Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa sailak onetsia (2004-III-30)

Azalaren diseinua:Iturri

Ilustrazioak:Juan Luis Landa

Maketazioa:IPAR

© Testua:Resu Abasolo, Julen Arexolaleiba, Mariam Bilbatua, Jesus Garmendia, Matilde Sainz

© EREIN 2003. Tolosa Etorbidea 107 - 20018 Donostia

ISBN: 84-9746-181-9

Inprimategia:Grafman S.A. • Gallarta (Bizkaia)

Euskal Hizkuntza eta Literatura

DBH 3

Resu AbasoloJulen Arexolaleiba

Mariam BilbatuaJesus Garmendia

Matilde Sainz Osinaga

Ane Miren Aizpeurrutia eta Jon Anduezaren lankidetzarekin

erein

5

AURKIBIDEA or.

1. UNITATEA Testua ...................................................................................................................................6Testu zientifikoa ......................................................................................................... 8

Morfosintaxia......................................................................................................................27IS eta AS..................................................................................................................... 27Ahalera (Nor eta nor-nork)......................................................................................... 30“H”-aren erabilera....................................................................................................... 36

Literatura: Bertsolaritza........................................................................................................ 38Euskal mundua, gurea: Euskara norberarengan ..............................................................................44

2. UNITATEA Testua .................................................................................................................................50Narrazio historikoa ..................................................................................................... 52

Morfosintaxia......................................................................................................................72Izena eta Izenordaina. Determinatzailea ................................................................... 72Ahalera (nor-nori-Nork).............................................................................................. 77“s”, “z”, “x”, “ts”, “tz” “tx”............................................................................................ 80

Literatura: Poesia sozial modernoa..................................................................................... 82Euskal mundua, gurea: Euskara senitartean ....................................................................................90

3. UNITATEA Testua .................................................................................................................................96Narrazio literarioa....................................................................................................... 98

Morfosintaxia....................................................................................................................118Adjetiboak eta Adberbioak....................................................................................... 118Ahalera (Nor-nori) ...................................................................................................... 123

Literatura: Poesia garaikidea................................................................................................ 126Euskal mundua gurea: Euskara ikastetxean ...................................................................................135

4. UNITATEA Testua ...............................................................................................................................138Gu ere erreportari ...................................................................................................... 140

Morfosintaxia....................................................................................................................161Subjuntiboa (Nor/Nor-Nori)....................................................................................... 161

Literatura: Euskal narratiba modernoa (I)............................................................................ 166Euskal mundua gurea: Euskara gure herrian..................................................................................171

5. UNITATEA Testua ...............................................................................................................................180Egunkari pertsonala idazten....................................................................................... 182

Morfosintaxia....................................................................................................................200Subjuntiboa ( Nor-Nork/ Nor-Nori-Nork)................................................................... 200

Literatura: Euskal narratiba modernoa (II) ........................................................................... 204Euskal mundua, gurea: Euskara Euskal Herrian .............................................................................216

6. UNITATEA Testua ...............................................................................................................................221Testu poetikoa............................................................................................................ 222

Morfosintaxia....................................................................................................................238Agintera...................................................................................................................... 238Dataren Idazkera ........................................................................................................ 242

Literatura: Haur- eta gazte-literatura ................................................................................... 243Euskal mundua, gurea: Euskara munduan ....................................................................................255

Planetaren egoeraz osatuko dugunbildumarako zientzia-berria idatzi.

Ikastunitate honetan honako hauek egingo ditut:– Testu bat sortzeko jarraitu behar diren urratsak gogoratu.

– Zientzia-berriaren izaeraz dakidana kanporatu, eta beste batzuek dakitena entzun

eta ebaluatu.

– Testuak ulertzeko ulermen-estrategiak erabili, eta egin dudana besteei adierazi.

– Testu-mota honetako zenbait ezaugarri testuetan identifikatu: datuak, antolaketa,

antolatzaileak...

– Gaia aukeratu, irakaslearen laguntzarekin.

– Gai honi buruzko informazioa eman dezaketen iturrietara jo, eta informazioa atera.

– Testuaren hartzailea irudikatu eta testuari egokitu.

– Testuaren arauak jasoko dituen kontrol-zerrenda osatu.

– Zuzenketak egin, irakasleak eta ikaskideek egindako oharren arabera.

– Planetaren egoeraz bilduma osatu.

– Osatutako bildumarekin aldizkari elektroniko bat osatu.

Ikastunitatean zehar honako hauek egiten ikasiko dut:– Testu bat egiteko jarraitu behar diren urratsak zein diren gogoan izaten.

– Ulermen-arazoei aurre egiten.

– Informazio egokia jasotzen.

– Zientzia-berria hartzaileari egokitzen.

– Zientzia-berria ekoizten.

– Idatzitako testua hobetzen.

– Testuaren baitako mailak identifikatzen.

ZIENTZIA-BERRIA:

Ikastunitate honetan testu zientifiko bat idatziko duzu, denon artean osatuko duzuen bil-

dumarako. Horretarako, gai bat aukeratuko duzu, lehenbizi. Ondoren, horri buruzko infor-

mazioa jaso eta, ikasitakoaren arabera, zure testua idatziko duzu.

1. UNITATEA

8

1. UNITATEA: PLANETAREN EGOERAZ OSATUKO DUGUN BILDUMARAKO ZIENTZIA-BERRIA IDATZI

ZUEN AURREZAGUTZAK KANPORATZEN1.Irakurri

1. Irakur itzazue bi testu hauek.

NAGIA SALBATU NAHIANGuyanako oihanean bizi den ugaztuna da nagia (Bradypus tridactylus).50-70 zentimetroko luzera eta atzapar kurbatuak ditu, zuhaitzetan zin-tzilikatuta ibiltzeko. Oso metabolismo mantsoa du eta egunean bereurdailean kabitzen denaren % 0,2tik % 13,4rainokoa besterik ezin dudigeritu.Nagiaren beste berezitasun bat larrua da. Ekosistema osoa osatzenduela esan daiteke. Izan ere, alga zelulabakarrak ditu (bere kamuflajeahobetu egiten duelarik) eta hortik elikatzen dira intsektuak, akaroak,bakastak, edo hegorik gabeko tximeletak.Jaguarra eta ozelotea etsai ditu, baina areriorik txarrena gizakia delaaitortu behar da; babestua egon arren ehizatu egiten baitute.

Elhuyar 84

PIRINIOETAKO HARTZAPirinioetan Aspe bailaran egin nahi duten RN 134 errepi-deak hartza ez ezik turismo berdea ere desagerrarazikodu. Artusizeneko elkartea azterketa eginda iritsi da ondorio horre-tara, eta berri eman dio Ingurugiro-ministroari. Esanbeharra dago bailara horretan turismo berdearen hazkun-dea urteko % 15ekoa dela.Pirinioetan Aspe bailaran egin nahi duten RN 134 errepi-deak hartza ez ezik turismo berdea ere desagerrarazikodu.

Elhuyar 84

Erantzun ondoko galdera hauei talde txikietan bilduta. Gero, talde handian,elkarri jakinarazi esandako guztia.

– Zertarako idatzi ditu idazleak testuok? Konbentzitzeko, ongi pasarazteko...

– Non argitara daitezke era honetako testuak? Aipatu zuk ezagutzen dituzun libu-ruak, aldizkariak, eta abar.

9

TESTUA

– Zer jakin behar da era honetako testuak idazteko?

– Nondik jaso daiteke informazioa era honetako testuak idazteko?

– Zer gehiago dakizu testu hauei buruz?

2. Aurreko ariketan irakurritako testuen antzeko testu bat idatzi beharko bazenu,nola ordenatuko zenituzke ondoko lan hauek? Ordena itzazu 1etik 9ra.

Testua idatzi

Datuak bildu

Gaia pentsatu eta aukeratu

Testua norentzat izango den pentsatu

Testua non argitaratuko dudan pentsatu

Testua berrirakurri eta zuzenketak egin

Bildutako datuak nahikoa diren aztertu

Idatzi nahi dudan testuaren antzekoak irakurri eta aztertu

Testu-mota honen ezaugarriak kontrol-zerrenda batean jaso

10

1. UNITATEA

3. Irakur ezazu ondoko testu hau irakasleak proposatzen dizun eran.

TESTUA ULERTZEA, TESTUAREN MINTZAGAIA2.

Adar-arazoakJakina da errinozeronteen populazioak azkenurteotan behera egin duela. 1975ean 65.000zeuden eta gaur egun 3.500 bakarrik.Hondamendiaren arrazoia neurririk gabekoehiza izan da. Ehiza debekatua egonik ere, isil-peko ehiztariek sekulako triskantzak egin dituz-te. Ekialdeko medikuntzan errinozeronte-ada-rraren hautsa oso preziatua da, besteak besteezaugarri afrodisiakoak omen dituelako.Animalia handi eta pisutsu hauek hiltzeko arra-zoia adarra izanik, Namibiako agintariek erri-nozeronteek bizirik iraun dezaten bidea adar-gabetzea izan daitekeela pentsatu dute, etahorrelaxe egin ere bai.Erabakiak, bestalde, naturzaleak zatitu eginditu.Batzuen ustez, errinozerontea harraparienaurrean defentsarik gabe uztea da, eta bestebatzuek, berriz, irtenbide egokitzat jotzen dute.Proiektuaren arduradunek, neurria errinoze-

ronteek etsai naturalik ez duten eskualde bate-an esperimentalki bakarrik aplikatuko delaesan dute.

Elhuyar 27

4. Irakur itzazu ondoko testu hauek.

Errusian txoriak gero eta gutxiago1970-1980 hamarkadaz geroztik martin arrantzale deituriko txorien populazioakbehera egin du. Seguru asko ibaiak poluitzen dituzten metal astunen bidez pozoitu diratxori hauek.BTO deituriko ornitologi erakunde ingelesak, azken 30 urte honetako txoriei buruzkodatuak eman berri ditu. Ondorio nagusia hauxe da: ohizko espezie gehienen popula-zioak behera egin duela.Pestizidak erabiltzea eta lurra lantzeko egutegia dira beherakadaren arrazoi nagu-siak. Hegatxabalek, txokek eta gari-berdantzek jaten dituzten haziak, herbizidez tra-tatzen dira. Udazkenean gero eta gehiago eta udaberrian gero eta gutxiago ereitea,beste oztopo bat da txorientzat.Halaber, monolaborantzaren hazkundeak lurren arteko desberdintasunak murriztuegin ditu, horrela hegaberek, hontza zuriek eta okil berdeek kaltea jasan dutelarik.Hala ere, monolaborantzaren eraginez, espezie batzuek irabazi egin dute, baina ira-bazleak oso gutxi izan dira.

Elhuyar 27

11

TESTUA

Aral itsasoa desagertzearAral itsasoa Uzbekistaneko hegoaldekobasamortuen erdian kokatzen da.Munduko lakurik handienetakoa izatetikgatzak estalitako lurralde antzu izaterapasa liteke neurri gogorrak hartzen ezbadira. Gizakiaren zabarkeria da hon-damendiaren kausa.1960. urtean Aral itsasoak 68.000 kilo-metro karratu estaltzen zituen. Iaz41.000 besterik ez zituen estaltzen.Gainera ur-bolumenaren erdia besterikez zaio geratzen. Egungo gazitasuna 27g/l-koa da.Arazoak 1960eko hamarkadan hasiziren; Uzbekistaneko agintariek, herriakzituen kotoi-beharrak asetzeko, Arallakuaren inguruan kotoi-soroen zabal-kuntza bultzatu zutenean. Iparraldeankokaturik dagoen kotoi-eskualdea sortunahi izan zuten. Kotoi-soroak ureztatze-ko, beren ura Aral itsasora isurtzenduten Amudar-ja eta Sindar-ja ibaienura hasi ziren erabiltzen. Horrexegatik,itsasora behar baino ur gutxiago iristenhasi zen eta ur-maila beheratzen.Zenbait urtetan, iaz esaterako, ibaiek iaur-tantarik ere ez dute isuri lakura.Eragin den ingurugiro-hondamena izu-garria da. Gazitasunak lakuko 20arrain-espezieak akabatu ditu, etaarrantza-industrian ari ziren 60.000lagun lanik gabe utzi ditu. Bestalde, age-rian gelditu den gatza, haizeek eta ekai-tzek altxatuta, inguruetako belardi etasoroetako landareei –kotoiari barne–erasotzen ari zaie.

Elhuyar 37-38

Enbrioi deformeak

Mendebaldeko Alemaniako arrantza-rako Ikerketa-Institutuko ikerlariekaditzera eman dutenez, Ipar Itsasokozenbait arrain-motaren enbrioiek defor-mazio-maila handia dute. Azken hiruurteotan aztertutako liba-enbrioienerdiak eta mihi-arrain-, bakailao- etaplatuxa-enbrioien % 5-20k deformaziohilgarriak zituzten.Deformazio-mailarik altuenakAlemaniako Helgoland golkoan daude.Bertara, titanio (IV) oxidoa fabrikatze-an sortutako hondakinak bota diraazken hogei urteotan. Zientzilariek ezdute lehenagoko deformazio maila eza-gutzen, baina enbrioi gehienek defor-mazio kromosomatikoak dituztenez,poluzio kimikoa dela kausa aldarrikatudute.Pestizida moduan erabiltzen diren kon-posatu organokloratuak ere susmagarridira. Izan ere, arrainen koipe eta gibe-lean metaturik aurkitu dira, eta hazi etaarrautzetara igarotzea ez litzatekeharrigarria izango.

Elhuyar 33

TESTUAK

ARTIKULUA ZER GERTATU DA NON GERTATU DA NOIZ GERTATU DA

Errusian txoriakgero eta gutxiago

Aral itsasoadesagertzear

Enbrioi deformeak

12

1. UNITATEA

5. Ohartu zarenez, hiru testuotako informazioak espazioan eta denboran daudekokatuta; hau da, gertatutakoa non eta noiz gertatu den esaten zaigu testuan.Bete ezazu taula hau informazio horiek emanez.

Saia zaitez oraingo honetan testu bakoitzeko ideia nagusia laburtzen.

Errusian txoriakgero eta gutxiago

Aral itsasoadesagertzear

Enbrioi deformeak

EGIAZTAPENA

Testu hauetan guztietan “arazo” bat azaltzen da. Arazo horiespazioan eta denboran kokatzen da.

13

TESTUA

6. Irakur ezazu berriro ere “Errusian txoriak gero eta gutxiago” testua. Erantzunhonako galdera hauei:

– Zer arazo aurkezten da?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Zer informazio gehiago ematen da arazo horri buruz?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Zer jakin behar da era honetako testuak idazteko?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Testuko zein ataletan dago kokatuta informazio hori?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Zein dira testuan aurkezten den arazoaren ondorioak?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Har ezazu “Aral itsasoa desagertzear” testua (3. ariketa). Zatitu testua hiruataletan. Zer izen emango diozu atal bakoitzari? Banaka egin, eta ondoren, tal-dean aztertu.

TESTUAREN ANTOLAKETA3.

EGIAZTAPENA

Testu hauek hiru ataletan antolatzen dira:

– Lehendabizikoari sarrera esango diogu.

Bertan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .esaten da.

– Bigarrenari garapena esango diogu.

Bertan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .esaten da.

– Hirugarrenari ondorioa esango diogu.

Bertan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .esaten da.

14

1. UNITATEA

8. Hona hemen gertakari hori era laburrean. Osatu zuk zeuk testua, ondokoeskema honetako informazioak kontuan dituzula. Ondoren, irakaslearenlaguntzarekin zuzendu.

Izenburua: Marrazo zuria

Gertakaria, sarrera: StevenSpielberg-en Marrazoa film ezagu-nak marrazo zuriaren alderdi basa-tia, erasotzaile odoltsuarenabakarrik erakusten du.

Garapena: Leonard Compagnobiologoak animalia hau aztertueta ezaugarri hauek dituela ikusidu:

ez da ehiztari bakartiaanimalia soziala da, taldean ehizatzen duharreman konplexuak ditu bere espeziekideekin eta beste animaliekinfokak jaten ditu normalean, pinguinorik ezpinguinoei erasotzen die, baina ez ditu hiltzen

Ondorioak:Marrazo zuriari buruz ikasteko asko dago.Anker eta basatiaren irudia aldatzen hastea komeni dela dio Compagnok.

9. Har ezazu “Enbrioi deformeak” testua (3. ariketa). Aztertu idazleak bertan era-biltzen dituen estrategiak.

– Zer gertatzen da orokorrean?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Nola dakigu hori gertatu dela? Zein datu ematen ditu idazten duenak horretarako?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Zein da gertakari horren kausa? Zergatik gertatzen da hori?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

TESTUA

EGIAZTAPENA

Testu horietan hainbat informazio maila daude:

– Baieztapen orokorrari orokortzea esango diogu.

Adibidez: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Datu zehatzak emateari egiaztapena esango diogu.

Adibidez: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Gertaerak zergatik gertatzen diren azaltzen duen zatiari arra-

zoiak esango diogu.

Adibidez: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Bila itzazu hiru informazio maila horiek “Errusian txoriak gero eta gutxiago”testuan.

Orokortzea: Baieztapen orokorra (zer, noiz, non). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egiaztapena: Datu zehatzak (kantitatea, denbora,...). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arrazoiak: zergatiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

1. UNITATEA

11. Hona hemen irakurritako artikuluen izenburuak. Idatzi bospasei hitzetan arti-kulu bakoitzaren gaia artikuluak irakurri gabe, eta egin bertan esaten denariburuzko hipotesiak.

TESTUAREN IZENBURUAK4.

IZENBURUAK ZER ESATEN DA?

Baso tropikalak desagertzea,uste baino azkarrago

Plastikozko arbolakSahara berdetzeko

Suediako basoak

12. Azter itzazu ondoko izenburu hauek. Zein da bakoitzak isilean gordetzen duenhitza? Adibidean erreparatu.

Aral itsasoa desagertzear (DAGO)

Errusian txoriak gero eta gutxiago (________________________)

Enbrioi deformeak (_____________________________________)

Bankisa gero eta meheago (________________________________)

Plastikozko arbolak Sahara berdetzeko (_______________________)

EGIAZTAPENA: Zuk zeuk betetzeko

Testu hauek hiru ataletan antolatzen dira:

– Ba al dago loturarik izenburuaren eta testuaren mintzagaia-

ren artean? Zein? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

– Zer-nolako egitura dute izenburuek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

TESTUA

13. Jar iezaiezu izenburua ondoko testu hauei:

Oraindik ere munduan produzitzen den elek-trizitatearen % 40, ikatza erreta ateratzen da.Egia da gaur egun zenbait herrialde indus-trializatutan estimazio handirik ez duela, baina“ohe fluidotu eta presurizatu” izeneko teknikaberriari esker berriz ere aurreko puntan ego-teko aukera du ikatzak.Suediako ASEA etxeak dioenez, erregaiaaire-korronte batez konprimatu egiten da, etazentral elektrikoan errendimendua % 45ekoaizan daiteke (beste edozein zentral termikotanbaino handiagoa). Gainera atmosferan eragin-dako poluzioa % 90-95 txikiago izan daiteke.

Elhuyar 85-86

Estatu Batuetako eta Frantziako ikerketa laborategi batzuetako saiakuntzen bidezlortu dute irudiko aza erraldoi hori.Manipulazio genetikoz barazki batzuk aldatzen ari dira, jendea elikatzeko egokiago-ak izango direlakoan. Azal meheko arabi sagarra eta almidoi gutxiko patata dira,besteak beste, lortu nahi diren barietate berriak. Onddo hibridoak ere eskuratu nahi

dituzte, zeren eta gezurra badirudi ere, Frantziako INRAerakundean perretxikoak gurutzatzea lortu baitute.

Elhuyar 85-86

Mundu guztian 9.600 hegazti-espezie ingurudaude sailkaturik, eta horietan hirutik bi inguru-giroko poluzioa jasaten ari da. Espezie horieta-ko % 10 betiko galtzeko arriskuan dira gaineraWordwatch aldizkariak salatu duenez. Poluziokimikoaz habitat naturalak kaltetzeak sortu duarrisku hori.

Elhuyar 85-86

18

1. UNITATEA

14. Irakur ezazu “Baleen patua” testua. Azpimarra itzazu baleen heriotzaz dau-den teoriak. Idatzi taulan teoria horiek nork azaldu dituen, eta idatzi alboanpertsona horiei lagunduz doazen aditzak. Errepara ezazu adibidean.

TESTUTIK KANPO DAUDEN BESTE ELEMENTUBATZUEN ERREFERENTZIA EGITEKO MODUA

5.

NORK EMATEN DU BERE IRITZIA ADITZA

Aristotelesek zioen

Egungo biologoek

BALEEN PATUABerria maiz etortzen da gugana: bale talderen bat hondartza urrun batean harrapaturikgelditu da ez atzera eta ez aurrera, eta beren buruak hiltzen utzi dituzte. Zergatik har-tzen dute bide hori horren izaki inteligenteek? Gertakizunak Aristoteles bera ere harri-

tu zuen: “Itxuraz arrazoirik ez du”, zioen. Egungobiologoek teoria ugari sortu dute gertaera tamalgarrihau argitu asmoz.Biologo batek, hondoa jotako izurde batzuen belarribarrenetan zizareak aurkitu zituen, eta horiek izurde-en nabigazio-sistema hondatu zutela ondorioztatuzuen.Gero, bizkarroi hauek izurde guztiek zituztela ikusizen. Beste teoria batek, baleak animalia lurtarrak iza-nik antzinako oroitzapenei jarraituz lurrerantz abia-tzen zirela zioen. Teoria honek, baleak duela milioiurte asko ez zeudela pentsatzera bultzatuko luke.Azken urteotan oinarri sendoagoko teoriak plazaratudira. Dan Odell Miamiko Unibertsitateko biologoak,

Mexikoko Golkoko korronteak aztertu ditu, sateliteen bidez lortutako imajina termiko-ak analizatuz. Batzuetan korronte txikiak itsas bazterreko ur hotzetaraino joaten dira,ondoren urruntzeko eta desagertzeko. Ibilgutik kanpo dabil-tzan korronteek, baleen eli-kagai nagusi diren txipiroiak eraman ditzakete. Txipiroiei jarraitzen zaizkien baleekazkar jaten dituzte baliabide mugatu horiek eta kostatik gertuegi eta janaririk gabe dau-delako gertatzen dira taldeen enkailamenduak.

19

TESTUA

Kaliforniako zientzialari batzuek beste teoria bat proposatzen dute: baleak minimo magneti-koei jarraitzen zaizkiela alegia. Minimo magnetikoetan Lurraren eremu magnetikoak baliominimoak izaten ditu. Baleen enkailatze-tokiak Lurraren magnetismoarekin konparatu dire-nean, zera ikusi da: enkailamenduen % 95 minimo magnetikoen lerroek eta kostaldeak elkarebakitzen duten tokietan gertatu direla. Baleen jokamoldearen arrazoia hauxe izango balitz,bidea galdu duen automobilaren antzeko gertaera izango litzateke.

Elhuyar 10

EGIAZTAPENA

Honelako gaiak aztertzen dutenen artean hainbat teoria edouste sor daitezke. Teoria horiek segidan aipatuta ager daitezketestuan. Zerrenda itzazu hainbat pertsonaren iritziak direlaadierazteko ezagutzen dituzun moduak: zioen, ....................,........................, ..................................., ........................, ............................................, ..................., ........................., ...................

15. Azpimarratu “Enbrioi deformeak” (3. ariketa) testuan iritzia ematen dutenpertsonak. Marra batez inguratu pertsona horien ostean doan aditza.

16. Hona hemen “Floridako dortokak” gaiaren inguruko datuak. Idatzi testu laburbatean pertsona hauen guztien iritziak. Kontuan izan aurreko egiaztapeneanesandakoa.

Floridako dortokak asko ugaldu dira.

Jendeak: errekara bota eta ez dutela kalterik sortzen pentsatu izan da.

Biologoek: uretako faunaren harrapari bihurtzen dira, eta errekako eko-sistemaren oreka hausten dute.

Elhuyar 85-86

20

1. UNITATEA

17. Irakur ezazu ondoko testu hau, eta idatzi dagokien lekuan bertatik atera direnantolatzaileak.

bestalde hala ere gaineragauza jakina da baina

TESTU-ANTOLATZAILEAK6.

OZONOA BEHERANTZ, SISTEMA INMUNITARIOA ERE BAI

......................... ozono-geruza txikiagotu ahala azaleko minbizia areagotzeko arrisku handiagoa dagoela,

.......................... eta Nazio Batuetako erakundeko adituek diotenez, sistema inmunitarioa ahultzeko arris-kua ere ba omen dago.Margarett Kripke, Texasko unibertsitateko inmunologilariak dioenez, frogaturik dago izpi ultramoreek gizakia-rengan zein animaliengan eragina dutela. ............................, berdin dio gizakia itzalpean babestea edo izpiultramoreen kontrako kremak ipintzea. ........................., orain arte dakigunarekin, ezin da ondorioztatu sis-tema inmunitarioari eragiten dioten izpiek patologiak sortu edo areagotu egiten dituztela..............................., Jan Van der Leun ikerlari holandarrak dioenez, ozono-geruza % 10 txikiagotzen badalarruazaleko minbizien kopurua % 26 haziko da, hau da, 300.000 kasu baino gehiago urteko.

Elhuyar 56

18. Testu honetako antolatzaileak ezabatu ditugu. Saia zaitez antolatzaileakdagokien lekuan jartzen.

esan duenez garai batean hala ereberaz dioenez

DINOSAURO-ESPEZIE GUTXI

EEBBetako paleontologo batek .................,dinosauroen espezie-kopurua uste baino txikiagoaomen da. ............................ bizi zen espe-zie-kopurua ez zen ugaztunena baino handiagoaizan.Pennsylvaniako unibertsitateko Peter Dobson garaibatean bizi izan ziren dinosauroen espezie-kopu-rua kalkulatzen saiatu da eta, berak........................, 1.000 ingurukoa izan zen.................................., berak milaka espeziedesberdin aurkitzea espero zuela aitortzen du eta,................................., bera da harri eta zurgeratu den lehena.

Elhuyar 44

21

TESTUA

EGIAZTAPENA

Hona hemen testu-antolatzaileek testuan betetzen duten funtzioa:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Testu-mota honetan maiz agertzen diren testu-antolatzaileak

honako hauek dira:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22

1. UNITATEA

19. Har ezazu testu-zati hau, eta aurki itzazu azpimarratuta dauden hitz edo hitz--multzoen aurrekariak.

NOLA ADIERAZI TESTUAN AURRETIK AIPATUTAKOHITZAK EDO IDEIAK?

7.

PLASTIKOZKO ARBOLAK SAHARA BERDETZEKO1. Aire hotzeko frontea aire beroko beste batekin elkartzen denean,2. euria egiten du. Hori meteorologiako oinarrizko printzipioa da, eta3. guztiek dakite. Hori da, gainera, Sahara garai batean bezain berde ez4. izatearen arrazoi nagusia.5. Saharan gaueko hezetasuna ez du ia ezein organismok gordetzen.6. Eguzkia altxatzen hasi orduko, gaueko hezetasuna bat-batean lurrin-7. tzen da. Nola gorde ur hori? Hortxe dago koska.8. Arazoari aurre egiteko, Antonio Ibañez Alba ikertzaile espainiarrak9. plastikozko arbolak erabiltzea proposatu du. Zazpi eta hamar metro10. altukoak izango dira. Enborra poliuretanozkoa izango dute, eta ada-11. rrak nahiz hostoak apar fenolikozkoak. Sustraiak ere izango dituzte,12. poliuretanoa presioz lurreko hondarrean injektatuta. Hogei metroko13. erradioko azalera har dezakete zuhaitzen erroek.14. Saiakuntzarako lehenbizi prestatutako plastikozko arbola hauek, pal-15. mera-itxura dute eta Ibañez-ek lau urtez aztertu ditu laborategian. (...)

23

TESTUA

20. Har ezazu aurreko ariketako testu-zatia, eta markatu ikur honen bitartez (Ø)idazleak 9-13 lerroen artean aipatu gabe utzi duen hitza.

EGIAZTAPENA

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24

1. UNITATEA

21. Lehenbizi, Planetaren egoerari buruzko gai bat aukeratu, eta ondoren, gaihorri buruzko informazioa jaso. Informazioa hainbat iturritatik jaso dezakezu:aldizkarietatik –Elhuyar aldizkaritik, adibidez–; hainbat bideotatik; eskolanantola daitezkeen hitzaldietatik; monografietatik –Ekologia ala hil liburutik,adibidez–, eta abar.

22. Osatu, denon artean, testua idazteko kontrol-zerrenda koadernoan. Honahemen testuak edukiko dituen atalak:

ARTIKULUA IDAZTEN ETA ZUZENTZEN8.

TESTU ZIENTIFIKOAidazteko kontrol-zerrenda

1. Izango dituen datuei dagokionez:

2. Izango duen antolaketari dagokionez:

3. Testuaren izenburuari dagokionez:

4. Testutik kanpo dauden beste elemen-

tuei erreferentzia egiteko moduari

dagokionez:

5. Testu-antolatzaileei dagokienez:

6. Testuan aipatutakoa berriro azaltzeko

moduari dagokionez:

7. Deklinabideari dagokionez:

23. Jaso informazioa hainbat iturritatik, eta ordenatu.

24. Idatzi testua, kontrol-zerrendaren arabera.

25. Zuzendu testua, kontrol-zerrendaren arabera.

26. Osatu bilduma, eta utzi liburutegian.

25

TESTUA

PROZEDURAK EBALUATZEN9.TESTUAK OSATZEKOA PROZEDURAK EBALUATZEN

1. Idaztean zer kostatu zaizugehien?Zerk lagunduko lizuke idazlehobea izaten?

2. Testua idatzi aurretik zer eginduzu� ez dut ezer egin.� irakurriko duen pertsonaren-gan pentsatu dut.

� gaiari buruzko eskema egindut.

� informazioa aurkitu dut.– besterik.......................

3. Zer egin duzu idazten ari zine-nean?� dena segidan idatzi, guztiabukatu arte.

� noizean behin, idatzitakoairakurri, eta ulertzen nuenikusi.

� kontrol-zerrendaren puntuakkontuan izan ditut.

� idatzi bitartean zuzenketakere egin ditut.

� ez dut zuzenketarik eginguztia idatzi arte.

� ez dut zuzenketarik egin.– besterik.........................

4. Zer egin dut testua idatzi etagero?� ez dut irakurri.� guztia irakurri dut.� aldaketak egin ditut:– puntuazioa.– ortografia.– hiztegia.– aditza.– ulertzen ez diren ideiakhobeto adierazi

– errepikatutako ideiak eza-batu.

– adibideak eman, testuahobeto uler dadin.

– toki egokian ez dagoenatokiz aldatu.

– lagun bati eman, ulertzenduen ikusteko.

– besterik........................

26

1. UNITATEA

Dagoeneko ikusi duzue testu zientifiko bat idazteko jarraitu behar diren urratsakzein izan daitezkeen. Zuetariko bakoitzak gai bat aukeratu duzue planetaren ego-eraz, eta, gai horri buruzko informazioa jaso ondoren, artikulua idatzi duzue.

Azken xede honetan aldizkari elektroniko bat egitea proposatzen da. Gelan idatzi-tako artikulu guztiak batu, eta zuen aldizkari elektronikoan txertatuko dituzue.Zenbat eta artikulu gehiago izan, orduan eta aberatsagoa izango da aldizkaria,beraz, animo eta ekin lanari!

AZKEN XEDEA10.

27

1. UNITATEA: IS eta AS

AURREZAGUTZAK

IISS eettaa AASS

Irakurri eta bereiztu

Irakurri ondoko txiste hau, eta saia zaitez bertan agertzen diren perpaus sinplezein konposatu guztiak bereizten.

Zer da, baina, perpausa? Testu bateko bi pausa edo etenen artean osatzen denkatea, zentzua duena, mintzatua zein idatzia. Kate horrek gutxieneko esanahiautonomoa izan beharko du.

Emakume bat sendagilearengana joan eta esaten dio larri eta estu:-Nire semeari gertatu behar hori ere! Ahozabalik lo zegoela, sagu bat sartu zaiosabel barrura.-Sagua irentsi duela?-Bai, jauna! Nahigabe izan bada ere, horixe egin du. Zer egingo dugu orain?-Jan dezala berehala katu bat. Hark harrapatuko du sagua.

Orain, idatz ezazu zuk asmatutako testu labur bat, eta bereiz itzazu bertan azal-tzen diren perpausak.

Osatu eta idatzi

Lot itzazu bi zutabe hauetan agertzen diren zatiak, eta osa itzazu perpausak.Hainbat elkarketa egin ditzakezu. Zutabe bakoitzeko zati bat ez da aldamenekozerrendakoekin lotzen.

1-Iosu leihotik

2-Mendi hau igotzea

3-Nolako astakeria

4-Hauxe

5-Bai polita!

6-Zenbat kilometro

1-oso erraza da.

2-egin zenituen?

3-bihar etorriko gara.

4-esan didazun!

5-esan nion amari.

6-erori da gaur.

28

1. UNITATEA

Ordenatu

Ordena itzazu ondoko perpaus hauek:

� mendira joan Mikel da.

� goxoak amaren babarrunak Zure dira.

� txakurra lagunaren Nire ari da jaten. Hezurra

� agertzen dira. udazkenean perretxikoak Basoko

� hartan daude tresnak Arotzaren etxe.

Ondorioak

Ondorioak. Zein ondorio atera dituzu? Kontuan izan beharko zenituzke: esanahia,hasiera, bukaera, ordena, ...

Adibidez: Perpaus batek esanahia izan behar du...

AZALPENAK IRAKURRI ETA AURREKO ERANTZUNAK OSATU

Azalpena

Perpaus batek, agerian nahiz ezkutuan, gutxienez bi atal ditu: subjektua, IzenSintagma dena, eta predikatua edo Aditz Sintagma, eta azken horretan, IS gehia-go ager daitezke.

Izena dugu ISren ardatza, eta aditza, berriz, ASrena.

Adibidez:

Mikel etorri da.I.S A.S.

29

MORFOSINTAXIA

ARIKETAK

• Eman adibide batzuk, eta bereizi adibide horietan perpausaren osagaiak.

• Aztertu honako perpausa hauek, eta bereizi bakoitzean agertzen den IS eta AS.

Mutil gazte hori oinez etorri da.

Lagunak hondartzara etorri dira.

Zure amak eta nireak auto berdina erosi dute.

Txori txikiak ihes egin du.

Gorri-gorriak dira zure galtzerdi horiek.

ONDORIOA

Perpaus bakunaren egitura IS + AS dela esan dezakegu

P IS + AS

ISren barruan hainbat osagai daudela ohartuko zinen aurreko ariketan. Beraz,ISren barruan aurki ditzakegun osagaiak honako hauek dira:

• Izena

• Izenordaina

• Adjektiboa

• Determinatzailea

ASrekin berdin gertatzen da. ASren barruan agertzen diren elementuak honakohauek dira:

• Aditza

• Adizlagunak

• Aditzondoak

Dena den, elementu hauek hurrengo unitateetan landuko ditugu.

30

1. UNITATEA: AHALERA (NOR eta NOR-NORK)

AURREZAGUTZAK LANTZEN

AAHHAALLEERRAA ((NNOORR EETTAA NNOORR--NNOORRKK))

Ahalera erabili nahi badugu, bi aukera dauzkagu.

Batetik, ahalerako aditza erabil dezakegu. Hala ere, jakin badakigu egunerokobizitzan ahalerako aditzak erabili beharrean beste aldaera batera jotzen dugula,askotan. Aldaerarik erabiliena honako hau da:

AHAL + INDIKATIBOA

Adibidez:

Egin dezaket Egin ahal dut(Ahaleraren orainaldia) (Ahal + indikatiboaren orainaldia)

Egin nezakeen Egin ahal nuen(Ahaleraren lehenaldia) (Ahal + indikatiboaren lehenaldia)

Egin nezake Egin ahal izango nuke(Ahaleraren hipotetikoa) (Ahalera + baldintzaren ondorioa)

Irakurri eta azpimarratu

Irakur ezazu ondoko elkarrizketa hau, eta saia zaitez bertan agertzen diren aditznagusi eta aditz laguntzaile guztiak azpimarratzen. Kontuan izan testu honetanaldaerak ere erabili ditugula, eta, beraz, saia zaitez horiek ere bereizten.

-Kaixo Mikel, zer moduz doaz oporrak?

-Asper-asper egina nago, ez dakit zer demontre egin. Zer egin dezaket?

-Adibidez, mendira joan zaitezke, edo, kirola egitea atsegin ez baduzu, komikibatzuk irakurri ahal dituzu, zer deritzozu?

-Erotuta al zaude? Nik kirola egin? Noiz ikusi nauzu ni liburu baten aurrean? Ezzaizu besterik bururatzen?

-Beste burutapen batzuk? Zer uste duzu zuk? Nigatik pikutara joan zaitezke!

31

MORFOSINTAXIA

-Barkatu, ez zaitez haserretu, agian biok batera egin dezakegu zerbait. Zer iru-ditzen zaizu zinemara joaten bagara?

-Beno, ez da ideia txarra. Palomita batzuk erosi ahal ditugu, eta filma bukatuondoren afaltzera joan gaitezke.

-Ongi da, zer ordutan geldituko gara?

AZALPENAK IRAKURRI ETA ZURE AURREZAGUTZAK OSATU

Ahalera eguneroko bizitzan, hainbat egoeratan, erabiltzen denaditz forma da. 1-Zerbait posible dela adierazten du (daiteke, di-tzakegu, dezakezu, ahal dugu,...). 2-Oztoporen bat dagoela(agian gerta daitekeena) edota jadanik ezin bete daitekeen egoe-ra dela (inolaz ere bete ezin dena).

Aztertu eta erantzun

Aurreko testuan azaltzen diren aditz hauek aztertu. Zer adierazten digute? Zeregoeratan erabiltzen dira?

-egin dezaket, joan zaitezke, irakurri ahal dituzu, joan zaitezke, egindezakegu, erosi ahal ditugu, joan gaitezke.

Adibidez: Egin dezaket: nik zerbait egiteko aukera dudala.

Adibidez:

1-Etor naiteke edo etorri ahal naiz (gerta daitekeen egoera).

2-Etor nintekeen/etorri ahal nintzen baina ez zenidan ezer esan (jadanikgertatu ezin den egoera).

3-Etor ninteke/etorri ahal izango nintzateke (etorkizunean, agian, gertadaitekeen egoera, ala gertaturik ez dagoena).

32

1. UNITATEA

ARIKETAK

Irakurri eta erantzun

Esaldiko aditzean erreparatu, eta esan ezazu:

a) gerta daitekeen egoera bat den.b) etorkizunean, agian, gerta daitekeen egoera den.d) jadanik gertatu ezin den egoera den ala gertaturik ez dagoena:

� Euskara ikas daiteke, ahaleginduz gero.

� Gabon kantak gaur ere entzun ahal ditugu.

� Denborarik izango bagenu, euskara ikas genezake geuk ere, jakina.

� Hori ere ezin zezakeen ikusi, itsututa baitzegoen.

� Egarrituta, botilako ur guztia edan ahal du gizon horrek.

� Etor nintekeen baina ez zenidan ezer esan.

� Ilargira joan ahal gara, ametsetan baino ez bada ere.

� Ilargira joan ahal ginen irakaslearen azalpena entzun bitartean.

� Ilargira joan gintezke, baldin eta NASAn sartzeko aukerarik izangobagenu.

Irakurri eta azpimarratu

Oraingo honetan saia zaitez elkarrizketan lehenaldian agertzen diren ahalerakoaditzak azpimarratzen.

- Anderrek eta Mikelek Anboto mendia igo zuten atzo. Ni haiekin joannintekeen, baina azkeneko orduan lantxo bat sortu zitzaidan.

- Lantxo hori beste momentu baterako utzi ahal zenuen, gogo handiaizan bazenu, ezta?

- Bai, arrazoi duzu. Lantxoarena aitzakia bat besterik ez zen izan, etakontua da Mikel eta Ander oso arin ibiltzen direla eta nik beraien erritmoa oztopa nezakeela.

- Hori aitzakia merkea da. Geldoago joan ahal zinen, beraien erritmoaoztopatu gabe.

33

MORFOSINTAXIA

Hausnartu

Zein aldaketa ikusi duzu lehenengo ariketako elkarrizketaren eta oraingo elkarriz-ketan agertzen diren ahalerako aditzen artean? Nola aldatzen dira aditzak orai-naldia izan, lehenaldia izan edo hipotetikoa izan?

Behatu ondorengo ereduei eta erantzun

Astirik hartzen badugu, euskara ikas dezakegu; eta hartuko dugu!

Astirik hartuko bagenu, euskara ikas genezake; baina ez dugu!

Astirik hartu izan bagenu, euskara ikas genezakeen; baina ez genuen hartu!

ARIKETAK (ORAINALDIAN ETA LEHENALDIAN)

Ikusitakoa praktikan jartzeko, saia zaitez ariketa hau egiten. Aldaera hitza ager-tzen zaizunean, erabil ezazu ahal + indikatiboa. Zalantzarik izanez gero, begiratubukaeran agertzen den taula.

• Ni mendira joan .................................., garaiz esnatzen banaiz (aldaera).• Haurrak atzo gure etxera etor ..........................., baldin eta abisua pasatu

bagenien.• Zu lasai egon ................................., ez zaizu-eta ezer txarrik gertatuko.• Zuek lagunekin ibil ................................., lagunak kalera irteten badute.• Gu, pasa den igandean, itsasoan beldurrik gabe sartu ..................., bare-

bare baitzegoen (aldaera).• Hi, argi ez bahabil, sutan erre ......................... • Atzo ikusi genuen film horrekin edozein asper ......................., oso txarra

delako.• Nik liburua asteburu honetan irakurri ...................... eta zuk hurrengoan

(aldaera)• Atzo goizean zakurrak hezur bat jan ..................., baina ez zeukan goserik,

eta hantxe bertan utzi zuen.• Zuk besoak altxatu ...................... zerbait nahi izanez gero (aldaera).• Guk iazko gabonetan olerkiak kantatu .....................; baina etxean ez zego-

en kanturako gogorik amona hil berri zitzaigulako (aldaera).• Bart gaueko komedianteek ikusleak harri ........................; baina ez zuten

lortu, oso gaizki aritu zirelako.

Zer iruditu zaizu errazago, aldaerak erabiltzea edo ahalerako aditzak erabiltzea?