Euskal Herriko ibai arrainak. Karpak eta barboak. IN: Euskal Herriko ...

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako KulturaSailaren laguntza jaso du.

Egilea: Fernando Pedro Pérez

A.D.E.V.E.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARGOAArgitaratzailea: ADEVE

Argazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra, Jokin Zuria, Ane Iza, Yolanda Urrutia,

Jon Uria, Kepa Zalakain. Diseiñua: Cristina Ruiz Urionabarrenetxea. Itzultzailea: Hori-Hori.

Lehen argitaldia: 2005ko ekaina ISBN: 84-96522-07-5 Legezko gordailua: BI-1168-05

EUSKAL HERRIKO

I B A I A R R A I N A K

K A R PA K E TA B A R B O A K

E U S K A L HERRIKO IBAI ARRAINAK, KARPAK ETA B A R B O A K

ARRAINENNEN BIZILEKU

Azaleko ur kontinentalak ibai,laku eta urtegietan biltzen dirabatik bat. Ibaietan, urak grabi-

tatez zirkulatzen du ibaiburutik etauhobiraino. Urak lasterrak dira eta sis-tema horri sistema lotiko edo lasterko-rra deritzo. Lakuetan -berezko aintzi-ra, potxingo eta urmaeletan- ura atxe-kirik dago eta sistema lentito edo urgeldikoa osatzen dute, hau da, aura-ren eta gaien zirkulazioa bertikalkigertatzen den istema. Sistema litikoenarteko funtsezko aldea, beraz, u retamateriales fluxuan dago: fluxua ibaie-tan luzetarakoa da, eta lakuetan,nagusiki, bertikala.

Ibaietan, urak grabitatez zirkulatzen duibaiburutik eta uhobiraino. Urak laste-rrak dira eta sistema horri sistema loti-ko edo lasterkorra deritzo. Lakuetan-berezko aintzira, potxingo eta urmae-letan- ura atxekirik dago eta sistemalentito edo ur geldokoa osatzen dute,hau da, uraren eta gaien zirkulazioabertikalki gertatzen den sistema.

Horrela, lakuetan argitasun, temperatu-ra eta gatz mineral elikagarrien -elika-gaien- kontzentrazioarekiko alde berti-kalek, besteak beste, ezaugarri des-berdineko ur-masa diferenteak bana-tzen dituzte, bertikalki; ur-masok zen-bait organismok atzematen ditu sako-nera edo hegiarekiko hurbil-urruntasu-naren arabera. Ibaietan, zuin desberdi-netako ur-emariaren abiadura, higatze-

ko lamen eta gaien garraio alorretakoaldeek kokalekuen egituraketa zehatzaeratzen dute, eta horrek organismoakere ukitzen ditu, baina kasu honetanibaiburu-uhobiari dagokienean, azale-ra-sakonerari barik.

Urtegiak arestiko sistemen erdibideko-ak dira, ezen, desberdinketa verticalgarrantzitsua badago ere -batez erealderik sakonenean., ibaia urtegiraztenden aldean desberdinketa horizontalaere oso nabarmena den.Ibaiak eta haren inguruan nolabaitantolaturik dagoen hegietako lur-zerrendak ibaialdea osatzen dute: ibai-bidea, ibaiertz eta ibarrak, alubioi-terra-zak eta alubioi-lautadak.

Erdiko eta beheko ibilguetan ibaiak ezdu zuzen zirkulatzen; birak edo zehar-guneak egiten ditu,higadura eta jalgi-pen prozesuak era desberdinean ger-tatzen direlako ibaiertz batean etabestean. Kanpoko ibaiertzean ligadu-ra da nagusi, eta barnekoan, osteraj a l g i p e n a .

Ibaibide batean ur-oldarrak eta urilaktartekatzen dira, ibai-hondo edo subs-tratuaren goibehe eta malden arabera;kokaeraren arabera nagusitzen dirabatzuk edo besteak, goi edo behekoibilguak diren.Ibaia ecosistema bizidun gisa artatze-ak, paisana eta natura arloko baloreeidoakienean bereziki, eta astialdieta-

3 4


ARRAINENNEN BIZILEKU

rako jostagune izateko doitzeak, iba-rrak eta ibaibideak berezko baldintzakbegiratuz gordetzea eskatzen du.Ibaiaren beste zenbait erabilerak erebaldintzon anura hartzen dute, halanola etxe eta industrietarako probe-txamenduek. Guzti horregatik, ur-sis-temen kudeaketa egokiak berezkolehengoratze-mekanismoek ahalbide-ratzen dituzten jasamen-mailak eza-gutu eta zehaztea eskatzen du, ibaiak

lehengotara ahalbait lasterren etor-tzeko bideak ere aztertuz. Baina,horrez gaitera, ibaien inguruko lurre-tan egiten diren eskuhartzeek, esatebaterako, baso mozketek edo ibai-arroan gorago errepidea egiteko lurmugimendua egiteak, Ibarra materia-lak erortzea eragin dezakete, etahorrek behar dira lurzoruaren erabile-rak eta, oro har, drenaia-arroan egitendiren eskuhartzeak ere.

5 6


IBAIEN IZAERA FISIOGRAFIKOA

Iberiar Penintsulako ibai nagusiakedo Europa continente osoa zehar-

katzen duten ibaiak eta Bizkaiko gureibaiak erkatzen baditugu, gureak osoibilbide motza dutela konturatukogara, batez beste ez baitira berrogei-ta hamar kilometrora heltzen. Denaden, ibaiburutik uhobira arteko dis-tantzia laburra izan arren, ibaien ibil-guek goibehe izugarria gainditzendute eta, orokorrean, urak itsasora-tzen direnean malda handietatik jaitsiondoren egiten dute, arestian aipatuditugun lautadetan abiadura hori leun-du arren; zeresanik ez lautada horiekdirela biztanlegoaren ezarguneakhartzen dituztenak. Hauexek dira,bada, lurrik emankorrenak, ibarrak,lehen nekazaritzan zihardutenak etaorain, gero eta gehiago, hiri eta indus-trien erasoa pairatzen ari direnak.Eskualdearen malda gogorrak, eurienerregimena eta eguraldiaren besteezaugarri batzuk -neguko temperatu-ra altuak direla medio izotza bat-bate-an urtzea- tartean direla, Bizkaikoibaien ezaugarririk behinenetarikoa urasko eramatea da; ur-emariak gora-behera izugarriak izan ditzake, hain-beste uholde urtean zehar eta lehortegogorrak ere bai: kontutan hartu ibilguosoak desagertu ere egiten direla,alde karstikoetan gertatzen denmoduan.Euskal Herriko ibaien ardatza azte-rtzen badugu, ibaiburua edo erdikoibilgua bereiztuko dira, bai, baina ezEuropako edo penintsulako mesetakoibaietan beti azaltzen den behe ibilgu-rik (antzekoren bat hemen adierazte-

kotan, Butroe ibaia aipatuko genuke).Beraz, ligadura eta garraioa nagusidira, ostera, ia ez dago jalgipenik etaitsasora isurtzen dire lur-jalpinak izu-garriak dira. Ezaugarri hori garrantzi-tsua da oso ugaran eta kostaldeetan,ibaietatik galtzen den nekazaritzakoeta Basoco marina bat lur aberats etagozo jasotzen dutelako; delako galerahori nabarmena da Bizkaiaren kasuan(1988. urtean, Euskal Herriaren aza-leraren %30ak kontutan hartzeko liga-dura edo jada larria bilakatu dena pai-ratzen zuen).Ibai ekosistemaren baldintzak aldatuegingo dira ibilguan zehar; aldaketahori apurka-apurka gertatuko da etaingurune fisikoan eta biotikoan adie-razgarrienak diren faktoreen arteanondokok Ainoa genitzake: a) ibai-arro-en morfología; b) uren azpian dagoensubstrato edo ibai hondo mota edomotak; c) uraren ezaugarri fisikoaketa osaketa kimikoa, eta d) bertan bizidiren organismoak: landareak eta ani-maliak. Tokiko eguraldiak ere badueraginik ibaiaren ezaugarrietan, esa-terako, ur-emaria, uraren temperaturaeta argia.

7 8


EUSKAL HERRIKO IBAI ARROEN MORFOLOGIA

Ibai-arro baten morfologia garran-tzitsuak dira luzetarako ebakidura,

ubideen ordenaren kopurua, ibainagusiaren luzera eta ibai-arroarenazaleraren arteko erlazioa eta dre-naiaren dentsitatea.

Ibaiburutik uhobiraino, ibaiaren luze-tarako ebakidurak, gehienetan, maldagogorrak azalduko ditu iturburutik hur-bil, ibilguan aurrera egin ahala etauhobira hurbildu ahala, apurka-apur-ka, leundu egiten dena, alegia.Denboran zehar ibaiak gero etagehiago higatuko du bere ibilbideaeta delako ligadura hori ur-emariare-kin eta maldarekin zuzenean lotutadago. Malda berdina izanik ligadurahandiagoa izaten da beheko tartee-tan, direlako horietan ur-emaria han-diagoa izaten baita; beraz, behe ibilguhorietan higadurak berak maldadleundu egiten ditu eta prozesu horigoi ibilguetan baino arinago gertatzenda; ondorea atzetik aurrerakoa da,beraz. Emaitza ebakidura ahurra da;ibaiaren antzinatasunaren araberaahurtasun hori nabarmenagoa izandoda –antzinatasuna edo heldutasunaibaiak ligadura garatzeko izan duendenbora da-, eta, besteak beste, fun-tsezkoa izando da ibilbidean aurkitudituen Haitien gogorra. Bizkaikoibaien eta ibai-arroen profilak, ibaibi-de nagusiak eta beste hainbat datuazalduko dira liburu honen 5. kapitu-luan.

Bilbo inguratzen duten lautadetako

Bizkaiko ibairik gehienak (Asua,Ibaizabal, Nerbioi, Gobela, Galindo,Butroe ardatza eta Behe Kadagua)higaduraren fase aurreratuan daude,malda leunak dituzte eta higadurareneragina horizontala da, Ostera,Kalera, karrantza, Herrerías,Mercadillo. Goi Kadagua, Goi Nerbioi,Oka eta Lea ibaiek ebakidura gaztea-goa dute; bertikaltasunaNagusitzen da eta ibaiburuetan liga-dura indartsua da. Artibairena tartekoegoera da Ibai-arroek zuhaitz itxurahartzen dute, jatorrian eureka txikiakdirelako -enborretik urrun daudenadarrak-, eureka horiek lehen mailakoubideetatik habitasen dira. Lehorteluzeetan, ibaiburutik hurbil daudeneureka horiek urik gabe egon daitez-ke, beraz, ezaugarri mugatzailea osokomunitate biologikoak garatzeko.Lehen mailako ubide horietako bi ba-tzen direnean bigarren mailako ubidebat sortuko da. Bigarren mailako ubidebi batu eta hirugarren mailako bat izan-do dugu, eta horrela jarraituko duibaiaren behe ibilguraino -zugaitzarenengorra-, ibai sarearen adarren arabe-rakoa izando den ordena zenbakiaizando duena, alegia. Zenbat etazuhaitzak adar gehiago izan, Orduñaeta altuagoa izando da ibai-arroarenordena. Bizkaian, o0rdenarik altuela 7da, Nerbioi ibaiarena, hain zuzen;Kadagua eta Ibaizabal 5 ordenakoakdira; Butroe, Asua, Lea eta A r t i b a i ,4koak, eta Karrantza, Mercadillo,Gaqlindo, Gobela, Oka eta beste ba-tzuk 3 ordenakoak dira.

9 10


EUSKAL HERRIKO IBAI ARROEN MORFOLOGIA

Drenaiaren dentsitatea ubideen guzti-rako luzera eta zeharkatzen dutenarroaren azaleraren arteko zatidura-ren bidez neurtuko da, k meta km2-tan, hurrenez hurren. Orokorrean,Bizkaia osoak dentsitate baxuko ibaisarea dauka, 500 m ubide azalerakokm2. bakoitzeko; hori horrela da lur-zoruaren iragazkortasunagatik (batezere alde karstikoetan), eta uharreakasko direlako; halaber, eragina dulanda-eskualdeetako basoaren babe-sak, baso hori oraindik ere nahikoaaberatsa delako, lurra babestu egitenduelako eta egonkorrak diren ubideapur batzuetara bideratzen duela-ko euri ura. Drenaiaren dentsitate-rik altuenak Asua, Gobela, Butroeeta Oka ibaienak dira, km2.bakoitzeko 900 m-ko kopururaheltzen dira eta.

Ibai-arroa deskribatzen duenbeste adierazkari bat urak biltzendituen azaleraren eta ibai nagu-siaren luzararen arteko erlazioada (koefiziente morfikoa).Adierazkari hori tartera neurtu dai-teke, nola-eta ibaiburuan jaiodiren ibai nagusiaren tarteak har-tuta eta beheko muga gero etaurrunago jarrita. Ibilgu jakin horre-tatik urustutzen den ibai-arroarenazalerari doakion atala gehitzendenean, ibilgu horren luzera ez daproportzio berean hazten.Prozesua nola gertatzen den kon-tutan hartuta, egoera oso desber-din bi gerta daitezke: gehienetanazalera luzera baino gehiago haz-

ten da, praktikan arro zirkularra sortu-ko duena -Gobelaren kasua-, edoerdizirkularra -Karrantza eta Galindo-,ibaia erradicaren muturretik irteten daeta ibai-arro txikiak kostaldean, zirku-luaren erditik irteten dutenak-. Bainagerta daiteke ibai-arroaren zabaleraibaiaren luzera baino motelago haz-tea, esaterako, orografiaren ondoriozsortu den estutasuna kasu bakarreanikus daiteke (Artibai). Tarteko egoerakdira angeluzuzeneko arroetan gertatudirenak; luzeenak Mercadillo,Kadagua, Nerbioi, Ibaizabal, Butroeeta Lea dira; karratuena, Aguera da.

11 12


IBAI HONDOA EDO SUBSTRATUA

Ibai baten hondean dauden gaiak,jazargoaren eta iraunkortasunaren ara-bera, “g o g o r r a k ” eta “b i g u n a k ” i z a n d odira. Substratu gogorra harri ama, lau-zatzarrak, errekarriak eta legar lodiakdira; substrato biguna astil eta lokatzak,neurri deseberdinetako bikorrak dituz-ten hareak eta legar meheagoak. Ikusdaitekeenez, gogorra eta bigunarenarteko urratsa apurka-apurkakoa da.Ibaiaren tarte batean substratuetarikobat gailentzea malda, ur-emari eta ubi-deak azpian duen harri motarekin lotu-ta dago. Horrela, goi ibilguetan substra-to gogorra izando da nagusi eta behe-koetan batez ere istilak eta hareak.Dena den, ibaiaren substrato heteroge-nia da oso eta azalera txikian errazaurki daitezke lauzak eta errekarriak(korronte gehien dagoen aldeetan) etaistilak eta hareak (korrontea moteadegiten den tokietan, uriletan edoharrien atzealdeetan).

Espazioaren araberako heterogenota-sun hori nabarmena da erdiko ibilgue-tan eta goiko ibilguetako beheko aldee-tan, eta, faktore zehaztailea dira ibaia-ren aniztasun biologikoaren. Ibaietanbizi diren organismoen eta substratua-ren arteko lotura erabatekoa da; subs-trato horretan aurkitzen dute elikatzekobehar dutena, harrapakariengandikihes egiteko edo korronteari aurre egi-teko babesa. Beraz, ibaiaren landare-tza eta faunaren osaketa, neurri handi

batean, substratuaren egituraren pen-tsutan egongo da. Ibadan dagoen edo-zein objektu solido, hostoak, harriaketa landareak, organismo horien subs-trato izan daite.

Substrato osatzen duten partikulentamainun gora-behera ugari izan dai-tezke, milimetro gutxi batzuk -lokatz-jal-gikietan-, edo zentimetrov batzuk -erre-karri handietan eta haitzarretan-.Horrek jalgikiaren oxigenatze mailabaldintzatuko du, edo landareek sus-traiak egin dístatela (aukera hori han-diagoa da jalgikina mehea eta egonko-rra denean), edo harrizko substratuahobeto finkatuko duten makroarrabakedo brifitoak egotea, horiek hobetoitsasten zaizkielako haitzei, edo bertanbizi diren animalia motak. Animalia ba-tzuk, oligoketo eta intsektu batzuk,nahiago izaten dituzte jalgikin meheak,horietan galeriak egin eta elikagaiakaurkitzen dituztelako; beste batzuk,ordea, bikor lodidun jalgikina behardute, ondo oxigenatua, esaterakoamuarrainak errunaldiari ekiteko beharduena. Batzuk haitzetan irristatzendira, moluskuak eta planariak; bestebatzuk, trikopteroak tartean, harrizkosubstratua behar dute babeslekuak fin-katzeko. Mikroarrabak -gehienetan dia-tomeoak eta zianobakterioak- edozeinsubstraturen gainean ezar daitezke,baita beste landare batzuek gaineane r e .

13 14


IBAI HONDOA EDO SUBSTRATUA

Beste lotura bat aipatzeak ere merezidu, substrato mota eta korrontearenabiaduraren artekoa, hain zuzen, uraksuspentsion garraiatzen dituen eta ibil-guaren tarte bakoitzean jalgitzen dituenpartikulen tamainua baldintzatzen due-lako. Abiadura arina denean urak han-diak izan daitezkeen partikulak garraiaditzake eta urak abiadura hori galduahala lagatzen ditu. Horrela, ibaiakaurrera egiten duen heinean, lehenda-bizi gai lodiak utziko ditu eta azkenekotarteetan eta uriletan gairik meheenak.

Korrontearen abiadura eta substratua-ren arteko elkarreragiketak izugarrizkoheterogenotasuna ematen dioibaiari, organismoentzako mikrobi-zigu ugari bideratzen dituelako:harrien goialdea edo behealdea,ertzetatik hurbilen dagoen aldegeldoagoa, eragozpen baten atze-an beti sorteen den urila, urazpianeta gainean dagoen landaretzarenarteko tartea, etab.

Organismo horiek urlasterretatikihes egiteko gai izaten dira.Adibide modura gorputz zapaladutenak ditugu (luzetara eferme-roptero eta plekopteroen kasuaneta etzanda anfipodoetan); edoelmidoak dituzten erpe oso garatu-dun hanka luzeak (hirudineoak);zetaz harriari itsatsita daudenbabeslekuak eraikitzea (trikoptero-ak); oinaren bidez itsastea (molus-kuak) eta lingirda itsaskorren bidez

irristatzen diren planariak edota molus-k u a k .

Oro har, Bizkaiko ibaien substratua edohondoa gogorra izaten da, harri amak,lauzak, errekarria eta legar lodiak dire-la nagusi, eta horrela behar du izanmalda gogorrak eta ur-emari izugarriakontutan hartuta. Substrato biguna aur-kitzeko leku jakinetara jo beharkodugu: urilak eta uharkak, edo urlaste-rrean eragozpenak daudenean etahorien babosean sorteen diren zokoak.Dena den, badago batez bestekoabaino sunstratu bigun gehiago duenibairik, Butroe ibaia, alegia.

15 16


URA: BALDINTZA FISIKO KIMIKOAK

Ur- kontinentalen ezaugarria, sal-buespenak salbuespen, ur

eztiak izaten dira, edo itsasoko ura-rekin erkatuta gatz gutxi izaten dute-nak: beste ezaugarri batzuk erebadituzte, karbonatoak eta sulfatoakizatea, kloruroen ordez, osagaimineral nagusiak. Gatz horien osa-ketak eta kontzentrazioak oso alda-korrak dira. Badira aurrekoei loturikobeste Alberdi batzuk kontutan hartubeharrekoak, baina horien geroagojorratuko ditugu.

Uren jatorri físico-kimikoa kontutanhartuta, mail aedo motak bereiz dai-tezke. Adibidez, disolbatuta daudengaien kontzentrazioaren arabera, urgogorrak eta ur bigunak bereiztubehar dira, azidoak edo basikoak,eta oligotrofikoak, mesotrofikoak edoeutrofikoak. Ezaugarri horiek gehibestelako aldagarri batzuk, tempera-tura, hidrodinamismoa, suspentsioandauden solidoen kopurua, etab,ibaietako uren kalitate físico-kimikoazehazten dute; baina ez hori baka-rrik, organismoen banaketan erezeresan izugarria izando baitu,beraz, interesgarria da balore horientartean ezagutzea. Jarraian, bada,ibai batean aurki daitezkeen bizidunmotak baldintzatzen dituzten faktore-ak aztertuko dira.

Te n p e r a t u r a

Ibaiaren uraren temperatura igo egi-ten da uhobira hurbildu ahala; aipatutemperatura hori eta airearenaharremanetan daude eta azken hauerraz atzeman daiteke sakonak ezdiren ibaietan, eta jakin badakigumultzo horren barruan Bizkaiko ibaiguztiak sar genitzakeela. Te m p e r a -tura, beraz, aldatu egiten da, halaegunean zehar nola urtesasoiarenarabera. Temperatura orekatsuenmantentzen den aldea ibaiburua da,ibilgu horietan eguratsaren eraginaez delako hainbeste nabarmentzeneta ez hori bakarrik, alde horietanibarreño landaretza hobeto artatudelako eta aireari eragozpen gehia-go jarri eta eguzkiari itzal gehiagoegiten dizkiolako. Alde hau da ego-kiena animali estenotermoentzat,hau da, tenperaturaren aldaketakjasateko arazoak dituztenentzat.

Tenperaturak eragina dauka oxige-noak uretan duen disolbagarritasu-nean, disolbarritasuna handiagoabaita tenperaturak behera egitenduenean. Beraz, horrek guztiakzeharkako eragina dauka organis-moengan, zenbat et aura hotzagoegon orduan eta oxigeno gehiagoizando dutelako. Horixe da, bada,

17 18



amuarrain eta salmonidoek beharduten bizigua eta horrexegatik lekuhotzetan eta, oro har, ondo ixogena-tuetan aurkituko ditugu.

1985.ean egin zen kanpainanBizkaiko ibaien uren temperaturaudazkenean 2,5ºC eta udan 24ºCartekoa izan zen. Arestian aipatuditugu eguneroko gora-beherak kon-tutan hartuta baliteke udan tempera-tura altuagoak eta neguan baxuago-ak izatea, beti ere orduaren arabera.

O x i g e n o a

Uretan disolbatuta dagoen oxigenoaeguratsetik dator, edo, bestela, ure-tan dauden organismoen fotosinte-siaren bidez eskuratzen da,Jatorrizko lekuetatik abiatu eta ashorrek uraren barruan duen hedape-na (batez ere urak eta eguratsakelkar ikutzen duten azalera) osomotela da uriletan eta geldoetan.Horregatik, uraren oxigenatza arina-goa da goiko eta erdiko ibilguetan,horietan ura arinago mugitzen baita,eta ostera, malda gutxiko uretanedo, orokorrean hondoa handiagoaizateagatik ur motelagoak dituen tar-teetan, berezko eragozpen gehiagodaude eguratseko oxigenoa irenste-ko. Arestian argi esan dugunmoduan, ondore hau tenperatuari

lotuta ere badago.

Oxigenoa behar-beharrezko gasa daorganismo aerobioen bizitzarako,batez ere eten gabe batetik besteradihardutenentzat, esaterako, amua-rraineta, izokinenbat eta baita intsek-tu askorentzat ere, eta hori del aetaur-emari handia, ur biziak eta ondooxigenatuta dauden ibilguetan bainoezin dira bizi.

Ibaiaren eta lehorraren arteko elka-rreragiketa-maila altua da oso; ibaiakmarina bat gai organiko jasotzen dulehorretik (hostoak, adarrak, anima-lien hondakinak), baita organikoakez direnak, esaterako euria egin etalurraren ikuzketa prozesutik jalgidirenak, edo ibarreño landareetatikerori diren hostien arrastaketarenondorioz sortzen direnak (nitratoak,fosfatoak). Kanpoaldeko gai organi-koen ustelketa prozesuan bakterioakkontsumitzen duten oxigenoa (gaiorganiko aloktonoa), gehi ibaiakberak Portu duen gai organikoausteltzeko behar den oxigenoa (ber-tako gai organikoa), eta organismobizidunak jarduerari eusteko behardutena, fotosintesiaren bidez etaeguratsetik hartzen denearekin ore-katu behar da. Tarterik motelenetanargi eta mugimendu gutxiago izatendira; oxigenoaren kontsumoa egon

19 20



dagoen oxigenoa baino altuagoaizan daiteke eta hipoxia egoeraPortu, baita kasu larriagoetan, ano-xia bera ere, biak ere organismoaerobioen kalterako. Oxigenoarengutxitze hori areagotu egiten dagauez, sasoi horretan fotosintesirikez dagoelako; udan ere antzeko zer-bait gertatzen da, kasu honetan ten-peraturak gora egiten duelako.Horrek guztiak eguneroko eta urte-sasoiko gorabeherak reagiten ditudisolbatuta dagoen oxigenoarenmailan, eta direlako gora-beherahoriek nabarmenak izan daitezkeibaiak landa-gune edo hirietako bes-telako gai organiko batzuk jasotzend i t u e n e a n .

Ibaiaren zama organikoa kalkulatze-ko, oxigeno eskari biokimikoa (OEB)erabiliko da. Índice hori bost egune-tan edo gehiagotan uretako bakterio-ak kontsumitzen dutehn oxigenoa(OEB5) neurtuta kalkulatuko da; pro-zesu guztia ilunetan eta 20ºC-ko ten-peraturan egingo da. Índice honenbalorea urak mineralizatu gabe duengai organiko kopuruaren proportz-ziozkoa izando da. Ur naturaletanbalore hori 0,7-7 mg O2/1 izaten da.Kutsatuta dauden tokietan delakobalore hori askoz ere altuagoa izand a i t e k e .

Bizkaiko ibaiak diren modukoak dira,eta esan dugun bezala, ur-ekarriabapatean jasotzen dute eta sakonera

gutxikoak dira, eta, oro har, gureibaietan uraren oxigenatze prozesuaerraz osatzen da. Horrela ez daharritzekoa kasurik gehienetan ure-tan disolbatuta dagoen oxigenoarenbaloreak altuak izatea, nahiz eta ibaihoriek tarte askotan kutsadura orga-nikoaren eta industri kutsadurarenondorio latzak pairatu.

pH-aren balorea, hots, ur naturalesazidotasun-basikotasun gradua 6 eta8 artekoa izaten da gehienetan, betiere substratua zein den eta drenaia-arroaren lurzoru moten arabera.Bestalde, uretan gertatzen direnerreakzio kimikoek eta fotosintesiabezalako prozesu biologikoek erebadute eraginik. pH-aren muturrekobaloreak (batez ere oso baxuak dire-nak) kutsaduraren ondorio izatendira eta, jakina, kalte izugarriak sor-teen dituzte organismoetan.

Nonbait kokatu beharra izanez gero,Bizkaiko ibaietako urak alkalinoakdirela esango genuke, 7 eta 9 arte-koak. Bestetik, 3tik hurbil daudenbaloreak Ibaizabal ibaiaren ibilgukutsatuetan aurkitu ditugu.

Eroamena eta gogortasuna

Uraren eroamena disoluzioan dau-den ioi kopuruak neurtzeko era batda. Gehien aurkituko ditugunak eta,ondorioz, ur kontinentalen eroamenbaloreetan eragin gehien dutenak,

21 22



kaltzio, magnesio, sodio eta potasiokatioiak eta karbonato, bicarbonato,kloruro eta sulfato anioiak dira.

Aipatu ioi horien jatorria Haitiendisoluzioan, lurzoruaren ikusketaneta eguratsetik datozen eurietandago. Organismoentzat beharrezko-ak izaten dira, baina gehienetan ure-tan izaten duten kontzentrazioetanematen dena baino askoz ere kon-tzentrazio baxuagoetan eta, ondo-rioz, ez dute inolako prozesu biologi-korik mugatzen ez eragotzen, salbueta kasu jakin batzuetan (esaterakokaltzioaren kontzentrazioa molus-k u e n t z a t ) .

Eroamena berez hazten da ibaiarenibaiburutik urrundu ahala, gero etaazalera gehiagoko lurzoruaren jalgi-durak direla et aura ioiz betetzenbaita, eta, aldi berean, tenperaturakere gora egiten duelako. Badira legehonen salbuespen nabarmenakBizkaian, ibaiburuan diapiroak dituz-ten ibaietan, hain zuzen ere (Nerbioi,Kadagua, Altube…) Temperatura igoahala, uraren eroamena ere gehituegiten da. Dena dela, halako ba-t-bateko igoera bat kutsaduraren sei-nale izaten da.

Uraren gogortasuna (kaltzio karbo-natoaren eta bikarbvonatoaren kon-tzentrazioaren arabera neurtzen da

bera) eta eroamena oso lotuta dau-den gauzak dira. Bikarbonatoa disol-bagarria da uretan, baina ez osterakarbonatoa, eta hau sorteen denean-uretatik anhídrido karbonikoa ken-tzen duen edozein prozesu delabide, fotosintesia esaterako, bikar-bonatoa karbonato bilakatzen dene-an- Haití eta organismoen gaineanjagiten da. Horretara kararrizkotobak eratzen dira.

Bizkaiko ibairrik gehienen eroamne-na nahikoa altua da, eta urtearensasoiren batean 200 uS/cm bainobalore altuagoak izaten dituzte.Mineral gutxien duten urak karrantza,Aguera eta Lea ibaietatik dira etamineral genien dutenen arteanKadagua eta Nerbioi ibaietakoakditugu, zeharkatzen dituzten diapiro-en eta jasotzen dituzten isurkinenondorioz, eta Galindo, Asua, Gobelaseta Ibaizabal ibaietakoak, jasanbehar duten kutsadura izugarriagatik.

E l i k a g a i a k

Hondakin minerales zatirik handienaosatzen duten eta uraren eroamena-ren eragile handienak diren ioiakaparte, askoz ere baxuagoak direnkontzentrazioetan disolbatuta egotendiren beste gai batzuk ere badaude,baina hala ere garrantzitsuak osolandareen elikadurarako; horrexega-

23 24



tik, bada, elikagai izena hartzendute. Nitrogenoaren konposatu inor-ganikoak (nitratoa, nitritoa eta amo-nioa), fosfatoa eta silikatoa.

Gai horiek nahikoa baxuak izatendiren kontzentrazioetan aurki daitez-ke, landareak behar izaten dituzte-nak baino baxuagoak, konposatuhorietariko baten ezagatik fotosintesitasa mugatuta izan dezaketeenak.

Ur naturaletako hidrogenoa konpo-satu kimiko organikoetan (aminoazi-doak, aminak, proteinak, azido humi-koak, etab.) eta inorganikoetan(nitratoa, nitritoa eta amonio ioniza-tua edo ionizatu gabekoa) aurekitukodugu. Nitratoa jarduera biologikogutxiko eta oxigeno askoko lekuetanaurkituko dugu. Amonioa, ostera, gaiorganikoen mineralizazioaren ondo-rioz sorteen diren giro erreduktoree-tan izaten da nagusi. Landareeknitrogeno inorganikoaren hiru formakbereganatzeko gai dira, eta organikobilakatu. Uretan dauden nitrogenomota desberdinen aldaketa mikroor-ganismo batzul egiten dute, zenbaitbakterio gai dira amonioa nitrito etanitrato bilakatzeko eta delako proze-su horri nitrifikazioa deritzo. Bestebatzuk desnitrifikazioari ekiten diote,horrela nitratoa nitrogeno molekularbilakatzen da eta nitrogeno hori egu-ratsean hedatu. Halaber, bakterioeta arraba zianofizeoak daude, egu-

ratsean dagoen nitrogeno melekula-rra finkatzeko gai direnak eta horre-la, nitrogenoaren uretako zikloa sar-tzen dutenak. Prozesu hau haltzensustraietako microorganismo sin-bionteek ere burutzen dute.

Amonioa, batez ere ionizatu gabedagoena (amoniakoa, NH3) eta baitanitritoak ere, toxikoak dira organismoasko eta askorentzat, batez erearrain salmonidoentzat.

Uretan izaten den fosforoa formainorgánico disolbagarrian dago,forma organiko disolbagarrian edopartikuletan (hala organikoa organis-moetan eta organismo hondakine-tan, nola inorganikoa minerales par-tikuletan). Berezko baldintzetan fos-foroa baino nitrogeno gehiago egon-go da, fosforoa elementu hori dutenharrietatik baino ez delako sorteeneta eguratsean ia ez dagoelako.Dena den, hiri hondakinetan marinabat fosfato izaten da -garbikariak-eta nekazaritzako hondakinetan-ongarriak-, eta horiek uraren eutrofi-zazioa ekartzen dute. Eutrofizazioazer den?, bada, jatorriz antropikoaden elikagai edo gai organiko gehie-gi botatzea uretara; zer gertatzen dahorrekin?, arrabak etar beste landa-re batzuk izugarri hazten direla etahoriek usteltzen direnean oxigeno larkontsumitzen dela. Baldintza horie-tan uharrea sorteen da eta oxigenoa

25 26



ez egote aedo dagoena eznahikoaizatea bertako organismoen kaltera-ko da. Hori guztia nabarmena izatenda laku eta urtegietan, baina behinbaino gehiagotan ibaien ur geldo edouriletan ere aurkituko dugu.

Silikatoa funtsezko elikagaia dadiatomeoen eta beste arraba ba-tzuen oskola eratzerako prozesuan.Abar horiek izugarri hazi eta gerosilikato horren eskasia nabarmenaizaten da.

Elikagaien kontzentrazioa hazi egi-ten da ibaiburutik zenbat eta gehiagourrundu eta hori nabarmen-nabar-mena izaten da oso industrializatutadauden ibai-arroetan eta nekazaritzajardueretako eta hiriko kutsaduragehien jasotzen dutenetan(Kadagua, Galindo, Nerbioi, Ibaiza-bal, Gobela, Asua eta Butroe). Ibai-arro hauek dira tarte batzuetan sal-monido eta ziprinidoen garapenera-ko behar den oxigenoaren baloreeta-ra heltzen ez direnak edo balorehorren muga-mugan daudenak.

S u l f r e a

Sulfatoa da oxigeno nahikoa duenuraren konposaketan gailentzen densufrearen forma inorganikoa.Sulfatoa harriaren meteorizazioa etalurzoruaren ikuzketaren bakterioek

sulfatoa sulfhidriko erara erreduzi-tzen dute eta, sulfhidriko hori toxikoada eta oso berezia den usainadauka. Elementu hori jalgikineanpilatzen da. Gaur egun ibai sistema-ten sufre gehien sorteen duen feno-menoa euri azidoa dugu. Sufreaduten konposatuen errekuntzatikdatorren eta eguratsean egon dago-en sufre dioxidoa lurrinarekin batzenda eta azido sulfurikoa Portu; euriaegiten duenean azido hori uretaraheltzen da eta pH-aren beherapenasorteen du, eta, ondorioz, oso larriakdiren eragin ekologikoak.

Sulfatoen kontzentrazio baloreakaltuak dira Nerbioi ibaiaren goiko ibil-guan, kasu horretan Urduñako diapi-roaren eraginagatik, eta Kadagua,Galindo, Asua, Gobela, Ibaizabal etaB u t r o e n .

B u r d i n a

Uretan dagoen burdina ioi ferrosoeran aurkituko dugu (Fe2+), disolba-garria, edo bestela, ioi ferriko eran(Fe3+), askoz disolbagaitzagoa.Disolbagarritasun horren ezauga-rriak direla medio, oxigenoa faltadenean baino ez dugu disolbatutaaurkituko (forma erreduzitua), horixeda, esaterako, lurrazpiko uretan etahondo anoxikoetako uretan gerta-tzen dena. Burdina asko duten

27 28



lurrazpiko urea azalera egiten dute-nean eguratsean dagoen oxigenoaaurkitzen dute eta burdina hondora-ko bidea hartzenduten ioi ferrikoerara oxidatukoda. Horixe da,beraz, utirburuasko eta askokkolore gorri horiizatearen arra-zoia, (jakina, eus-karazko Iturrigorriguztiak), gehie-netan hidroxidoferrikoaren edokarbonato ferriko-aren eraginaga-t i k .

Gai organikoak

Ibaietan, materiaorganikoa uretandisolbaturik dago,edo bestela parti-kulaturik, organis-mo biziengannahiz materiaorganiko hilean.Materia organikodisolbatuak etamateria organikohilaren zatikihoriek detritu edohondakina eratzendute, bakterio,

onddo eta animalientzako elikagaia;bide honi heterotrofikoa edo d e t r i t i k o ad e r i t z o .

29 30


URAREN Z IKLOA

Kontinenteetatik itsasora urtean40.000 km3 ur eramaten dute

ibaiek. Mugimendu hau da, hainzuzen ere, lur azalean gertatzendiren prozesu ekologiko guztienfuntsezko eragilea. Ez dago orga-nismorik batere urik gabe bizi daite-keenik; ura egotea ezinbesteko fak-torea da planetako edozein tokitanizakiak bizi daitezen.

Planetako urtza handi horiek mugi-tzeko energia kopuru izugarriabehar da. Energia hori eguzkiakematen du nagusiki, ibai eta, ginotxikiagoz bada ere, lurrazpiko bero-tasunak ere (urberoak,...). Gureplanetak eguzki-erradiazioarenmilioiren bat baizik ez du jasotzen,baina kopuru hau nahikoa da ur-dinamika sortarazteko.

Eguzkiaren erradiazioak itsasokoura lurruntzen du (1, marrazkia),eta ondoren urak kondentsatu etahodei, lanbro edo behelainoak sor-tzen ditu. Hodeiak atmmmosferanzehar ibiltzen dira haizeak erama-nik, normalean2.000-9.000 metrobitarteko altueran. Aire hezea hoz-ten denean, ura kondentsatu etaeuri, elur edo kaskabar legez jaus-ten da, eta halaluraren azalean ber-banatzen da.

Uraren heren bat lurzoruan barrenairagazi eta lurrazpiko urei gehitzenzaie. Ur hori oso astiro higitzen da(zenbait metro urtean) eta batzue-

tan lur azalera itzultzen da iturri,iturburu eta urbegietan. Munduko urguztiaren %4,3 mota honetakoa da.Uraren beste zati bat lur azaleanzehar ibili (ur lasterra) eta errekaedo ibaietan biltzen da, edo idoi,aintzira edo lakuak sortzen ditu.Horrelako ura planetako ur guztia-ren %0,03 da. Azkenik ura itsasoraisurtzen da, eta zikloa hasten dab e r r i z .

Alabaina, ur horren zati bat uzakibizidunek zuzen aprobetxatzendute. Landareek euren metabolis-moarentzat behar duten ura xurga-tzen dute, eta fotosintesiaren bidezur molekula hautsi eta oxigeno pre-ziatua botatzen dute airera.Landareak lurrean sortzen diren eli-kadura-kate guztien dira (belarjaa-leak haragijaleak deskonposatzai-l e a k ) .

Lur azaleko uraren heren batatmosfera itzultzen da lur-lurrunke-taren poderioz. Landareek ere aire-ra botatzen dute xurgatzen urarenhein bat, izerdi-lurrunketaren bidez.Era honetan ere ura atmosfera itzu-li eta hodeiak eginez trinkotzen da,berriz ere zikloari ekiteko.Ba al zenekien munduko ur guztia-ren %94 dagoela itsasoetan eta %6baino ez dela ur eztia?Ba al zenekien ibaietako urak erbatberriztatzeko 15-20 bat egun etalurrazpikoak mendeak behar ditue-l a ?

31 32


IBAIENIEN PROBLEMATIKA

Ibaietan kalte gehien sortzen dituen ara-zoetako bat isurketak dira. Hriek jatorri

desberdinekoak izanik, hiru taldetanbanandu daitezke: n e k a z a r i t z a - i s u r k e t a k ,hiri-isurketak eta industri isurketak.Lehenak abere-ustiategietatik datoz,hauek gai organiko kopuru handia sor-tzen baitute (abereen gorotzak batezere). Tamalez, kasu batzuetan gai orga-niko hori herri edo baserri baten ondotikpasatzen den ibai edo erreka bateraheltzen dita zuzenean. Horrek urarenazidotasuna gehitzen du (substantziahori herdoila bada) edo uretako oxige-noaren kopurua gutxitzen du, han haz-ten den mikroorganismo talde batekoxigeno hori hartzen duenez, oxigenoa-ren kontsumoak gora egiten duelako.Hobe litzateke abereen hondakin horiekbiltegiratuko balia, gero ongarri natural-tzat erabiltzeko ere. Badaude beste ku-tsatzaile batzuk, beren erabileragatiknekazaritza-isurketatzat har ditzakegu-nak: emangarriak, intsektilkariak etabelarrilkariak, nekazaritza trinkoan osoe r a b i l i a k .Hiriguneetan sortzen diren isurketak gaiorganikoz osatzen dira batez ere, etabai etxeetan normalean erabiltzen direngarbikariez ere. Zorionez, leku askotanapurka-apurka araztgiak instalatzen aridira, eta beraz,kutsatzaile horien eragi-na geroz eta txikiagoa da.Etxeetako hondakinak, batez ere plati-koak eta jatorri desberdinetako zaborbatzuk, hirietan edo landetan uztea hiri-gune eta baserriguneen kontrako aten-tatu bisual eta kutsatzailea dela esand e z a k e g u .Industrien hondakinak mota askotakoakdira, eta ibaien aurkako erasorik gogo-rrena eta etengabeena bihurtu dira.

Ubideak urmindu bilakatzen dira sarri-tan, eta bertako urak, instalazio kutsa-tzaileak erabili eta gero, bits, koipe etaosagai hilgarrizko geruza bat eramatendu gainean; horrek ur hori guztiz ustel-durik dagoela erakusten du. Gaur egun,biztanleguneetan gertatzen den bezala,enpresek uren kalitate-kontrolari buruz-ko araudi berriak errespetatzen hasidira, eta beraz, araztegien instalazioaindustri prozesuaren beste fase batizango da.Ibaiek jasaten duten beste arazo larri batubideratzeak eta karrasketak dira.Batzuetan, lan horiek ur korronte naturalbat ubide artifizial bihurtzen dute, ubideartifiziak horiek ura garraiatzen dute abia-da handian eta ez dute ia aukerarikeskaintzen landaredia eta fauna hazd a d i n .Ubidearen ur-erregimen beraren gora-beherak ibaiak behar dituen baldintzaegokiak ezegonkortzen dituen faktorebat eratzen dute. udan ibaietan gerta-tzen diren lehorte luze eta ugariek ego-era larriak sortzen dituzte, zeren etagarasta-lur eta beste erabilera batzueta-rako behar den ur kopuruak ibaiarenegoera larria eragiten baitu, ibai batekurtaro bakoitzean duen emari ekologi-koa gutxienezko mailara jaisten delako.Ildo honi jarraiki, burutzen diren hidrolo-gi zuzenketen helburua uraren mailarenitsumustuko beherkada horiek arindueta aurretiaz antzematea da; gure ibaie-tan eraikitzen ari diren uhaskatxoak etaezpondak, besteak beste, oso onuraga-riak dira.Azkenik, lurrak apurka-apurka lantzendiren heinean, urbazterrak eta ingurukobasoak hondatuz doaz, beraz, honahemen ibaiek normalean jasaten duenbeste eraso bat.

33 34

Sedentarioak eta gautarrak

Karpak talde txikietan bizi diren arrainsedentarioak dira. Nahiko beldurtiakdira, eta beren ohituran gautarrakdira. Hori horrela, egunez hondoakegiten dira, uretako landareen arteanezkutatuta. Udan eta idorraldietan

bakarrik igotzen dira uraren azalerara,ur oxigenatuagoa arnasteko xedez.Mugimendu mantsoak dituzte etalasai-lasai igeri egiten ikusi ditzakeguputzu eta urmaeletan, ur lasaietanedo sakontasun dezente eta landare-dia ugari duten zonaldeetan bizitzeagustatzen baitzaie.

3635K

arpa arrunta (Cyprinus carpio)

oraindik oso kutsatuta ez dau-den ibaietako behe-ibilguetan

eta urtegietan bizitzera hobekienmoldatu den arrainetako bat da. Asia Txikikoa eta Kaspiar Itsasoaneta Itsaso Beltzean itsasoratzendiren ibaietakoa da jatorriz; arrainlasai eta fidakor hau erromatarreksartu zuten Europan, etaHanburgotarren dinastiak berrizIberiar Penintsulan. Izan ere, aipatudinastiako kideek, XVII. mendean,errege-urmaeletan askatu zuten,bertan igeri egin zezan eta apainga-rri gisa balio zezan. Hala ere, zein tamainatara iritsi dai-

tezkeen ikusita (metro bateko luzeraeta 25 kilo baino gehiagoko pisua),beranduago, ibai-ibilguetan sartuzen, kirol-arrantzarako erabiltzekoxedez. Egun hondo lohitsua duteneta landaredia ugaria duten IberiarPenintsulako ibaietako ur lasai, erdi-ibilgu eta behe-ibilgu, urtegi nahizaintzira guztietan aurkitu daiteke.Euskadin Arabako urtegi eta ibaietanbakarrik aurkitzen da, bereziki Ebroibaian. Izan ere, ur-mota oso desber-dinetara ezin hobeki moldatzen da,eta erresistentzia handia du oxigenogutxiko uretarako, litroko 0,4 miligra-mo oxigenoko kontzentrazioak erejasateko gai baitira.

KARPA ARRUNTACyprinus carpio

C I P R I N I D A E F A M I L I AC I P R I N I D A E F A M I L I A

lauek, zenbait gadidoek, eta guztiengainetik, ilargi arrainak milioika arrau-tza jartzen dituztela.Japongo zenbait eskualdetan pape-rezko karpak daude etxeetako sarre-retan zintzilik; karpa bat seme bakoi-tzeko. Horrek familiaren ugalkortasu-na adierazten zuen.Errunaldia amaitzerakoan, eta arrau-tzen estaldura gardena, 1-1,6 mm-koa, gogortu aurretik, gurasoek, isa-tsekin kolpe handiak emanez, saka-banatu egiten dituzte, lohira eroriordez inguruko landare akuatikoetaraitsats daitezen. Izan ere, lokatzetaraeror-tzen badira, lohia arrautzen kan-poko estaldurara itsasten da,enbrioiek arnastu ahal izateko beha-

rrezkoa den gas-trukaketa eragotziz,eta ondorioz, asfixiaz hiltzen dira. Askotan, karpek behin baino gehiagoerruten dute. Errunaldi baten eta bes-tearen artean astebeteko epea egotenda, gutxi gorabehera. Errunaldia sakontasun txikira gauza-tzen da, eta, ondorioz, indibiduo han-dien bizkar-hegatsa uretatik irtetenda. Horregatik, uretako hegaztiek edohegazti harrapariek beren moko edoatzapar indartsuekin harrapatu ditza-kete. Harrapari horien artean mirua,lertxuna edo zikoinak daude. Arrautzak eklosiora iristeko astebeteedo pare bat aste iragan behar dira,uraren tenperaturaren arabera.Jaioberriak, 3 edo 4 egunez, beren

3837

Beren jarduera oso lotua dago ura-ren tenperaturari: horrela, ur epele-tan oso aktiboa izaten da, baina ten-peratura jaisten denean ia ez du janere egiten. Arrak emeak baino txikia-goak dira.

U g a l k e t a

Udaberriaren erdialdean errutekoxedez biltzen diren arren eta emeen

talde txikiak era-tzen dira.Errunaldia ur ezoso sakonetangauzatzen da,ertzetik gertu etalandaredi ugariadagoen lekuan.Zonalde horietantenperatura nahi-ko altua da, 17gradutik 20 gra-dura bitartekoahain zuzen ere.

Bikoteak ertze-ko lohiaren gai-nean iraulkatzendira, eta bienartean, isatsekinkolpeak emanez,zulo bat egitendute, 40 zentime-troko diametroaduen zulo txikibat. Habia pres-tatzeaz amaituondoren, emeabarneratu egitenda. Bere ondoankokatzen denb i k o t e k i d e a kesperma aska-tzen du emeakhainbat ilaratan,

arrosario moduan, errun dituenarrautzen gainean. Arrain horiek osougalkorrak dira, kiloko 100.000-150.000 arrautza erruten baitituzte;normalean 300.000, baina 700.000errutera ere iritsi daiteke. Bere ugalkortasuna dela-eta, grezia-rrek eta erromatarrek Venusi eskainizioten arrain hau. Argi dago orduanoraindik ez zekitela zenbait arrain


uzten, eta, orduan eta zaharragoakizan, orduan eta tamaina handiagoadute. Hazkunde azkar bat duten indibiduo-en bizkarrak arku-forma hartzen duela

eta mantso hazten direnena, berriz,luzanga izan ohi dela egiaztatu da.Tenperaturak ere funtzio oso garran-tzitsua betetzen du karparen jatunta-sunean. 8 graduren azpitik aurkitzen

4039

zaku bitelinoko substantziaz elika-tzen dira. Egun horietan, geldirikegoten dira, hondoan edo landareenartean ezkutatuta. Ondoren, urarenazalerara igotzen dira, igeri-masku-ria airez betetzeko. Behin beren liseri-aparatua eratuondoren, beren kabuz elikatu daitez-ke. Une horretan, karpengan harra-pari-sena jaiotzen da eta, karpaheldu landarejaleek ez bezala, eltxo-en eta beste intsektuen larbak nahizuretako arkakusoak, barraskilotxoakedo harrak bezalako krustazeo txi-kiak ehizatzen ditu, lohi artean bilatuo n d o r e n .Karpa gazteen liseri-aparatua ososinplea da, baina hazten doan heine-

an garatzen joaten da, heldua dene-an duen garapen-maila lortu arte.Bere hazkundea eskuragarri duenelikagai-kopuruaren araberakoa da.Karpak hazten dituzten arrain-hazte-gietan, 2 edo 3 urtetan kilo batekopisua izatera iritsi daitezke, nahiz etaibaietan bizi diren karpen hazkuntzamantsoagoa den. Ibaietako karpak,3 edo 4 urte betetzen dituztenean,baldintzen arabera, 20-40 zentimetroneurtzera eta 350-900 gramo pisa-tzera iritsi daitezke. Gehienez ere,40 urte izatera iristen direnean,metro bateko luzera eta 30 kilokopisua izan dezakete. Izan ere, bizitzahain luzeko animalia hauek, arrainguztiek bezala, ez diote hazteari


Eraztun horien ondoren bereiziagodauden beste eraztun batzuk daude,eta horiek negu sasoiari dagozkionakdira.

Adina kalkulatzeko erabiltzen denbeste metodo bat "o t o l i m e t r i a" da.Hori horrela, karpak zein adina duenjakiteko, otolitoaren hazkunde-zerren-

4241

denean ez du ia ezer jaten; 20 gra-dutan dauden uretan dagoenean,berriz, jale handia da.Bi edo hiru urtera karpak heldutasunsexualera iristen direnean -arrakemeak baino zertxobait lehenago-,landare gehiago kontsumitzen has-ten dira, eta beren elikadura mistoabilakatzen da, haragia zein landare-ak jaten baitituzte.Helduak direnean, aldiz, uretako lan-dareek beren dietaren %90 osatzend u t e .Udazkena iristen denean, ziprinidohoriek geroz eta gehiago elikatzenhasten dira, neguko hilabete hotze-tarako erreserbak eratuz. Izan ere,neguko hilabete hotz horietan, ten-peraturak nabarmen egiten dueneanbehera, sakontasunetara jaisten diraeta lohi azpian ezkutatzen dira, uda-

berri hasieraraino luzatzen den loal-di batean sartuz. Hibernatzen dutenbitartean beren pisuaren %5etik%15era bitartean galtzen dute.

Adina kalkulatzea

Bizitza hain luzeko arrain honenadina zehaztasunez ezagutzeko,iktiologoek metodo desberdinak era-biltzen dituzte. Metodo garrantzi-tsuena ezkatek dituzten eraztunakkontatzean datza. Horiek esker,adina ezagutzeaz gain elikaduraoneko eta txarreko aldiak bereizi di-tzakegu. Izan ere, elikadura oparoa deneaneraztunak elkarrengandik oso gertudaude, eta uda sasoiari dagokioneraztun ilun bat osatzen dute.


4443

dak behatu behar dira. Otolitoa arrainari lurraren erdigune-arekiko duen posizioaz informatzendion organo bat da. Organo horrekhonela funtzionatzen du: arrainaposizio arruntean aurkitzen denean,otolitoaren pisuak, grabitate-inda-rrak bultzatuta, nerbio-bukaeretandu eragina. Arrainaren posizioaalderanztu egiten bada eta, ondo-rioz, sabelaldea gorantz jartze bada,otolitoa nerbio-bukaeretatik bereiz-ten da, eta, bat-batean, zerebrorairisten zen korronte nerbiosoa etenegiten da. Berehala, hegatsetarainoiristen den korronte bat sortzen da,berezko posiziora itzuli dadin, etaetendako korronte nerbiosoa berre-zarri dadin.

K A R PA - M O TA K

Karpen ezkata-estaldura desberdinaizan daiteke, gurasoengandik har-tzen dituzten faktoreen arabera. 4estaldura-mota oso desberdinbereizten dira: 1 ) " E z k a t a - k a r p a " : bere gorputzaantzeko ezkata txikiez estalita dagoerabat. 2 ) "Karpa ispilua": tamaina desber-dinetako ezkata handiak ditu, irregu-larki banatuak, eta horiek isla osoederrak eragiten dituzte. 3) "Galiziako karpa": ezkata txikizosatutako ilara bat du bizkarraldean,eta ezkata uniforme eta handiak ditualboko lerroaren gainean.4) "Larru karpa": ez du ia ezkatarik.

C I P R I N I D A E F A M I L I A

1 .

2 .

2 .

3 .

4 .

K A R P A M O T A K

U g a l k e t a

Errunaldi oso luzea du; izan ere,arrautzak hiru aldi desberdinetan jar-

tzen ditu, eta aldi baten eta bestearenartean denbora-epe jakin bat ematenda. Ekaina iristen denean lehenengoerrunaldia gertatzen da. Horretarako,

4645Z

amo txikia landaredia ugarizhornitutako ur zingiratsuetanbizi ohi den ziprinido bat da.

45 zentimetroko luzera eta hiruedo lau kiloko pisua izatera iritsidaiteke. Zamo txikia oso arrain erresistenteada, eta hain da indartsua oso bal-dintza txarretan ere bizi daitekeela.Oxigeno maila oso txikiak jasan di-tzake (amuarrain batek bizitzekobehar duen oxigeno kopuruarenhamarren batera besterik iristen ezden oxigeno-mailatan bizi daiteke).Negu hotzenetako ibai eta putzue-tako ur izoztuetan ere bizi daiteke.Horrelakoetan, geldi-geldirik egotenda, hondoko lohien azpian sartuta.

Bere bizi-funtzioak ia erabat etetendira, eta udaberria iristen deneaneta tenperaturek gora egiten dute-nean besterik ez da esnatzen.Landareak eta intsektuen larbakjaten ditu funtsean, bereziki eltxoaketa landare galkorrak, eta baitabeste animalia planktoniko batzukere. Putzu txikietan eta elikagai gutxidagoen lekuetan bizi denean, osomantso hazten da, eta buru osogaratua duten forma nanoak ager-tzen dira. Hala ere, baldintzak ego-kiak badira eta elikagai ugari topa-tzen badute, zamo txikiaren gorpu-tzak bizkar-profil altuagoa hartzend u .

ZAMO TXIKIACarassius carrasius

C I P R I N I D A E FA M I L I A C I P R I N I D A E FA M I L I A

Karparen (Cyprinus carpio) eta zamotxikiaren (Carassius carassius) a r t e-ko hibridoak lortu daitezke. Hibridohoriek bi espezieen ezaugarrienarteko nahasketa bat dira. Zamo txi-kiak duen erresistentzia heredatzendute, eta baita karparen hazkunde-abiadura ere. Ez da batere erraza espezie haujatorriz nongoa den edo non aurki-tzen zen zehaztea, aspaldidaniksartzen baita artifizialki herrialdea s k o t a n .

E z a u g a r r i a k

Zamo txikiaren itxura karparenarenoso antzekoa da; izan ere, zamo txi-kiaren gorputza obalatua da, eta lodi-tu egin daiteke, nahiko borobildu bila-katu arte. Arrea, arre horixka edo arreberdexka izan daiteke, inguratzenduen habitataren arabera. Ez du biza-rrik; lehenengo zakatz-arkuak 23-33brankispina ditu, eta alboko lerroan31-35 ezkata zenbatzen dira. Hortzfaringeoak ilara bakarrean multzoka-tzen dira.

4847urak 14 gradutan egon behar dugutxienez (tenperatura hoberena19 eta 20 gradu artekoa da).Arrautza horiek lirdingatsuak dira,gorriak eta 1,5 mm neurtzen dute. Emeek landareen gainean jartzendituzte arrautzak (guztira 150.000-300.000 arrautza), hostoetara etazurtoinetara erantsita. Handik 5edo 7 egunetara arrainkumeakjaiotzen dira. Arrainkumeek 4,2-4,9mm inguru neurtzen dute. Finkatze-organoak dituztenez, lehenengo

egunetan landareetara erantsitaegoten dira, beren zaku bitelinokoedukiaz elikatzen diren bitartean. Arrainkumeen hazkundea, neurrihandi batean, elikadura-baldintzenaraberakoa izan ohi da. Heldutasun sexualera jaiotzen dire-netik 3 edo 4 urtera iristen dira, 8cm-tik 15 cm-ra bitartean neurtzendutenean. Bi urte dituztenetikaurrera, emeak arrak baino azka-rrago hazten dira, baina arrakemeak baino lehenago heltzen dira.


Bizitza sedentarioa

Arrain hauek bizitza sedentarioa dara-mate ur-ibilgu mantsoetan. Mugimen-du oso mantsoak egiten dituzte, eta,horregatik, bizitza oso lasaia darama-

te, talde txikitan bilduta. Urak bizkortuegiten direnean, urre-arrainak ibaier-tzera hurbiltzen dira, ur-korrontelasaiagoak dauden lekuetara. Urre-arrainak oso erresistenteak etamoldagarriak dira, muturreko baldin-

5049U

rre-arraina (Carassius aura -

t u s ) Asiaren ekialdekoa dajatorriz. Hiru lurralde historiko-

etako ibaietan eta urtegietan arrakas-ta handiz sartu dira, eta erresisten-tzia handia duenez eta erraz egoki-tzen denez modu naturalean ere bar-neratu da zenbait ibilgutan.Arrain honek Ebro ibaian eta bereadarretan (Omecillo, Bayas etaZadorra), eta Santa Engrazia,Uribarri-ganboa eta Albina urtegie-tan naturalizatuta dauden hainbatpopulazio ditu. Gipuzkoak oso uga-ria da Oria ibaiaren behe-ibilguan,bereziki Lasartetik Usurbilera bitar-tean. Jaizubiako erretenetan ere

badago, nahiz eta askoz ere eska-sagoa den.Bestalde, Bizkaian Errekatxo urtegianeta Arboledako urmaeletan nahizKadagua ibaian sartua izan da. Urre-arraina asko erabili da arrain-hazkuntzan, aspaldidanik; horrega-tik, oso zaila da bere banaketa natu-rala ezagutzea. Izan ere, egunmundu osoan sakabanatuta aurkidezakegu. Jatorrian Europarenekialdeko herrialdeetan, Siberianeta Asian aurkitzen zela usten da.Ondoren, Europaren erdialdetik etamendebaldetik hedatu zen, IberiarPenintsulara, Italiara, Eskandinavia-ra eta Erresuma Batura ere iritsiz.

URRE ARRAINACarassius auratus


bere dieta, urre-arrain gazteenenkasuan bereziki, iragazi egiten dituenorganismo planktonikoez osatzen da.

Karparen antzekoa

Urre-arrainaren eta karparen artekodesberdintasuna da urre-arrainak ezduela barbularik, karpak aho ondoan

lau barbula dituen bitartean. Barietategorriari arrain gorri deitzen zaio, eta30-40 zentimetro inguruko luzera izate-ra iritsi daiteke. Urre koloreko barieta-tea, berriz ez da 25 cm-ko luzera gain-ditzera iristen. Urre-arrainak, egoerabasatian bizi denean, karparen antze-ko itxura izan ohi du, buru oso antze-koarekin, baina barbularik gabe eta

5251tzatan bizitzeko gai baitira, oxigenooso gutxi duten uretan eta ur oso ho-tzetan alegia. Hori horrela, neguan,aire librean dauden urmaeletako izo-tzaren azpian bizi daitezke. Hala ere,horrelakoetan, beren bizi-jardueramugatu egiten da, ia geldiarazi arte,eta hondoko lohi azpian edo landareartean ezkutatzen dira.Aldi berean, tenperatura altuko eta

oxigeno gutxiko urak ere jasatendituzte, eta baita kutsadura-mailahandiko urak ere.Denbora asko egon daitezke uretik

kanpo. Nahikoa da hezetasun pixkabat egotea. Eta, karparen kasuanbezala, beroagatik lehortu egiten denputzu batean bizi bada, hondoko lohiazpian sar daiteke, heze mantendueta euriak iritsi arte itxaron ahal izate-ko. Karpak gogoko dituen leku horie-tan bizi bada ere, urre-arrainak ezditu hainbeste elikagai behar, etadenetik jaten du. Elikagai gisa hardaitekeen organismo oro jaten du:animaliak edo landareak, intsektuak,harrak, arrainen arrautzak, molus-kuak, krustazeoak eta abar. Hala ere,


Alboetan, hala ere, urre eta hori kolore-ko distirak ikusi daitezke. Sabelaldea,berriz, hori argia da. Barietate gorriarenkolorea gorri bizia da. Akuarioetan saltzen diren arrain asko,maiz, espezie honen forma bitxiak dira.Izan ere, urre-arrainetik abiatuta, akua-rofiloen esperimentazio genetikoarenondorioz, urre-arrainen barietate ugariaurki ditzakegu. Barietate horiek ezau-garri bereziak izan ditzakete, hala nolaisatsa bikoitza, buru handia, begi osoirtenak,... Ezaugarri horiek guztiakgenetikoki igortzen dira, baina barietatehoriek isats bakarreko arrain gorriarruntak baino askoz ere erresistentziatxikiagoa dute.

U g a l k e t a

Karpak bezala, urre-arrainak oso ugal-korrak dira. Urre-arrainen ugalketamaiatzetik uztailera bitartean gertatzenda, ibaietako gune lasaienetan, ur-lan-daredi ugari dagoen lekuetan.Orduan, emeak, arrak bultzatuta, lan-daredia ugariko lekuak bilatzen ditu,ehun milatik hirurehun mila arrautza

bitartera jartzeko. Arrautza txiki horiekgorriak eta lirdingatsuak dira. 1,5 mili-metroko diametroa dute, eta, hain diraitsaskorrak, landareen sustrai eta hos-toetara itsasten direla. Behin errunaldia amaituta, arrak ernal-du egiten ditu, arrautzen gaineanesperma isuriz. Ondoren, gurasoekabandonatu egiten dituzte arrautzak,eta ez diete zaintza berezirik eskain-tzen. Handik bost edo sei egunera, arrau-tzak ireki egiten dira, eta ñabar kolore-ko larbak azaltzen dira. Larba horiek,ondoren, kolore gorrixka edo horixkahartzen dute (horixka urak 21 gradubaino gehiago dituenean eta elikaduraugaria denean).Hiru edo lau urtera, 10 zentimetrokoluzera neurtzen dutenean, heldutasunsexualera iristen dira. Barietate exotiko-ak 6 zentimetroko luzerara iristen dire-nean heltzen dira.Urre-arraina oso bizitza luzeko arrainada, hogeita hamar urte baino gehiagobizitzera iritsi daiteke-eta. Hibridoenbarietateak, hala ere, ez dira 12-16 urtebaino gehiago bizi.

5453

gorputz motzagoarekin. Karparen eta urre-arrainaren artekobeste desberdintasunetako bat daurre-arrainak lau hortzez osatutakohortz-ilara bat duela faringe-hezurbakoitzean, eta karpak, berriz, bosthortzez osatutako hiru hortz-ilaradituela faringe-hezur bakoitzean.Urre-arrainaren gorputza txikiagoa da,

eta ezkata zikloide handi eta itsasga-rriez dago estalita. Hori horrela, urre-arrainaren alboko lerroan 25-35 ezka-ta kontatu daitezke. Karparen kasuan bezala, bizkar-hegatseko lehenengo erradioarenatzealdea koskaduna da. Urre-arrai-naren kolorea ñabar gorrixka edo ber-dexka da bizkarraldean eta alboetan.


egoten da aktibo.Arrain honek kutsadura-maila jakinbat eta ur tenperatura altuak jasan di-tzake udan, airetik uraren gainaldeandiluitzen den oxigeno eskasa arnastuzbizi daiteke-eta.Uretik kanpo ere egon daiteke denbo-ra-epe luze batez, bere zakatzak hezemantentzen badira behintzat. A r r a i nhonek denetik jaten du. Edozer gauzairensten du, baina, bereziki, harrak,krustazeoak, moluskuak, intsektuaketa larbak. Hala ere, landareak erejaten ditu, eta baita hondoko lohiabera ere, bertan ezkutatzen diren

mikroorganismoak aprobetxatzekoxedez. Zenbaitetan, beren gorputzeanbizkarroi gisa bizi diren har lau etaluzeak ere aurkitzen dituzte.

Ugalketa berantiarra

Tenka oso berandu ugaltzen da.Udaberri amaieratik ekaina amaieraraarte gertatzen da errunaldia, landareugariz hornituta dauden eta 19-20graduko tenperatura duten uretan.Arrek, sexu bereko beste edozeinindibiduoren aurrean, beren bikoteekarrautzak jartzeko hautatutako lur-zati

5655 Arabako urtegi eta ibaietakogune lasaietan, korronteeskaseko eremuetan, tenka

( Tinca tinca) bizi da. Ziprinido hori 60zentimetroko luzera eta 4 kilokopisua izatera iritsi daiteke.Europan oso zabaldua dago eta ipa-rraldeko herrialdeetan etaAdriatikoko kostaldeko ibaietanbakarrik falta da. Euskal Herriann,isurialde mediterranearrean aurki-tzen da, eta, berez, ez dago isurialdekantabriarrean. Horregatik, A r a b a nbakarrik bizi da Tenka. Araban, Ebro ibaian eta zenbait

ibaiadarretan, hala nola Zadorran,dagoela egiaztatu da. Uribarrikourtegian ere aurkitzen da.

Lasaia eta sedentarioa

Tenka arrain lasai eta sedentarioada. Hondo lohitsua duten eta landa-re ugariz hornituta dauden gunelasaietan bizitzea gustatzen zaio.Izan ere, neguan, uraren tenperatu-rak behera egiten duenean, tenkalohi azpian sartzen da, udaberria iri-tsi arte. Inguruneko baldintzak bera-rentzat egokiak direnean bakarrik

TENKATinka tinka


egiaztatu da. Bigarren urterako,berriz, 10-15 zentimetroko luzera eta40-100 gramoko pisua izatera iristendira. Ordurako jadanik bereizten diraarrak emeetatik. Hirugarren uda iris-ten denerako, berriz, 20-30 zentime-troak neur-tzen duten eta 200-300gramo pisatzen dute. Zenbaitetan,hiru urte dituztenean, arrainak ugal-tzeko gai dira. Hala ere, gehienak ezdira heldutasun sexualera 4 urtebetetzen dituzten arte iristen. A d i nhorrekin, 4 urte dituztenean, 20-25

zentimetro neurtzen dute eta 250 batgramo pisatzen dute. Urmael artifizia-letan, artifizialki hazten den horietan,800 gramoko pisua izatera iritsi daite-ke hiru urtetan. Negu hasieran, uraren tenperaturakbehera nabarmen egiten duenean,hondo bigunak bilatzen dituzte, udabe-rria iritsi arte lohi artean ezkutatzeko.Era berean, udan lehortu egiten direnurmaeletan bizi diren arrainak ere lohiazpian ezkutatu ohi dira, udazkenekoeurien zain.

5857

txikia defendatzen dute. Emeek, 0,8-1milimetroko diametroa duten arrautzatxikiak, hautatutako lur-zati horretakolandareen gainean jartzen dituzte. Eme batek 300.000 arrautza jar di-tzake, eta 600.000 jartzera ere iritsida. Hamabost egunero jartzen dituz-te, bi hilabeteetan zehar. Zazpi edo zortzi egun iragan ondo-

ren, arrainkumeak jaiotzen dira.Horiek 4 zentimetrotik 5 zentimetrorabitartean neurtzen dute. Finkapen-organoei esker pasiboki mantendudaitezke landareen gainean lehe-nengo egun horietan. Jaio eta han-dik 10 egunera, zaku bitelinoa zurga-tu egiten da, digestio-aparatua era-bat garatzen da, eta animalia plank-toniko txikiez elikatzen hasten dira.Ondoren, eltxoen eta harren larbakere jaten dituzte. Hazten doazen hei-

nean, elikadura haragijalea aldebatera utzi eta landarejale bilakatzendira. Horrek eragin nabarmena duberen kolorean. Hasieran kolore ber-dexka badute ere, ondoren, elikadu-ra-aldaketa dela-eta, grisaxkak,urre-kolorekoak edo beltzak bilakatudaitezke, biotopoaren arabera.Ez da arraroa ikustea nola arraingazteenek uretatik kanpo egitenduten salto, uraren azalerara arrau-tzak jartzera hurbiltzen diren intsek-tuak harrapatzeko xedez.

Hazkunde mantsoa

Arrain hauen hazkundea oso man-tsoa da. Lehenengo udan 4 zenti-metrotik 8 zentimetrora bitarteanneurtu dezaketela eta 5 gramotik 10gramora bitartean pisa dezaketela


1,5 kilora bitartean pisatzen du. Hala ere, metro erdia baino gehiagoneurtu dezake eta 5 kilo inguruko pisuaizan dezake. Kolore oso desberdinak izan ditzake;izan ere, tenkaren kolorea beren inguru-neko baldintzen, sexuaren, adinareneta urtaroaren araberakoa da.

Normalean, tenkaren bizkarraldea ber-dexka da, alboak berde argiak dira, urrekoloreko islekin, eta sabelaldea berdehorixka da. Hegatsak gris kolore ilune-koak dira, ertz urdinxkekin. Zenbaitarrain ia beltzak dira, eta badaude ber-deak, horiek eta urre-kolorekoak direnarrazak ere.

6059 Dimorfismo sexuala

Espezie honetan, dimorfismo sexuala(arren eta emeen arteko diferentzia)oso nabarmena da. Arretan, sabelal-deko hegatsen bigarren erradioa osolodia da; emeetan berriz ez da ezau-garri hori ematen.Tenkaren gorputza konprimitua etanahiko motza da; azal oso fin etamukitsua du, ia ikusgaitzak diren ezka-ta oso txikiez estalia. Alboko lerroak 96ezkatatik 120 ezkata bitartera ditu; hori

dela-eta, hau da ezkata gehien dituenz i p r i n i d o a .Ahoaren bi aldeetara barbula txiki batdu; barbula horren luzera ez da begia-ren diametroak neurtzen duen adina-koa. Aho txikia du, zeiharra, ezpainharagitsuetan amaitua. Faringe-hezurbakoitzean, zerrendan jarritako hor-tzak ditu. Normalean, bost zerrendaditu hezur bakoitzean, eta hezurrenbatean lau ere izan ditzake. Tenkak 15 zentimetrotik 35 zentimetro-ra bitartean neurtzen du, eta 0,5 kilotik


izatera iritsi daiteke, nahiz eta ohikoe-na 20 eta 30 cm artean neurtzea den.Barboa talde txikietan bizi den arrainbentoniko bat da, korronte moderatu-ko lekuetan. Arrain gazteenak sako-nera gutxiagoko zatietan egon ohidira, korronte handiagoko ibai-zatie-tan; arrain zaharrenak, berriz, sako-nera handiagoetan bizi dira, ur lasaia-g o e t a n .Barboak talde txikitan bizitzeko joera

du, nahiz eta talde horiek ez direninoiz iristen loinak bezalako bestearrain-espezieek eratzen dituzten tal-deen adinakoak izatera. Egunez korrontean mantendu ohibada ere, ur-jauzietatik gertu, gauezelikagai bila irten ohi dira.

Barraskiloez, harrez, intsektuez, arrai-nen arrautzez eta, zenbaitetan, landa-reen hondakinez elikatzen dira.Zenbaitetan, uraren gainaldera igo-tzen dira, eulien larbak harrapatzekoasmotan, eta burua uretatik ateratzendute, erruten ari diren dipteroak harra-patzeko helburuarekin. Arrain helduekarrain txikiak ere jaten dituzte. Uretarahiltegietatik datozen hondakin-urakisurtzen badira, barboak zonaldehorretan biltzen dira.

Neguko hilabete hotzenak iristendirenean hibernazio antzeko bateansartzen dira, talde txikietan biltzenbaitira, ur sakonetan edo ibaiertzetikgertu dauden landareen sustraien edoharrien azpian.

6261Z

enbait euskal ibaietako erdi-ibil-guetan, ibaiaren hondoa berebizarrekin astinduz, ñabar kolo-

reko arrain estilizatu eder bat ikusidezakegu. Arrain hori barboa da(Barbus meridionalis graellsi).

Gipuzkoan Oria ibaiaren eta Urolaibaiaren arroetan bakarrik aurkitu dirabarboak. Duela zenbait hamarraldiDeba ibaiaren arroan ere aurkitzenziren, baina egun, ziurrenik kutsaduradela-eta, desagertuta daude. Barbohau oso espezie arrunta da ibaietakoerdi- eta behe-ibilguetan, eta ibaiadargarrantzitsuetan aurkitzen bada ere(Leitzaran, Ibai-Eder, A m u n d a r a i n ) ,normalean ez da oso gora igotzen.Lurralde Historiko honetako ur-ibilgu

nagusietako uraren kalitatea berres-kuratzen joan denez, Oriaren etaUrolaren ardatza bezalako ibai-zatiakbirkolonizatu egin dira. Gipuzkoan,unean-uneko ibai-zatietan salbu, bar-boak ez dira oso ugariak, eskasakbaizik. Bizkaian, barboa bereziki Kadaguaibaian, Nerbioi ibaian eta Artibain aur-kitzen da. Araban, berriz, askoz erehedatuagoa dago: ia arro hidrografikoguztietan aurki dezakegu (Ebro,Berron, Zadorra, Cobes, Ay u d a ,Bayas, Omecillo, Puron Ega...).

Hondoko arraina

Gehienez ere 30 zentimetroko luzera

MENDIKO BARBOABarbus graellsii


Ezaugarriak

Mendiko barboaren gorputza luzangada, eta bere kolorea desberdina izandaiteke, bere habitataren ezaugarrienaraberakoa. Ur argi eta azkarretan aur-kitzen diren arrainen koloreak askozere biziagoak dira; ur geldoagoetanbizi diren arrainen koloreak, aldiz, ilu-nagoak dira. Bizkarraldea urdina etasabelaldea zurixka dute, eta ez bizka-rralde ñabarra eta sabelalde horia.

Arrainkumeek gaztaina-koloreko orbanugari dituzte gorputz osoan banatuta,baita hegatsetan ere. Baina helduta-sun sexualera iristen direnean galduegiten dituzte orban horiek.Alboko lerroan 47-52 ezkata dituzte.Barbo honen bizkarrak ez du hainbes-teko arku-forma, Europaren erdialdeanbizi den ibaiko barboaren (barbus bar -

bus) kasuan bezala. Bestalde, bizkar-hegatseko erradio luzeenaren atzeal-deko ertzak ez du zerra-forma-.

6463

Errunaldirako lekualdaketa

Errunaldia maiatzetik ekainera bitar-tean gertatzen da. Garai horretan,arrek, buru gainean eta bizkarralde-an, tuberkulu zurixkak dituzte, luzera-ko serietan ezarriak. Eztei-botoiakdira, eta ugalketarako prest daudelaesan nahi dute. Errunaldian zehar taldetan biltzendira, eta ibaietan gora egiten dute,sakonera txikiko eta korronte ez osohandiko hondo lohitsu edo harritsuenbila. Leku egokiak aurkitzerakoan arrau-tzak non jarri hautatzen dute. Emeekhiru mila arrautzatik bost mila arrau-tzara bitartean jartzen dituzte.Gurasoek, arrautza horiek behinernaldu ondoren, hondoko lohiazestaltzen dituzte edo, bestela, itsas-

korrak direnez, zuzenean itsastendira harrietara. Errunaldia amaitutakoan, arrain hel-duak ibaian behera joaten dira, jato-rrizko lekuetaraino, eta errunaldirakohautatutako zatietan arrainkumeakbesterik ez dira geratzen. Arrainkumeak hamabost edo hama-sei egunetara irteten dira arrautzeta-tik, uraren tenperaturaren arabera.Orduan, lehenengo egunetan elikagaigisa erabiliko dute zaku bitelino txikibatez hornituta irteten dira arrautzeta-tik. Behin beren erreserbak kontsumi-tu dituztenean, barbo txikiak mugi-tzen eta animalia bentoniko txikiakharrapatzen hasten dira.

Lau edo bost urtera heldutasunsexualera iristen dira. A z p i e s p e z i ehau aro glaziarraren aurreko aldi epe-leko erlikiatzat hartzen da.


gertatzen den bezala. Bizkar-hegatsa-ren lehenengo erradioaren azpikoerdialdea osifikatuta dago, eta atzeal-

dea, berriz, hortzikatuta agertzen da,baina erradio hori ondorengo erradioakbaino zerbait lodiagoa da. Bizkar-

6665I

sats gorria duen barboa edo barboarrunta (Barbus haasi) a s k omurriztu da azkeneko urte haue-

tan. Hori dela-eta, MehatxupekoEspezieen Euskal Katalogoan espe-zie Ahul gisa jaso zen. Lehen oso ugaria zen Arabako ibai-ibilguetan, baina egun Zadorra etaPuron ibai arabarretan bakarrik aur-kitzen da. Barbo arruntaren ezaugarri nagusiada gorputz oso liraina duela, bizkar-profil erregularrarekin, eta ezkatazikloideoz dagoela estalita.Hori horrela, alboko lerroan 46-51ezkata ditu. Hegatsen posizioa etahorien tamaina gainerako barboena

bezalakoa da.Espezie honen kolorea aldatu egitenda, bizitokiaren arabera. Ur garbi etasakonetan aurkitzen diren arrainakberdexkak edo ñabar berdexkak dirabizkarraldean, zilar-kolorekoak alboe-tan, batzutan nahiko distiratsuak, etazurixkak sabelaldean. Oso sakonak ez diren ibaietan, etahain gardenak ez diren uretan, barbo-en koloreak ez dira hain biziak izaten;argiagoak dira bizkarraldean, etahorixkak alboetan eta sabelaldean. Arrain gazteenek orban zuri ugari

dituzte gorputz osotik. Orban horiekdesagertu egiten dira arraina helduta-sunera iristean, mendiko barboarekin

ISATSGORRI BARBOABarbus haasi


beste zenbait ziprinido espezieei beza-la, tuberkulu batzuk ateratzen zaizkieaurpegian eta buruan; eztei-botoiakdira. Hori horrela, garai horretan arrain-multzo handiak osatzen dituzte, ibaie-tan gora egiteko, erruteko leku lasaienbila. Emeak 4 edo 5 urtetan iristen diraheldutasun sexualera. 2 milimetroinguruko diametroa duten 6.000-

20.000 arrautza horixka jartzen dituz-te. Arrautza horiek, behin ernalduakizan ondoren, hondoko lohiarenazpian sartzen dituzte, isatsekin egi-ten dituzten mugimendu indartsuenbidez. Arrainkumeek arrautzetatik irteteko

behar duten denbora, neurri handibatean, uraren tenperatuaren arabe-rakoa da, baina, normalean, bi asteingurukoa izan ohi da.

6867

hegatsa mendiko barboarena bainoluzeagoa da, arraina ere handiagoabaita. Izan ere, zenbait kasutan 80zentimetroko luzerara eta 6 kilokopisura iritsi daiteke.Buruaren goialdeko profila nahikokonbexua da, eta ahotik gertu dituenbizarrak oso luzeak dira. Bizar atzera-tuenak begiaren atzealdeko ertzeraorotsi daitezke.Ahoa nahiko inferoada, ezpainak haragitsuak dira, etafaringe-hortzak nahiko posizio altuankokatzen dira.

Ugalketa

Mendiko barboak bezala, isats gorri-ko barboak harrak, krustazeoak,

moluskuak, intsektuak, larbak etauretako landareak jaten ditu.Jarduera-maila handienera udabe-rrian eta udan iristen da. Garai horre-tan uretako landareetatik gertu bizi daeta arrain-multzo handiago edo txikia-goetan biltzen da. Multzo horiek gel-dirik egon ohi dira egunez, eta ilun-tzean, berriz, elikagaiak bilatzerazuzendutako jarduera biziari ekitendiote.Neguan zehar oso gutxi jaten dute,barboak zonalde sakonagoetara etaur lasaiagoetara joaten baitira, etabertan egoten baitira, geldirik, edohondoko lohiaren azpian.Udaberrian ugaltzen da, maiatzetikekainera bitartean. Orduan, arrei,


7069

1. Barbus capito. Tamaina: 90-105 cm. Pisua: 9-15 kg.2. Barbus brachycephalus. Tamaina: 90-120 cm. Pisua: 12-20 kg.3. Barbus comiza. Tamaina: 20-30 cm. Pisua: 0,6-0,9 kg.4. Barbus cyclolepis. Tamaina: 20-30 cm. Pisua: 0,6-0,9 kg.

B E S T E E S P E Z I E B AT Z U K

1 .

2 .

3 .

4 .

5. Barbus ciscaucasius. Tamaina: 25-39 cm. Pisua: 0,6-1,5 kg.6. Barbus graecus. Tamaina: 30-45 cm. Pisua: 0,9-2 kg.7. Brbus albanicus Tamaina: 30-45 cm. Pisua: 0,9-2 kg.8. Barbus prespensis. Tamaina: 20-30 cm. Pisua: 0,6-0,9 kg.


5 .

6 .

7 .

8 .

handiak ikustea ibaiertzetik gertu.Egun, oso eskasak direnez,Mehatxupeko Espezieen Euskal

Katalogoan Desagertzeko Zorian dago-en espezie gisa daude sailkatuta, eta,ondorioz, babespean daude.

7271

Zarpada (Leuciscus cephalus

c a b e d a ) ziprinidoen familiakoarrain bat da. Bere tamaina 20

zentimetro baino zerbait gehiagokoada, nahiz eta 40 zentimetroko luzera-ra eta kilo eta erdiko pisura iritsi dai-tekeen. Linneo sailkapenaren arabera,Leuciscus cephalus espeziekoazpiespezie bat da, eta Europa osoanaurki dezakegu, baita BritainiaHandian ere.Zarpada Frantziaren hegoaldean etaIberiar Penintsularen iparraldeandago banatuta. Euskadin, berriz,Arabako hegoaldeko isurialdeanbakarrik aurkitzen da; Ebro eta Bayasibaietan.

Zenbait populazio oso eskas aurkitudaitezke, baita ere, Zadorra ibaian.Ibaietako habitat gustukoena erdi-ibil-guetan aurkitzen da, korronte ez osohandiko lekuetan, nahiz eta korronteaoso handia dela nabaritzen dueneanibaiertzetara hurbiltzen den.Euskal Herriann zarpada pixkanakaari da desagertzen. Zenbait errefe-rentzia dokumentalen arabera, arrainhau oso ugaria zen duela zenbaithamarraldi, nahiz eta ez izan barboakedo loinak bezalako ugariak. Bayas,Ebro eta Zadorra ibaien inguruan biziziren pertsonen testigantzen arabera,berrogeita hamarreko hamarraldianez zen arraroa zarpada izenez izen-datzen zituzten arrain horien sarda

ZARPADA IZENDATUALeuciscus cephalus cabeda


inolako zalantzarik gabe biltzen dirataldetan, etsai komunari aurre egite-ko. Portaera hori beste arrain askokere erabiltzen dute, eta oso emaitzaonak ematen ditu.

E l i k a d u r a

Oso jatun handia da, eta denetik jatendu; bere garapenaren lehenengo fase-etan krustazeoen larbak, algak, uretara

eroritako fruituak, aireko nahiz uretakointsektuak, arrainen arrautzak etahaziak jaten dituzte; ondoren, helduaro-ra iristen direnean, ohitura harrapaka-riagoak hartzen dituzte, eta anfibioaketa arrainak, hala nola amuarrain gaz-teak eta horien arrainkumeak, harrapa-tzen dituzte. Arrain orojale honek bidean topatzen

dituen hondakin guztiak ere irenstenditu. Horregatik, oso komenigarria da

7473

Arrain gihartsuak eta taldekoiak

Arrain honen kolorea berdexka da;pixka bat ilunagoa bizkarraldean.Bular aldeko hegatsak eta uzki-hega-tsak gorrixkak dira. Oso arrain aktiboada,igerilari ona, eta erraz bereizi dai-teke bere ezkata handiengatik.Arrainkumeak bi uren artean igeri egi-ten duten multzoetan biltzen dira;baina, hala ere, hazten doazen heine-an, bakartiagoak bilakatzen dira, etabakarkako bizitzari ekiten diote ibaia-ren hondoan. Oso arrain gihartsuak dira, korrontenahiko gogorreko ibaietan igeri egite-ra ohituta daudenak; luzerako giha-rrek gorputz osoaren pisuaren %50

pisatzen dute. Proportzio hori nahikohandia da, baina ez da iristen ibaieta-ko goi-ibilguetan bizi diren bestearrain gihartsuenen proportziora. Izanere, goi-ibilgu horietako korronteakaskoz ere azkarragoak dira, eta horbizi diren arrainetan, hala nola amua-rrainaren kasuan, proportzio hori biherenekoa da.Ziprinido horien muskulatura osogarrantzitsua da, horri esker abiadurahandiz egiten baitu igeri ur azpian.Gainera, mugimendu azkarrak egite-ko gaitasun hori oso baliotsua da baielikagaiak bilatzeko eta baita harrapa-riei ihes egiteko ere. Jaiotzaz dira taldekoiak -berezikigazteak direnean- eta, horregatik,


75

ibaietarako, garitu egiten ditu-eta.Ehizatzeko erabiltzen duen teknikaoso erraza da. Bere harrapakina gertudagoen bezain laster, bat-batean egi-ten dio eraso, eta ez dio erreakziona-tzeko denborarik uzten. Horretarako,asko laguntzen dio bere indar musku-larrak. Cambridgeko UnibertsitatekoZoologia Saileko laborategian gauza-tu ziren esperimentuek erakutsi dute 9zentimetroko arrain gazte bateksegundoko 50 metroko abiaduranigeri egin dezakeela, isats hegalasegundoko hamar aldiz mugituz. Isatshegalaren mugimendu-abiadura bera-rekin, beste arrain zaharrago batek,24 zentimetroko luzerako arrainbatek, arrain gazteak baino hiru aldiz

azkarrago egin zuen igeri. Hori horre-la, arrain gazteak segundoko hogeitabost aldiz mugitu beharko luke isatshegala abiadura hori eskuratu ahali z a t e k o .Arrain-mota honetan, indarraren %84isats hegaletik dator, eta indar horiisats hegalaren mugimendu-maizta-sunaren araberakoa nahiz mugimen-du-hedapenaren araberakoa da.Horregatik, arrainaren gehienekoabiadura zehazten duen hirugarrenfaktorea tamaina da. Esperimentue-tan lortu zen gehieneko abiaduraorduko 6,3 kilometrokoa da, 15 cm-koluzera duen arrain batean. Geldirikegotetik abiatuta, 5 cm egin ditzakesegundo baten hogeiren batean.

Horrek esan nahi du segundoko 636,5metroko azelerazioa duela, bost segun-do horietako bakoitzean.Animalia oso azkarrekin gertatzen denbezala, arrain hauek oso azkarrak diradistantzia motzetan, baina ez dira aha-legina mantentzeko gai izaten.

U g a l k e t a

Hiru edo lau urteko adina dutenean,

heldutasun sexualera iristen dira, etaudaberrian errunaldia hasten da.Orduan, arren koloreak bizitu egitendira, eta buruan eta bizkarraldean ohi-koak diren eztei-garatxoak ateratzenzaizkie, tuberkulu arantzatsuak izangobalira bezala. Maiatza eta ekaina arte-an, arrek eta emeek sakonera txikikoibai-zati lasaiak bilatzen dituzte. Urhoriek oso oxigenatuak izan behardute, eta gutxienez 15 graduko tenpe-

76


7877

ratura izan behar dute. Gainera,ezinbestekoa da hondo lohitsuaketa landaredia ugariz hornitutakoertzak izatea. Emeek beren arrau-tzak jartzen dituzte, eta, ondoren,arrek ernaldu egiten dituzte.Arrautza horiek ibai hondoetakolohira edo ibaiertzetako landarediraitsasten dira. Eme bakoitzak 20.000-50.000arrautza jartzen ditu, nahiz eta beretamainaren arabera 200.000 jartze-ra ere iritsi daitekeen. A r r a u t z a khorixkak izan ohi dira, eta 1,5 mmneurtzen dute. Errunaldiak hamar-hamabi egun irauten du. Larbek,jaiotzean, 7 mm neurtzen dute.Arrak hiru urte baino pixka batgehiagorekin heltzen dira, etaemeak, berriz, urtebete berandua-g o .


Buru zabala du, aho terminala eta uzki-hegatsaren atzealdeko ertza konbexuada. Leuciscus cephalus izeneko espe-ziearekiko desberdintasun bat du: bereburuaren ingurunea konikoagoa dela,eta ez hain borobildua. Gainera,begien arteko tartea askoz ere txikia-goa da. Bere gorputzaren kolorea ber-dexka da, isla urdinekin. Alboak zilar-kolorekoak dira, eta sabel aldea, berriz,zurixka. Ezkatak handiak dira: 40-45ezkata ditu alboko lerroan. Bizkar-hegatseko eta isats hegaleko erradio-ak ilunak dira. Ur sakonetan bizi direnindibiduoen gorputzaren pigmentazioorokorra biziagoa da, distira handiago-arekin; ur ez hain sakonetan bizi dire-nen gorputzak, berriz, zurixkak edozilar-kolorekoak dira.

C I P R I N I D A E FA M I L I A

1. Leuciscus illyricus. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.2. Leuciscus aphipsi. Tamaina: 12-18 cm. Pisua: 150-220 gr.3. Leuciscus borysthenicus. Tamaina: 30-45 cm. Pisua: 0,5-1,2 kg.4. Leuciscus polylepis. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.


1 .

2 .

3 .

4 .

8079

5. Leuciscus souffia. Tamaina: 12-25 cm. Pisua: 150-300 gr.6. Leuciscus turskyi. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.7. Leuciscus ukliva. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.8. Leuciscus danilewskii. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.


5 .

6 .

7 .

8 .

9. Leuciscus s. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.10. Leuciscus . Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.11. Leuciscus s. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.12. Leuciscus s. Tamaina: 15-25 cm. Pisua: 200-300 gr.


9 .

1 0 .

11 .

1 2 .

81

Errutilo hegatsgorria (Rutilus arca -

s i) Iberiar Penintsulako arrainendemikoa da. Hori horrela, arro

hidrografiko guztietan aurkitzen da,Guadalquivir ibaian eta Espainiarenhegoaldeko ibaietan izan ezik. Euskal Herrian ez dugu alerik aurk-itzen isurialde kantabriarreko ibaietan(Bizkaian eta Gipuzkoan). Ebro ibaia-ren arroan bakarrik aurkitu daiteke.Araban oso ugaria da lautada zeharkat-zen duten ibaietan: Zadorra ibaian etabere adarretan, hala nola Alegria, Zalla,Santa Engrazia, Gordoa eta SantoTomas eta Arroyo de la Venta ibaietan.Araia ibaietan eta Arabako ekialdekomuturreko erretenetan ere aurkitzen da. Ibai guztietan loinarekin batera bizitzeda, ur ez oso sakonetako eta korrontemoderatuko erdi-ibilguetan.

Loinaren antzekoa

Arrain honen ezaugarri nagusia da berebular-hegatsak, sabel-hegatsak etauzki-hegatsa gorriak direla. Bestela, loi-naren antz handia du, nahiz eta bereburua txikiagoa izan eta bere muturraborobilduagoa izan muturrean. Bereahoa posizio subterminalean irekitzenda, eta goiko ezpaina nabarmenagoada, loinaren ahoa inferoa den bitartean.Era berean, uzki-hegatsaren ertza kon-kaboa da loinaren kasuan, eta konbe-xua, berriz, kasu honetan. Azkenik, loi-naren hegatsak ez dira gorriak. Errutiloaren begiak oso handiak dira;hori horrela, begi baten diametroabegien arteko distantziaren berdina da.Bere gorputza indartsua da. Gainera,korronte handiko uretan bizi diren arrai-nak, elikagaiak bilatu ahal izateko lanhandia egin behar duten arrainak, urlasaietan bizi diren arrainek baino gor-

ERRUTILO HEGATSGORRIARutilus arcasi

putz luzeagoa dute. Gorputza mehetuzdoa, isats-pedunkulurantz gerturatzendoan heinean, eta ezkata zikloideezestalita dago. Hori horrela, 39-46 ezkataditu alboko lerroan. Arrain honen koloreak oso desberdinakizan daitezke, eta, neurri handi batean,bere habitataren ezaugarrien arabera-koa da. Horrela, bizkarraldea berdexka,urdinxka edo horixka izan daiteke, islametalikoekin. Aldeak eta sabelaldea,berriz, zilar-kolorekoak izaten dira.Alboetan luzetarako marra gris ilun batd u .

Arrain taldekoia

Korronte gutxiko urak zeharkatzen dituz-ten arrain-multzo ugariak eratzen dituenarraina da. Askotan, loina-multzoekin erenahasten da. Nahiago ditu ibai txikietakoeta erreketako ur lasaiak, nahiz etakorronteak dauden lekuetan ere aurkidezakegun, horietan landaredia ugariabadago behintzat. Neguko hilabeteetan zehar, hondotik

gertu egon ohi da eta udan, berriz, ura-ren azaleratik gertu egiten du igeri.Orojalea da eta uretan aurkitzen dituenorganismo mota desberdinak jaten ditu;hala ere, nahiago ditu uretako landareaketa landare-hondakinak.Apiriletik ekainera bitartean ugaltzen da.Emeek sakonera txikiko ur lasaiak hau-tatzen dituzte (ibaiertzetik gertu daude-nak). Horrela, oso itsaskorrak direnez,uretako landareetatik edo hondokoharritxoetatik gertu jartzen dituzte arraut-zak. Gardenak eta tamaina txikikoakd i r a .

Errunaldiak hamar egunetik hamalauegunera irauten du, uraren tenperatura-ren arabera. Larbak jaiotzen direnean,horiek errekaren hondora jaisten dira, etabertan egoten dira, mugitu ere egingabe, zaku bitelinoko erreserbetatik eli-katuz. Behin erreserba horiek amaitzendirenean, zakua zurgatu egiten da, etaelikagai bila irteten dira. Horretarako, biuren artean edo azaleratik gertu egitendute igeri, intsektuen larbez, landareez,krustazeoez eta moluskuez elikatuz.

82


8483



1 .

2 .

3 .

4 .



5 .

6 .

7 .

8 .

Espezie oso bitxia Euskal Herrian

Europa osoko ur kontinental gehienetanbanatuta -Pirinioen iparraldetik hasi etaKaspio itsasora arte-, xarboa IberiarPenintsulako zenbait ibaietan sartu da. Euskadin Bidasoa ibaiaren arroan-Gipuzkoa-, Ebro ibaiaren arro arabarre-an -eta zenbait ibaiadarretan- nahizOmecillo ibaiaren behe-ibilguan bezala-ko unean uneko lekuetan bakarrik aurkidaiteke. Horregatik, Mehatxupeko EspezieenEuskal Katalogoan espezie bitxitzat har-tzen da, eta, ondorioz, babes bereziamerezi du. Bidasoan oso ohikoa da xarboren bat

topatzea ur azkarretan, amuarrainekinbatera, baina Ebro ibaian behe-ibilgue-tan besterik ez da bizi, barboarekin etaloinarekin batera. Litekeena da xarboa berez egoteaBidasoa ibaian, Europako banaketanaturalaren ondorioz, eta Ebro ibaian,berriz, behin eta berriz egin diren birpo-pulatze-lanen ondorioz aurkitzea.

U g a l k e t a

Arrain hau udaberri hasieratik maiatzaamaiera ingurura bitartean ugaltzen da.Garai horretan, arrei botoi izenez ereezagutzen diren garatxo batzuk nabar-mentzen zaizkie. Garatxo edo botoi

8685X

arboa (Gobio gobio) 11 zentime-trotik 15 zentimetrora bitarteanneurtu dezakeen arrain txiki bat

da. Bere ezaugarri nagusia da marroiberdexka, horixka edo zilar-kolorekoadela, eta alboak zurixkak dituela.

Korronte mantsoko ur-ibilgu ez ososakon eta garbietan bizi da. Ur horientenperatura inoiz ez da egoten 3ºC-enazpitik eta ezta 20ºC-en gainetik ere. Izaera taldekoia du, eta nagusiki hondohondartsuak edo buztintsuak hautatzendituzten talde handietan bizi da.Hautatzen dituzten hondo horietanharrixka ugari egon ohi da, eta harrixkahorien artean bilatzen du zer jan, hon-

doa astintzeko erabiltzen dituzten biza-rren laguntzaz. Bere familiako ia espezie guztiek beza-la, xarboa orojalea da, eta harrak, in-tsektuak, molusku txikiak eta bestearrainen arrautzak jateaz gain, landare-hondarrak eta alga desberdinak ere janditzake. Hondo lohitsua duten uretatik ihes egi-ten du, baina oso gustukoak ditu urnahasiak, ibaien maila igotzearenondorioz sortzen direnak bezalakoak. Neguan zehar ur ez oso sakonetara jo-tzen badu ere, uda iristen den heineanur ugari ez dagoen lekuetan ere topatud a i t e k e .

XARBOGobio gobio

G O B I D A E FA M I L I A G O B I D A E FA M I L I A

izatera iritsi daiteke, nahiz eta arruntena10-15 zentimetro inguru neurtzea den.Xarboaren ezaugarri nagusia da beregorputza luzanga eta fusiformea dela,barboek dutenaren oso antzekoa, bainatxikiagoa. Bere bizkarraldea borobilduada eta hori kolorekoa, marroi berdexkaedo zilar-kolore grisaxka. Alboak, berriz,argiagoak dira. Hala ere, xarboak duenkolorea asko aldatzen da, inguruko uren,sexuaren eta urtaroaren arabera. Hegatsguztiak dira horigorrixkak. Alboko lerroak 35-40ezkata ditu. Buruarentamaina ertaina da,nahiko lodia, etamutur borobildu bate-an amaitzen da.Begiak, proportzioan,barboenak bainohandiagoak dira, etabaita nabarmenago-ak ere.Ahoaren alde bietan

bizar bana du.

Ezpain lodiak ditu eta, barailak hortzikgabekoak badira ere, ziprinido espezieguztiekin gertatzen den bezala, barboak,familia honetan ohikoa den bezala, zen-bait hortz ditu plaka korneo baten kontrakokatzen diren bi hezur faringeoetan,birrintze-aparailua eratuz. Hezur horietako bakoitzean 7 edo 8 hortzditu, bi ilaratan ezarriak, eta horietatik 5edo 6 kanpoaldekoan daude, 2 edo 3barrualdekoan dauden bitartean.

8887

horiek buruan, bizkarraldean eta hega-tsetan azaltzen dira. Ondoren, migraziotxiki bat gauzatzen dute, landarediaugari duten emari txikiko eta ibilgu man-tsoko erreken bila. Bere familiako kide gehienek ez bezala,normalean arrak konkistatzaile bikainakdirelako eta emeak taldeka gorteiatzendituztelako, xarboaren kasuan emeakdira arren atzetik joaten direna, ernal-duak izan daitezen. Hori dela-eta, zen-bait egunez ar bakoitzak eme desberdi-nek ibai hondoko hartxintxar arteanuzten dituzten arrautzak ernaltzen ditu,Arrautza horiek garden urdinxkak dira,tinda horixkekin, eta 2 mm-ko diametroadute. Emeak ez dira oso ugalkorrak,

mila arrautzatik hiru mila arrautzarabitartean jartzen baitituzte, pisuaren etatamainaren arabera, errunaldiak irautendituen zortzi edo bederatzi egunetanz e h a r. Gainera, errute baten eta bestea-ren artean zenbait eguneko atsedenal-dia egon ohi da.Behin arrautza horiek ernaldu ondoren,

arrautzatxoak hondoko harrietara edolandaredira eransten dira, uraren tenpe-raturaren arabera aste betetik hilabeterabitartean irauten duen epe batenbarruan eklosionatu arte.


Gehienez ere 18 zentimetroko luzera


maila jakin bat jasateko gai da.Korrontez kontra egin ohi du igeri, etaarriskuren bat atzeman bezain lasteribaiertzetako harrien edo sustraienazpian bilatzen du babesa, hor bizibaita normalean.Arrain hau Ziprinidoen familiakoa da,eta itsasoaren mailarekiko altitudehandienean bizi den ziprinidoa da. Oso

gogorra da, eta ur oxigenatuetan bizit-zea nahiago badu ere, oxigeno gutxiduten uretan eta ur gutxiko putzuetanere aurkitu daiteke.Talde handitan biltzen dira. Hori horre-la, taldetan, ibai eta errekatan zeharka-ko migrazioak gauzatzen dituzte, elika-gai bila edota ugaltzeko xedez.Maiatza inguruan, arrei -emeengandik

9089E

zkailua (Phoxinus phoxinus)

da gure ur gezetako espezieugarienetako bat. Zalantzarik

gabe, Gipuzkoako ibai-ibilguetanhedatuen dagoen espeziea da, etabaita ugariena ere. Urumean,Añarben, Orian, A g a u n t z a n ,Araxesen, Leitzaranen, Ibai-Ederren,Sallobenten eta horien ibaiadarretanaurki ditzakegu ezkailuak. Behe-ibilguetan zein erretenetakogoialdeetan agertzen dira, nahiz etaez duen egiten ibaietan gora amua-rrainak egiten duenaren adina.Bizkaian oso ugariak dira Mayor etaLea ibaietan; Kadaguan eta Agueraneskasagoak dira. Araban, berriz, oso

ugariak dira, eta ia ibilgu eta erretenguztietan aurki ditzakegu. Ezkailuakbere ibilgu osoan kolonizatzen dituibaiak, goiburuetatik hasi eta Ebroibaiaren behe-ibilguetaraino. Ibaiatlantikoetan mareen eraginpekozonaldeetara ere iristen dira. IaEuropa osoan aurkitzen da, IberiarPenintsularen eta Italiaren zati bate-an izan ezik. Grezian, Eskozian etaNorvegian ez dago ezkailurik. 7 zentimetrotik 12 zentimetrora bitar-teko tamaina du, eta ezkailua korron-te azkarreko eta hondo garbiko ibaieta erretenetan bizi da. Askotan, berearerio natural den amuarrainekinbatera bizi da. Hala ere, kutsadura

PISCARDO EZKAILUPhoxinus phoxinus


urtaroaren arabera. Oro har, bizka-rraldea arreska edo berdexka da,luzetarako marra ilunekin gorputza-ren erdialdean. Alboak zilar- edo urre-kolorekoak dira. Buru nahiko borobil-dua eta aurpegi oso zanpatua ditu.

Begi handiez eta bi ilaratan ezarritakohortzez hornitua dago. Lau edo bosthortz ditu kanpoko ilaran eta bi hortzbarrukoan. Hegatsak gardenak edohorixkak dira, eta ezkatak, berriz, txi-kiak eta ugariak.

9291

kolore biziagoak dituztelako bereiztendira-, garatxo edo eztei-botoi ugariateratzen zaizkie, ugalketa-aroa iris-ten delako. Bizkarraldea, buruarenaurrealdea, masailak eta masailetakooperkuluak ere ohikoa dena bainogehiago belzten dira. Operkuluetan,gainera, orban zuri bat ateratzen da.Alboetan urre-koloreko zerrenda beltzbat du. Sabelaldea gorritu egiten da,bular-hegatsak eta sabel-hegatsakbezala.Garai horretan, ezkailu emeez etaarrez eratutako taldeak ur oso oxige-natuko ibai-zati eta zonaldeetara joa-ten dira. Zonalde horiek, gainera,korronte arin bat izan behar dute.Hondoak ezin du lohitsua izan; harrix-

kez eta harri-koskor ugariz egonbehar du hornitua. Emeek bostehunarrautzatik mila arrautzara bitarteakjartzen dituzte. Arrautza horiek zurix-kak dira, eta milimetro bateko diame-troa dute. Emeak askatzen dituenarrautzen gainean arrak bere esper-ma isuri ondoren, hondoko harrietaraitsasten dira. Uraren tenperaturarenarabera, larbek zazpi egunetik hama-bost egunera behar dituzte jaiotzeko.

Ezaugarriak

Ezkailuaren ezaugarri nagusia dabere gorputza zilindrikoa eta luzan-ga dela. Bere kolorea aldatu egindaiteke, sexuaren, habitataren eta


zaizkie harrak, moluskuak, intsektuaketa, bereziki, beste arrainen arrautzak.Oso jatun onak dira.Oso ohikoa da ikustea nola arrainhauek beren ezpain korneoare-kin hondoko harriak urratzendituzten, harrien gainean jaiotzendiren algak karraskatuz, etahoriek moztea lortzen duteneanerabat irentsiz. Udaberria iritsi bezain laster, osogoiz, errunaldia hasten da, etamartxoa edo apirila inguruan,errun egiten dute. Orduan, taldehanditan bildurik, ibaian gorantzegiten dute, erruteko leku ego-

kien bila. Hautatutako errute-lekuak urbizi eta garbiko guneak, ondo oxigena-tutakoak, izan ohi dira. Leku horietan,korrontea oso indartsua izan ohi da, 9493

Loina (Chondrostoma toxostoma

toxostoma) Euskal herriko hain-bat ibaitan aurki daiteke.

Gipuzkoan Oriako, Urolako etaDebako ibilguetan dago, baina ezOiartzungoan eta Urumeakoan.Azken urte hauetan zenbait loina aur-kitu dira Bidasoa ibaiaren arroan,baina litekeena da hori kontrolikgabeko loina-askatzeen ondoriozkoaizatea, ez baita ibai-sistema horreta-ko espezie propioa. Oria eta Urola ibaien arroetan behe-nahiz erdi-ibilguetan topatzen dituguloinak, eta baita horien ibaiadar ugari-tan ere. Dauden lekuetan oso ugariak

dira, arazorik gabe ugaltzen baita.Bizkaian Kadagua ibaian etaIbaizabal ibaian bizi da nagusiki, etaAraban, berriz, oso ugariak dira Ebro,Bayas, Omecillo, Ega, Inglares etaZadorra ibaietan.Frantziaren hegoaldetik eta IberiarPenintsularen iparraldetik hedatzenda.Loinak 25 zentimetroko luzera izaterairitsi daitezke, eta zenbaitetan osougariak diren taldeetan bizi dira,korronte azkarretako ibai-zatietan.Gustuko dituzte bereziki landarediaugariko hondo lohitsuak. Izan ere,orojaleak badira ere, asko gustatzen

LOINAChondrostoma toxostoma


ezkataz eratzen da.Ahoa nahiko kurbatua da, eta beheal-dean kokatzen da. Ezpainak finak dira

eta muturra, berriz, motza. Sei hortzditu, ilaran jarriak, hezur faringeobakoitzean.

9695

eta hondoa harrixkaz betea egon ohida. Une horretan, arrek nahiz emeekkolore biziagoak hartzen dituzte;bereziki, arrek. Izan ere, horiek eztei-botoi izenez ezagutzen diren garatxo-ak garatzen dituzte beren buru etalepo gainean. Eme bakoitzak, ar ugariz lagunduta,ibai-hondoko harrixken eta landareenartean uzten ditu arrautzak. Bi mili-metro inguruko diametroa dutearrautzek. Jaiotzerakoan, arrainku-meak zilar-kolorekoak dira, etaibaiertzetik gertu hartzen dute egoi-tza, ehun bat loinaz eratutako talde-tan. Portaera hori ibaiko beste espe-zieetan ere gertatzen da; taldeak

balizko harraparien aurrean bereburua defendatzeko duen sistemaeraginkorra da.

Ezaugarriak

Loinaren ezaugarri nagusia da beregorputza gihartsua dela, eta 25 zen-timetroko luzera izatera iritsi daite-keela, nahiz eta indibiduo arrunte-nek 15 cm-ko luzera duten. Bizkarraldea berdexka du, alboakzilar-kolorekoak dira eta sabelaldea,berriz, zurixka. Era berean, zerren-da ilun bat du gorputza luzetarazeharkatuz. Ezkatek orbantxo txi-kiak dituzte. Alboko lerroa 50-57


murrizten doa, goiburuetara nahizbehe-ibilguetara gerturatzen diren hei-nean. Gipuzkoan, Urumea ibaiaren ibilguanaurki daiteke, Lastaola iragaten duene-ko horretan; Oria ibaian ere bai,Zegamatik eta Benta Aunditik iragatendenean; Agauntzan, Ataundik iragate-an; Albizturren, Albizturtik iragatean;Araxes ibaian, Lizartzatik iragatean;Urola ibaian, Telleriarte eta Lasaotikiragatean; Ibai-Ederren, Matxinbentatiketa Arantzazutik iragatean; eta abar.Bizkaian, populazio horiek ez dira osougariak izaten eta Lea nahiz Nerbioiibaietan aurkitzen ditugu. A r a b a n ,berriz, ugariagoak dira, eta Ebro, Ega,Berron, Inglares eta Zadorra ibaietanaurkitzen dira.

Arrak baino handiagoak

diren emeak

Ibaiko loinak, adibidez, ibaiaren hondo-an bizitzeko gaitasun handia du. Ia betihondoaren gainean gustatzen zaiobizitzea, harearen eta lohiaren gaineanetzanda, nahiz eta ez diren horienazpian ezkutatzen. Harea edo lohiartean elikagaitzat hartzen dituen krus-tazeo ornogabe txikiak (Gammarus),

intsektuen larbak eta beste arrainenarrautzak aurkitzen ditu. Arrain honekohitura bakartiak ditu, eta ez da inoiztaldetan bizitzen. Gaizki aurkitzendenean ihes egiten du berehala, metrobat gainditzen ez duen ibai-zati txikibat iraganez, . Loina ur nahiko gazika-rak jasateko gai da.

9897M

azkar arantzagabea(Barbatula barbatula) g o r-putz luzanga duen eta 10-12

zentimetro inguruko luzera duenarrain txiki bat da. 14 zentimetrokoluzera izatera ere iritsi daiteke.Espezie hori, mazkarretan arruntena,Van Hasseltek 1823. urtean sortutakoNoemacheilus generoaren sinonimoaden eta Linneok 1758. urtean sortuzuen Cobitis generokoa da.Mazkar arantzagabea Europa osotikdago banatuta, herrialde nordikoetaneta iparraldeko penintsulatan izanezik; Euskadin espezie nahiko arrun-ta da, eta hiru lurralde historikoetan

topa dezakegu. Ez dugu aurkituko ez Bizkaiko ipar-mendebaldean (Karrantzako baila-ran) eta ezta Kantauri itsasoan itsa-soratzen diren ibaien bokaleetan ere.Kutsadura organiko -ez kimiko- ugari-ko ibilguetan arrain honen populazio-ak nabarmen areagotzen direlaegiaztatu da.Mazkar arantzagabeak ibaietako tarteguztiak kolonizatzen dituela esaterikbadago ere, Euskadiko indibiduohandienak malda handia duten etaautrofizazio maila jakin bat dutenerdi-ibilguetan aurkitzen dira; horihorrela, populazioaren dentsitatea

MAZKAR ARRANTZAGABEABarbatula barbatula

C O B I T I D A E FA M I L I A C O B I T I D A E FA M I L I A

mazkar arantzagabea eta arantzaduna,nahiz eta mazkar arantzagabearen gor-

putza indartsuagoa eta handiagoa izan(12-14 cm).

10099

Errunaldia udaberrian

Emeak arrak baino handiagoak dira,eta, errunaldian zehar, udaberrian, bisexuetako indibiduoei eztei-tuberkuluzestaltzen zaizkie sabel aldeko hega-tsen barrualdea. Uraren tenperatura-ren arabera, apiriletik ekainera bitarte-an erruten dute.Eme bakoitzak 50.000 arrautzatik65.000 arrautzara bitartean ezartzenditu, uretako harrixka eta landareenartean. Zenbait kasutan, emeei arrau-tzak zulo batean jartzen ikusi zaie.Arrautzak milimetro bateko diametroadute gutxi gorabehera, eta oso itsasko-rrak dira.Hamabost bat egun behar dituzte eklo-sionatzeko. Bizitzako lehenengo fase-an zehar, arrainkumeek beren zaku

bitelinoko erreserbak jaten dituzte. Biedo hiru urte dituzten arten, mazkararantzagabeak ez dira heldutasunsexualera iristen. Bere bizi-itxaropenaez da zazpi urte baino gehiagokoa.

Mazkar arantzagabearen ezaugarrinagusia da bere gorputza luzangadela, ezkata oso txikiz hornitua, etabere alboko lerroa oso nabarmenadela. Kolore hori arreska iluna du, luze-tarako seriean eratzen dituzten orbanbeltz irregularrekin. Burua nahiko zan-patua du, eta ez du arantzarik begibakoitzaren azpian, mazkar arantzadu-naren kasuan gertatzen den bezala.Sei bizar ateratzen zaizkio ahotik osogertu eta familiako kide guztietan beza-la, zakatz-irekierak oso txikiak dira. Adituak ez direnek nahasi egin ditzake


101E

bro ibaiko uretan, Baños deEbro eta Laserna herrien arte-an, eta baita Omecillo ibaian,

Espejotik beherako uretan eta Bayasibaian ere, Herreñatik aurrera, maz-kar arantzadun txiki bat bizi da.Iberiar Penintsulako espezie endemi-ko hori Bacescuk deskribatu zuenlehendabizikoz 1961. urtean. Bereizen zientifikoa Cobitis calderoni.

Bere itxura eta mazkar arruntarena(Cobitis taenia) oso antzekoa da. Izanere, hasiera batean taxon bereansartzen ziren, nahiz eta duela zenbaithamarralditatik ona, ibai iberiar gehie-netako mazkar arantzadunak Ebro

ibaiaren arroan bizitzeaz gain, Dueroeta Tajo ibaien arroetan ere bizi dira.Euskal Herrian dauden populazioek,ikuspegi biogeografikotik, espeziehonen iparraldeko banaketa-mugaeratzen dute. Arrain-mota hau desagertzeko arris-kuan dagoen espezietzat dago hartuaMehatxupeko Espezieen EuskalKatalogoan. 8 zentimetroko luzeragainditzen ez duen tamaina bat izanohi du, eta ibaietako behe-ibilguakkolonizatu ohi ditu. Espezie honenhabitat diren ibilgu arabarretan, osougaria ez bada ere, bai aurkitzendela erregulartasunez. Ibaiertz ez

MAZKAR ARANTZADUNACobitis calderoni

oso sakonetako hondo harritsu etalandaretsuak hautatzen ditu; horietan,korrontea oso eskasa da. Bere kro-matismo mimetikoari esker, eta gauta-rra dela kontuan izanik, oso oharka-bean pasatzen da hondoan geldirikdagoenean. Horregatik, ez da arrainoso ezaguna.

Arrain bentoniko bat da, eta egunaibaiko edo erreteneko harean edoharrixkatan erdi ezkutatuta ematen du.Gaua iristen denean bakarrik irteten daharri artetik, elikagai bila joateko.Elikadura, funtsean, intsektuen larbaz,kopepodoez, krustazeoez, errotiferoezeta abarrez osatzen da.

102


104103

Udaberrian ugaltzen da, nahiz etaeme gehienek nagusiki amaitzeanerrun. Emeek zulo txiki bat egitendute hondoan, beren bizkar-hegatsa-ren laguntzaz. Izan ere, bizkar-hegatshori indar handiz astintzen dute, etazenbaitek galdu ere egiten dute.Bizkar-hegatsa galduz gero, arrainhoriei munoi batera murriztutako isatsbat irteten zaie. Behin zuloa egin ondoren, bertan170-240 inguru arrautza jartzen ditu.Arrautza horiek milimetro bateko dia-metroa dute. Ondoren, arrak ernalduegiten ditu arrautzak, gainera bereesperma isuriz. Arrautzak abandona-tu egiten dituzte eta, ondoren, eklo-sioa gertatzen da, handik bi hilabete-ra gutxi gorabehera (uraren tenpera-turaren arabera).

Ezaugarriak

Espezie honek, bere generokobeste espezieek bezala, gorputzluzanga du, ebakidura subzilindri-koarekin, ezkata oso txikiz estalia.Alboko lerroa oso ikusgarria da, etaisats hegala nahiko borobildu etakonbexua da. Ahoa inferoa da, sei bizarrez horni-tua; lau bizar goiko ezpainean etabi ezpain-ertzetan. Begi bakoitza-ren azpian zulo txiki batean aurki-tzen den arantza malgu bat du.

Bere kolorea zuria da, ilunagoabizkarraldean sabelaldean baino.Alboetan zehar orban ilun erregula-rrak azaltzen dira, gorputzaren aldebietan luzetarako zerrendak eratuz.

C O B I T I D A E FA M I L I A



1 .

2 .

3 .

4 .

Ibai-kabuxa (Blenius fluviatilis) itsaso-ko kabuxa ezagunen ahaide oso hur-bila da, eta ur gezak kolonizatu dituen

kabuxa europar bakarra da. Iberiar Penintsulako ekialdeko ur konti-nentaletan, Frantziaren hegoaldean,Italian eta Afrikaren hegoaldean aurki-tzen da. Arrain honen tamaina 8 zenti-metrotik 10 zentimetrora bitartekoa da -nahiz eta 15 zentimetrora arte iritsi dai-tekeen-. Euskal Herrian bizi diren indibiduo eska-sak Arabaren hegoaldean aurkitzen dira,Ebro ibaiaren adar diren Bayas etaOmecillo ibaietan.Behe-ibilguko ur garbi eta lasaiak,korronte ahulekoak, ditu gustuko; hon-doa harri txikiz eratua dutenak, eta iametro bateko sakontasunera ere iristenez direnak. Arrain sedentario eta bento-nikoa da, eta eguna harri artean ezkuta-

tuta ematen du. Bere kolorea oso alda-korra da: nabar-kolore horixkaren etaberdexkaren artekoa. Era berean, ezinhobeki mimetizatzen da bere ingurunea-rekin. Mimetismoari esker, ibai hondoanegoten da, geldirik, arrainkumeak, krus-tazeoak eta intsektuen larbak bezalakoharrapakin txikiei eraso azkarra egitekozain. Jatun oso handia da. Udaberriaren amaieran eta uda hasie-ran ematen da ugalketa. Orduan, emeekberen arrautzak, milimetro ingurukoak,jartzen dituzte, hondoko harrien azpian.Arrek, berriz, ernaldu ondoren, zainduegiten dituzte, larbak jaio arte, beste ani-malia akuatikoek irenstea saihestekoxedez. Ibai-espezie bat bada ere, eta,ondorioz, horien mugimenduak beha-tzea erraza bada ere, oso gutxi dakiguespezie honen ugalketari buruz. Oso biziak eta nahiko bitxiak dira; indibi-

106105

IBAI KABUXABlenius fluviatilis

B L E N I D A E FA M I L I A



5 .

6 .

7 .

8 .

EZAUGARRIAK: arrain honen ezauga-rri nagusia da bere gorputza luzangadela, ezkatarik gabea, arreska edo gri-saxka; bizkarraldean eta alboetan tonuhorixkak ditu, eta sabelaldea zurixka du.Burua zabala eta zanpatua du; ahoahandia da eta bomerra hortz txikiez hor-nituta dago. Operkuluan ezten lodi etakurbatu bat du. Bestalde, ez du igeri-m a s k u r i r i k .TA M A I N A : 10 eta 15 cm artean neurtzend u .B I O L O G I A : arrain bentoniko eta gauta-

rra da. Egunez ezkutatuta egoten da,ibaiko harrien azpian, eta iluntzean elika-gai bila irteten da.Martxotik maiatzera bitartean ugaltzenda. Arrek zulo txikiak prestatzen dituzte,eta emeek 100-200 arrautza jartzendituzte zulo horietan. Ondoren, arrekernaldu egiten dituzte arrautza horiek,eta eklosioa gertatu arte zaintzen dituzte.E L I K A D U R A : intsektuak eta arrainku-meak jaten ditu.H A B I TATA: korronte ez oso sakonekoeta oxigeno askoko ibaietan bizi da.

108107

duo gazteenak talde handitan mugi-tzen dira, nahiz eta heldu bilakatzendoazen heinean taldea utzi eta bakartiegiten dira, bizitza sedentarioa era-mango duteneko lurraldea okupatuz.

Arrak ez bezalakoak diren emeak

Arrain txiki honek dimorfismo sexualnabarmena du. Arren kolorea emeenabaino ilunagoa da, eta buruan emeenabaino handiagoa den gandorra dute.Beren gorputza luzanga da, konprimi-tua, biluzia eta lirdingatsua. A l b o e t a n ,hasieran kurbatua den eta ondoren,amaierara arte, zuzena den lerro batdute. Sabelaldeko hegatsak, oso finak,ibaiaren hondoaren gainean mugitzekoerabiltzen ditu. Batzutan zutik manten-tzen dira, sabelaldeko hegatsen gaine-an ezarrita.

Arrain honen kolorea desberdina izandaiteke, populazioaren, habitatarennahiz animalien aldartearen arabera-koa. Normalean nabar berdexka kolo-rekoa izaten da, orban txiki ilunekin.Alboetan gaztaina-kolore argia du, biz-karraldeko orbanak baino handiagoakdiren orban obalatuekin. Sabelaldea,berriz, zuri-kolore horixkakoa da.Masailetan, ia beti, nabar-koloreko 2edo 3 marra argi ikusi daitezke.

Ezpainak oso haragitsuak dira, etagoiko baraila behekoa baino aurrera-tuagoa dago. Bi maxilarretan oso gara-tuta dauden hortz ugari, lerro estubatean kokatuak, eta letagin kurbatuhandiak ditu. Beste hainbat kabuxa-espezieetanbezala, fraideak ere baditu harizpi-sorta batez eratutako apendizeakbegien gainean.

BURTAIN ARRUNTACottus gobio

B L E N I D A E FA M I L I A C O T I D A E FA M I L I A

amerikarretan, 70 cm-ko eta 10 kilokoperkak harrapatu izan dira. A i n t z i r anatural nahiz artifizialetan iristen daarrain hau tamaina handienetara.Perka amerikarra bereziki krustazeo-

ez, arrautzez, arrainkumeez, zizare-ez, barraskiloez, igelez, intsektuenlarba handiez eta hainbat eta hainbatarrainez elikatzen da. Perken elikadu-raren %50 arrainez osatzen da. Oso jatunak eta arinak dira, eta berenharrapakinaren atzetik joaten dira,hortz zorrotzez hornitutako barailaindartsuaren azpian harrapatuta, hilegiten den arte. Zenbait perka ameri-karren sabelean harrapariaren tamai-naren erdiraino ere iristen diren harra-pakinak aurkitu dira.

Denbora batez perka amerikarra urhotzetan bakarrik bizi zela uste izanzen, berez Kanadakoa eta EstatuBatuetako iparraldekoa baitzen;baina, egia esan, ur-mota oso desber-dinetara egokitzen da, eta, ahal delabehintzat, ur lasai eta epelak aukerat-zen ditu -15 gradutik gorakoak-, etaez korrontean dauden ur hotzak.Litekeena da hori horrela izatea urhorietan Ziprinidoak bizi direlako, etahoriek beren elikaduraren zati handibat direlako. Indibiduo gazteenek sakonera txikikoeta landaredia ugariko guneak hauta-tzen dituztela ikusi da, helduek ursakonagoak nahiago dituzten bitarte-a n .

110109

Black Bass perka amerikarra(Micropterus salmoides)

Euskadiko zenbait urtegitan, halanola Gipuzkoako Urkulu urtegian,Arabako Uribarri Ganboan etaLegution eta Bizkaiko Errekatxo etaUndurragan, partikularrek ezkutuansartu duten pertzido bat da.Undurragako urtegitik, gainera, zen-bait alek Nerbioi ibaiaren burualdeakolonizatu dute. Ebro ibaian ere aur-kitzen da perka amerikarra. Kontrolik gabeko sarrera horiek osoarriskutsuak dira bertako arraineneta anfibioen populazioentzat, eta,horregatik, debekatuta daude. Halaere, horiek kontrolatzea oso zaila da.Jatun oso handiak dira eta Estatu

Batuetan, jatorrizko herrialdean, “lar-gemount bass” izenaz ezagutzenzaie. Izen horrek “aho handiko

p e r k a ” esan nahi du, eta sabeleanelikagaiak sartzeko gose asegaitzariegiten dio erreferentzia.

Mende amaieran sartua

Perka amerikarra Europara(Alemaniara eta Herbeheretara) XIX.mende amaieran iritsi zen, eta berro-geita hamarreko hamarraldian sartuzen lehendabizikoz IberiarPenintsulan. Arrain hori bi kiloko pisua eta metroerdiko luzera izatera iritsi daiteke,eta oso jatuna da. Zenbaitetan, ur

C E N T R A R Q U I D A E FA M I L I A C E N T R A R Q U I D A E FA M I L I A

PERKA AMERIKARRAMiniopterus salmoides

tasunez erasoko liokete. A t s e d e nhartzen ari den kidea da arerioakurrun-tzeaz arduratzen dena, habia-

ren barruan egoten dena arrautzaklotuta mantentzeaz eta nahikoa oxige-no izateaz arduratzen den bitartean.

112111

U g a l k e t a

Udaberrian, apiriletik uztailera bitarte-an, uren tenperatuaren arabera, erru-naldia gertatzen da, metro bateko edobi metroko sakoneretan, eta urarentenperatura 20ºC ingurukoa denean. Orduan, arrek emeak aurkitzen dire-neko gune harritsuak bilatzen dituz-te. Arraren eta emearen arteko lotu-ra aldi baterakoa da, baina bestearrain-espezieetan baino iraunkorra-goa izan ohi da. Behin bikotea eratuondoren, emeak oso ondo garbitzendu ertzetik gertu dagoen hondokozati bat, eta, arraren laguntzaz, 45-60 zentimetro inguruko zulo bat egi-ten du bertan. Zulo horretan zenbait

landare sartzen ditu, eta ondorenbera sartzen da, kolorerik gabekoarrautza txiki-txikiak uzteko xedez(1,5 mm-ko diametroa du arrautzabakoitzak). Errunaldia emeak pisa-tzen duen kilogramo bakoitzeko2.000-3.000 arrautzez osatzen da.Behin arrautza guztiak kanporatuondoren, arrak ernaldu egiten ditu,horiek bere semenaz bustiz.Inkubazioak irauten dituen bost edo

sei egunetan zehar, arra eta emeatxandakatu egiten dira arrautzakzaintzeko. Hegatsa mugituz ur-korronte bat eratzen dute arrautzengainean, horiei oxigenoa ez faltatze-ko. Era berean, arerioren bat agertu-ko balitz, zalantzarik gabe oldarkor-


ibaiko ur sakon eta ilunetan egoitzabilatzeko xedez. Perka amerikarrarenarrainkumeak bere gurasoen zaintzariihes egin behar dio, azaleraraino iritsieta aire-burbuila bat arnastu ahal iza-teko. Bestela, gurasoren bat arrainku-meak egin nahi duenaz konturatuzgero, atzetik joaten zaio, harrapatuegien du, ahoan sartzen du eta bereanaiek eratzen duten multzora jaurti-tzen du. Zaintza horiek hiru edo lau

aste irauten dute; epe hori iraganondoren, taldeak beste bi edo hiruastez elkarrekin jarraitzen duen arren,helduek beren rola utzi eta ehiztari-bizimodu bakartira itzultzen dira.Arrainkume horietako batzuk hiru edolau urte izatera iritsi aurretik hiltzendira, oraindik heldutasun sexualerairitsi ez direnean, eta, agian, berengurasoen ahut z e t a n .Bi edo hiru hilabeteetara, 7 edo 8 zen-

114113

Bost edo sei egun horiek ira-gatean, arrautza txiki horieneklosioa gertatzen da eta 2milimetro inguruko luzerarairisten diren arrainkume txikiakurduri ibiltzen dira habiatik,gurasoen begiradapean. Zortziedo hamar egunetara zakubitelinoa birzurgatzen dute, etafuntsean planktonaz elikatzenhasten dira. Ibaietako arrain jaioberri orokazalerara gerturatu behar du,aire pixka bat hartu eta zuze-nean igeri-maskurira pasa-tzen den burbuila bat eratze-ko. Horrela, bizi osoan zeharuretatik mugitzea ahalbidetu-ko dion gasa eratzeko meka-nismoa martxan jartzen da.Igeri-maskuria puzterakoanazaleraraino igo daiteke, etamaskuria husterakoan, be-rriz, hondoraino jaitsi daiteke,


116115

timetroko tamaina izatera iristendirenean, pieza garrantzitsuak bila-tzeari ekiten diote. Lutxoaren kasuanbezala, perka amerikarraren koloreanabarra edo berdexka da, marraargiagoekin, eta, horri esker, ehizaegiteko zain egon ahal izatekokamuflaje ezin hobea du. Arrainkumeak oso azkar hazten diralehenengo urtean zehar, 15 zentime-troko luzera izatera eta 10-50 gramokopisua izatera iritsi daitezkeelarik. Heldutasun sexualera iristen dira 25-30 zentimetroko tamainara eta 500-800 gramoko pisura iristen direnean;hau da, jaiotzen direnetik bi edo hiruurtera.


Perka amerikarraren gorputza obala-tua eta konprimitua da, kolore berdex-kakoa, alboetan ilara bat eratzenduten gaztaina-koloreko zenbait orba-

nekin. Orban horiek nabarmenagoakala lausoagoak dira, arrainen adinarenarabera; horrela, agerikoagoak diraarrain gazteenetan. Arrain gazteek,lehendabiziko urteetan, marra bertikalbatzuk dituzte alboetan; marra horiekdesagertu egiten dira arrainak zahar-tzen doazen heinean.Alboko lerroan 65-70 ezkata daude.Burua indartsua da, ahoa zabala, nahikozeiharra, eta beheko baraila goikoabaino aurreratuagoa dago.Hortzak motzak eta barrualderantz kur-batuak dira. Hortz indartsuak ditu baitaere hezur palatinoetan. Aho txikiko perkaamerikarretik (Micropterus dolomieui)

ahoaren tamainagatik bereizten da; izanere, espezie honetan, ahoaren mutu-rrak, ia begiraino iristen bada ere, ez dugainditzen. Bizkar-hegatsa bitan dagozatitua; lehenengo zatiak 9-11 erradioarantzadun ditu. Uzki-hegatsak ere hirue r r adio arantzadun ditu, erradio bigu-nak baino lehenago.


arte zaintzen ditu, nahiz eta, batzutan,gosea duenean, jan egiten dituen.

Kolore deigarriak

Arrain eguzkiaren ezaugarri nagusia daia lauak diren ezkataz estalitakogorputz zirkular, altu eta konpri-mituak oso kolore deigarriakdituela. Arrain helduak berdeakdira, isla metalikoekin, eta oso txi-kiak diren orban urdin ugari dituhan eta hemen. Operkuluetan,arrek orban gorri iluna dute etaemeek, berriz, gorri argia, iahorixka. Bere sabelaldearen zatibat gorri horixka da, eta bularaldeko, sabelaldeko nahiz uzkikohegatsak hori gorrixkak dira.Bere burua motza da, begiak osohandiak eta operkuluek ez dutehezurrik. Bizkar-hegats bakarra

du, eta bere lehendabiziko zatian erra-dio hezurdunak ditu. Bular aldeko nahizsabelaldeko hegatsak oso txikiak dira,eta maila berean kokatzen dira, isats-hegalaren atzealdean zerbait eskotatuadagoen bitartean.

118117

Eupomotis generoko kide izanik,arrain eguzkia (Eupomotis gib -

bosus) kontinente amerikarra-ren ekialdetik ekarri zen Europara1886. urtean, eta aintzira eta ibaietansartu zen. Euskal Herriann ere ezkutuan sartu daazkeneko hamarraldian, Arabako hain-bat ureztatze-putzutan, Jungitukoanadibidez, eta baita Uribarri Ganboakourtegian ere. Gipuzkoan ere aurkitzendugu espezie hau, Urkuluko urtegianhain zuzen ere. Bizkaian ez da espe-zierik aurkitu inongo ur-ibilgutan.10 zentimetrotik 15 zentimetrora bitar-teko tamaina batekin -oso gutxitan iris-ten da 30 zentimetrora-, black bassdelakoa bezala, oso jatun handia da.

Arrainen arrautzak, arrainkumeak,arrain txikiak, krustazeoak eta uretakointsektuak jaten ditu, eta oso kaltega-rria da habitat berean bizi diren gaine-rako espezieentzat.Aintziretako, urtegietako, putzuetakoedo korronte suabeko ibaietako ur ezoso sakonetan bizi da.Arrain horiek oso ugalkorrak dira.Errunaldia iristen denean, arrak dirahondoa prestatzeaz arduratzen dire-nak; hori horrela, hondoa garbitu eta15 bat zentimetroko diametroa duenzulo bat egiten dute. Zulo horretarazuzentzen dute bikotea, bertan errundezan. Arrak, ondoren, arrautzakernaldu egiten ditu, eta black bassdelakoak ez bezala, eklosioa gertatu

ARRAIN EGUZKIEupomotis gibbosus


119

Laurogeita hamarreko erdialde-tik aurrera, Arabako Legutiokoeta Albinako urtegietan ezku-

tuan sartu zen ur gezetako arrainhandienetako bat, lutxoa ( E s o x

l u c i u s ) . Lutxo eme zaharrenak metroeta erdiko tamaina izatera eta 35kiloko pisua izatera iritsi daitezke. Hain da handia, hain da jatuna etaetsai naturalik ez duenez, Europarenerdialdetik datorren espezie honekkalte handiak eragin ditu ibaietakoespezie autoktonoetan. Gainera, osoondo egokitzen da habitat berrietara,eta, horregatik, oso azkar ugaldu da;ondorioz, orain oso zaila da lutxoa-ren hedapena geldiaraztea. Otxan-dioko urtegian ere aurkitu dira lutxo-

ak; bertan, bikote ugaltzaile ugariikusi dira, nola erruten zuten urtegiraematen zuten ibai-adarretan. Emebakoitzak 12.000 arrautza errutendituela kontuan hartzen badugu, etagure uretan dauden indibiduo hel-duek etsai naturalik ez dutela aintzatizanik, oso erraz uler dezakegulakuetako fauna autoktonoan eragi-ten duen desoreka(arrainengan,anfibioengan eta ur-hegaztiengan).

Jatorriz, Europaren erdialdekoa

Ingalaterrakoa, Frantziakoa etaEuroparen erdialdekoa da jatorriz,baina Iberiar Penintsulako ibai han-dienetako batzuetan ere sartua izan

LUTXOAEsox lucius

da. Lutxoa oso ondo egokitu da habi-tat horietara. Hala ere, duela zenbaiturte lortutako indibiduoen gehienekokopuruaren ondoren, egun zenbaitpopulazio murrizten ari dira; izan ere,ez dago guztientzako nahikoa elika-gai, eta, ondorioz, elkarren arteko eta,bereziki, indibiduo gazteenenganakoharraparitzara jo dute.Lutxoa, zalantzarik gabe, ibai eta ain-tziratako harrapari beldurgarriena da;

hori horrela, “ur gezetako marrazo”

izenez ere ezagutzen da. Igerilari oso bizkor eta indartsua da,eta bere krudelkeria nabarmenak urgezetako beste edozein espezierenagainditzen du.Ur gezetako erraldoi hau, ehizatzeko,zelatan egoten da. Beti geldirik ego-ten da, landarediaren artean erdiezkutatuta, eta bere biktima distantziaegokira jartzen denean, hegatsaz

120

E X O C I D A E FA M I L I A E X O C I D A E FA M I L I A

ra iritsi daiteke, eta bi urte. Metrobateko luzera duen eta 8 kiloko pisua

duen 12 urteko lutxo zahar batek,bere bizitza osoan, 175 gramoko

122121

kolpe bat emanez, baraila indartsue-tan ilaran kokatzen diren hortzzorrotzen artean harrapatzen du, hila r t e .Harrapakina oso handia denean, lu-txoaren barailen zehaztasuna area-gotu egiten da, eta hil arte hozkatzendu. Gorputzaren atzealdearekinmugimendu azkar eta bortitzak egi-nez, lutxoak, ondoren, burutik hasitairensten du harrapakina. Ikustekoaukera izan dutenak konturatu diranola zeharkatzen dituen olatuak,gezi bat izango balitz bezala, etabere harrapakinen gainean hutsikgabeko segurtasunaz erortzen den.Gainera, jazarpenean uretatik azale-ratzeko gaitasuna ere badu.

Hain dira jatunak arrain hauek, zen-baitetan arrain handiegiak irentsinahian asfixiaz hildako aleak aurkitudirela. Igarabekin ere egiten duborroka, eta uretan sartzen direnpertsonen gorputz-adarrei eraso egi-tera eta hozkatzera ere iristen dira.Albinako urtegian bainu bat hartzenari ziren pertsonei gertatu zaie hori;horregatik, nahiko arriskutsua delaesan daiteke. Egun bakar batean,lutxo batek bere pisuaren herenbaten baliokidea den janari-kopuruairentsi dezake, eta bere tamainarenerdia bezain handiak diren harrapa-kinak jan ditzake. Irentsi nahi horidela-eta, oso azkar garatzen da;izan ere, urtebetean kilo bat pisatze-


rekin kontaktuan sartzean, itsaskorbilakatzen dira, eta uretako landaree-tara eransten dira. Arretako bat beste-ak baino azkarrago ibiltzen da, etaarrautzak espermaz bustitzen ditu.Esperma askatzen duen bitarteanisatsa etenik gabe mugitzen du,esperma emeak askatzen dituen obu-luekin elkartzea bilatuz. Behin bere esperma agortutakoan,

joan egiten da. Orduan, kitzikatutadagoen beste ar batek bere lekuahartu eta emeak uzten duen arrautza-kopuru izugarriak ernaltzen jarraitzendu. Izan ere, emea 300.000 arrautzahartzera iritsi daiteke (30.000 arrautzaemearen pisuaren kilo bakoitzeko).Une horretan, lutxoak ez dira berenburutik dagoen ezertaz ohartzen, etadesagertu egiten dira elikagaiak

124123

2.500 arrain jango zituela kalkulatuda. Hazkuntza azkar hori bizilekutzatduen habitateko uren araberakoaere bada. Hori horrela, korronteakdituzten ur-ibilguetan (horietanamuarrainak eta oso azkar mugitzendiren beste espezieak bizi dira), ezda urtegi eta putzuetako ur lasaietanbizi diren lutxoak bezain azkar haz-ten. Izan ere, urtegietan eta putzue-tan, lutxoa nagusiki Ziprinidoez eli-katzen da, eta, horiek, oso errazharrapatzen dira.

Eme bat ar ugarirentzat

Lehendabiziko eguzki-izpiek negua

amaitu dela iragartzen dutenean, etaurak epeltzen hasten direnean, lu-txoak ugalketaren deia aditzen du.Horrela, ugalketa otsailaren amaie-ratik apirilaren erdialdera arte ema-ten da. Eme nahiz arrek negua baka-rrik iragan dute, eta errunaldia iriste-an aurreko urteetako errute-guneberdinetan biltzen hasten dira. Ura epeltzean eta 9 graduetarainoiristen denean, emeek 2,5-3 mminguruko tamaina duten arrautzaknon utzi bilatzen hasten dira.Landaredia ugariz hornitutakolekuak hautatu ohi dituzte. Orduan, bi edo hiru ar emearen atze-tik joaten dira, emeak hautatu duenlekura arte. Emea arrautzak aska-tzen hasten da. Arrautza horiek, ura-


jadanik ugaltzeko gai dira; emeek,berriz, beste bi urte gehiago behardituzte heldutasun sexualera iristeko. Lutxoaren haragia lehen baztertu egi-ten zen, baina, egun, herrialde asko-tan harrera oso ona ematen zaio.Animalia hau oso egokia da arrain-hazkuntzarako; hala ere, tanke ego-kietan hazi behar da eta elikagai ugarieman behar zaio, bestela kaltegarriaizan daitekeelako gainerako arrai-nentzat. Ur-mota guztietan atera daitekeaurrera, ur horiek ilunak edo kristali-noak izan; jasaten ez dituen ur-motabakarrak oso ur azidoak edo oxigenogutxiegi duten urak dira. Era berean,ez zaio gustatzen araldian dagoenbitartean ezerk molestatzea.

Lutxoa, karpa bezala, oso bizitzaluzeko arraina da, 40 urte izatera iritsibaitaiteke. Hala ere, antzinako zen-bait kontakizunetan espezie honetakokideak mende bat baino gehiago bizi-rautera iritsi zirela esaten da, bainafrogatu gabe dauden sinesmen herri-koiak besterik ez dira horiek. Ez daegia eta ere 1497. urtean arrantzatuzen lutxo batek 18 oin neurtzen zitue-la (5 metro eta erdi) dioen istorioa.


Lutxoaren itxura hain da arraroa,jende guztiak ezagutzen duela.Aurpegia oso luzea da, eta ahate-moko profila du. Horri esker, bere ahohandia erabat eta zakarki ireki deza-

126125

harrapatzeko nahiz arriskuarenaurrean ihes egiteko erreflexuak. Tenperatura 11 graduetara iristendenean, arrainkumeak, gehienez erehamabi egunera, jaio egiten dira.Geroz eta baxuagoa uraren tenpera-tura, orduan eta denbora gehiagobehar dute arrautzek eklosioa gerta-tzeko. Jaiotzean, lutxoek 9 milime-troko luzera dute, eta ez dute ahorik.Hala ere, hondoko harrietara eta lan-dareetara itsatsi ahal izateko bento-sa antzeko bat dute. Hori horrela, 10edo 12 egun egiten dituzte hondoan,geldi-geldirik. Egun horietan berenzaki bitelino handiko elikagai-erre-serbez elikatzen da. Aldi horretanarrainkumeak 1,2-1,5 cm-ko luzeraizatera iristen dira, beren zakatzakkanporantz irekitzen dira, eta orduraarte ertzak besterik ez ziren horieta-tik hegats desberdinak eratzen dira.Behin debora hori iragan ondoren,ahoa eratu zaienean eta beren

kabuz elikatzeko gai direnean,arrainkumeek ordura arteko aterpeauzten dute. Orduan beren harrapari-bizitzari ekiten diote, eta grina han-diz bilatzen dituzte beren lehendabi-ziko biktimak: uretako arkakuso txi-kiak eta krustazeoen larbak. Bi edohiru aste igaro ondoren, oso azkarhazten direnez, pospolo batentamaina izatera iristen dira, etatamaina handiagoko harrapakineieraso egiten diete: beren dietarenoinarri diren intsektuak eta larbak.Gaztetako dieta intsektujale horrekhilabete irauten du; ondoren, haztendoazen heinean, harrapakin-kopuruhandiagoak behar dituzte, eta arrai-nez –ziprinidoez bereziki- eta anfi-bioak (igelak, zapoak, tritoiak), ure-tako sugeak, azaleran igeri egitenduten hegazti-txitak eta uretako arra-toiak bezalako ornodunez elikatzerapasatzen dira.Arrek bi urte betetzen dituztenean,


forma luzea. Forma motzekoak burutxikia eta gorputz motza eta masiboaditu. Horrek bizitza lasaia daramalaeta elikagai ugari eta bilatzen errazaduela erakusten du. Forma luzeko arrainetan, berriz,burua eta gorputza luzangagoak dira,eta horrek elikagaiak bilatzea ez zaie-la hain erraza egin erakusten du.Lutxoan, bizkar-hegatsa oso atzeratu-ta dago, uzki-hegatsaren beste alde-

an. Sabelaldeko hegatsak, sabeleankokatzen dira, ur gezetan bizi direnarrain gehienetan bezala, nahiz etalutxoan bereziki atzeratuta egon.Sabelaldeko hegatsen kokalekuhorrek eta bular aldeko hegatsak hainbehean kokatzeak erakusten duteespezie hau oso zaharra dela. Isats-hegala bi lobulu simetrikoetandago banatuta. Oso handia da etaeskotatua dago.

128127

ke, eta hortzez ondo hornituta dago-enez eta begien azpiraino iristendenez, harrapakin handiak harrapatuditzake. Gorputza luzanga eta fusi-formea da; atzealdea konprimituadu, ezkata oso txikiz babestua.Kolore desberdinak izan ditzake.Orokorrean, bere aurpegia nabarberdexka da, orban txiki horiz bustia,eta sabelaldea zilar-kolorekoa da.Alboetan orban horixkak ditu, etabaita sabelaldetik irteten diren marrabatzuk ere.Kolore-tonuak baldintza askorenmende daude; izan ere, ur argietakolutxoek kolore biziagoak dituzte etaur ilunetakoek, berriz, kolore lausoeta ilunagoak. Eragina du, baita ere,landaredia askoko edo gutxiko habi-tatetan bizitzeak; izan ere, alga askodagoen lekuetan bizi direnen kolorea

berdexkagoa da eta alga gutxi dago-en lekuetan bizi direnena, berriz,horixkagoa. Tonuen eta orbanen ara-bera, bi barietate bereizten dira:marratua eta orbandua. Lutxoa Europako ur kontinentaletanbizi den arrain handienetako bat da,gaizkata eta arrain katua bainoaskoz ere txikiagoa bada ere.Normalean 50 zentimetro inguruneurtzen du, eta kilo batetik lau kilo-ra bitarteko pisua izan dezake, bainahabitata egokia bada, bereziki jato-rrizko herrialdeetan, bi metroko luze-ra eta 35 kiloko pisua izatera iritsidaiteke. Emeak beti dira arrak bainohandiagoak.

B a r i e t a t e a k

Lutxoen artean bi mota edo formabereizten dira: forma motza eta


129

IBAIAREN DEKALOGOA

1 - Ibaiak beste edozein eko-sistemak baino garbitasun handia-goa eskatzen du. Ez zabortegimodura erabiul, eta inork hala egitenbadu, sala ezazu.

2 - Ibaiaren ingurunearen ego-era nolakoa den jakiteko bertako lan-daredi naturalaren atrapen-egoerarierreparatzea baino ez dago.Urbazterretako zuhaitz eta zuhaiskakmoztea eta erretzea bezalako zabar-keriak ekidin egin behar ditugu.

3 - Goza itzazu ibaiak, baina ezutz han egon zaren aztarnarik;urbazterrean edo ubidean hondaki-nak uztea zibismorik ezaren adibideargienetarikoa da.

4 - Urbazterretako biziguetan,landaredia eta fauna benetan abera-tsak dira. Begira iezaiezu animaliaeta txoritxoak hiltzeko; ez utz inoribasakeriarik egiten, zu aurrean zare-l a .

5 - Ahalik eta garbikari kopurutxikiena erabiliz, kontsumoko gizarte-ak reagiten duen etxeko kutsaduragutxitzen duzu. Ez dezaula garbiinoiz kotxea ibaiertzean.

6 - Eskatu zure udalari eta ubi-deez probetxatzen diren industrieiibaietara doazen isurketak araz dís-

tatela. Araztegien erabileraren heda-pena denok bultzatu behar dugunkonpromezua da.

7 - Nekazari: lurrak urbazterre-raino bertaraino landu nahiak beste-ek zure ingurunearekiko interesagaltzea reagiten du, eta gaitera,uhandiek zure lanaren zati bat era-matea errazten du.

8 - Ibaiei eta horien inguruneiloturik, kultur, arkitektura eta naturaondare bat dago ezagutu, gozatu,artatu eta errespetatu behar duguna.Zubiak, errotak, burdinolak, iturri etaiturburuak, ikuztegiak, … ura etaibaiak antzina-antzinatik erabiltzenditugun froga eta lekukotza dira.

9 - Arrantzale: irrespeta betiindarrean dauden arautegiak.Kupoak, gutxienezko neurriak,gebenlekuak, amu motak, eta aba-rrak ez errespetatzeak isileko arran-tzalearen kontzientziarik eza erakus-ten du. Anima zaitez arrainak hilgabeko Arantxa mota egiten.

1 0 - Guztion lana da senide etalagunei ibaiak eta horien inguruneaartatzearen garantiza adieraztea.Ingurugiroari buruzko hezkuntzasendotzen ari da egunez egun iritiseta ihardunbide onari esker.

130

IBAIEN DEKALOGOA

Bizitza sedentarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Karparen antzekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

TENKA (Tinca tinca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

Lasaia eta sedentarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Ugalketa berantiarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Hazkunde mantsoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57Dimorfismo sexuala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

MENDIKO BARBOA (Barbus meridionalisA graellsi) . . . . . . . . . . . . . . .61

Hondoko arraina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Errunaldirako lekualdaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

ITSASGORRI BARBOA (Barbus haasi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Beste espezie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69

ZARPADA IZENDATUA (Leuciscus cephalus cabeda) . . . . . . . . . . . . .71

Arrain gihartsuak eta taldekoiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Elikadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77Beste espezie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78

ERRUTILO HEGATSGORRIA (Rutilus arcasi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

Loinaren antzekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Arrain taldekoia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82

ZARBO (Gobio gobio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

Espezie oso bitxia Euskadin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Ezaugarrriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

EZKAILU (Phoxinus phoxinus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

131 132

ARRAINEN BIZILEKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

IBAIEN IZAERA FISIOGRAFIKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

EUSKAL HERRIKO IBAI ARROEN MORFOLOGIA . . . . . . . . .9

IBAI HONDOA EDO SUBSTRATUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

URA. BALDINTZA FISIKO KIMIKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Tenperatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Oxigenoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

Eroamena eta gogortasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

Elikagaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

Sulfrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

Burdina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

Gai organikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

URAREN ZIKLOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

IBAIEN PROBLEMATIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

EUSKAL HERRIKO IBAI ARRINAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35-130

ZAMO ARRUNTA (Cyprinus carpio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Sedentarioak eta gautarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Adina kalkulatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Karpa motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

ZAMO TXIKIA (Carassius carassius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

URRE ARRAINA (Carassius auratus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49


134133

LOINA (Chondrostoma toxostoma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95

MAZKAR ARANTZAGABEA (Barbatula barbatula) . . . . . . . . . . . . . . .97

Arrak bino handiagoak diren emeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Errunaldia udaberrian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

MAZKAR ARANTZADUNA (Cobitis calderoni . . . . . . . . . . . . . . . . . .101

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Beste espezie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

IBAI KBUXA (Blenius fluviatilis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

Arrak ez bezalakoak diren emeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

BURTAIN ARRUNTA (Cottus gobio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

PERKA AMERIKARRA (Miniopterus salmoides) . . . . . . . . . . . . . . . . .109

Mende amaieran sartua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115

ARRAIN EGUZKI (Eupomotis gibbosus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117

Kolore deigarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

LUTXOA (Esox lucius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119

Jatorriz, Europearen erdialdekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119Eme bat ar ugarirntzat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Barietateak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127

IBAIEN DEKALOGOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130


136

Fernando Pedro Pérez naturalista eta argazkilari bilbotarra da;

hamabost urtetik gora eman ditu Euskal Herriko fauna autoktonoa

i k e r t z e n .

Galzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartearen sortzailea eta

lehendakaria da; naturaren babeserako euskal elkarte hori 1990. urtean

sortu zen eta 1996. urtean herri onurakoa zela adierazi zen. Haren buru

dela, Fernandok, kazetariak, zoologo eta naturalista taldea zuzentzen

eta koordinatzen du landa-azterlanak egiten; horrez gainera elkarteak

zoologia eta naturaren babesari buruzko euskal aldizkari bakarra argita -

ratzen du. Naturaren ahotsa: bi hilez behin plazaratzen da 1992az geroz -

t i k .

Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“Euskal Herriko

Marrazoak eta Arrainak”, “Euskadiko Anfibioak”, “Euskal Herriko

Ugaztunak”, “Euskal Herriko Sugeak”, “Euskadiko Muskerrak,

Sugandilak eta Apoarmatuak”, “Euskadiko Hondartzak”, “Urkiolako

Parke Naturala, Fauna eta Flora”, “Urdaibaiko Itsaspeko Fauna eta

Flora”, “Biotopo Babestuak” eta “Euskadiko Gaueko Harrapariak”,

Euskal Herriko Interes Bereziko Espezieak”, “Euskal Herriko

Zuhaitzak”, “Euskal Herriko Eguneko Harrapariak”. Egilea eguneroko

lanera eta bizitzera bultzatzen duena Euskal Herriko fauna ezagutarazi

nahia da, euskaldunek maite izan dezaten eta iraunarazten lagun

d e z a t e n .

DOADRIO, I & GARZÓN, P. 1987. Sobre la distribución del Barbus haasi (Ostraroophysi:Cyprinidae). Doñana, Acta Vertebrata, 14: 123-125.BERNET, B. 1960. Recherches biologiques sur les populations de Gobio gobio (Linné1758) de la Nivelle (fleuve côtier du Pays Basque). Annales de la Station Centraled,Hydrobiologie appliquée, 8: 127-180.SALAZAR, V. 1983. Peces y ríos de Álava. Ed. Diputación Foral de Álava. Vitoria.SOSTOA, A. de, J. LOBON-CERVIA, V. FERNANDEZ &F.J. de SOSTOA. 1987. La distri-bución del pez sol (Lepomis gibbosus) en la Península Ibérica. Doñana, Acta Vertebrata,14: 121-123.URRIZALQUI, i., ALVAREZJ.J & LOPEZ DEL MORAL, I. 1989. Estudio de la calidad bio-lógica de los ríos de Guipúzcoa. Diputación Foral de Gipuzkoa-Sociedad de CienciasAranzadi. San Sebastián.VIÑOLAS, M.D. 1986. Biología i Ecologia de Blennius fluviatilis Asso, 1801 en el riuMatarranya. Tesina de Licenciatura, Universidad de Barcelona. Barcelona.ASENSIO, R., PINEDO,. & MARKINA, F.A. 1995-1996. Revisión Biogeográfica de laFauna Piscícola del Territorio Histórico de Álava. Estudios del Museo e Ciencias Naturalese Álava, 10-11: 305-318.Cabo, F. L. 1964. Los peces de las agues continentals españolas. SNPFC, Madrid.Falkus, H. & Buller, F. 1975. Freshwater fishing. MacDonald & Jane, London.Greenwood, P. H., Miles, R.S., & Patterson, C. 1973. Interrelationships of Hervey, G.F. & Hems, J. 1973. A guide to freshwater aquarium fishes. Hamlyn, London.Hoar, W.S.& Randall, D.J. 1971. Fish physiology. Academic Press, New York.Huet, M. 1971. Textbook of fish culture: breeding and cultivation of fish. Fishing News,London.Hutchinson, G.E. 1975. A treatise on limnology. Wiley, New Tork. Innes, W.T. 1959. Exotic aquarium fishes. Innes, Philadelphia.Ladiges, W.& Vogt, D. 1965. Die Susswasserfische Europas. Parey, Hamburg.Lagler, K.F., Bardach, J.E., & Millar, R.R. 1967. Ichthyology. Wiley, New York.Maitland, P.S. 1972. A key to the freshwater fishes of the British Isles with notes ontheir distribution and ecology. Sci. Publ. Freshw. Biol. Ass., 27, 1-139.Marshall, N. B. 1965. The life of fishes. Weidenfeld & Nicolson, London.Michaelson, J. 1974. Tackle angling. Paul Stanley, London.Muus, B.J. & Dahlstrom, P. 1975. Los peces de agua dulce de España y de Europa.Omega, Barcelona.Nikolsky, G.V. 1963. The ecology of fishes. Academia Press, London.Norman, J.R.& Greenwood, P.H. 1975. A history of fishes. Been, London. Perry, F.1951. The garden pool. Collingridge, London.Pratt, M. M. 1975. Better angling with simpler science. Fishing News Books,Farnham.Reid, G. K. 1961. Ecology of inland waters and estuaries. Reinhold, New York.Rounsefell, G. A. & Everhart, W. H. 1953. Fishery science: its methods and applica-tions. Wiley, New York.Schindler, O. 1957. Freshwater fishes. Thames & Hudson, London.Scott, W. B. & Crossman, E. J. 1973. Freshwater fishes of Canada. Bull. Fishes. Res.Bd. Canada, 184, 1-966.Spillman, C. J. 1961. Poissons d�eau douce. Lechevalier, Paris.Sterba, G. 1973. Freshwater fishes of the world. Studio Vista, London.

BIBLIOGRAFÍA

135

137

AR G I TA R AT U TAKO BESTE LIBURU BAT Z U K

Energia eta Ingurumena.

Ingurumenaren Arazoak.

Euskal Herriko Kostaldeko Marrazoak eta Arrainak.Euskadiko Anfibioak.Euskadiko, Muskerrak, Sugandiak eta ApoarmatuakEuskal Herriko Sugeak.Euskal Herriko Ur HegaztiakEuskal Herriko Lur Hegaztiak.Euskal-Herriko Eguneko Harrapariak.Euskadiko Gaueko Harrapariak.Euskal Herriko UgaztunakEuskal Herriko Krustazeoak.Euskal Herriko Moluskuak.Euskal Herriko Kostaldeko Itsas OrnogabeakEuskal Herriko Interes Bereziko Espezieak. Euskal Herriko Galtzeko Arriskuan Dauden Espezieak.Bizkaiko Golkoko Arrain Abisala.Bizkaiko Golkoko Marrazoak.Euskal Herriko Itsas Hegaztiak eta Paduretako HegaztiakEuskal Herriko Ibai Arrainak, Izokinak eta AmuarrainakEuskal Herriko Ibai Arrainak, Karpak eta Barboak

Euskal-Herriko Zuhaitzak.Euskal Herriko ZuhaixkakEuskal Herriko PerretxikoakEuskal Herriko OnddoakEuskal Herriko Perretxiko eta OnddoakEuskal Herriko Perretxiko eta Onddoak II Euskal Herriko Kostaldeko Algak

Euskal Herriko Biotopo Babestuak.Gorbeiako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Valderejoko Parke Naturala, Fauna eta Flora.Izkiko Parke Naturala, Fauna eta Flora.Pagoetako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Aralarko Parke Naturala Fauna eta Flora.Aiako Harriko Parke Naturala.Errege Bardea Parke NaturalaUrdaibaiko Itsaspeko Fauna eta FloraUrdaibaiko Ugaztunak eta NarrastiakTxingudiko Arrainak.Txingudiko Hegaztiak.Abrako Estuarioko eta Bilboko Itsasadarreko Fauna.Pitillasko Aintzirako Erreserba Naturala. Izaroko Irla Itsaspeko Fauna.Euskadiko Hondartzak.

Katuki Handiak.

Katuki Txikiak.

PALEONTOLOGIA

Lehenengo Arrainak (arrainen eboluzioa)

A.D.E.V.E.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

Liburu honen bitartez, Euskal Herrian bizi diren karpa eta barbo espezie guz -tiak ezagutarazi nahi ditugu, horiek zaindu eta mirets ditzagun.

Euskal Herriko ibai arrainak. Karpak eta barboak. IN: Euskal Herriko ...

Documents

Transcript of Euskal Herriko ibai arrainak. Karpak eta barboak. IN: Euskal Herriko ...