horibai;hemen inon baino nabarmenago egin dakiguke dialektoek eta hiz kun tzaren historiak (tes-tuek) emandako lanabesez zuen ezagu tza, ez artean ez ondoren berdindu ez dena.

42 Bokalak ez dira berariaz aipa tzen, ez baitira salbuespenak salbuespen gehiegi aldatu ha-rako Nescato, Cison, Sembe edo Ummesahar-etik, edota bestela esan, eskura daitez keen lekukotasunen bitartez ezin iri ts baikaitez ke euskara historikoan aurki tzen dugun sistematik urruti den bestetara ai tzineuskararako.

43 Mi txelenak zenbait aldiz markatu legez, menpekotasunak ez dakar berarekin berankor-tasuna,nahitanahiez;izanere,euskarazmilaurteeta,beharbada,gehiagobaitu.Gorrocha-teguik orain (2009) akitanieraz ko zenbait < X- > horren isla tzat du. Bustidura fenomenoak zenbat eta urriago zenbait erromanikoak dira zalan tzarik gabe hainbat eta gardenago be-har zuen izan horien balioa, jakina.

44 /p/ hor azaldu arren, horren izaera fonologiko ez alofonikoaz zalan tza handiak azal tzen ditu Mi txelenak, izan ere ibar / iparlehenagokokonposatuanalisaezinak;orainzenbaitenanalisianaitzinagenezakeeurakereezjakinbenetakobikoteminimoadiren;[f]-azikushiru ohar beherago eta Lakarra (2009d).

45 Erdira jai ts litez ke ozen eta txistukariak AEZ-rako barneko borti tzak CC taldeetarik datoze-la proposatuaz. Dagoeneko aukera hau FHV-n plazara tzen da baina ez da gara tzen aldeko datu[=berreraiketa,etimologia]faltaz;cf.Lakarra(2011a).



Aurreko lan batean (Mi txelena 1951b) Martineten sistema herskarien tzat egoki aurkiturik, kon tsonante-inbentarioaren gainerako azpisailetara igaro baino lehen, hura sakon tzen eta sendo tzen du. Izan ere, hiru lekukotasun mota berri aurkezten ditu Martineten oinarriz ko [borti tz] / [ahul] oposaketaren alde: a) geminatuen bilakabidea, b) [f]-arena eta c) akitanieraz ko eta iberikoz ko eta grafiena,hurrenezhurren.

Lehena ezin ahan tz hemen latinetiko eta erroman tzetiko geminatu ahostunen gainean eraikia baita ia erabat46: aurretiaz aparteko kasurik egin ez arren, sabbatu, abbas eta beste zenbaitek ez dute euskaraz ordain ahostuna, ahoskabea baizik (zapatu, apaiz), [+/-ahostun] oposaketan oinarrituak diren erroman tzeetan ez bezala. Mi txelenaren ustez gertakari hau edota [f] lehen /b/-ren eta orain /p/-ren aldaera izatea errazago uler daiteke, ez erroman tzeena bezalakoa izanik nagusi, [borti tz]/[ahul] oposaketan oinarritua baizik47.

Martineten sistema erraz ki heda zitekeela txistukarietara lehen ere eraku-tsia zuen (1951b): izan ere, bi azpisailon neutralizazio-gune garran tzi tsu berak dituzte (hi tz hasiera eta amaiera) eta zilegi da pen tsa tzea oposaketa berbera izan daitekeela (ez bi aske) azpisail bietan gerta tzen dena, hi tzaren bi er tzetan soilik erdiak eta fonema guztiak bokalartean baino ager tzen ez direlarik.

Dardarkarietanerelanaezdazailegilekukotasungrafikoaketabestelakoakargiakdira,nahizetahitzhasieranez[r]etaez[R]ageri;zailtasunakgainerakoozenetan ikusten zituen Mi txelenak eta aurretiaz gaztiga tzen du azalpen honek dakarren berrikun tza. Gavelek uste zuenaren aurka (1920), maileguen lekukotasunak argiro azal tzen du euskaraz -n- > (-h- >) -- (area, ohore, freu) gertatu dela baina -n- zenbait morfematan, latinez bikoi tza zutenetan, hain zuzen, gorde tzen direlarik (Kapanaga)48;mailegatuezdirenetanerebietarikdugularikgorde tzen zein gal tzen direnak (ardo, gazte, cf. ardan-, gaztan-, baina anaia, Eneko), latinarekin kontaktuan izan aurretik (eta gero hainbat mendetan)49 euskarak bi n mota (borti tza eta ahula) zituela atera behar. Albokoetan, orobat, bazen zehazterik: aingeru, goru, gura / angelu, gaztelu, balea eta enparatuek -l-

46 Kasurako /-bd-/ edo /-db-/ taldeak ere (gutizia, apal)berdintsudira;arabieratikoadibide-rik ere bada (atorra). Argudio hau ahazteak ekarri zuen, besteren artean, Traskek 1985ean [soil]/[geminatu]oposaketarajotzea;1997anMitxelenarensistemarabihurtuzen(haspere-narekikoak landa, bistakoa denez).

47 Alabaina, Hualdek (1997) eraku tsi bezala, f < wh izanik, soinu hori askoz beranduagokoa genuke jatorriz ko lexikoan.

48 anhoa < annona izan liteke bi jatorri eta bilakabideak bil tzen dituen gu txietariko baliabide nemoteknikoa;gainera,/n/eta/N/-ekikoezlandaorain*h3 > h1 eta *hVR > VRh bilakabi-deetarakobaliodu;ikuslanhonenazkenatalak.

49 MitxelenakErdiAro arte edo; esango nuke IV.menderako aldaketa gertatua zela. IkusLakarra(2012a)etahemen7.2.

Joseba a. Lakarra


> -r- baina -ll- > -l- erakusten digute, modu aski sistematikoan50; latinaurrekomorfemetan ere bi bilakabideak aurki tzen ditugularik (herio [< *elino], Araba / ilun, alaba) bi unitate onartu behar ai tzinsisteman, ez bakarra. Honek guztiak ozenetan/r/~/R/-rekinbatean/n/~/N/,/l/~/L/ezartzeragaramatza(cf.7.1).

Hara, bada, kon tsonante-sistema osoa:

5. Gainerako mailegaketakMailegaketa latino-erromanikoaren azterketatik zer atera dugun eta gehiago

atera tzeko zer egin genezakeen ikusi aurretik, komeni da gainerako mailegaketez zerbait esatea, ez maileguen (edo hi tz garbien) zerrendak lor tzeko asmoz, baizik eta gure lanaren helburua buruan, euskararen bilakabidea argi tzeko eta berreraiketarako izan lezaketen sendotasuna edo aurkeztu ahuleziak mia tzeko. Hurrenez hurren, germanikoaz eta arabikoaz, alde batetik, eta zeltikoaz eta iberikoaz, bestetik min tzatuko naiz.

5.1. Baliteke euskalariok germanikoari arreta aski ez eman izana53: gure kronologian mailegaketa aski berankorrak dira eta nekez lagun zezaketen garairik zaharrenak argi tzeko. Alabaina, datuak benetan abera tsak balira euskararen zazpi bat mendetako garai iluna argi tzeko lanabes garran tzi tsua lirateke: Mi txelenak V-VI. mendeetan jarri zuelarik Euskara Batu Zaharra (cf. orain Lakarra 2012a), hori berreraiki tzeko lekukotasun germanikoa interesgarri bide li tzateke ganoraz-koezerbalitz;ezdahorrelakorik,ordeaerromantzezerebatezereonomastikan

50 Gaskoian justu alderantziz,Gorrochateguik (1986b)Echeniqueren liburuaren iruzkineangogoratu bezala.

51 Mi txelenak (p), t, tz, ts, k, N, L, R / b, d, z, s, g, n, l, r eman arren, nahiago dut honela iru-dikatu benetako oposaketa fonologikoa zein den hobeki isla dadin.

52 Ez ditu, aldiz, onar tzen Martinetek proposatutako /mb/ eta /nd/ horien beharrik edo arrasto-rik ez izanik. Bokalak berariaz ez dira aipa tzen (kasu 1957a-ko lan erraldoiaren izenburuari edo FHV-kolaburpenari),ezbaitiraaldatuakitanieratik;cf.Nescato, Cison, Sembe, Um-mesahar... eta beren ordain modernoak. Beraz, oraingo bostak aski, hiru irekiera-gradu, eta luze-labur bereiz kun tzarik gabe. /j/ eta /w/ irristariak berankorrak dira, era ezberdinetan sortuak;lehenak,aditzzaharretakoe-aurrizkianizanohiduiturburunagusia;bigarrenak,diptongo zenbaiten hondar zatia ez denean, maileguetan.

53 Cf. Mi txelena (1964), zeinetan kontuan har tzen diren aurreko lanak, P. Naertena (1963) tartean;geroztikezdaaurrerapenhandirikMason(1979)nahizKremer(2004)-enhobeakgogoan hartu arren.

borti tzak __ T C K51 N L R

ahulak p t s k n l r (gehi h)52



aurki liteke eraginen bat, ez hiztegi arruntean, mailegu hautagaiak gu txi dira eta ahulak: germanikotik hartutako tzat aurkeztutakoen artean ehun, edo eta gudu dira, baina batek ere ez du i txura onegirik (cf. Mi txelena 1964 eta Lakarra presta-tzen-a). Izan ere, germanikoaren barnean euskararekin inoiz kontaktuan izan ez diren hiz kun tzei dagoz kie, eta hau aski li tzateke horien mailegu izaera ez bada ere germanikotasuna behintzat zalantzan jartzeko ez eze deblauki ukatzeko;hori aski ez izan eta ehun eta edo-k euskararen barnean aurki lezakete azalpen egokirik: < *e-non (cf. e(i)ho) eta *e-don take (cf. idoki) gehi jo, eramo, lo, hurrenezhurren; azkenik, iberierarekin jatorriazdemanedodengudu-k ere ez bide luke desegokiegi erroman tzea (ik. Corominas s.u. acudir)54.

5.2. Arabieratik ere atorra, gutun eta alaroza hapaxa55 eta besteren bat ditugu (gehienez ere) zuzenean sartutakoak56; gainerakoak, azenarioa eta enparatuak, erroman tze zahar edo dialektaletik datoz eta, beraz, gure tzat erroman tzetikoak dira eta ez arabieraz koak. Honek ez du ken tzen, jakina, atorra < addorra bada interesa erabat falta dutenik: kon tsonante enfatiko bat latin-erromanikoko geminatuak bezala (sabbatu > zapatu, cobdicia > gutizia) garatu badira euskararen borti tz / ahul oposaketaren iraupenaz datu garran tzi tsuren bat eman diezaiguke, esaterako.

5.3. Zelta eta euskaraArkeologiak, historiak eta are onomastikak erakusten digute historikoki

Euskal Herri dei tzen dugun horretan zeltaz min tzo ziren herriak bizi zirela eta, beraz, aukera asko dela haien eta euskara edo hiz kera euskaroideekin kontaktuan izatea. Honek guztiak, hipotesi gisa, esku ematen digu galde egiteko latinetik eta erroman tzetik hainbat hartu duen euskarak, ez ote zuen berdin tsu egingo aurreko hiz kun tzetarik, nahiz zelta, nahiz gainerakoetarik. Alabaina, hiz kun tzaz ko ondorioa den partetik, hiz kun tzaren aldetik frogatu beharra dago hipotesi hau. Egia da Schuchardt hasi eta beste asko (Tovar, Holmer, etab.) aritu izan direla zeltaren eta euskararen, edo gainerako IE hiz kun tzen eta euskararen an tzekotasunak

54 Hor bertan esaten zaigu por un caso curioso acudir significa hoy atacar a golpes enCatamarca, Argentina () acercndose al punto de partida semntico de quatere sacudir Vanseejs.antiguosparecidosenMalkiel,p.139,peroserunacoincidencia;ezdutustehalabehar hu tsa denik: OEH-ko gudu zahar eta jator gehienak aharien talkak dira. Bestalde, norbait ohartu ez den arren, < KUTUR OISOR > irakur tzen dute iberistek (1970etik edo) aspaldikofamatua;politanorbaithori40urteberanduagomons-truoa monstruokeria handiagoz konpon tzen ibil tzea: ikus Lakarra (2006a).

55 Az ken hau ez da segurua: emazte, espos esanahia du agerraldi bakar horretan eta gazt. zaharrean horri hurbiletik lo tzen zaion dote gisa ager tzen da. Hitako Arziprestearen per-tsonaia baten izena ere bada.

56 Ducr(1883)erabatzaharkituada,noski; ikusEchenique(1983)-kopasartelaburraetaerantsiCorriente(1999eta2004);interesgarria,orobat,Benarroch(2010)-ekoiruzkina.

Joseba a. Lakarra


erakusten;horienondoriodiraerkaketasaiougarietahauekhartuohizirengaraibatez orain ere zeltomanoen eta erromanista a tzeratuagoen57 latinaurreko IE hiz kun tzen eragin nabarmen tzat. Mi txelenak (1964) eta Gorrochateguik (1987) eraku tsi duten bezala, ordea, xehetasunetara joaz geroz, gauzak ez dira horren garbi. Fun tsean zera dago, ea nolako baldin tzak ezar tzen ditugun onar tzeko euskal hi tz bat latina ez den beste hiz kun tza IE batetik datorrela. Mi txelenak honakoak jarri zituen:

1) Deribazio ona izan behar du fonetikoki eta semantikoki.2) Nondik norakoak garbi behar du; hots, seguru behar du izan bere IE-

tasuna.3) Erkaketa euskal hi tzen eta IE hiz kun tzetako hi tzen artean behar da egin,

Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar

Documents

Transcript of Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar