Euskal literaturaren loraldia iparraldean

34
EUSKAL LITERATURA IDATZIAREN LORALDIA IPARRALDEAN

Transcript of Euskal literaturaren loraldia iparraldean

Page 1: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

EUSKAL LITERATURA IDATZIAREN LORALDIA IPARRALDEAN

Page 2: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

Euskal literatura idatziaren

loraldia Iparraldean

Politika eta

erlijioa nahasian

Lapurdiko Eskola

EtxeberriGazteluzar

AxularOihenart

EranskinakGalde-

erantzunak

Page 3: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

Politika eta Erlijioa nahasianPolitika eta Erlijioa nahasian• 1593an, Henri IV.a kalbinista izateari

uko egin eta katoliko bilakatu zen, Frantziako errege izateko.

• Joana Albretekoaren Erreformaren aldeko apustuak porrot egin zuen eta katolizismoaren aldeko jarrerak irabazi zuen, Frantzian erlijio gatazkak amaituz.

Page 4: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Frantzia, XVII eta XVIII. mendearen hasieran, Europako politika eta kulturaren gidari (Iparraldean antzeman daiteke).

• Lapurdi, euskal literaturaren gune indartsuena mende honetan.

Page 5: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

Lapurdiko EskolaLapurdiko Eskola• Iparraldeko apaizak komentu

batean: euskarazko lanak prestatu (euskaraz kristau heziera )

• 1599an, Bertrand de Etxaus apezpiku Baionan: Doctrina Christiana (euskaraz kristau heziera eta euskaraz nola idatzi eta irakurri)

Page 6: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Itsas merkatalgoari esker ekonomian gorakada eman zen, kutur egarria sortuz iparraldean: herritarrek antzerkiak ikusi, liburuak irakurtzeko… grina

• Sarako eskolako partaideek euskal idazle izatea zuten helburu nagusi, beti ere kristau ikasbidea mantenduz.

Page 7: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

EtxeberriEtxeberri

• Hiru bertso liburu

• Hizkuntza aberatsa

• Bertso asko arrantzaleei zuzenduak

Lagun gabe ioan ninduen portuetan barrena

Garizuma barurtzera ian gabe ahamena.

Ene ganik ikhas ezak, ezin ni nauk egia,berthute handia dela saindu erromeria.

Ezen gorputz hezgaitza dik handiro hark olhatzen

eta bortxaz arimaren uztarrira ekhartzen.

Seniorale ibiltzeaz ondratzen tuk sainduaketa hekin bitartekoz ardiasten donuak,

Bainan egik aphezaren konseiluaz bidea,Hierusalem, Erroma eta San Iakesko

luzea.Ungi baten egiteko mila erhakeria,

halako orduz igoal duk ez etxetik ilkhia.

ahamena: mokadua, olhatzen: jotzen,Seniorale: erromes, ardiasten: lortzen,

erhakeria: erokeria, ilkhia: atera

Page 8: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

GazteluzarGazteluzar• Bertso liburu bat• Etxeberrirenak

baino landuagoa eta garbiagoa

• Latineko eliz kantuak itzuli euskarara marinelek abesteko

Page 9: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

Errazu, zeruko MusaNola erdi den BirjinaNola duen Jainko HaurrakIzatu lehen eguna.

Errazu nola egin denGizon, zeruko JainkoaEta nola Jainko eginGizon gu bezalakoa

Nola Dabid’en kastatikGizon egin den munduan,Egun daiñotik Jaun goikoIzatu zena Zeruan.

Urrun hadi ParnasekoMusa zahar profanoa:Eta zu zato zerukoMusa berri dibinoa

Jesu-Kristo gure JaunaEkhar bezate bihotzek;Ithurriek Ur sainduaFruitu bizia Haritzek.

Adio Phebus! hire etxeHire itsaso guztiaEtzarete aski hiltzekoEne egarri handia

Bi Musak

Page 10: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

Axular (Urdazubi, 1556)Axular (Urdazubi, 1556)

• Pedro Dagerre Azpilkueta, Sarako erretore• Salamancako unibertsitatean ikasketak• Liburu bakarra, maisulana: Gero• Gero (1643):

– erlijio liburua: geroko utzi ordez, oraintxe bertan zentzatzeko aholkua

– Estiloa: sinonimoak eta antzeko hitzak elkarren ondoan pilatzeko joera

– Hiru atal: gomendiozko karta, irakurtzaileari gutuna eta mamia

Page 11: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

Arnaut Oihenart Arnaut Oihenart (Maule, 1592)(Maule, 1592)

• Nafarroako parlamentuko abokatu eta Zuberoan eta Nafarroan administrazioko karguak

• Elizgizona ez zen lehen idazle handia• Bi lan nagusi:

– Notitia Utriusque Vasconiae, tum Ibericae tum Aquitanicae (historia lana)

– Les Proverbes Basques… (706 atsotitz eta bere gaztaroari buruzko olerkiak)

• Oihenartek Etxepare baino bertso hotzagoak eta artifizialagoak egiten zituen.

Page 12: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

GeroGero, Axular , Axular (irakurtzaileari)(irakurtzaileari)

  Egun batez, konpaiñia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela, ekharri zuen solhasak, izan zen perpausa, etzuela, deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak, egunetik egunera, biharretik biharrera luzatzeak. Eta on zatekeiela, gauza hunetzaz liburu baten, euskaraz, guztiz ere euskararik baizen etziakitenentzat, egitea: eta hartan, gero dioenak bego dioela erakustea. 

Page 13: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

GalderakGalderak

• Nor izan zen Henri IV.a? Berak egindako zerk izan zuen Iparraldean eragin handia?

Page 14: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• 1593an, erreformazaleen buru zen Henri IV.ak kalbinista izateari uko egin eta katolizismora eman zuen urrats, Frantziako errege izateko bide bakarra horixe zuela ikusten baitzuen. Monarkia katolikoaren aldeko jarrerak irabaztearekin batera, bukatu ziren Frantzian XVI. mendean hain eragin handia izan zuten erlijio gatatzkak.

Page 15: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

•Zer ekarri zuen Lapurdiko Eskolak?

Page 16: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Euskaraz kristau heziera (kristau liburuak argitaratu zituzten eta horien bitartez kristau heziera zabaldu nahi zen).

Page 17: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

•Nondik datorkio Axularri goitizena?

Page 18: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Bere jaiotetxearen izenaz, Axular alegia, ezagutzen dugu, Euskal herrian beste asko bezala, Pedro Dagerre Azpilkueta.

Page 19: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Zenbat ataletan dago banatuta Gero maisulana? Zeintzuk dira atal horiek?

Page 20: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• 3 atal:– Gomendiozko karta Bertrand de

Echausi– Irakurtzaileari nondik sortu zen

liburuaren ideia, zertan datzan…azaltzen dio.

– Kapituluak: liburuaren mamia (60 kapitulu)  

Page 21: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Gero lanaren estiloari dagokionean, zer azpimarra daiteke?

Page 22: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

–Estiloari dagokionean: sinonimoak eta antzeko hitzak elkarren ondoan pilatzeko joera

Page 23: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Gero maisulana omen da. Zer behar du liburu batek maisulana izateko?

Page 24: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Villasante literatur kritikoak bost baldintza eskatzen ditu: aspalditasuna, originaltasuna, mami baliotsua izatea, forma ederrez azaldua egotea eta hizkuntzaren aldetik ere eredu izatea. Baldintza horiek guztiak betetzen dituela Axularren Gerok frogatzen du villasantek: “Gure Gero zinetako maisulana da, beraz, bai azalez eta bai mamiz, betiereko balioa duten horietakoa, balio iraunkorra dutenetakoa.”

Page 25: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Loraldiak iparralde guztia hartu zuen. Zein autore aipatu ditugu?

Page 26: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

•Etxeberri•Gazteluzar•Axular•Oihenart

Page 27: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

•Zein da Oihenarten lan garrantzitsuena?

Page 28: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

•Les proverbes Basques recuellis par le Sr. Oihenart, plus les póesies basques du meme auteur (1657)

Page 29: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

•Ohargarria da idazle hauetako askok bertsoz idazteko duen joera. Zergatik ote?

Page 30: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Ez da harritzekoa, literaturaren hastapenetan ahozko tradiziotik bizi den herriari bertso moldez baliatuz irakasten saiatzea. Gauza bera gertatu da herri guztietan, alfabetatuak izan baino lehen.

Page 31: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

•Elizgizonak dira ia denak. Nor ez? Nola ulertzen da hori?

Page 32: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

• Oihenart da elizgizon ez den lehen idazle handia. Baziren Euskal herrian garai hartan jakintsu laiko gehiago ere, hala Garibai, Etxabe eta beste zenbait, baina horietako inor ez da iritsi euskaraz Oihenarten mailara.

• Normala da elizgizonak izatea; izan ere, garai haietan kulturarako bidea zuzenago zuten hauek pertsona arruntek baino.

Page 33: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

BibliografiaBibliografia• http://www.axularnet.com/web/axularkulturelk.html• http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/O/

OhienartNeurtitzak.htm• http://www.puntubi.com/tesuinguruak/

sarakoeskola.htm• http://www.hiru.com/euskal_literatura/

euskal_literatura_005500.html• http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/A/

AxularGero.htm• Euskal hizkuntza eta Literatura, Elgoibarko Euskara

Mintegia, ELKAR-GIE

Page 34: Euskal literaturaren loraldia iparraldean

jakintza

ikastola

Maite Goñi