HizkuntzaHizkuntzaKulturaKultura

EuskaraEuskaraIrakaskuntzaIrakaskuntza

EuskalkiakEuskalkiakMintzatuko

gira?

Berba egingo

dogu?

Ingo

deu

Heldu

euskarari!

Zela

n?

Irakasle

Nola?

Erabili!!

2.

EUSKARA ETAEUSKALKIAK

Ataza honetan,euskararen sorterriari

buruzko teoriakezagutuko ditugu, eta

Koldo Zuazok egindakoeuskalkien mapa

entzungo dugu eta horretarako:

A. Euskararen sorterriariburuzko teoriak irakurrieta gero, iritzia emango

dugu.

B. Zuazori egindako elkarrizketa entzun eta

gero galderak, erantzungo ditugu.

ATAZAK

2

PROZEDURA:

A ataza: Euskararen sorterriaAtazaurrea: Hizkuntza hitzaren definizioa

Binaka hutsuneetan falta den hitza zein izan daitekeen idatziko dute (3. or.). Zuzendu egingo dugu. Hitzahizkuntza da.Binaka, idatziz aurkitutako euskarazko lehenengo hiru hitzak zeintzuk izan ziren aukeratuko dute (3. or.).Bikote bakoitzak zeintzuk izan diren aukeratutako hitzak eta zergatik esango du. Testua ozenki irakurriko duguzuzenketa egiteko.

Ataza: Euskararen sorterriari buruzko teoria ezberdinak ezagutuLau talde egingo ditugu eta bakoitzari testu bana emango diogu (4., 5., 6. eta 7. orr.).Bakoitzak bere teoria irakurriko du eta galderak erantzungo ditu, gero teoria faltsu bat idatziko dute. Irakasleak14. orrialdean duen teoria irakurriko du.Irakaslea taldez talde joango da, asmatzen duten teoria pixka bat zuzentzeko.

Feedbacka: Euskararen sorterriari buruzko koadroa osatuTalde bakoitzak bi teoriak kontatuko ditu (irakasleak ere berea) eta besteek zein den egia asmatu eta arrazoitubeharko dute.Benetako teoriak zeintzuk diren asmatu ondoren, fitxa banaka beteko dute entzundakoan oinarrituz (8. or.).Arbelean denon artean osatuko dugu koadroa.Galdetuko diegu ea ezagutzen zituzten teoriak eta zein iruditzen zaien fidagarriena, edo politagoa

Diskurtsoa eta gramatika: Erdarakadak zer diren irakurri eta gero, ariketa binaka egingo dute (9. or.).Beste erdarakadarik ezagutzen duten galdetuko diegu eta zerrendatuko ditugu. Zuzenketa orrian batzuk daude.

B ataza: EuskalkiakAtazaurrea: Araban bagare kanta ikasi

Herrialde bakoitzeko euskalkiren hitzen bat ezagutzen duten galdetuko diegu.Araban bagare kantaren hitza irakurriko dute eta hitz bakoitza bere lekuan kokatuko dute (10. or.)Kanta entzungo dute ea ongi kokatu dituzten.

Ataza: Koldo Zuazoren elkarrizketa entzun eta galderak erantzunKoldo Zuazori egindako elkarrizketa entzungo dute ( DB. 5731 zbk.eskegita ere barne sareko biltegian).Galderak banaka erantzungo dituzte (11.or.).

Feedbacka: Koldo Zuazoren elkarrizketa berrentzun eta zuzenketa eginBerriro entzun eta zuzenketa egingo dute,

Diskurtsoa eta gramatika: Esaldiak euskara batuan idatziBinaka, Zuazori egindako elkarrizketatik aukeratutako pasarteak euskara batuan idazten saiatuko dira (12. or.).Denon artean zuzenduko dugu (Nahi izanez gero, 18. orrialdean, Euskaltzaindiak euskalkien erabilerari buruzemandako arauak dituzu).

Atazaostea: Gure euskalkiak ezagutuDiskurtsoa eta gramatika atalean egindako ariketaren hitzak bakoitza bizi den lekuko euskalkian eman.Horretarako inguruneko euskaldun zaharren laguntza eskatu beharko dute. Egin eta gero, eskolara eramangodute eta bakoitzak lortutakoa komentatuko du.

Barne sareko biltegian, gai honi buruzko material gehiago eskegi dugu.

Zein da hutsuneetan falta den hitza? Behean daudenen artean bat aukeratu eta kontuan izan hitz hutsune guztietan bera dela.

EUSKARAZ NOIZTIK?

3

Irakurri hau eta zuk aukeratutako hitza egokiak zen ala ez jakingo duzu.

Eta euskara noiztik?

Euskararen antzinatasuna neurtzea oso zaila da. Hala ere, antropologo, historialari etahizkuntzalari gehienen ustez, Neolito Aroan bilatu behar dira sustraiak, orain dela 5.000 edo 10.000 urte, ezbaitirudi hizkuntza hau inondik etorria edo ekarria izan denik. Euskaraz idatzitako lehenengo hitzak Akitaniaeta Pirinio inguruetan aurkitutako erromatarren garaiko hilarrietakoak ditugu (I. mendea): sembe > seme,anderexo > andereño, cison > gizon,...

Gaur egun ezagutzen dugun euskara ez da antzinako bera. Horregatik, protoeuskara hitza sortuda, antzinako euskara hura izendatzeko.Orain arte euskaraz idatzita aurkitu diren esaldirik zaharrenakDonemiliagako Glosak dira.Glosak, latinezko testuak ulertzeko monje kopistek idazten zituzten oharrak dira.Glosa horiek X. mendeko eskuizkribu batean aurkitu ziren Donemiliagako Monasterioan (Errioxa). Euskarazidatzitako bi glosak 'guec ajutuezdugu' (ez dugu laguntzarik) eta 'jzioqui dugu' (piztu dugu) dira.

• ...................................... pentsamenduaren euskarria da.

• Izendatzen ez den errealitatea, izenik ez duena, ez da existitzen. Euskarazko esaerak:«Izenak, izana», «Izena duen guztia omen da»

• Harro egoteko moduko ................................... dugu, ez hobea ez txarragoa: geurea.

• ..........................................k identifikatzen gaitu.

Euskaraz idatzitako lehenengo hitzak Akitania eta Pirinio inguruetan aurkitutako erromatarren garaikoak dira (I. mendean).Irakurri hauek ea asmatzen dituzun zeintzuk izan ziren aurkitu-tako lehengo hiruak.

SEMEA AMA ANDEREÑO GIZONSUA ETXEA TXAKURRA AITAALABA TELEFONOA ESKUA LAGUNAHERRIA GOSEA ANAIA POLITA

GIZARTEA, IZAERA, HIZKUNTZA, SEXUA, EUSKARA

Zeintzuk izan ziren aurkitutako lehenengo hiru hitzaketa zergatik?

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

NONDIK DATOR EUSKARA?Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin, ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorrigeografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duenhizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenakentzun, denon artean koadroa osatzeko.

4

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta hiztegian esanahiak bilatu

...................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1. Nori zor zaio teoria hau? ......................................................................................................................................................................................

2. Zeintzuk antzekotasun aurkitu zituzten ikertzaileek?............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Zer aztertzen ari ziren antzekotasunak topatu zituztenean?..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Badakizu zer den toponimo bat? Definitu................... .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Eta antroponimo bat?.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

MEDITERRANEOKO HIZKUNTZA AURREINDOEUROPARRAK

Euskararen jatorria hizkuntza aurreindoeuroparrenartean kokatu zuen teoria 1920 eta 1950 urte inguruan plazaratuzen, Europako zenbait toponimo aztertu eta horietako askorenatzean euskal erroa ezkutatzen zela jakin zutenean. Hizkuntzaaurreindoeuroparrek erro berbera zutela dioen ideian oinarrituadago teoria hori, eta euskara, berriz, Mediterraneo arrokohizkuntza batzuen artetik bizirik iraun duen azkena litzateke.

Teoria hau Francesco Ribezzo hizkuntzalariari zor zaio.Greziako testu klasikoetako toponimoak eta antroponimoakaztertu ondoren, zenbait antzekotasun aurkitu zituen hizkuntzaaurreindoeuroparrekin. Hortik abiatuta bere teoria garatu zuen.Bere iritziz, hizkuntza indoeuroparrak baino lehen, bazegoenhizkuntza nagusi bat, eta hizkuntza nagusi horretatik bestebatzuk sortu ziren. Euskara litzateke horietako bat. Nolanahi ere,egia izan arren euskararen eta Mediterraneoko hizkuntzenartean antzekotasunak badirela, hurbiltasun geografikoak ahal-bidetzen dituen antzekotasun xumeak baino ez dira.

5

Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin, ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorrigeografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duenhizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenakentzun, denon artean koadroa osatzeko.

NONDIK DATOR EUSKARA?

HIZKUNTZA AFRIKARRAK

Zenbait ikerlarik ikusi zuten Afrikako hizkuntza batzueknolabaiteko harremana zutela euskararekin, eta horrek bultzaturik,gako berrien bila ekin zioten lanari. Euskal-afrikar teoriaren aldekodiren hizkuntzalarien artean Schuchardt eta Mukarovsky aurkitzenditugu. Mukarovskyren ustez, euskara hizkuntza berbereetatik zetorren. Bere abiapuntua bi hizkuntza horien artean antzekotasunfonologikoak aurkitzea izan zen, hau da, bi hizkuntza horiek soinuberberak zeuzkatela ikustea. Inork ez du ukatzen berberhizkuntzaren eta euskararen artean antzekotasun lexikoak daudenik,baina ez dira aski bi horien jatorria bera izan zela frogatzeko, zerenez baitute antzeko sintaxirik, morfologiarik edota gramatikarik.

Filologo historikoek diotenaren arabera, jatorri kamitikoazuten herri nomadak Euskal Herrian kokatu izanak azalduko lituzkeantzekotasun horiek, eta horiek bertan egon izanaren froga gisa zen-bait hitz geratu zaizkigu gure hiztegian. Era berean azalduko litza-teke euskaraz hitz berbereak, guantxeak, somalierazkoak, etiopier-azkoak edo antzinako egiptoerazkoak agertzea.

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta bilatu hiztegian esanahiak

............................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1. Nori zor zaio teoria hau? ......................................................................................................................................................................................

2. Zeintzuk antzekotasun aurkitu zituzten ikertzaileek?..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Zehazki zein herrirekin lotzen zuten?..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Badakizu zer den jatorri kamitikoa? Definitu................... ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6

Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin, ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorrigeografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duenhizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenakentzun, denon artean koadroa osatzeko.

NONDIK DATOR EUSKARA?

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta bilatu hiztegian esanahiak

.......................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1.Nork defendatu du teoria hau

....................................................................................................................................................................

2. Zeintzuk antzekotasun sumatzen zituzten?..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Zer zioen Mitxelenak?....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................4. Zein hizkuntzarekin ahaidetu ohi da euskara teoria honen arabera? .................. ....................................................................................................................................................................

KAUKASOKO HIZKUNTZAK

Euskararen jatorri kaukasikoaren defendatzaile porrokatuenak errusiarrak eta georgiarrak izan ziren, baina ezziren bakarrak izan. Beste herrialde batzuetako hizkuntzalariekere teoria horren alde egin zuten. Horien artetik, Garibaik adierazi zuen hizkuntza kaukasikoen eta euskararen arteanzenbait antzekotasun zeudela toponimia mailan, esate baterako: Aralar/Ararat.

Beste batzuek, berriz, hala nola Boudak, Vogtek etaKlimovek, hainbat antzekotasun aurkitu zituzten lexikoan.Bestalde, Koldo Mitxelenak adierazi zuen ez zegoela inolakoantzekotasunik, lexikoari zegokionez bederen. Horren ondorioz,teoria kaukasikoa defendatzen zutenek euren hipotesia frogatubeharra izan zuten, morfologia aztertuz. René Lafonhizkuntzalariak 35 korrespondentzia aurkitu zituen euskarareneta hizkuntza kaukasikoen artean, eta horrek esan nahi zuenegitura bera zutela. Koldo Mitxelenak, berriro ere, antzekotasunguztiak ukatu zituen, eta esan zuen Kaukason 30-40 hizkuntzadesberdin daudela, bi multzotan banatuak: hegoaldekoak etaiparraldekoak. Bi multzo horiek, aldi berean, azpimultzotanbanatzen dira: ekialdeko, erdialdeko eta mendebaldekohizkuntzak. Labur esateko, hainbat eta hainbat hitz daude Kaukasoko hizkuntza guztietan, eta nekez baieztaliteke antzekotasunik dagoenik berrogei hizkuntzek osatutako multzo baten eta euskararen artean.

Nolanahi ere, zenbait azterketa egin ondoren, Mitxelenak egiaztatu ahal izan zuen bazegoelaantzekotasunik horien artean, esate baterako, kasu ergatiboaren (nork) erabileran, aditzen pertsonaren pluraltasunean eta nekazaritza eta abeltzaintza inguruko zenbait hitzetan. Arrazoi horrengatik euskarahizkuntza kaukasikoekin ahaidetu ohi da, eta bereziki georgierarekin, harekin baititu antzekotasun sintaktiko,morfologiko eta gramatikal handienak.

NONDIK DATOR EUSKARA?Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin, ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorrigeografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duenhizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenakentzun, denon artean koadroa osatzeko.

EUSKAL-IBERIAR TEORIA

Euskal-iberiar teoriaren arabera, euskara dugu IberiarPenintsulan mintzatzen ziren hizkuntzek utzi duten aztarna bakarra.Hipotesi horren arabera, euskara eta iberiarra hizkuntza bera izangolirateke. Teoria horren bultzatzailea Lucio Marino Siculo izan genuen.Beraren atzetik, hainbat hizkuntzalarik eta idazlek euskal-iberiar teoriaonartu zuten: Garibai, Poza, Oihenart, Astarloa, Larramendi, Humboldt,Schuchardt,...

Humboldt hizkuntzalaria euskaraz baliatu zen Hispaniakotoponimia klasikoa azaltzeko. Iberiar inskripzioak itzultzeko ere euskaraerabili zuen. Nahiz hasieran bazirudien teoria horren oinarria baliagarriazela, hitz iberiarren eta euskal hitzen artean antzekotasuna dutenkasuak aztertu ondoren, ikusi zen ezin zitekeela ahaidetasun genetikoabehar bezala justifikatu, hau da, Hispaniako toponimiaren jatorria ezinzitekeela euskararen bitartez azaldu.

7

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta bilatu hiztegian esanahiak

............................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1. Nork bultzatu zuen?......................................................................................................................................................................................

2. Nortzuek onartu zuten teoria hau?..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Zer egin zuen Humboldt hizkuntzalariak?.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Zer ezin izan zuten behar bezala justifikatu teoria honekin? .................. ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Entzun dituzu dauden bost teoria, ea orain fitxa hau betetzen duzun entzundakoan oinarrituz.

NONDIK DATOR EUSKARA?

TEORIAREN IZENA ZERTAN DATZA

8

Idatzi hemen ikasi dituzun hitzaketa bakoitzaren definizioa edosinonimo bat

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

NORK BULTZATU

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

.............................

1

2

3

4

5

ERDARAKADAK

Erdarakada euskaraz mintzatzerakoan beste hizkuntza bateko esaldiak hitzez hitzitzultzerakoan egiten den akatsa da. Euskarazko barbarismoa da erdarakada. Besteedozein hizkuntzarekin gertatu daitekeen arren, ohikoena euskararekiko gertutasunaduten hizkuntzekin gertatzea da, Hego Euskal Herrian gaztelaniarekin eta IparEuskal Herrian frantsesarekin.

Idatz itzazu goiko esaldiak zuzen:

Ez naiz ikusten lan horretan.

....................................................................................................................................

Mikel dago?

....................................................................................................................................

Hau non uzten dut?

....................................................................................................................................

Nirea zurea baino hobeagoa da.

....................................................................................................................................................................................

Aitonen etxera joan da

....................................................................................................................................................................................

Ideia on bat izan duzu.

....................................................................................................................

Noski baietz!

....................................................................................................................

Goazen?

....................................................................................................................

Hau non uzten dut?

Noski baietz!

Mikel dago?

Ideia on batizan duzu

Aitonen etxerajoan da

Goazen?

Ez naiz ikustenlan horretan

Nirea zurea bainohobeagoa da

9

ARABAN BAGARE

bagare

bagire

gara

osatzen

hondatzen

bagara

askatzeko

bagera

aukera

hizkera

10

Idatzi hitz bakoitza bere lekuan

Araban ...........................Gipuzkun .......................Xiberun............................Ta Bizkaian .....................Baita ere, Lapurdi ta Nafarran.

Guziok gara eskualdunguziok anaiak......................Nahiz eta hitz ezberdinezBat bera dugu .......................

Bagare, .............................................., bagaraeuskera askatzekooraintxe dugu aukera

Araban bagare...

Herri bat dugu..............................eta gure zabarkerizez daigun utzi

.............., bagera,bagire, .................Euskadi .................oraintxe dugu ........................

Zuazori egindako elkarrizketa arretaz entzun duzu? Orain ikusiko dugu. Erantzun itzazu ondoko galderak.

SEI EUSKALKI

Koldo Zuazok euskalkien mapa berria egin baino lehen, zein zen erabiltzen genuena?

A IX. mendean Napoleon Bonapartek egindako euskalkien mapa.

B

C

XIX. mendean Lucianne Bonapartek egindako euskalkien mapa.

IX. mendean Luis Lucianne Bonapartek egindako euskalkien mapa.

Ipar Euskal Herriari dagokionez:

A Lapurdin eta Nafarroa Beherean Bonapartek hiru euskalki berezizituen, Zuazok, berriz, azpieuskalki bakarra berezi egin du.

B

C

Lapurdin eta Nafarroa Beherean Bonapartek hiru euskalki berezizituen, Zuazok hiru azpieuskalki berezi ditu aldeak nabaritu arren.

Sekulako aldeak nabaritzen badira ere, Lapurdi eta Nafarroa BehereanBonapartek euskalki bakarri izendatu zuen eta Zuazok berriz hiru.

Zuazok:

A Sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutako zortziren ordez.Gainera hauek izendatzerakoan zatiketa administratiboa alde batera utzi du.

B

C

Sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutako zazpiren ordez.Gainera hauek izendatzerakoan zatiketa administratiboa alde batera utzi du.

Sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutako zortziren ordez,zatiketa administratiboa beti ere kontuan harturik.

Zuazok erdialdekoa deiturikoa:

A Gipuzkoako euskara da, baina batuaren eraginez eta bere prestigioa dela-etaNafarroara zabaldu dena.

B

C

Bonapartek gipuzkera deitu zuen, baina batuaren eraginez Euskal Herrikoerdialde osora zabaldu dena da.

Gipuzkoan kokatzen da, baina batuaren eraginez eta bere prestigioa dela-etaNafarroa Beherera zabaldu dena da.

Zuazo harritu zuena:

ABurundan kokaturik dagoen Urdiain herrian auzo batetik bestera euskarazsumatzen diren desberdintasunak.

B

C

Nafarroako Burundako sei herrietan, kilometro gutxitan euskaraz sumatzendiren desberdintasunak.

Bakaiku eta Etxarri Aranatzen arteko desberdintasunak hizkuntzan.

Zeraingo euskara...

A Azpieuskalkiak zehazten hasita erdialdekoa da.

B

C

Bizkaitarren euskararen adibide bat da.

Erdialdeko euskararen adibide bat da.

1

6

11

5

4

3

2

12

Zuazori egindako elkarrizketan euskalkiz hainbat esaldi entzuteko parada izan duzu.Hemen dituzu batzuk. Irakurri arretaz eta saiatu euskara batuan idazten.

EUSKARA BATUAN IDATZI

Baie ointxe be igual zortzi urte ez dugula hilten, emotiuzten pena bat!, begik itxite joaten nintzen odola hartzera, ba bueno gaubian be ba amesetan egiten nuen haisegaz...

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Bueno egun normal baten goizin jaiki eta etxie lelengo pixka bat apur bat garbitu eta bai? Eta gero gizonai lagunketan kortan,..., bueno ba nik apur bat pentsu ematen lagundu beheko txahalei eta holan.

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Eta hola eta bo moldatzen gira, horra disponible egoiten naiz.

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Baina eskolea baino gauza zailagoa doktriña izan gendun ikasteko...

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

Festak herrikoendako duke toke berezie loke pasa ke kanpotarrendako pues ez horrengaitik pues berezi-bereziak guk, nik pentsatzen diet, ez daukagula kanpotarrendako, herrikoendako bai.

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................

1

2

3

4

5

ZUZENKETA ORRIA

NON JAIO ZEN EUSKARA? (IRAKASLEARENTZAT)

BERTOKO jatorriaren teoria

Besteak beste, Joxe Migel Barandiaran (12) arkeologo eta etnolo-goaren ikerketetan oinarritua dago. Euskal gizona, euskal etnia ez"dator" inondik-"Gu ez gara inongo" esaten zuen berak-; aitzitik,berton eratu da, berton sortu zen duela bost mila urte gutxienez,Cro-Magnon gizakitik "gaurko" euskal gizakia mendez mendebilakatuz.Urtiagan (Gipuzkoa) aurkituriko burezurra ezari-ezarian gertaturikobilakaera baten katenbegia izan liteke (13): Kristo aurreko 9000.urtekoa izanik, garezurrak Cro-Magnon eta euskaldunen, bi pro-totipoen ezaugarriak nabari ditu. Eta horrek berton garatu denbilakaera bat dela erakusten du.

ERDARAKADAK

Ez naiz ikusten lan horretan. Ez dut neure burua ikusten lan horretan.Mikel dago? Mikel hor al dago?Hau non uzten dut? Non utziko dut hau?Nirea zurea baino hobeagoa da. Nirea zurea baino hobea daAitonen etxera joan da. Aitona-amonen etxera joan gara.Ideia on bat izan duzu. Ideia ona izan duzu.Noski baietz! Jakina!, Bai horixe!Goazen? Joango gara? Goazen!Erdarakada gehiago:

Akastuna Egokia

Noski hitza behar ez denean erabiltzea:*Noski baietz! Bai horixe! Jakina!

Harridurazko esaldiak:*Zein polita da! Zein polita den!

Galdegaiaren erabilera okerra:*Koldo dago? Koldo hor al dago?

Izen zenbakarriak eta izen zenbakaitzak:*Hotz asko egiten zuen. Hotz handia egiten zuen.

Generoa erabiltzea euskaraz:*Aitonen etxera joan da Aitona-amonen etxera joan da

Izenordain indartuak:*Ni pertsonalki joanen naiz. Ni neu joanen naiz.

Izenordain zehaztugabeak:Nor etorri da? *Inor. Nor etorri da? Inor ez.

Bihurkari gaiztoak:*Ez naiz ikusten lan horretan Ez dut neure burua ikusten lan horretan

Elkarkari gaiztoak:*Elkar bazkaldu dugu Elkarrekin bazkaldu dugu

13

14

Akastuna Egokia

Artikulurik ez erabiltzea:*Lizarrako udal Lizarrako udala

Bera eta berdina nahastea:*Irakasle berdina dute. Irakasle bera dute.

Artikuluaren ordez bat zenbatzailea erabiltzea:*Ideia on bat izan duzu. Ideia ona izan duzu.

-ko atzizkiaren ordez -tako erabiltzea:*Zazpi kilotako legatza Zazpi kiloko legatza.

Kiroletako emaitzak:*Lau-hiru galdu zuten Lau eta hiru galdu zuten

Beste bat erabili ordez berri bat erabiltzea:*Lagun berri bat dator. Beste lagun bat dator

Kokagune desegokia:*Nazional hizkuntza Hizkuntza nazionala/ Nazio hizkuntza (izen

gehi izen).

Hoberen ordez hobeago erabiltzea:*Nirea zurea baino hobeagoa da. Nirea zurea baino hobea da.

Aditz-partizipioa aditzondo gisa erabiltzea:*Ateak itxitak daude. Ateak itxita daude.

Gerundioaren erabilera:*Hitz egiten irabazi zuen. Hitz eginez irabazi zuen.

Aspektuaren erabilera:*Orain zer egiten duzu? Orain zer egiten ari zara?

A itsatsia ez errespetatzea:*Gauz bat. Gauza bat.

Mugagabea erabili ordez mugatua erabiltzea:*Zein etxean egon zara?. Zein etxetan egon zara?

Ergatiboa:*Ni hori irakurri dut. Nik hori irakurri dut.

-arte eta -raino nahastea:*Etxerarte lagunduko dizut *Etxeraino lagunduko dizut

Partitiboa:*Ez dut astia. Ez dut astirik.

Gehiago: Helbide hauetan: http://euskaljakintza.blogsome.com/ahozko-erderakadak/Lankide:TXiKi/Ohiko akats eta erdarakadak - Wikipedia ...

ZUZENKETA ORRIA

15

ZUZENKETA ORRIA

ARABAN BAGARE

Araban bagareGipuzkun bageraXiberun bagireTa Bizkaian bagaraBaita ere, Lapurdi ta Nafarran.

Guziok gara eskualdunguziok anaiak garaNahiz eta hitz ezberdinezBat bera dugu hizkera.

Bagare, bageraBagire, bagaraeuskera askatzekooraintxe dugu aukera

Araban bagareGipuzkun bageraXiberun bagireTa Bizkaian bagaraBaita ere, Lapurdi ta Nafarran.

Herri bat duguosatzeneta gure zabarkerizez daigun utzi hondatzen.

Bagare, bagera,bagire, bagaraEuskadi askatzekooraintxe dugu aukera.

SEI EUSKALKI

1. C; 2. B; 3. A; 4. B; 5. B; 6. C

EUSKARA BATUAN IDATZI1. Baina orain agian zortzi urte ez dugula hiltzen, ematen zidan pena bat!, begiak itxita joaten nintzenodola hartzera, ba beno gauean ere amets egiten nuen harekin

2. Beno, egun arrunt batean goizean jaiki eta etxea pixka bat, apur bat garbitu eta bai? Eta gero gizonarikortan laguntzea,..., nik laguntzen dut pixka bat pentsua ematen beheko txahalei eta hola..

3. Eta hola eta beno moldatzen gara, horretarako prest egoten naiz.

4. Baina eskola baino zailagoa dotrina izan genuen ikasteko,

5. Jaiek herrikoentzat dute toke berezi bat, kontua da kanpotarrentzat ezetz, horregatik berezi-bereziakguk, nik pentsatzen dut, ez dauzkagula kanpotarrentzat, herrikoentzat bai.

16

BIDEO PASARTEAK ETA ENTZUNGAIAK

1. ENTZUNGAIA : EUSKALKIEN MAPA (IKASBIL 5731 ETA BARNE SAREKO BILTEGIAN)

Iraupena: 7’:37’’

Euskalkiak Koldo Zuazo- Koldo Zuazok orain euskalkien mapa berriak argitaratu du eta Durangoko azokan salgai izango dena,orain arte euskalkiez genuen mapa bakarra Luis Lucian Bonapartek IX. mendearen erdialdean egin-dakoa zen. Zuazok egin dizkion aldaketak jorratuko ditugu hurrengo minutuetan eta bide batezeuskalkiei, euskara hitz egiteko era desberdinei buruz jardungo gara.- Zuazok berak esana da Bonaparteren mapa beti izango dela baliagarri hemeretzigarren mendekoeuskararen egoera erakusten duelako. Hori onartuta ordea, hizkuntzalari eibartarrak mapa hura aldatu,eguneratu beharra ikusi zuen orain 15 urte euskalkiak aztertzen hasi zenean, hauek dira premia horrenarrazoiak:- Bata da gehienbat Nafarroan euskalkiaren eremua galdu egin dela, orduan euskara bai bera zabalduegin da azken urteotan, azken 40 urteotan, bada, euskara Nafarroa osora, Euskal Herri osora hedatuda,baina euskalkiaren eremua txikitu egin da.Gehienbat Iruñea inguruan eta leku askotan guztiz galdutadago eta Bonaparteren garaian ostean, bada, egiten zen euskara hor. Hori bat, eta gero beste aldebatetik nik ikusten dut asko berdindu egin dela euskara esate baterako oso adibide ona da Ipar EuskalHerrian Bonapartek, Lapurdin eta Nafarroa Beherean bi herrialde horietan hiru euskalki berezi zitueneta nik ere ikusten ditut aldeak, baina ez zait iruditzen euskalki hitza erabiltzeko hainbestekoak direnik,eta orduan nik hiru azpieuskalki egin ditut hor.- Egoera berri horrek eraginda Zuazok sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutakozortziren ordez. Gainera hauek izendatzerakoan zatiketa administratiboa alde batera utzi du.- Bizkaiera hor bakarrik izena aldatu dut, nik Mendebaldekoa deitu diot, baina bestela berdina da.Eremua eta hori berdina da, gipuzkera berak deitzen zuena, nik Erdialdekoa deitzen diot eta eremuzabalago bat egiten da, Gipuzkoako euskara hori euskara batuaren eraginez eta bere prestigioa dela-eta Nafarroara zabaldu da, eta Erdialdekoa deitu diot horri. Gero Nafarroan Bonapartek bi euskaranafaregiten zituen eta nik bakarra egin dut, lehen esan dut Lapurdin eta Nafarroa Beherean euskalki bakarraegiten dudala nafar-lapurtarra deitu diot. Zuberoan mundu guztiak bezala, hor denok ikusten dugueuskara berezi bat eta zuberotarra, eta gero Bonapartek Erronkari ibarra Zuberoarekin sartu zuen etaZaraitzu Nafarroa Beherearekin eta nik egin dudana da horiek biok elkartu eta euskalki batean sartu etadeitu diot ekialdeko nafarra, hori da seigarren euskalkia, baina kontua da Erronkariko azken euskaldunaorain dela 13 urte hil zela, 1991n eta Zaraitzun dakidala euskaldun bakarra dago, Jaurrietakoa da bera,eta beraz esan daiteke euskalki hori galduta dagoela.- Bestalde Bonapartek euskalkiez gain, 25 azpieuskalki bereiztu zituen eta Zuazok 14 baino ez. Puntuhonetara iritsita, euskalki, azpieuskalki eta hizkeraren arteko ezberdintasunak azaltzeko eskatu genionhizkuntzalari eibartarrari. Hona hemen erantzuna:- Batzuetan aldea nahiko sakona izaten da, esate baterako bada Bizkaiko euskaratik Gipuzkoara edobadago aldea, edo Nafarroatik Lapurdira ere bai, eta gero azpieuskalkien arteko aldeak bada txikiagoakizaten dira, esate baterako Gipuzkoan, Goierri eta Urola aldean, dagoen diferentzia, beno nik ez nukeesango azpieuskalkiak direnik, hizkerak dira eta aldiz, Urola eta Goierritik pasatzen zarenean Beterriraedo Tolosaldera hor aldea nabarmenagoa da, eta kasu horretan erabiltzen dut azpieuskalki hitza.- Adibide jartzea izango da onena. Euskadi Irratiak bere garaian egin zuen lehiaketa bat euskalkitegiaeta bertan bilatutako materiala daukagu.- Esate baterako Zeanuri eta Aramaioko hizkerak biak ere Mendebaldeko euskalkian sartzen dira, bainahurrenekoa sartaldekoa azpieuskalkian kokatu behar dugu, eta bigarrena berriz sortaldekoan, hurrenezhurren, euren bizimoduko pasarteren bat azaltzen entzungo ditugu zeanuritar eta aramaioar bat- Burdenoskoan hil gendun ezta? Baie ointxe be igual zortzi urte ez dugula hilten, emotiuzten pena bat!, begik itxite joaten nintzen odola hartzera, ba bueno gaubian be ba amesetan egiten nuen haisegaz tahaise momentu pasa arte, gero behin txerria hil ezkero bai trankila, beo odola hartzeko ona zea beituteezin ikusi- Beno, egun arrunt batean goizean jaiki eta etxea pixka bat, apur bat garbitu eta bai? Eta gero gizonarikortan laguntzea, behiak dauzkagu, berak batu-eta egiten ditu, beno, nik laguntzen dut pixka batpentsua ematen beheko txahalei eta hola..- Itsasoko euskara berriz Nafar lapurtarra da eta horren barruan erdiguneko azpieuskalkikoa.

17

ZUZENKETA ORRIA

- Amatxi, bauzu igon, etxean zira ala joan zira norabait edo bauzu bizpairu oren haurrenatzitzeko? Eta hola eta bo moldatzen gira, horra disponible egoiten naiz.- Eta erdialdeko euskararen adibide bat, gipuzkoarraren euskararen adibide bat Zeraingoadugu, azpieuskalkiak zehazten hasita sartaldekoa dela esango genuke.. Baina eskolea baino gauza zailagoa doktriña izan gendun ikasteko, apaize ein da,hemeretzi urteko neskea belarrin ondon nola jo zon, dotriñaa jun ta parre eintzolako, gogondauket hoi nik.. Horiek beraz euskalki eta azpieuskalki ezberdinen adibideak. Bere ikerketa lanean berezi-ki harritu duen zerbait aurkitu ote duen galdetuta, Koldo Zuazok aitortu digu bitxia eginzaiola oso, Burunda eskualdean egiten den euskera- Asko-asko harritu nauena izan zen Burundako euskara, Burunda ez da oso ezaguna,lekua Burundan dago bada, esanez gero Altsasu hori bai ezagutuko du jende gehiagok,dagoen lekua ere berezia da ezta? Nafarroan dago hor Etxarri Aranatz ondoan,Gipuzkoarekin egiten du muga Etxegarate pasatuz gero, bada Idiazabal, Zegama eta aldehorretara zoaz eta beste alderdian Araba dago eta jakina, gaur egun Araba erdalduna da,baina badakigu hor euskara egin zela ezta? Orduan bere kokaguneagatik ikusten dainteresantea izan daitekeela eta hala da, ikusten duzu, bada, badituela ezaugarri nafarrak,ezaugarri giputzak badituela ere, Bizkaiko euskararekin, Deba ibarrekoarekin lotzen ditue-nak eta hori guzti hori Burunda osatzen duten sei herrietan gertatzen da, eta ez beste inoneta Burundako azken herria Bakaiku da, Bakaiku eta hurrengo herria Etxarri Aranatz da,bien tartean ez dago mendi handirik, ez dago ibairik, ez dago ezer, dago harizti bat eta izu-garria da zelan aldatzen den kilometro, beno kilometrorik ere ez dago, ukitzen dauden biherriak eta nola aldatzen den hizkuntza.- Horren adibidea ere aurkitu dugu gure artxiboan Urdiainen egiten den euskara.- Festak herrikoendako duke toke berezie loke pasa ke kanpotarrendako pues ez horren-gaitik pues berezi-bereziak guk, nik pentsatzen diet ez daukagula kanpotarrendako, her-rikoendako bai.

18

EUSKALEUSKALTZAINDIATZAINDIAEuskalkien alorrez alorreko erabileran, oso kontuan hartzekoak dira ondorengo irizpideok:

AdministrazioanHedaduraren arabera, hiru herri-administrazio mota dauzkagu Euskal Herrian: orokorra, lurraldekakoa eta tokian tokikoa; eta bakoitzaren jardun-esparruak bere hizkuntza-eremu bereziakditu. Horiek horrela, eta Administrazioaren eginkizunik behinena herritarrei ahalik eta zerbitzurikonena eskaintzea izanik:

KomunikabideetanHedaduraren arabera, bi komunikabide mota dauzkagu nagusiki Euskal Herrian: orokorrak etaeskualde edota herri mailakoak; eta, horietako bakoitzaren jardun-esparruak bere hizkuntza-eremu bereziak ditu. Hedabidearen arabera, berriz, baditugu ahozkoak, idatzizkoak eta ikus-entzunezkoak. Horiek horrela, eta komunikabideen eginkizunik behinena herritarrekin ahaliketa komunikaziorik egokiena lortzea izanik:1.Hedadura orokorreko komunikabideek euskara batua erabiliko dute. 2.Eskualde edota herri mailako komunikabideek euskara batua eta euskalkia erabil ditzakete: biak batera; baina ez elkarrekin nahasiz, baizik atalez atal bereiziz. Hedaduraren eta hedabidearen arabera erabakiko dutekazetariek-eta zein ataletan, non eta noiz erabili euskara batua eta zeinetan, non eta noiz euskalkia. 3.Euskalkia erabiliz jardun behar duten kazetariek-eta aski landua behar dute izan hartarako gaitasuna, ahozkoanahiz idatzizkoa, euskalkiaren duintasunaren hobe beharrez. Lanean, bereziki gogoan izan bezateEuskaltzaindiak gaitzetsi egiten dituela ahozkoan eta lagunarteko hizketan ohikoak diren laburtzapenak eta tokiantokiko fonetismo bereziak.4.Hizkuntza-erregistroa hautatzerakoan, kazetariek-eta erabakiko dute zein ataletan, non eta noiz erabili euskaralandua (batua nahiz euskalkia) eta zeinetan, non eta noiz lagunartekoa.

1.Euskara idatziari dagokionez, administrazio orokorrean euskara batua erabiliko da. 2.Lurralde mailan diharduten administrazioek aintzat hartuko dituzte bertako euskalkiak; betiere administraziokolexikoaren eta terminologiaren batasuna begiratuz, erabilera orokorreko hitzen ordeak asmatzen ibili gabe. 3.Bidezkoa da tokian tokiko administrazioek bertako euskalkia erabiltzea herritarrekiko harremanetan, batik batahozkoetan. 4.Herritarrekin ahozko harreman zuzena duten administrazioetako langileek tokian tokiko euskalkiaren oinarrizkoezagutza behar dute.

IrakaskuntzanHezkuntzan, gutxienez, erregistro biren erabilerak behar du lekua: lagunartekoak eta landuak(eskolari zuzen-zuzenean dagokionak), betiere gogoan izanik ahozkoaren eta idatziarenarteko bereizketa. Izan ere, hezkuntzaren zereginik behinenetariko bat ikasleei hizkuntzarenerabileran ahalik eta trebetasunik handiena ematea da: hizkuntza aberatsa eta egoerarenaraberakoa. Horiek horrela, ondorengo urrats hauek izan beharko lirateke kontuan:

1.Euskalkiek euren nortasuna dute, eta hezkuntzan jagon egin behar dira euren osagai esanguratsuak nahizhizkuntzan betetzen duten funtzioa, betiere idatzizkoaren eta ahozkoaren arteko desberdintasuna kontuan hartuzeta batasunerako arauak betez. 2.Lagunarteko hizkera -gehientsuenean behinik behin-, euskalkian edo azpieuskalkian oinarritzen dela gogoratubehar da; eta landua, ostera, euskara batuan edo euskalkiaren erabilera landuan. Horrenbestez, hezkuntza-komunitateak,egoeraren arabera, beharko du bideratu hezkuntza-prozesu bakoitzari dagokion erregistroa, batez ere lexikoaneta esapideetan. 3.Irakasleak hezkuntza-jardunean aritzeko, gomendagarria da hizkera landuaren eta lagunartekoaren jakitunegotea. Horrela, lagundu ahal izango dio ikasleari hizkuntzaren erregistroen erabilera-esparruetan. Horretarakoere, ezinbestekoa da irakasleen berariazko trebakuntza. 4.Umeei dagokienez, Euskal Herriko haurren jatorrizko hizkuntza aintzat hartuta -betiere helburua euskaldunosoak sortzea izanik-, metodoaren aldetik, hots, ikasgela eta ikasmultzo berean jardunik, guztiz mesedegarria dahaurren hizkuntza-gaitasunaren araberako jardunbideak lantzea. 5.Helduei dagokienez, euskalduntzea eta alfabetatzea bereizi beharko lirateke; lehen kasuan, euskalduntzean,zerotik abiatzen delako ikasprozesua eta, bigarren kasuan, alfabetatzean, ikasleak dakienetik ez dakienera delako ikasprozesua.