JOSE LUIS TERES

EUSKAL HERRIKO

ARTELATZA

Badirudi Euskal Herrian artelatzaegotea ezinezkoa dela, baina hori ez

da egia. Oraindik ere kostaldeanzuhaizti polit batzuk badaude;

azkeneko arrastoak dudarik gabe.Kontserbatu eta hobetu egin

beharko genituzke.

Lehenago aipaturiko kostal-deko zonek, itsasaldekoklimaren eraginez zen-baitetan mikroklima bere-

ziak izaten dituzte. Horregatik ulerdaiteke Mediterranio inguruko lan-dare tipikoak zona hauetan agertuahal izatea.

Euskal Herrian artelatza, zonahauetan gune batzuetan agertzen dahegoaldeko maldetan, leku xerofi-loak kolonizatuz.

Bestalde Europan, Mediterranioaldeko itsasertz eta Iberiar Penintsu-lako Hego eta Mendebaldera heda-tzen da. Iparraldean, tarteka dago etaFrantzian Hego-Mendebaldera iris-ten da (Landetara). Afrikako Iparral-dean nabarmen hedatzen da; Maro-kko, Algeria eta Tunisiara hain zu-zen. Artelatzik gehiena Portugalendago, eta basorik handiena Maro-kkon. Iberiar Penintsulan Kantauriertzean oso leku bakanetan dago etaEuskal Herriari dagokionez, Iparral-deko zenbait populazioz gain (Baio-nan eta Miarritzen), Zarautz eta Geta-ria inguruko area murritz bat da berebizigune garrantzitsuena. Gaine-rantzean, Bizkai aldean zuhaiztirenbat eta landaturiko ale bakarren batbesterik ez dago.

Geologia eta lurzoruari begira,artelatza siliziozko materialaren gai-nean kokatzen da bereziki, zuhaitzhonen ezaugarri tipiko izanik.

Zarautz eta Getaria inguruaneozeno–paleozenoko materialak osougari dira (harearria bereziki) etahauen gainean kokatzen da artelatza.Hala ere, nahiz siliziozalea izanzenbait zonatan lurzoru margatsua-ren gainean ere agertzen da.

Artelatza artearen antz handikoada, baina azalean erraz bereizten dira;artelatzaren azala harroa eta pitzatuabait da (kortxoa). Hogei bat metroedo gehiagoko zuhaitza izan daiteke.Bere hostoak berdeak eta distiratsuakditu; txiki samarrak. Hostoak iraun-korrak dira eta zertxobait iletsuakazpikaldean. Arte-hostoen berdin-tsuak dira. Lore arrak txikiak dira,dilindariak; adaska edo adartxoenmuturretan kokaturikoak. Emeakberriz, kandu edo pedunkulumotzekoak dira eta oso talde txikie-tan bildutakoak.

Artelatzaren fruitua ezkurra da,kolore marroia du eta arrautz forma-koa (luzeska) da. Azala kortxozkoadu eta kolorez marroi argia da. Zen-bait tokitan asko erabiltzen dute, be-rarekin kortxozko tapoiak egitendirelako. Ez dirudi Euskal Herriankortxoa lortzeko erabili denik.Egurra berriz, marroi gorriska da; osogogorra. Egur hau zurgintzan, gurdi-gintzan eta untzigintzan erabiltzen

Artelatzaren lorea

zerbait adierazten dute.Antzinako bidaiarien

hitzetan, Zarauzko inguruabeste inguru asko bezalaparadisu botaniko izan daeta aipagarri da artelatzaegotea. Badira XVII. men-deko artelatzari buruzkoaipamen batzuk idatzita:

da. Baita ikatzetarako eta sutarakoere.

Artelatzaren eboluziohistorikoa

Artelatzaren eboluzio historikoaaztertzea nahikoa zaila gertatzen da,materialik eza medio. Hala ere in-guruko baserritarrek eta Zarauzko in-guruko historiaz dauden liburuek

Zarauzko Santa Barbara inguruan56 artelatz, Kajuategi baserri on-doan 350 ale, etab. Gainera basohauek zaindu egiten ziren, nahiz etazertarako erabiltzen ziren oraindikere garbi jakin ez.

Zuhaitz honen izenari buruz aipa-mentxo bat egitea ere oso interes-garria gerta daiteke. Zarautz eta Ge-tarian arkamurka edota arkamukaizenez ezagutzen da. Badirudi arka-

murka hitza gaztelaniazko alcorno-que hitzetik etor daitekeela, “alcor-noque” hitza Zarautzen toponimianerabiltzen dela kontutan hartuz:

Alkornokal, lursail bat zen, Za-rautzen zegoen eta bere erdarazkoitzulpena lugar de alcornoques izan-go litzateke. Hitz hau jatorriz ara-biarra dela jakin dugu.

Alkornokaldea hitza, otadi batenizena zen. Alcornoque-tik dator etaezarritako atzizkiak ingurua esannahi du (-alde). Aipamen hau inte-resgarria da. Ez dakigu zein urtetan

Zuhaiztirik onenak kontserbatu behar dira

Adaska eta fruitua

Ibilbide honekin, Euskal Herrian agertzen diren artelatzgehienak ikusteko aukera izango dugu. Paisaia aldetikezinhobea da eta oraindik ere antzinako zuhaizti batzuk erlikiamodura kontserbatzen dira.

1. Zarauzko Parroki ondotik abiatzen den Meaga-rako bideahartu eta Zaharren Egoitza pasatu ondoren galtzadangora igo “Vista Alegre”ko parkeraino. Bertan artelatzakikusteko aukera izan arren, beste espezie asko ereagertzen da.

2. “Vista Alegre”ko parkea igaro ondoren, Sta. Barbara-kobidegurutzera iritsiko gara. Baselizara igo. Bertatikartelatzak eta paisaia ikusi.

3. Garro baserritik pasatu. Puntuzko bidea hartzen bada,pinuak itotzen duen artelatza ikus daiteke. Zingira baserri-tik igaro ondoren, gorantz doan bidea hartu zuzen-zuzen.

4. Bidetik ikusten diren artelatzez osaturiko zuhaiztiak ondoikusi.

5. Kontuz, bidegurutzea. Errepidea pasatu eta Garategainera igo, berehala bidea eskuinera hartuz.

6. Garate gainetik bide beretik bueltatu eta Meagatik datorrenerrepidea hartuz, eskuin aldera jaitsi Meagako baseli-zeraino. Bitartean artelatz ederrak ikusi.

7. Kontuz! Meagako bidegurutzea. Zarautztik datorren erre-pidea zeharkatuz, Elkano aldera doan errepidea hartu.

8. Alkorteaga baserrira iritsi baino lehen, errepidea utzi etaeskuinera jo. Puntuzko bidea hartzen bada, Elkano auzorairitsiko gara.

9. Jaisteko bidetik abiatuz, Balentzi baserrira iritsiko gara.Bertan dagoen artea ikusi eta artelatzarekin konparatu.Bideari jarraituz Zarauzko Zalbide auzora iritsiko gara.

ARTELATZ ARTEKO IBILBIDE EKOLOGIKOA:

Ibilbidearen luzera 9 km. 2 ord.

Baserria

Eliza, baseliza

Auzoa, herria

Artelatza

Artea

"Vista Alegre"ko parkea

Abiapuntua A

Interes paisajistiko, didaktiko eta ekologikoa

Artelatzez osaturiko zuhaizti tipikoa, angio formako paisaia osatuz

erabiliko zen, baina otadi izan bainolehen alkornokal izango zen. Jakinadenez, otea degradatutako basoetansortzen da.

Alkornokegi hitza, sagasti batenizena da. Dudarik gabe teorizatzekoabiapuntu interesgarria. Sagastibaino lehen artelatz-basoa izatea ezdirudi zaila izango zenik.

Bestalde “alkornoke” hitza asko-tan entzuten da baserritarren artean.Itzulpen hutsa besterik ez da noski.Artelatz izen ofiziala baserritarrek ezdute erabiltzen.

Erabilpenari buruzko informa-ziorik ez dugu aurkitu, baina arte-latzez osaturiko basoak zaintzen zire-la konprobatuta dago, eta zerbaite-tarako erabiliko zituzten. Kortxoa ezda landu, baina untzigintza zela etaagian bere zura erabiliko zuten.Sutarako egur-eskaera ere handiazen. Ez dirudi, nahiz fruitu-emale onaizan, abelazkuntzarako erabiltzenzenik.

Neurri horietako batzuk hauekizan litezke:– Artelatza botatzea debekatzea

(zenbait baserritarrek sutarakoerabiltzen bait du) eta kortxoaebakitzea ere bai; gabonetakojaiotzak egiteko askotan erabil-tzen bait da.

– Ezkurren ernalketa sendoak dire-nen artean garatzea, zeren ernal-ketaren posibilitatea oso handiabait da.

– Pinuak botatzerakoan ekintza kal-tegarriak galeraztea, zeren pinudihauetan artelatz-kopuru handiaaurkitzen bait da.

– Basotxo eta zuhaizti onenak ba-

Artelatzaren kontserbazioa

Artelatza arrisku bizian dago etagelditzen zaizkigun azkenekozuhaizti eta aleak kontserbatzeko,dagokionak neurri konkretu batzukhartu beharko lituzke.

bestea derrigorrezkoa litzateke.– Eskoletan eta biztanlegoari oro

har informazio didaktiko ekolo-gikoaren bidez kontzientzia po-sitiboa sortzea.

– Segimendu zehatza egitea, popu-lazioa ondo mantenduz.

Artelatzaren ekosistema

Artelatz tipikoa Artelatzaren enborra, kortxoa ondo bereizten delarik