ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko...

30
ETXEA Bizitzako zati garrantzitsu bat etxe barruan igaroten da, eguraldi txarraren babe- sean. Etxea, tradizinoz, suagaz lotuta egon da. Hain zuzen be, suak edo sueteak defi- nitzen dau etxearen izatea, eta orain dala gitxira arte elementurik behinena izan da, familia bizitzako ardatza. Etxearen ideia batez be bizilekuagaz dago lotuta, hau da, seniderik hurrekoenak diran etxekoakaz, morroi eta neskameakaz, etxeko bizimoduaren elementu fisiko eta eraikuntza elementuakaz eta etxeko animaliakaz; ez dira kanpoan gelditzen defun- tuak, izan be, jarlekua beteten dabe, eta eurokaz bizidunak hil-bidearen bitartez erla- zionatzen dira. Etxean familia-komunidade bat batzen da, bizileku berean jan eta bizi dana, eta berarentzat behar egiten dauena, baina, gainera, jatorrizko ondasunei eus- ten ahalegintzen da momentu guztietan, izan be, bertan bizi dana iraun egiten dauen ondasun baten transmisorea baino ez da, eta aurrekoakaz eta ostekoakaz lotu egiten dauena. Etxeak egiteko moduan eragina daben faktoreak klimea, orografia, inguruko lehengaiak eta, jakina, gizakia bera dira. Eguzki-begietan kokatzen dira, erreka edo iturrietatik hur, ibarren arteko komunikabideen ondoan edo abeltzaintzarako edo nekazaritzarako lur aproposetan; sarritan, beharrerako erabilten dituan lurren erdian bertan ipinten dira. Gizakiaren bizimodua eta lana bere etxebizitzan islatzen da, izan be, inguruneak ezarten dituan zailtasunak gainditzeko eran dago eginda. Etxeak altzetako inguruak eskaintzen zituan materialak erabilten ziran; batez be, lurra, harria, egurra, etab. Material horreek leku bakotxeko gustuen, beharrizanen eta tradizinoen arabera lantzen ziran. Holan, etxebizitza, bere berezitasun, neurri, estilo eta erresistentziagaz, paisajean guztiz integrauta ageri jaku. Baserri-etxea, isolatuta badago, handia izaten da. Han-hor-hemen, bata bestetik urrunduta dagozan baserrien irudia daukagu, baso, solo eta landen artean. Auzunea, kasu honeetan, eleizeak, frontoiak, eskoleak eta plazea osotuz batutako etxe batzuek osotzen dabe; gune horreetik kanpo, ostera, urbanizazino nasaiagoa topetan dogu. Etxeak sakabanatuta egotea ohikoa da hemengo paisajean eta isurialde atlantiko osoan. Uriguneetan etxebizitzak pilotu egiten dira, eta etxebizitza moltso horreei, etxe ezeze, bloke, pisu edo apartamentu be deitzen jake. 1

Transcript of ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko...

Page 1: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ETXEA

Bizitzako zati garrantzitsu bat etxe barruan igaroten da, eguraldi txarraren babe-sean. Etxea, tradizinoz, suagaz lotuta egon da. Hain zuzen be, suak edo sueteak defi-nitzen dau etxearen izatea, eta orain dala gitxira arte elementurik behinena izan da,familia bizitzako ardatza.

Etxearen ideia batez be bizilekuagaz dago lotuta, hau da, seniderik hurrekoenakdiran etxekoakaz, morroi eta neskameakaz, etxeko bizimoduaren elementu fisiko etaeraikuntza elementuakaz eta etxeko animaliakaz; ez dira kanpoan gelditzen defun-tuak, izan be, jarlekua beteten dabe, eta eurokaz bizidunak hil-bidearen bitartez erla-zionatzen dira. Etxean familia-komunidade bat batzen da, bizileku berean jan eta bizidana, eta berarentzat behar egiten dauena, baina, gainera, jatorrizko ondasunei eus-ten ahalegintzen da momentu guztietan, izan be, bertan bizi dana iraun egiten dauenondasun baten transmisorea baino ez da, eta aurrekoakaz eta ostekoakaz lotu egitendauena.

Etxeak egiteko moduan eragina daben faktoreak klimea, orografia, ingurukolehengaiak eta, jakina, gizakia bera dira. Eguzki-begietan kokatzen dira, erreka edoiturrietatik hur, ibarren arteko komunikabideen ondoan edo abeltzaintzarako edonekazaritzarako lur aproposetan; sarritan, beharrerako erabilten dituan lurren erdianbertan ipinten dira. Gizakiaren bizimodua eta lana bere etxebizitzan islatzen da, izanbe, inguruneak ezarten dituan zailtasunak gainditzeko eran dago eginda.

Etxeak altzetako inguruak eskaintzen zituan materialak erabilten ziran; batez be,lurra, harria, egurra, etab. Material horreek leku bakotxeko gustuen, beharrizaneneta tradizinoen arabera lantzen ziran. Holan, etxebizitza, bere berezitasun, neurri,estilo eta erresistentziagaz, paisajean guztiz integrauta ageri jaku.

Baserri-etxea, isolatuta badago, handia izaten da. Han-hor-hemen, bata bestetikurrunduta dagozan baserrien irudia daukagu, baso, solo eta landen artean. Auzunea,kasu honeetan, eleizeak, frontoiak, eskoleak eta plazea osotuz batutako etxe batzuekosotzen dabe; gune horreetik kanpo, ostera, urbanizazino nasaiagoa topetan dogu.

Etxeak sakabanatuta egotea ohikoa da hemengo paisajean eta isurialde atlantikoosoan. Uriguneetan etxebizitzak pilotu egiten dira, eta etxebizitza moltso horreei,etxe ezeze, bloke, pisu edo apartamentu be deitzen jake.

1

Page 2: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Etxearen egiturea

Materialei jagokenean, baserririk gehienak landubako harriz egindakoak dira, etaharlanduak ditue ateburuetan, bentana markoetan eta horma ertzetan. Landubakoharriz egindako hormak ur biko teilatuen hegaleraino heltzen dira, eta hortik estal-kiraino gelditzen dan triangelua adreiluz egiten da. Baserri batzuek zurezko egitureadaukie; izan be, XVIII. mendera arte nagusi izan zan zura baserrien eraikuntzan, bai-na suteak sarri izaten ziranez eta basoak be urritzen joiazanez, eraikuntzaren egituraadreiluz edo harriz beteten hasi ziran.

Baserria hego-sortalderantza begira altzetan da, eguzkiaren bila. Oina angeluzu-zena da, eta beheko aldea persona zein animalien bizileku lez erabilten da eta ber-tan dago ezkaratza. Goiko pisuan uztak gordeten dira: bedar sikua, artagaraua, etab.

Etxearen sarreran portale handi bat izaten da, fatxadearen erdian, harlanduzkoarku bategaz edo bigaz edo egurrezko ateburu bategaz. Portale horretan gordetenziran labrantza-tresnak eta bertan egiten zan bizimodua eguraldiak ixten ebanean.Baserrian, normalean, familia bi bizi izaten ziran eta etxearen topalekua eta erdigu-nea portale handi hori izaten zan.

Portaletik ezkaratzera sartzen zan. Neguan ezkaratzean egiten zan bizimodua; fa-txadaren aldean egoten zan eta sua lurrean eukiten eban; kanpai handi bat egoaneta kanpai horren hegalean kobrezko eta buztinezko kankarru eta ontziak ipintenziran. Sua inguratuz egurrezko eserleku bat egoten zan; bizkarralde altua izaten eban,atzeko aldetik sartu eitekean hotzetik babesteko, eta holan, gainera, batu egiten zansuaren beroa. Batzuetan, eserleku honek ohola izaten eban bizkarraldearen erdian,eta ohol hori bajatu egin ahal izaten zan mahai lez erabilteko; askotan, eserlekuazabaldu egiten zan kaxa baten moduan, eta bertan, objektuak, erropak eta jatekoakgordeten ziran. Ezkaratzean edo ezkaratzaren inguruan ez ziran falta izaten gorputzbiko armairua, modu askotara tailatutako kaxak eta azpila. Sabaitik hestebeteak etapernilak eskegiten ziran onduteko, eta gaztaiak otzara antzekoetan ipinten ziran,keagaz onduteko. Ogia egiteko labea ezkaratzean bertan edo beste eraikin txikibaten egon eitekean, etxeari dautsala, edo ezpabere teilape baten be bai, etxetikaparte.

Etxea etenbako jarduera baten erdigunea dogu, eta gainera etxeko guztiak kide akti-boak dira; halanda ze, jarduerari edo beharrari hain lotuta ez dagozan barruko gelei ezjake hainbesteko garrantzirik emon izan. Izan be, etxean bizi diran guztiek suaren ondo-an egiten dabe bizimodua. Espazio horrek eginkizun asko beteten ditu aldi berean.Ezkaratza, jateko gelea, bisiten salea, egongelea edo batzartzeko lekua izaten zan, etaetxeko behar batzuk be bertan egiten ziran. Ez da gauza bera jazoten etxebizitza bainoez diran etxeetan. Kasu honeetan, egongeleak edo jangeleak edo harrera-geleakgarrantzi handiagoa dabe, izan be, etxearen barruko irudia eskaintzen dabe.

Baserrietan, jangelea gitxi erabilten da; noizean behin baino ez da usetan, etxetikkanpokoak datozenean banketeren bat egiteko. Kasu horreetatik kanpora, bajera etamahai-tresna bereziak eta barriak gordeteko erabilten zan, bai eta egun berezi horre-etan ateraten ziran mahai-zapiak gordeteko be.

Jangelako hormetan ohikoa izaten da argazkiak eukitea; familiaren historiangarrantzitsuak diran jazoera eta personen argazkiak.

2

Page 3: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Logelak aurreko aldean kokatzen dira, ezkaratzaren beroa (ezkaratzetik hur dago-zalako) edo eguzkiarena hartu daien. Kortea beheko solairuan eta etxebizitzea goi-koan dagoan etxeetan be, logelak animalien beroagaz epeltzen dira. Logela horreekxumeak izaten ziran, bai beheko solairuan zein goikoan, habe ilunak agirian izatenzituela, zuritutako hormakaz kontrastatuz. Fatxadearen erdialdea okupetan dauensala handiaren alboetan dagoz. Sala hori ezteguetako bazkariak eta jaiegunetakojatorduak egiteko erabilten zan.

Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearenarteko hormearen kontra egoten ziran askak, eta batzuetan horma horretan zulo ba-tzuk izaten ziran animaliei jaten emoteko.

Kortearen gainean kamarea edo garautegia egoten zan, edo lastategia kasu ba-tzuetan. Etxe batzuetan, gainean, sabaia dalakoa egoten da; hau da, ur biko teilatuakosotzen dauen angelu zentrala okupetan dauen kamara aireztatua. Bertan, teilatua-ren hagen artean, ohol batzuk ipinten dira.

Etxearen banaketa horrek iraun egin dau harik eta abeltzaintzak behera egin dauenarte. Holan, atzenengo hiru hamarkadetan baserrian aldaketa sakonak egin dira, ber-tan bizi diranen erosotasuna bilatuz. Baserri batzuk landa turismorako atondu dira.

Sua eta suetea edo ezkaratza

Sua, orain dala gitxira arte, nagusi izan da etxeko bizimoduan. Hain zuzen be,etxeko gelarik garrantzitsuenari ezkaratza ezeze, sukalde, suete, sutegi, etab. be dei-tzen jako euskeraz; hau da, izen horreek guztiak su berbatik datoz.

3

Abeletxe baserria, 1970.

Page 4: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Etxe tradizionalean, ezkaratza sarreratik hur egoten da, eta bertara salatik edoestaldutako ataritik sartzen da. Gaur egun, etxeko beste gela bat baino ez da, bainasasoi baten etxeko lekurik garrantzitsuena zan. Jatorriz, sua gela horretako erdi-erdian egoten zan eta kea teilaturantz joaten zan. Goialdean, alboan leiho bat izatenzan, beti zabalik, keak urteteko. Ezagunagoa izan da etxeko horma nagusietarikobaten kontra egoten dan beheko sua. Kasu honetan, beheko su horrek kanpai batizaten dau, kea hartzeko; eta ke horrek teilatuaren kanpoalderaino doan tximiniabatetik urteten dau. Holangoetan, sua beheko aldean dagoan burdinazko plantxabaten gainean egiten da; beste plantxa bat hormearen kontra ipinten da, horma horibabesteko eta, aldi berean, suaren beroa zabaltzeko.

Laratza tximiniaren barrualdetik bertatik, zeharretara ipinitako barra batetik, eske-gita dagoan kate handi bat da. Bertatik galdarak eskegiten dira. Erabilitako erregaiaegurra izan da. Gerora, orokortu egin ziran suete ekonomiko edo txapak.

Suaren presentziak gela hau batzarleku bihurtzen dau, batez be neguko egun ho-tzetan. Familia, astialdietan, suaren inguruan jesarten zan, eta kokapen horretanfamiliako hierarkiak gordeten ziran; holan, aitita eta aitak lehentasunezko lekua iza-ten eben. Amak, eta batez be amamak be, eserleku txiki bat izaten eben. Familiakokide guztien edo gehienen batzar hau derrigorrezkoa izaten zan laneko orduetatikkanpo, eta gehiago neguan. Urtaro horretan egiten ziran batez be familien artekobatzarrak, izan be, danak batzen ziran jesarrita egiteko beharretan parte hartzeko,esate baterako, artoari kapaxak kentzen. Lehenago, neguko suaren inguruan, bes-teak beste, ondoko beharrak egiten ziran: linoa kardau, goruetan egin, matazakegin… Neguan, suaren argitan eta epelean egindako topaketa honeetan, sexu bie-tako gazteen hartu-emonak be hasten ziran. Giro horretan entzuten ziran kontuaketa komentetan zan eguneroko bizimodua.

Sistema hau aldatu egin zan, erregai barriak eta beste energia sistema batzuk, esa-te baterako gasa eta elektrizidadea, sartu ziranean. Ordurik aurrera, suaren presen-tzia desagertzen hasi zan. Bestetik, sistema barri horreek produzidutako beroagarraiatu eta zabaldu egin leiteke etxeko edozein gelatara.

Gaur egun, sua dala eta, zelanbaiteko nostalgia dagoala igarten da, eta, holan,esate baterako, berreskuratu egin dira egurrezko beheko suak, izan be, etxe barriensala nagusian ipinten dira, eta, batzuetan, apaingarriak baino ez dira izaten.

Era berean, familia batze horregaz lotutako alderdi askok iraun egiten dabe orain-dino. Baina ezkaratzak, apurka-apurka, galdu egin dau topaleku eta kultur transmi-sinorako leku lez eukan funtzinoa. Bestetik, etxerik gehienetako sala barrian telebi-sinoarentzat izaten da lekurik garrantzitsuena.

Tresnak

XX. mendearen bigarren erdian, energia iturri barriak sartu ziran, besteak beste,gasa eta elektrizidadea. Energia horreek, neurri handi baten, alboratu egin ditueetxeko erregai tradizionalak eta, holan, apurka-apurka desagertu egin dira lehena-goko argi-sistemak, esate baterako, olio-kruselua, petrolio-lanparea eta karburo-lan-parea. Era berean, piladun linternek alboratu egin zituen lehenagoko esku-argi mue-ta desbardinak.

4

Page 5: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Beste barrikuntza batzuek, adibidez, etxean ura ipinteak, edo etxetresna elektri-koek (garbigailua, hozkailua...) modu nabarmenean eragin dabe etxebizitzaren ero-sotasun, garbintasun eta ongizate materialean.

Sutegi tradizionala txapeak ordeztu eban, eta, gero, txapearen ordez gas-sueteasartu zan. Azken urteotan, barriz, elektrizidadez funtzionetan daben beste batzuk era-bilten dira. Gas-sueteek, era berean, labak zituen, eta laba horreek txapetako labakordeztu zituen. Gero, laba elektrikoak etorri ziran, eta, ostean, mikrouhin-labak.Ondorioz, sua jagoteko tresna asko, besteak beste, hauspoa, edo jatekoak presteta-koak, adibidez, kobre edo burdinazko galdarak edo buztinezko lapikoak, erabilerabarik gelditu dira.

Etxeko bajera edo ontziterian be aldaketak izan dira. Eta erropearen garbiketarijagokonez, lexiba sartu aurretik, errautsakaz garbitzeko erabilten ziran kubelak desa-gertu egin dira. Erropea plantxetako, burdinazko plantxa txikiek edo egur-ikatzaeukien plantxa handiagoek plantxa elektrikoei egin deutsee lekua.

Etxeko altzari batzuk erabilera tradizional batzuetarako berariaz egindakoak ziran,eta erabilera horreek daborduko desagertu dira. Hor dagoz, esate baterako, ogiaoratzeko oramahaia; harrizko harria; hoztegia, hau da, egurrezko kutxa bat, telametaliko bat eukana eta etxearen kanpoaldera emoten ebana, janariak gordeteko;beheko suaren ondoan egoan eta bizkarralde altua eta mahai tolesgarria eukazaneserleku jarraia; errautsen biltegia; eta kaxak, hainbat erabilera eukienak, baina batezbe, garaua gordeteko eta erropa eta beste objektu batzuk ixteko.

Tresna eta altzari zaharrak alboratu egin ziran arren, denporeagaz atzera beberreskuratu dira kamaretatik, eta konpondu ostean, orain, etxe barriztatuetanapaingarri lez ipinten dira. Funtzino ekonomikoa eta praktikoa euki ebanak, erabile-rea galdu eta gero, funtzino estetiko eta sinbolikoa dauka orain.

Etxearen betekizunak nekazaritza giroko gizartean

Etxearen ezaugarri nagusia funtzionala izatea zan. Etxearen banaketa praktikoazan, eta, holan, kamarea uztak gordeteko erabilten zan eta, bide batez, isolatzaile ter-miko lez. Estetikari jagokonez, sinplea zan, handikeriarik bakoa, paisajean guztizintegrauta.

Antxinako etxeak orain dala gitxira arte eutsi deutsaz bere eginkizun nagusiei:babesleku eta suetea izatea, tresnak egiteko tailerra izatea eta leku sagradua izandalako errastoak eukitea.

Etxe sakabanatuen erregimenean, etxe bakotxaren jarduera osotasun batenbarruan beteten da, neurri handi baten, beste etxeetatik aparte, eta ingurunera ego-kitzeko orduan, autonomia sozialik handiena lortzera eta autarkia ekonomikoa lor-tzera joten dau. Hori dala eta, etxe bakotxak herriska oso bat balitz lez jokatzen dau,eta horrek azaltzen dau etxe bakotxak bere izena eukitea, sarritan etxea kokatutadagoan lurraren ezaugarrien arabera ipinten dana. Etxebizitza izateaz gainera, neka-zaritza eta abeltzaintza ustiategiak dira. Halanda be, etxeetariko asko lehenagoko ar-tzain-eraikuntzen eraldaketatik datozela esan leiteke. Hori dala eta, hainbat etxerenizenetan korta, gorta, saroi edo sarobe berbak ageri dira, artzain kultura bati erre-ferentzia eginez. Kortea, antxina, artzaintzarako espazio zabalari emoten jakon ize-

5

Page 6: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

na zan, baina gaur egun, ganaduarentzat erabilten dan leku estalia da, etxean bertanintegrautakoa.

Baserriaren helbururik garrantzitsuena familiari autosufizientzia eskaintzea zan;holan, ba, baserriaren ustiapena zerealen polilaborantzan oinarritzen zan; bertan,garia eta, geroago, artoa (XVIII. mendetik aurrera) baserriko jentearen elikadurarenoinarri izan ziran. Zerealekin batera lekadunak, linoa eta sagardaoa egiteko sagar-diak lantzen ziran, eta ortua be izaten eben. Azken baten, biziraupenerako polilabo-rantza zan.

Halanda ze, bizimodu tradizionalean, etxea aterpe ezeze, era guztietako baliabi-deak eta, batez be, jatekoak lortzeko ustiapen zentroa zan. Bere produktuak hartzenzituan eta, gero, trukearen edo hondakinen salmentaren bidez, etxerako beharrez-koak ziran beste batzuk lortzen zituan. Planteamentu autarkiko hau polilaborantzanikusten zan, baina baita be baserriaren inguruan ageri diran era guztietako eraikun-tzetan be: oilategia, txarri-kortea, ardientzako babeslekua, labea, etab.

Baina iraupen erregimena, oinarrizko elikagaiak lortzeko era guztietako produk-tuen labrantzan eta animalia mueta asko haztean oinarritutakoa, krisi sakon batensartu da. Kasurik gehienetan, etxeak autosufizientzia ezaugarri hori galdu egin dau.Etxebizitza lez erabilten da, baina baserrian bizi diranek beste sektore batzuetatik ira-

6

A

Page 7: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

bazten dabe dirua, batez be, industriatik. Neurri handi baten, industriara joten dabelehenago oso-osorik etxeko beharretan jarduten eben gazteek.

Etxea. Babesa eta etxeagaz lotutako sinismenak

Etxeak babes-esparrua osotzen dau, etxekoek etxetik alde egitean sentitzendaben segurtasun faltaren aurrean, babeslekua dogu etxea, eta etxea egitean erri-tual batzuk beteten ziran. Berez, eguraldi txarraren, gaueko iluntasunaren edo bes-te arrisku fisiko batzuen kontrako segurtasuna eskaintzen dau. Babes hori, batezbe, etxeko suak emongo dau, izan be, giza-espazio bat sortzen dau su horrek.Etxean jaiotakoek babes, maitetasun eta segurtasun berme guztiak topetan ditueetxean. Etxeko ugazabek, ostera, etxean eta oinordeko semearengan, zahartzaro-rako behar daben babesa ikusten dabe. Gurasoek, logikoa danez, osasunez etaburuz sasoiz dagozanean egiten dabe dohaintza hori, euren osasunak txarrera eginbaino lehenago.

Etxeak giza espaziorik garrantzitsuena osotzen dau gure paisajean. Baina, kulturekintza lez, herri baten uniberso mentalean be sartzen da. Herri-mentalidade horrenezaugarriak sinbolo eta erritu batzuen bidez igarri leitekez. Baina gaur egun, oraindala gitxira arte indarrean egozan sinesmen horreek galduz doaz. Hori dala eta, ba-tzuetan, erritu eta sinbolo horreek antxina eukien esanguratik aparte ikusten doguz.Beste batzuetan, sinbolo zahar horreek apaingarri lez baino ez jakuz ageri, edo ezpa-bere eten gura ez dan tradizino formal bategazko lotura lez.

Etxeari eta etxekoai, lehen aitaturiko eragile fisikoek ezeze, ordena naturaletikkanpo dagozan beste eragile batzuek be eragin leikioe. Etxearen punturik ahulenakestalkia edo teilatua eta atea dira. Hori dala eta, puntu horreetan ipinten dira etxeababesteko sinbolorik gehienak.

Oinaztua da etxearen arerioetariko bat; oinaztuari izaten jako bildurrik gehien.Babesteko, ohikoa zan ate nagusiaren gainean aizkora bat ipintea, masaila gorabegira eukala. Zugatxak eta zugaztxoak be babesleak izaten dira. San Juan egunekogoizean, goiz horretan bertan ebagitako haretx-errama bat ipinten zan atean; leizar-erramak be erabilten ziran. Elorri zuriak be beteten dau tximistorratzaren funtzinoa.Era berean, ereinotza arbola babeslea izan da.

Ekatxa dagoanean, ohikoa da Kandelario egunean bedeinkatutako kandelak izetueta errezetea. Santa Barbarari be errezetan jako.

Zapatu Santuko eleizkizunetan bedeinkatutako ura etxera eroaten da eta urte oso-an gordeten da. Ur hori ekatxak aldentzeko erabilten zan. Beste kasu batzuetan, urhorregaz kortea be ihinztatzen zan. Leku horreetan, sarritan ipinten zan san AntonAbadearen estanpa bat.

Etxeko geletan kurutzeak, Ama Birjinaren irudiak eta santuen koadroak eskegitenziran, eta eurei babesa eskatzeko errezetan jake.

Etxearen babesagaz lotutako ekintza eta sinbolo horreek zelanbaiteko sagraduta-suna emoten deutsie etxeari. Eta sagradu izate hori jarlekuaren bidez berresten da;etxe bakotxak bere jarlekua eukan parrokian, izan be, etxearen jarraipentzat eta zatibanaezintzat hartzen zan.

7

Page 8: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ETXEAREN DISTRIBUZINOA

ARNAIA BASERRIA, ANDIKOAN, ZELAKOA

ZAN? Beeko plantan, sukaldie, gerokomedora, kuartue guresuena, salie, dagero iru mutill eta iru neska giñen daeuen nesken kuartue, eta mutillena. Tagero beien euen asto-kortie ta txala-kor-tie. Eta atzien éste tiene un medellín1,baserridxek ote sien osuen da barridxekeitte sittuesan erdidxen ormie dabela,atea bakarrik. Se atzien ote sien iriek,garidxek, bedar sikue, eta sue artze bae-ban medellín orrek babestu eitte ban.Da gero emen euen beste kamara bat.

BERRIZBEITIA BASERRIA ZELAKOA ZAN? Gurebaserridxa Berrisko sarrena da, andekos ipinitte, eskriturak mil quinientoscuarenta ero olakua dala... ETA ZELAN

BANATUTA EGOAN ETXEA? Eskatza da gerobeien kuarto bat, da gero ba kortie. Dagero goidxen serak, kuartuek eta sabai-dxe, bedar sikue-eta sartzeko. Amenerentziakue da ori baserridxe.

ARNAIA BASERRIA, ANDIKOAN, ZELAKOA

ZAN? Beheko plantan, sukaldea, gerojangela, kuartua gurasoena, salea, etagero, hiru mutil eta hiru neska ginan, etaegoan nesken kuartua, eta mutilena. Etagero behean egoan asto-kortea eta txa-hala-kortea. Eta atzean honek daukamedelina. Baserriak egoten ziran osoaneta barriak egiten zituen erdian hormeadabela, atea bakarrik. Ze atzean egotenziran ideak, gariak, bedar sikua, eta suahartzen baeban medelin horrek babestuegiten eban. Eta gero hemen egoan bes-te kamara bat.

BERRIZBEITIA BASERRIA ZELAKOA ZAN? Gurebaserria Berrizko zaharrena da, handaukaz ipinita eskriturak mila bostehuneta berrogei edo holakoa dala. ETA ZELAN

BANATUTA EGOAN ETXEA? Ezkaratza, beheankuartu bat, eta gero kortea. Eta gerogoian kuartuak eta sabaia, bedar sikua-eta sartzeko. Amaren herentziakoa dahori baserria.

Aldaketak

Gaur egun, hargintza eta forjea ia guztiz desagertu dira, eta arotzak be gero eta gi-txiago dagoz; beraz, etxeen ohiko egituretan ikusten izan doguzan egurrezko egiturahandiak albo batera itxi dira. Material modernoek, gainera, aldaketak ekarri ditue etxe-en tipologiari jagokonez; uniformetasunerantza goaz eta bertoko nortasuna galtzengabilz; batzuetan etxea ez da hemengo paisajean ondo integretan. Etxe tradizionalakbota be egin dira, eta etxeok beteten eben lekua eta inguruko propiedadeak bizimodubakarreko etxebizitzen urbanizazinoakaz bete dira, antxinako egitura urbanoa aldatuz.Etxe tradizional asko gaurko bizimodura egokitu dira. Bizimodu sedentarioagoa dauka-gu gaur egun, funtzionalidadeaz gainera, erosotasuna eta estetika erakargarria eskatzendauena, eta hori gaurko material arin eta askotarikoakaz lortzen da.

1 Testu hau Antonio Zavalak “Arantzazura eginkoan, guk ere sorta honetara ekarri dugu.

8

Page 9: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ONAINDIA BASERRIAREN DISTRIBUZINOA?Beekaldera eskatza, gero emen aurriengerra urte ban urtien akabau san etxiau,aurre partiau. Atze partioi san bibiendie,kuartue ortxe euen, da beste kuarto bibestekaldera. Ta eskatzien bedatzi askaganauenak, oin ddas, da obriau einaurretik au san etartie, ta emetik emotedxaken ganauei jaten, emendixik aurre-tik. ETA SABAIA? Sabaidxe atzetik, atzekopartie kortie ta ganien sabaidxe. ETA

SABAIAN ZER GORDETEN ZAN? Ba idie, lastue,da sera be bai, bedarra be bai, dana sar-tze san barrure. ETA GANBARAN? Ba gan-baran artue ta garidxe ta arkak, lenakoarkak. Arketan garidxe gordete san.

BASERRIAK ZELAKO ORIENTAZINOA DAUKA?Lais Erdikue da gurie, baserridxe kami-ño aldera dau. ETA ZELAN BANATUTA EGOAN,AKORDETAN ZARA? Bai, guri etxie erre eiyakun en el año cuarenta y uno. Aredekos estruktura bi. Bat san serrie daturbiñie da lelengo pixue, eskatza,komedora da iru kuarto, da gero goi-dxen beste iru kuarto. Da beste aldien,beste estruturan arotzeridxie, da lelengopixuen serak, egurrek siketzeko da goi-dxen irugarrenien be egurrek siketzeko,sekaderue. O sea, arotzeridxie, sekaderobias da beste etxie, serrie, pixue, eska-tza, komedora da iru kuarto, da komuntxiki bat. ETA KORTEA? Kortie atzien, bes-te ser baten, beste edifisidxo bat, bertanpegaute. Kortie da sabaidxe.

AGARRE BASERRIA: Etxien beien eskatzata gero gelak. Goikuei kuartuek esatengeuntzen da bekuei gelak... ETA ZERGAI-TIK? Estakit nik, nik axe ikesi’ot. Gurebaserridxek bos kuarto dekos. Eta bekogela pe lo eitteko, aittitte da amama eue-sen gela baten. ETA KORTARIK? Da kortiebeidxen, da goidxen ganbarie eta

ONAINDIA BASERRIAREN DISTRIBUZINOA?Behekaldera ezkaratza, gero hemenaurrean, gerrak urten eban urtean aka-bau zan etxeau, aurre parteau. Atze par-teori zan bizimodua, kuartua hortxe ego-an, eta beste kuartu bi besteko aldera.Eta ezkaratzean bederatzi aska ganadue-nak, oin dagoz. Obraau egin aurretikhau zan atartea, eta hemetik emotenjaken ganaduei jaten, hemendixe aurre-tik. ETA SABAIA? Sabaia atzetik, atzekopartea kortea eta ganean sabaia. ETA

SABAIAN ZER GORDETEN ZAN? Ba irea, lastoa,eta bedarra be bai, dana sartzen zanbarrura. ETA GANBARAN? Ba ganbaranartoa eta garia eta arkak, lehenagokoarkak. Arketan garia gordeten zan.

BASERRIAK ZELAKO ORIENTAZINOA DAUKA?Lariz Erdikoa da gurea, baserria kaminoaldera dago. ETA ZELAN BANATUTA EGOAN,AKORDETAN ZARA? Bai, guri etxea erre eginjakun berrogeta batean. Harek daukazestruktura bi. Bat zan zerrea eta turbi-nea; lehenengo pisua, ezkaratza, jangelaeta hiru kuartu; eta gero goian beste hirukuartu. Eta beste aldean, beste estruktu-ran, arotzeria, lehenengo pisuan egu-rrak sikatzeko eta goian hirugarreneanbe egurrak sikatzeko, sekaderoa. Aro-tzeria, sekadero bigaz; eta beste etxea,zerrea, pisua, ezkaratza, jangela eta hirukuartu, eta komun txiki bat. ETA KORTEA?Kortea atzean, beste zer baten, besteeraikin bat, bertan pegauta. Kortea etasabaia.

AGARRE BASERRIA: Etxean behean ezka-ratza eta gero gelak. Goikoai kuartuakesaten geuntsen eta behekoai gelak. ETA

ZERGAITIK? Ez dakit nik, nik haxe ikasi dot.Gure baserriak bost kuartu daukaz. Etabeheko gelak be lo egiteko, aitita etaamama egozan gela baten. ETA KORTARIK?Kortea behean, goian ganbarea eta

9

Page 10: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

sabaidxe. Ganbaran artue ta babie taolakuek, da sabaidxen lastue da, idie-taolakuek. Da beste kamara andi be pebaeuen traste sarrak eukitteko.

HORMASTEGI ETXEA NOIZKOA DA? Del año1854. LEHENGO DISTRIBUZINOA ZELAKOA ZAN?Bisitza bi euesan, neba-arreba bixi sien,Abaituak, da dano bixi gintzesan, naste-porraste, lengu etxien moruen. Eskatzbi, beien bat, oin sosiedadie dauenlekuen, eta gero lelengo pixuen bestebat, an da oin be, baiña oin desusuendau. Iñor esta bixi. ETA TABERNEA NOIZKOA

DA? Tabernie be ordukoxie. NORK IPINI

EBAN TABERNEA? Nire amamen aurretiksortukue. Aittitten ixeko bat san, fame-lidxaik eseuken, da aittitte san Uriongue,de arexen ixekuak itxi otzan lobiai. Aixengo san lelengue, Mª Josefa de Agi-rre, etxie berak ei ban. INSKRIPZINORIK

BADAGO ETXEAN? “Hormaistegui erigidapor Mª Josefa de Aguirre, 1854”. Bal-koien kabesala da.

ETXEAREN IZENA ZEIN DA? Arria, Arriabaserridxe. ETA ORDUAN ZELAKOA ZAN

ETXEA? Ba au etxiau, euki besan distribui-dute lengo etxik oso txarto, oso txarto.Beien kortie euen, oin portala da garajiedekou, oin beste eskastxo bat eindde bebai gastaiek, eta txarridxen goraberak-eta eitteko baiña bueno..., da ointxeidxon dun lekutik egon sien eskillarakorduen be, egurresko eskillarak, au sangelie aittittek eta amamak lo eitteko,auxe kuadro au. Da auxe dana besteeskatzeraiño salie, beste bentanatik arai-ño bastarreraiño salie, baiña salie itzela!Beittu se metro! Egon san mai bat, aubaiño lusiaue, da beste arka bi, iru arkaegosan, da alan be guraiñe leku ote san.Itzela salie! ETA SALEA NOZ ERABILTEN ZAN?Salie inbittauentzako bakarrik, jaiedxe-

sabaia. Ganbaran artoa, babea eta hola-koak, eta sabaian lastoa-ta, irea-ta ho-lakoak. Eta beste kamara handi bat bebaegoan traste zaharrak eukiteko.

HORMASTEGI ETXEA NOIZKOA DA? Milazortzirehun eta berrogeta hamalaukoa.LEHENGO DISTRIBUZINOA ZELAKOA ZAN? Bizitzabi egozan, neba-arrebak bizi ziran, Abai-tuak, eta danok bizi gintzazan, nahaste-borraste, lehengo etxeen moduan. Ezka-ratz bi, behean bat, oin soziedadeadagoan lekuan, eta gero lehenengopisuan beste bat. Han da oin be, bainaoin inor ez da bizi. ETA TABERNEA NOIZKOA

DA? Tabernea be ordukoxea. NORK IPINI

EBAN TABERNEA? Nire amamaren aurretiksortukoa. Aititaren izeko bat zan, fami-liarik ez eukan, eta aitita zan Uriongoa,eta harexen izekoak itxi eutsan lobeari.Ha izango zan lehenengoa, Mª Josefade Agirre, etxea berak egin eban. INS-KRIPZINORIK BADAGO ETXEAN? “Hormasteguierigida por Mª Josefa de Aguirre,1854”. Balkoiaren burukoa da.

ETXEAREN IZENA ZEIN DA? Arria, Arriabaserria. ETA ORDUAN ZELAKOA ZAN ETXEA?Ba hau etxeau… Lehengo etxeakbananduta oso txarto, oso txarto. Behe-an kortea egoan, oin portala eta garajeadaukagu, oin beste ezkaraztxo bat egin-da be bai gaztaiak, eta txarrien gorabe-herak-eta egiteko. Eta ointxe igondogun lekutik egon ziran eskilarakorduan be, egurrezko eskilarak. Hau zangelea aititak eta amamak lo egiteko,hauxe kuadroau. Eta hauxe dana besteezkaratzeraino salea, beste bentanatikharaino bazterreraino salea, baina saleaitzela! Begitu ze metro! Egon zan mahaibat, hau baino luzeagoa, eta beste arkabi, hiru arka egozan, eta halan be guraadina leku egoten zan. Itzela salea! ETA

SALEA NOZ ERABILTEN ZAN? Salea konbida-

10

Page 11: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

tan da Gabonetan juntetan gintzesanpillue. Da Santidxagoetan ba igul junta-ko gintzen ogetamar lagun, sarritten. Daorrentzako danentzako euki bi san leku,da orrexentzako san bakarrik salie euki-tten gendune. SANTIAGO NONGO JAIAK DIRA?Garaikuek, guk Garaiko jaidxek selebre-tan dus beti se elixas Garai gari les, San-tidxau, santa Ana da san Inasidxo. Dairuretan jentie etxera, baiña pillue e!Bandak! ETA EZKARATZA NON EGOAN? Eska-tza andikaldien, oin txokue deku an. Daatzien beste kuartu sar bat. Da gero gukbidxok lelengo ein gendun obrie a ixensan, a sala sarra kendu da kuartodebañoipiñi antxe. Da goidxen eukesan irukuartu, da kamarie. Oin dekos bostkuartu, kuartodebañue da kamarie.Pentzau selan distribuidute egongo sanorduen au etxiau! Metruek bardiñe ties,baiña txarto aprobetxeta, lenako etxiekolan oten sien.

BASERRIAREN ORIENTAZINOA ETA DISTRIBUZI-NOA? Etxiek Anbotoi begire daus bidxek,aurrera. Etxien ba len egon san etartie,ta etartetik eskatzera sartze giñen.Eskatzien ganajatekue, askaurrie otesan. Bedarra aurrien ta asketara bota-te’akon ta gero beste atetxo bat andikkortarako. Ta korta parien eskillaraksabaireko eta an aspidxen txarridxe etagero ganaue.

ARANGUREN BASERRIA: Eguskire begirefatxadie. Ego aldera aldapie eta oso epe-la. Goikaldie iparraldera da siñestu beesi leike ein selako diferentie tenperatu-rie. Umetan etxean kortak itzelak. Irulogela beien eta goien beste gela andibat, guk kuartela esate geuntzen eta anbeste lau oge. Eta gero ganbarie etasabaidxe.

duentzako bakarrik, jaietan eta Gabone-tan juntetan gintzazan piloa. Eta Santia-goetan ba igual juntauko gintzazanhogeta hamar lagun, sarritan. Eta horre-entzako danentzako euki behar zanlekua, eta horrexentzako zan bakarriksalea eukiten genduana. SANTIAGO NONGO

JAIAK DIRA? Garaikoak, guk Garaiko jaiakzelebretan doguz beti, ze eleizaz Garaigarealez, Santiago, santa Ana eta sanInazio. Eta hiruretan jentea etxera, bainapiloa! Bandak! ETA EZKARATZA NON EGOAN?Ezkaratza handiko aldean, oin txokoadaukagu han. Eta atzean beste kuartuzahar bat. Eta gero guk biok lehenengoegin genduan obrea ha izan zan, ha salazaharra kendu eta komuna ipini hantxe.Eta goian eukazan hiru kuartu, etakamarea. Oin daukaz bost kuartu,komuna eta kamarea. Pentsau zelan dis-tribuiduta egongo zan orduan hau etxe-au! Metroak bardinak dira, baina txartoaprobetxeta, lehenagoko etxeak holanegoten ziran.

BASERRIAREN ORIENTAZINOA ETA DISTRIBUZI-NOA? Etxeak Anbotori begira dagoz biak,aurrera. Etxean lehen egon zan atartea,eta atartetik ezkaratzera sartzen ginan.Ezkaratzean ganadu-jatekoa, askaurreaegoten zan. Bedarra aurrean eta asketa-ra botaten jakon, eta gero beste atetxobat handik kortarako. Eta korta pareaneskilarak sabairako eta han azpian txa-rria eta gero ganadua.

ARANGUREN BASERRIA: Eguzkira begirafatxadea. Hegoaldera aldapea, oso epe-la; goiko aldea iparraldera eta sinistu beezin leike egin zelako diferentea tenpe-raturea. Umetan etxean kortak itzelak.Hiru logela behean eta goian beste gelahandi bat, guk kuartela esaten geuntsan,eta han beste lau ohe. Eta gero ganba-rea eta sabaia.

11

Page 12: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Gelak

KUARTUETAN ZER EGOTEN ZAN? Leenakomodak, eta eskuek-eta garbitzeko pi-txerra. Medikua etorten danerako-ta,orduko ixete sien orrek.

LOGELATAN ZE MUEBLE EGOAN? Oie,armaidxue, sillan bat, mesanotxie bebai, komodiñe, da oien ganien kurutzie,oien parien... Len eseuen kuartuikkurutzik eta ur bedeinketu eseuenik.

KUARTUETAN ZER EGOAN? Kuartuen otesan, ori eskue garbitzekue, ixena esta-kit..., medikue datorrenien eskue garbi-tzeko esate gendun-te. Iru gausa dies,olako palankana aundi bat, pitxerra dajabonetie, da gero bere toballatxue.Lenakue pe kuriosuk ixen sien e! Baiaori medikue datorrenien. Gerua adornomoruen. Da gero, oie, mesanotxie,armaidxue, espilludune da espillu bakuebe bai, eskapolota esate’akon. Da beste-la baldakiñ. Ta gero arkie asko. Uranneguko mantak eukitteko, da goidxenkamaran garidxendakue.

Ezkaratza

EZKARATZEAN ZELAKO MUEBLEAK? Armai-dxue, maidxe da sillak egote sien, daarasie, eskatzien, barruen.

Da gero arrisko fregaderatxo bat dagero armaidxo bat, armoidxo ederra, daaspidxen hueco, da an kantiñek uras,beti beteik da andik fregaderaa. Gurienalantxik eitte san.

Sukalderako tresnak

LEHEN, ZE ERATAKO LAPIKOAK ERABILTEN

ZENDUEZAN EZKARATZEAN? Eskatzien lengo

KUARTUETAN ZER EGOTEN ZAN? Lehenagokomodak, eta eskuak-eta garbitzeko pi-txerra. Medikua etorten danerako-ta,orduko izaten ziran horreek.

LOGELATAN ZE MUEBLE EGOAN? Ohea,armarioa, sillaren bat, mesanotxea bebai, komodina, eta ohearen ganeankurutzea, ohearen parean. Lehen ezegoan kuarturik kurutzerik eta ur bedein-katurik ez egoanik.

KUARTUETAN ZER EGOAN? Kuartuan ego-ten zan, hori eskuak garbitzekoa, izena ezdakit, medikua datorrenean eskuak gar-bitzeko esaten genduan-eta. Hiru gauzadira, holako palangana handi bat, pitxe-rra eta jabonetea, eta gero bere toalla-txua. Lehenagokoak be kuriosoak izanziran! Baina hori medikua datorrenean.Geroago adorno moduan. Eta gero,ohea, mesanotxea, armarioa, espiludunaeta espilu bakoa be bai, eskapolota esa-ten jakon, eta bestela baldakin. Eta geroarkea asko. Udan neguko mantak eukite-ko, eta goian kamaran gariendakoa.

EZKARATZEAN ZELAKO MUEBLEAK? Arma-rioa, mahaia eta sillak egoten ziran, etaarasea, ezkaratzean, barruan.

Eta gero harrizko fregaderatxo bateta armario bat, armario ederra, azpianhutsik. Han kantinak uragaz, beti bete-rik, eta handik harrira. Gurean halantxikegiten zan.

LEHEN, ZE ERATAKO LAPIKOAK ERABILTEN

ZENDUEZAN EZKARATZEAN? Ezkaratzean

12

Page 13: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

lapikuek ba, serak sien, lurreskuek.Lapikuek euren tapie eukitte eben,lurreskue be. Eta gero orre lapiko gorri-dxek ixete sien.

KAZUELAK: Len lurreskuek, da sera pebai, gorridxok, porselanaskuek, san Ina-sio. Danok ote sien, bal-baltz indde ebal-ten gendusen. HORREEK ZULOTU BE EGITEN

ZIRAN EZTA? Jakiñe! Sulue konpontzenparagueruek etorte sien, ordun lapikueksemat sulo, beti begiekas. Partxea igarrieitte san, arik eta baltzittu arte barriro,baiña atzera beste leku bateti sulotze sanda... ETA ZELAN GARBITZEN ZIRAN? Garbittu,surteko autzas asko. Saku sati batas-edo,saku fintxuok, alakoxe... Oin plastikuekoten die baiña lena sakue, aras lelengoemon autzoi tte uroi da gero... ETA URIK

lehengo lapikoak lurrezkoak ziran. Lapi-koak euren tapea eukiten eben, lurrez-koa be. Eta gero horreek lapiko gorriakizaten ziran.

KAZUELAK: Lehen lurrezkoak, etazerak be bai, gorriok, porzelanazkoak.Danok egoten ziran baltz-baltz eginda.HORREEK ZULOTU BE EGITEN ZIRAN EZTA? Jaki-na! Zuloa konpontzen paragueruak etor-ten ziran, orduan lapikoak zenbat zulo,beti begiekaz. Partxea igarri egiten zan,harik eta baltzitu arte barriro, baina atze-ra beste leku batetik zulotzen zan eta...ETA ZELAN GARBITZEN ZIRAN? Garbitu, surta-ko hautsagaz asko. Zaku zati bategaz-edo, zaku fintxuok. Oin plastikoak ego-ten dira baina lehenago zakua, haregazlehenengo emon hautsori eta urori eta

13

Arria baserriko sueteko armarioa.

Page 14: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ERABILTEN ZAN? Ure, gitxi-gitxi, rasiñue.Da one pe ixete sien ba moltzo bi, jene-ral lelengo bata seroi emoteko, da bestesati bat garbidxaue... da posue-eroondun baseunken ba jun ara da an gar-bitte sendusen, baiñe eseuen lekuenba...

Lapikuek beeko suekuek, oneekaltuok, astias, beko suen kirtena euke-nak, da an egosiko babak gosuauek ixe-te ei sien. Aspittik gora sue baiño, aurre-tik sue emonekuk gosuauek ixeten eisien. Ta gero ba txapa ganekue pebagendukesan, se gurien txapie betiesautu dot, txapa ganien serak, burdi-ñeskuek da barrutik porselanie eukenkasuelak, kasuela edarrak.

BEHEKO SUAN ZELAKO LAPIKOAK ERABILTEN

ZIRAN? Beeko suen, astadun lapikuek,gurien aundidxek, gorridxek eta baltzabe bai, da barruen olan porselanie euke-na pe bai, da ostien tupiñek esate yake-nak, bai, asta bidxek. Jentie oten sanien,babie-ta ipintte sanien, entierruetan-etakonturako, potajie ipintte san, da etaa-ten san beko sutik olan kanporutz da tre-berak esaten yaken da orren ganienipintte san, da surtetik kanpora, bekosue aundidxe san ixen be ta...

ETA BESTELAKO LAPIKORIK BAEGOAN? Bai,topiñe, lurreskue, asak egosteko ixetesan. Gero orrek eukesan bi sulo, da analanbra bat sartze’akon da gero aras, la-tzaa. Goitti bera kedarra... Da beste ba-tzu sien potijuek txorixuek sartzeko,aundidxauek.

GALDARILEA: Lena eskei eitte sien lara-tzan orrek... amentxe esnie egosi tte janda onek... galdallie garbi-garbi ein bier

gero... ETA URIK ERABILTEN ZAN? Ura, gitxi-gitxi, errazinoa. Eta honeek be izatenziran moltzo bi, jeneralean lehenengobata zerori emoteko, eta beste zati batgarbiagoa, eta pozua-edo ondoanbazeunkan, joan hara eta han garbitzenzenduzan, baina ez egoan lekuan.

Lapikoak beheko sukoak, honeekaltuok, asteagaz, beheko suan kirtenaeukienak, eta han egosiko babak gozo-agoak izaten ei ziran. Azpitik gora suabaino, aurretik sua emonekoak gozoa-goak izaten ei ziran. Eta gero txapaganekoak be bageunkazan, ze gureantxapea beti ezagutu dot, txapa ganeanzerak, burdinazkoak eta barrutik por-zelanea eukien kazuelak, kazuela ede-rrak.

BEHEKO SUAN ZELAKO LAPIKOAK ERABILTEN

ZIRAN? Beheko suan, astadun lapikoak,gurean handiak, gorriak eta baltzak bebai. Eta barruan holan porzelanea eukie-nak be bai, eta ostean topinak esatenjakenak, bai, asta biak. Jentea egotenzanean, babea-eta ipinten zanean, entie-rruetan-eta konturako, potajea ipintenzan, eta ateraten zan beheko sutik holankanporuntz, treberak esaten jaken, etahorreen ganean ipinten zan, surtatikkanpora, beheko sua handia zan izanbe-ta.

ETA BESTELAKO LAPIKORIK BAEGOAN? Bai,topina, lurrezkoa, azak egosteko izatenzan. Gero horrek eukazan bi zulo, etahan alanbre bat sartzen jakon eta geroharegaz laratzara. Goitik behera keda-rra. Eta beste batzuk ziran potizak txori-zoak sartzeko, handiagoak.

GALDARILEA: Lehenago eskegi egitenziran laratzan horreek, hementxe esneaegosi eta jan eta galdarilea garbi-garbi

14

Page 15: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ixete san, eneee! Bal-baltz eitte sanserien. Gero emen ein bier ixete sanmorokille da dana, buenooo. Esnie ego-si askotan, da gero morokille ein, da artuta... ETA HORI BEHEKO SUAN ERABILTEN ZAN?Bai, eskeitte serien an katias...

BAHEAK: Onek, urune eralgitzeko, uru-ne da sera be bai, onek fiñe die danok.Onek urunetako, errotatik saidxas-danaste etorte san ba, da a dana gero one-tan..., guk iruko sera geunken, lelengoemen pasau, gero piskat sertu, da fiñauein gure bosu askenenguen. ETA DANARI

DEITUTEN DEUTSAZUE BARDIN? Bai, bariek.ETA GERO EGOTEN ZAN BESTE BAT ZULO HAN-DIAGODUNA? Galbarie, a san babie sertze-ko..., selan jo eitte san lena, gero anpasete san... Lena galbarie aundidxe beeukitten genduk guk satza pasetako, sa-tza jo-jo eiñ, da simintterai-tte ganienbotetako, baiña aundidxe e! Arek e goi-dxen lotu soka batas da onan eraitte’a-kon. Eraiñ-eraiñ da jausi, tte geatze sie-nak beste pillo bata bota. A fiñau ixetesan da piperra ta tomatie eraitte sanien,simintteran ganien botateko. Ta gero tri-gerie be bai, garidxe garbitzekue.

ETA BESTE TRESNARIK ERABILTEN ZAN? Gal-darak eitte sien kobreskuek Bernan. ETA

GALDARAK ZERTARAKO ZIRAN? Surten ureberotzeko, egosidxek ta nabuek-etaganaduendako egosteko.

Gastaiñak erretako tanborra. GAZTAI-NAK BETI JATEN ZENDUEZAN ERRETA? Es, ego-sitte geidxa, gu geuk egositte geidxa.Egote san onakue e, erregaldarie bai-ña...

egin behar izaten zan, eneee! Bal-baltzegiten zan zerean. Gero hemen eginbehar izaten zan morokila eta dana, bue-nooo. Esnea egosi askotan, eta geromorokila egin, eta hartu eta... ETA HORI

BEHEKO SUAN ERABILTEN ZAN? Bai, eskegitazerean han kateagaz...

BAHEAK: Honeek, uruna eralgiteko,uruna eta zera be bai, honeek finak diradanok. Honeek urunetarako, errotatikzahiagaz-eta nahaste etorten zan, eta hadana gero honetan. Guk hiruko zerageunkan, lehenengo hemen pasau, geropizkat zertu, eta finagoa egin gura bado-zu azkenengoan. ETA DANARI DEITUTEN

DEUTSAZUE BARDIN? Bai, baheak. ETA GERO

EGOTEN ZAN BESTE BAT ZULO HANDIAGODUNA?Galbahea, ha zan babea zertzeko, zelanjo egiten zan lehenago, gero han pase-tan zan. Lehenago galbahea handia beeukiten genduan guk satsa pasetako.Satsa jo-jo egin, eta ziminterai-eta gane-an botetako, baina handia! Hareekgoian lotu soka bategaz eta honan era-giten jakon. Eragin-eragin eta jausi, etageratzen ziranak beste pilo batera bota.Ha finagoa izaten zan eta piperra etatomatea ereiten zanean, ziminterarenganean botetako. Eta gero trigerea bebai, garia garbitzekoa.

ETA BESTE TRESNARIK ERABILTEN ZAN? Gal-darak egiten ziran kobrezkoak Bernan.ETA GALDARAK ZERTARAKO ZIRAN? Surtan uraberotzeko, egosiak eta naboak-eta gana-duendako egosteko.

Gaztainak erreteko tanborra. GAZTAI-NAK BETI JATEN ZENDUEZAN ERRETA? Ez, ego-sita gehiago, guk geuk egosita gehiago.Egoten zan honakoa, erregaldarea bai-na...

15

Page 16: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Beheko sua

ASKO ERABILTEN ZAN BEHEKO SUA? Kendubes! Besteik eseuen da! Da gero sera beeuki gendun, ornillue lelengutan, ta txa-pie gerua. Ta beko suen negu nai uranlapikue an, lapikotxue ta tarterie... Bekosuen ote sien olan egur bi esta? Sotza-kiñ, da gabien oerako danien jentie, guneskatotxue, umie kiñen eta galtzak-etaantxe eskeitte sien siketzeko, gixajuek e!Len alantxe san. Da posi bisi giñen!

Ni gastie nintzenien eskatzien eseuentxaparik, beeko sue bakarrik. Bere txi-minidxie, bere laatza, topiñe gero eskeieitten san andik, topiñe lurresko ser bat,lapiko moduko bat, da eskeitzekuek eue-san lapikuek bere astias. LURREZKOAK

ASKO ERABILTEN ZAN BEHEKO SUA? Kendube ez! Besterik ez egoan eta! Eta gerozera be euki genduan, hornilloa lehe-nengotan, eta txapea geroago. Etabeheko suan negu nahi udan lapikoahan, lapikotxua eta tarterea. Behekosuan egoten ziran holan egur bi, zotza-kin, eta gabean oherako danean jentea,gu neskatotxuak, umeak ginan eta gal-tzak-eta hantxe eskegiten ziran sikatze-ko, gizajoak! Lehen halantxe zan. Etapozik bizi ginan!

Ni gaztea nintzanean ezkaratzean ezegoan txaparik, beheko sua bakarrik.Bere tximinia, bere laratza, topina geroeskegi egiten zan handik. Topina lurrez-ko zer bat, lapiko moduko bat, eta eske-gitzekoak egozan lapikoak bere astea-

16

Arria baserriko beheko sua.

Page 17: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ZIRAN DANAK? Es, topiñe bai, baiñe bekuees, ixete san estakit selan esango yakon,gorridxe dana kanpotik. Gero galdaillieixete san beste bat, beste untzi bat esnieegosteko, eskeitte olan aundi bat... Dagero euesan arek domiñetako edo arekebateko, treberie, alakoxe aro bat da iruanka eukesan, da parrillie beste bat, oiñegoten dire orrek bixiguen forman daorrek erretako gausak, da gurie ori for-miori barik, kuadraue, lau ainkas. Saga-rrak erretako ta txitxarrue... labaik esgeunken, ordun beko suen. Gero tene-sak be baeuesan, tenesak sien brasiemobitzeko..., da auspue, da kaiñetue,kaiñetue san tubu andi bat, gero auspueerabiltzen asi giñen suari aixie emoteko.ZELAN BIZTUTEN ZAN BEHEO SUA? Ba egurmeiek ipiñi lelengo da paper batas-edo,ta posporu ixotu ta... Gero kaiñetuasindderra emon eta berandua auspue.

Laratza, ba galdaillak eta lapikuekeskeitteko, talue erretzeko be ipintte sanpalie, talo-palie biribille ta asta bat baka-rrik. Galdaillie esnie egosteko, alumi-niosko olan txapasko bat, asta bat olanbueltan eta a esnerako, edo morokille bebai, edo artutesnie. ETA TREBEREA? Olakoser bat, iru ankas da parrillie beste bat,lau ankas.

Komuna

KOMUNAK? Komunek ixete sien jarrile-ku baten moduen, erdidxen sulo bat dakortara.

KOMUNA ZELAKOA ZAN? Lenau ote sirenonek komunak, gero kortara jute sana,tasie egurreskue san, da jute san sasto-kidxe edo berendako lekue einddeeuen, da gero urte batzutara bestea ipi-

gaz. LURREZKOAK ZIRAN DANAK? Ez, topinabai, baina behekoa ez, izaten zan ezdakit zelan esango jakon, gorria danakanpotik. Gero galdarilea izaten zan bes-te bat, beste ontzi bat, esnea egosteko,eskegita holan handi bat. Eta gero ego-zan hareek dominetako edo hareek era-bilteko, treberea, halakoxe aro bat etahiru hanka eukazan. Parrilea beste bat,oin egoten dira horreek besiguen for-man eta horreek erreteko gauzak, etagurea hori formaori barik, kuadraua, lauhankagaz. Sagarrak erreteko eta txitxa-rroa, labarik ez geunkan, orduan behekosuan. Gero tenazak be baegozan, tena-zak ziran brasea mobiduteko. Eta haus-poa, eta kainetua. Kainetua zan tubohandi bat, gero hauspoa erabilten hasiginan suari haizea emoteko. ZELAN BIZTU-TEN ZAN BEHEKO SUA? Ba egur meheak ipi-ni lehenengo eta paper bategaz-edo, etapospolua isiotu. Gero kainetuagaz inda-rra emon eta beranduago hauspoa.

Laratza, ba galdarilak eta lapikoakeskegiteko, taloa erretzeko be ipinten zanpalea, talo-palea biribila eta asta bat baka-rrik. Galdarilea esnea egosteko, alumi-niozko holan txapazko bat, asta bat holanbueltan eta ha esnerako, edo morokila bebai, edo artoa eta esnea. ETA TREBEREA?Holako zer bat, hiru hankagaz eta parri-llea beste bat, lau hankagaz.

KOMUNAK? Komunak izaten ziran jarri-leku baten moduan, erdian zulo bat etakortara.

KOMUNA ZELAKOA ZAN? Lehenago ego-ten ziran honeek komunak, gero kortarajoaten zana, tazea egurrezkoa zan etajoaten zan sastokia edo berendako lekuaeginda egoan. Gero urte batzuetara bes-

17

Page 18: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ñi san baña lenengo-lenengotan olakuesan.

NOZ HASI ZIRAN KOMUNAK IPINTEN? Nikbeti esautu dot gurien komune, etxienorman albuen onakoxe atetxue, etxetikanpora, onako alturie, da onako sulobat egur baten da beien dana libre. HORI

KORTARA JOIAN? Es, kortara asko otensien, baiña gurie kanpora. Da gero lan-tzien sarda bat ire bota, tapetako, ta sa-tza eitte sanien siku ote san a, da solora.Ta ordun nobera justo-justo sartze san,da igon da andi bera...

KOMUNA ZELAKOA ZAN? Gurien tabernaneuen, estakisu orrek oleskuak, sulo batda gero bera. Geure denporan, neureakorduen ein san.

ETXE INGURUKO ERAIKUNTZAK

Labaderue, guk eukitte genduen lele-ko entradie ganauk erateko, ganaukagintze gendusen orra. Gero urrengueerropak garbitzeko, oin be or dan losias.Da gero urrengo, alde bidxetakuek tra-tue eindde, garbittuteko askie, oin be orda. Teillatue jausi san, kuarentaiunueneindde..., urte asko. ETA LABADERUA ZER

ZAN ZEUENA BAKARRIK? Es, es, geurie baiabisitza bidxok, bisitza bikue da au etxiau.ETA NORK EGIN EBAN LABADEROA? Geuk ein-de, kuarentaiunuen. Urek ekarri sienien,len posuek ote sien ortxe.

ETXE ONDOAN, ZER EGOAN? Labetxie ba-tzutan etxi onduen da beste batzutanjoten. Ollotokidxe, labie eta arka aundibat; garidxe gordetan san bertan. Etagoidxen egurre gordetan san. Etxaurrie

tea ipini zan, baina lehenengo-lehenen-gotan holakoa zan.

NOZ HASI ZIRAN KOMUNAK IPINTEN? Nikbeti ezagutu dot gurean komuna, etxeanhormaren alboan honakoxe atetxua,etxetik kanpora. Honako alturea, hona-ko zulo bat egur baten eta behean danalibre. HORI KORTARA JOIAN? Ez, kortaraasko egoten ziran, baina gurea kanpora.Eta gero lantzean sarda bat ira bota,tapetako, eta satsa egiten zanean sikuegoten zan ha, eta solora. Eta orduannorbera justo-justo sartzen zan, eta igoneta handik behera.

KOMUNA ZELAKOA ZAN? Gurean taber-nan egoan, ez dakizu horreek oholazko-ak, zulo bat eta gero behera. Geure den-poran, neure akorduan egin zan.

Garbitzeko harria, guk eukiten gen-duan lehenengo entradea ganaduakedateko, ganaduak agintzen genduzanhorra. Gero hurrengoa erropak garbi-tzeko, oin be hor dan loseagaz. Etagero hurrengo, alde bietakoak tratuaeginda, garbitzeko askea, oin be horda. Teilatua jausi zan, berrogeta bateaneginda, urte asko. ETA LABADEROA ZER

ZAN ZEUENA BAKARRIK? Ez, ez, geurea bai-na bizitza biok, bizitza bikoa da hauetxeau. ETA NORK EGIN EBAN LABADEROA?Geuk eginda, berrogeta batean. Urakekarri ziranean, lehen pozuak egotenziran hortxe.

ETXE ONDOAN, ZER EGOAN? Labetxea ba-tzuetan etxe ondoan eta beste batzuetanjoten. Oilotokia, labea eta arka handibat; garia gordeten zan bertan. Etagoian egurra gordeten zan. Etxaurrea

18

Page 19: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

bera aprobetxetan san axe beie, garidxejo da garbittu te ipintteko be.

ARGIA

ARGIRIK EUKI ZENDUEN ETXEAN? Argi eska-sa. Etorte san da ortxe genduken beekosue, oin txapie dauen lekuen, illuntzi-dxen, apaien, saso onetan txarrena ixe-te san ganera. Da ipintte gendun burdi-ñe serien, galdaillie esnie egosteko edoporru-patatak ero lapikuen beeko suen,da maidxe ementxe oten san, da argidxeixotute da kandelie ixotu bier. EgunesOkatik etorten sien urek, egunes gasta-ten sittuen, se Laixen tallerra euen, datallerrien urek gastau da illuntzidxen in-dderra argidxe emoteko, urik es. Argi-dxe paiño kandeliek argi geidxa. Argi-dxe bai baña ipurtagidxe san, argi gitxiemote ban.

ARGIRIK BAEGOAN ORDUAN? Ondiok estotpentzetan. ETA ZER EGITEN ZENDUEN? Seras,olako katillu moduko bat eta an seraipintte’akon, sokatxo bat da kirtenaeuken emen olan da ixotu axe, da axenargidxas. Gero edo aurretik estait, potebaten arridxe ta ure bota da arek sue ei-tten dau, enas akordaten ixenaas. Gumutikuek-eta olgau eitten genduen arekarridxek topaten gendusen trenbideeskiñan edo pote baten ipini ta sueemon da tirue!

Kandelak, kandille, petroliue, da gerourrengue argi andidxaue etorri san, argiandidxaue eitte bana, karburue.

ARGIA EGITEKO ZER ERABILTEN ZENDUEN?Argidxe farolakin lenengo, baña geroinddera sartu benien ba indderras.

bera aprobetxetan zan, haxe behea,garia jo eta garbitu eta ipinteko be.

ARGIRIK EUKI ZENDUEN ETXEAN? Argi eska-sa. Etorten zan eta hortxe geunkanbeheko sua, oin txapea dagoan lekuan.Iluntzean, afarian, sasoi honetan txarre-na izaten zan ganera. Eta ipinten gen-duan burdina zerean, galdarilea esneaegosteko edo porru-patatak edo lapiko-an beheko suan, eta mahaia hementxeegoten zan, eta argia isiotuta eta kande-lea isiotu behar. Egunez Okatik etortenziran urak, egunez gastetan zituen, zeLarizen tailerra egoan, eta tailerreanurak gastau eta iluntzean indarra argiaemoteko, urik ez. Argiak baino kandele-ak argi gehiago. Argia bai baina ipurtar-gia zan, argi gitxi emoten eban.

ARGIRIK BAEGOAN ORDUAN? Hondino ezdot pentsetan. ETA ZER EGITEN ZENDUEN?Zeragaz, holako katilu moduko bat etasokatxo bat ipinten jakon eta kirtenaeukan hemen holan eta isiotu haxe, etaharexen argiagaz. Gero, edo aurretik ezdakit, pote baten harria eta ura bota etaharek sua egiten dau, ez naz akordetanizenagaz. Gu mutikoak-eta olgau egitengenduan, hareek harriak topetan gendu-zan trenbide eskinan edo pote baten ipi-ni eta sua emon eta tiroa!

Kandelak, kriselua, petrolioa, etagero hurrengoa argi handiagoa etorrizan, argi handiagoa egiten ebana, kar-buroa.

ARGIA EGITEKO ZER ERABILTEN ZENDUEN?Argia farolakin lehenengo, baina geroindarra sartu ebenean indarragaz.

19

Page 20: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Lelengo nik esautu neban petroli-dxue, petrolidxuas, da gure aittittek loeitten eban, da jagiten san beidxek ba-tzen goixien, seirek-edo, saspirek-ero,da beeko suen onduen jarri, antxe illunillunetan an petrolidxuas. Da gero kar-burue, da karburuen urrengo eletrisida-die Okatik.

Orduen argidxe Sarridxen eskondunintzanien, errotetakue, da eskatzienbonbilla bi, bat altuen da bestie bajuen,se ure bajatze sanien pissss... Da batabestie ikusi esiñik, da barriro etorriarten, olantxik.

URA

ETA EDATEKO URA ERREKATIK EKARTEN ZAN?An beko errekatik astuas. Gero eiñeben, beittu’su ortik, ikust’osu ure jaus-ten? A iñ eben. Or umedadie urtete banda, koñetuek atxurran, metro bi-edosilotute topau ban ure. Da ipiñi ebentuberidxie da etxeraiñoko ure.

ETA LEHENAGO NORA JOATEN ZINIEN URE-TAN? Errekie, Bekoerrekie, Saldibertikdator ona, kamiñon bekaldekue, baiñaalberjie-eta Uarten gendukesan partie,or beste baserridxen, or goitti berakoerrekatxuen, iturridxen ganien, gerobekaldien alberjie, iturrire be ara jutegiñen uretan be. Emen trenbidekueneguen eukitte genduen baia uren fal-ta... Or trenbidien euen posu bat da ortiekarte genduen. ETA LEHENAGO GANADUAK-ETA ERREKARA EROATEN ZENDUEZAN? Bai, orraMokoroako errekatxure. An goitti bera,Iturritxutan jaidxo da goitti bera datorerrekatxue, araxe erute gendusen leena.

Lehenengo nik ezagutu neban petro-lioa. Gure aititak lo egiten eban, eta jagi-ten zan behiak batzen goizean, seirak-edo, zazpirak-edo, eta beheko suarenondoan jarri, hantxe ilun-ilunetan petro-lioagaz. Eta gero karburoa, eta karburo-aren hurrengo elektrizidadea Okatik.

Orduan argia, Sarrian, ezkondu nin-tzanean, errotetakoa, eta ezkaratzeanbonbilla bi, bat altuan eta bestea bajuan,ze ura bajatzen zanean pissss... Batabestea ikusi ezinik, eta barriro etorriartean holantxik.

ETA EDATEKO URA ERREKATIK EKARTEN ZAN?Han beheko errekatik astoagaz. Geroegin eben, begitu eizu hortik, ikustendozu ura jausten? Ha egin eben. Horumedadeak urteten eban eta, koinatuakatxurren, metro bi-edo zulotuta topaueban ura. Eta ipini eben tuberia eta etxe-rainoko ura.

ETA LEHENAGO NORA JOATEN ZINIEN URE-TAN? Errekea, Bekoerrekea, Zaldibartikdator hona. Kaminoaren beheko alde-koa, baina uraskea-eta Ugarten geunka-zan partea. Hor beste baserrian, horgoitik beherako errekatxuan, iturriarenganean, gero beheko aldean uraskea.Iturrira be hara joaten ginan uretan.Hemen trenbidekoa neguan eukitengenduan, baina uren falta... Hor trenbi-dean egoan pozu bat eta hortik ekartengenduan. ETA LEHENAGO GANADUAK-ETA

ERREKARA EROATEN ZENDUEZAN? Bai, horraMokoroako errekatxura. Han goitikbehera, Iturritxutan jaio eta goitik behe-ra dator errekatxua, haraxe eroaten gen-duzan lehenago.

20

Page 21: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ETA OSTEAN HERRIAN ZENBAT ITURRI GEHIA-GO DAGOZ HOLAN MANANTIAL TIPORA? Buenoasko, len asko on sien, oin galdu ein dieasko. Bidiekas-eta galdu ein dabesdanak. Gurie beintzet bidiek-eta galdudabe. Da ur ba pasan! Orre galtzie lasti-mea da! ETA URETAN ITURRIRA JOATEN ZINIEN?Bai, eguerdidxen beskaitteko beti araxe,bakotxak ausonien euken da araxe. Aona san itturridxe e! Metalesku, minera-la, metala euken baiña san freskue, esa-ban kalteik eitten. BAINA METAL-URAK GUS-TUA EUKITEN DAU APUR BAT BEREZIA EZTA? Bai,baiña eseuken orrenbeste gusto orrek e!Olantxik euridxe-edo eitte banien urteteban, baiña ostien..., kortxo batas tapau-te ote san da... // Ointxe be nik, Olittu-rridxe, Olitturri, itturridxe dau ondiñoan, Okan dauena, nik ointxe be andixekekart’ot ure idxe egunaro, egun gusti-dxetan erateko. A ure sortzi egunieneukin bere potien, sortzi egunien eukin,da esebe-esebe estau galtzen. Da orrekurok, nik estait selan jentiek... Ori antxi-ñeko kontue da. Da lena itturridxek ausobakotxien ote san, da nik akorduendekot, ni baserridxen ote nintzen, aittenjaidxotetxien egote nintzen da andikUerten, erreka eskiña baten euen ittu-rridxe, ba arek itturridxek euken ba goi-tti bera sakondute eskus, eukiko baseniguel metro bi baiño geidxa-ero, bierpillue eindde. Ba ure san, beti tamaiñobaten botate abena, negu seiñ ude bota-te aben arek bardiñ, itturridxe oixe da,manantial ona arrapaikue. Ba a itturri-dxe, oniño esta denpora asko ju nintze-la, a be total abandonaute, galdute. Bai-ñe selan itxi orre kausek! Lastimie!

ETA OSTEAN HERRIAN ZENBAT ITURRI GEHIA-GO DAGOZ HOLAN MANANTIAL TIPORA? Buenoasko, lehen asko egon ziran, oin galduegin dira asko. Bideakaz-eta galdu egindabez danak. Gurea behintzat bideak-etagaldu dabe. Eta ur bat bazan! Horreekgaltzea lastimea da! ETA URETAN ITURRIRA

JOATEN ZINIEN? Bai, eguerdian bazkaldute-ko beti haraxe, bakotxak auzuneaneukan eta haraxe. Ha ona zan iturria!Metalezkoa, minerala, metala eukan bai-na zan freskoa, ez eban kalterik egiten.BAINA METAL-URAK GUSTUA EUKITEN DAU APUR

BAT BEREZIA EZTA? Bai, baina ez eukanhorrenbeste gusto horrek! Holantxikeuria-edo egiten ebanean urteten eban,baina ostean, kortxo bategaz tapautaegoten zan. // Ointxe be nik, Oliturria,iturria dago hondino han, Okan dagoa-na. Nik ointxe be handixik ekarten dotura ia egunero, egun guztietan edateko.Ha ura zortzi egunean euki bere potean,zortzi egunean euki, eta ezebe-ezebe ezdau galtzen. Eta horreek urok, nik ezdakit zelan jenteak... Hori antxinekokontua da. Eta lehenago iturria auzobakotxean egoten zan, eta nik akorduandaukat, ni baserrian egoten nintzan,aitaren jaiotetxean egoten nintzan etahandik Ugarten, erreka eskina batenegoan iturria. Ba harek iturriak eukangoitik behera sakonduta eskuz, eukikoebazan igual metro bi baino gehiago-edo, behar piloa eginda. Ura zan, betitamainu baten botaten ebana, negu zeinuda botaten eban harek bardin, iturriahorixe da, manantial ona harrapaukoa.Ba ha iturria, hondino ez da denporaasko joan nintzala, ha be total abando-nauta, galduta. Baina zelan itxi horreekgauzak! Lastimea!

21

Page 22: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

IRRATIA ETA TELEBISINOA

Irratia

LEHENENGO IRRATIA NOZ ETORRI ZAN BERRI-ZERA? Tiok erosi ban lelengo radidxue,tio Felipek-eta, limonada fabrikakuek,radidxu aundi bat, kriston radidxue, dalimonadie edatearren jute gintzesanmutikutan da radidxue entzuten. ETA ZER

ENTZUTEN ZENDUEN RADIOAN? Ba, radidxueneuskeras esan itten orduen, orduen proi-bidute euskeras eittie. ETA ATHLETICEN PAR-TIDUAK ENTZUTEN ZENDUEZAN IRRATIAN? Bai,gero etxien euki gendun radidxue, daentzuten gendun partiduek-eta domeke-tan. Da gero tabernetan ipini besan,Pantaleonenien-da, Fondan-da ipinibesan, da tabernetaa jute gintzesan en-tzuten, eser badauen ba dana tabernara.Egon be, semat bixi gintzesan ba Ola-kueta gustidxen? Dana kontaute berro-getamar? Altuena, berrogetamar lagun.ETA ZER GEHIAGO ENTZUTEN ZENDUEN? Ordunañeketa karrerak-eta, txorokilla batzeak-eta... emote besan ordun be.

Radidxue baserridxen, lenengo radi-dxue etor san an ausora ta danok otegiñen, danok, aitte ta ama axe radidxuaentzuten, danak ixil-ixillik radidxua en-tzuten.

IRRATIRIK ENTZUTEN ZAN ORDUAN? Niklelengo radidxue entzu neban estakitsemat urte eukiko nittuen, amabi edoamairu urte. Lengusue Erromara jun daErromatik ekarri tte eukitte ban da araxejuten nintzen entzuten. ERDERAZ IZANGO

ZAN? Bai, bai erderas, notisidxak.

IRRATIA NOZ ETORRI ZAN ZUEN ETXEETARA?Ni neskato aundidxe nitzen ya, Ama

LEHENENGO IRRATIA NOZ ETORRI ZAN BERRI-ZERA? Osabeak erosi eban lehenengoirratia, osaba Felipek-eta, limonadafabrikakoak. Irrati handi bat, kristorenirratia. Eta limonadea edatearren joatengintzazan mutikotan irratia entzuten. ETA

ZER ENTZUTEN ZENDUEN RADIOAN? Ba, irratianeuskeraz ez zan egiten orduan, orduangalerazita euskeraz egitea. ETA ATHLETI-CEN PARTIDUAK ENTZUTEN ZENDUEZAN IRRATIAN?Bai, gero etxean euki genduan irratia,eta entzuten genduan, partiduak-etadomeketan. Eta gero tabernetan ipiniebezan, Pantaleonenean-eta, Fondan-eta, ipini ebezan, eta tabernetara joatengintzazan entzuten, ezer badago han badanak tabernara. Egon be zenbat bizigintzazan ba Olakueta guztian? Danakkontauta berrogeta hamar? Altuena,berrogeta hamar lagun. ETA ZER GEHIAGO

ENTZUTEN ZENDUEN? Orduan arineketakarrerak-eta, txorokila batzeak-eta,emoten ebezan orduan be.

Irratia baserrian, lehenengo irratiaetorri zan han auzora eta danok egotenginan, danok, aita eta ama, haxe irratiaentzuten, danak ixil-ixilik irratia entzu-ten.

IRRATIRIK ENTZUTEN ZAN ORDUAN? Niklehenengo irratia entzun neban, ez dakitzenbat urte eukiko nituen, hamabi edohamahiru urte. Lehengusua Erromarajoan eta Erromatik ekarri eta eukiteneban eta haraxe joaten nintzan entzu-ten. ERDERAZ IZANGO ZAN? Bai, bai, erde-raz, notiziak.

IRRATIA NOZ ETORRI ZAN ZUEN ETXEETARA?Ni neskato handia nintzan ja. Ama

22

Page 23: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Rosa-ta entzuten, ta gabien Pirenaika.Baiña atzaldien Ama Rosa-ta, Rosa deSangre ta seintzu sien... nobelak.

Telebisinoa

Nik akorduen dauket or Casa Parro-quial-edo, an baten telebisiñu bat sorte-au ben da neuri tokau, urtie die e.Goguen dekot amar erriel errifie, dirueatateko, Urtebarri inguruen. Orduenbier ixete san boltimetrue, aparte, daEibarrera boltimetrue erosten juen ni-tzen da goguen dekot, ordun diru pillo-txue san, amar ogerleko. —Hau da mar-kie!— esan neutzan: —sera telebisiñueamar erriel eta boltimetrue amar ogerle-ko—. Pilixe (Philips) san, da urte mor-duen egon san Okan da gero eskondutegero, amen be bai urtietan.

ERROPEN GARBIKETEA

Lexibea

ERROPAK GARBITZEKO? Erropak garbitze-ko, bakixu ser? Astuas ara beku errekaa,urik eseuen da. Bai Subiaspikura, astuenerun da garbittu errekan da, orduen seraeitte san lixibie eitte san. ETA ZER ZAN LEXI-BEA? Ba olan ontzi aundi bat, barrikie-edo da sera ipiñi, erropie da egosi, urberuas eitte san. Eta gero errekara juenda aklarau da ekarri atzea.

ZELAN GARBITZEN ZIRAN ERROPAK? Garbi-ketie, esango’tzut: lenengo uretan, urepelas etxien. Gero, oiñ errekie dana,errekara juen, aratxe jute nintzen, barre-ñuen artu ur epelas, da antxe, anjaboias, txinbuas. ZENBATERO EGITEN ZAN

GARBIKETEA? Garbiketia sarri bai beintzet.Koloreskuek sein surik, danatik eittesan.

Rosa-ta entzuten, eta gabean Pirenaika.Baina arratsaldean Ama Rosa-ta, Rosade Sangre-ta, zeintzuk ziran; nobelak.

Nik akorduan daukat Casa Parroquia-lean-edo, han baten telebisino bat sorte-au eben eta neuri tokau. Urteak dira.Gogoan daukat hamar erreal errifea,dirua aterateko, Urtebarri inguruan.Orduan behar izaten zan boltimetroaaparte, eta Eibarrera boltimetroa eros-ten joan nintzan eta gogoan daukat,orduan diru pilotxua zan, hamar ogerle-ko. —Hau da markea!— esan neutsan:—telebisinoa hamar erreal eta boltime-troa hamar ogerleko!—. Philips zan etaurte mordoan egon zan Okan eta gero,ezkonduta gero, hemen be bai urteetan.

ERROPAK GARBITZEKO? Erropak garbitze-ko, badakizu zer? Astoagaz hara behekoerrekara, urik ez egoan eta. Bai, Zubiazpi-kora; astoan eroan eta garbitu errekan.Orduan zera egiten zan, lexibea egitenzan. ETA ZER ZAN LEXIBEA? Ba holan ontzihandi bat, barrikea-edo eta erropea ipini,eta egosi, ur beroagaz egiten zan. Eta geroerrekara joan eta aklarau eta ekarri atzera.

ZELAN GARBITZEN ZIRAN ERROPAK? Garbi-ketea, esango deutsut. Lehenengo ure-tan, ur epelagaz etxean. Gero, oin erre-kea dana, errekara joan, haraxe joatennintzan. Barreñoan hartu ur epelagaz,eta hantxe, jaboiagaz, Txinbogaz. ZENBA-TERO EGITEN ZAN GARBIKETEA? Garbiketeasarri bai behintzat. Kolorezkoak zeinzuriak, danetik egiten zan.

23

Page 24: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ETA ERROPAK-ETA GARBITZEKO? Erropak-eta be serera, Uertara. Oin be antxeongo da alberjie. Erropak amen garbittu,etxien, selan ero alan... ETA ZELAN GARBI-TZEN ZENDUEZAN ERROPAK? Ba leena ureberotu lapikuetan, txapa ganien eta oin-go beste erropa eseuen. Aste osuenerropa bardiñas. Ordun txinbo ibiltte sangurien jaboie. Jaboias, jaboi txinboasgarbittu ta or kanpon apur baten sabal-du kolore piskat artu deidxen... Ixera peariskuek eta satarrak sien garbitzeko.Plantxau be gitxi. Milrallasak eta arkon-darak plantxetie esan errasa. ETA BEHEKO

SUAREN ERRAUTSAK ERABILTEN ZENDUEZAN

ERROPEA ZURITZEKO? Beheko sue ni txiki-txikidxe nintzela kendu ben gurien.

HERRIAN ZER EGOAN? Egosan mataderueda alondigie da sera, andrak erropiejoteko labaderue, iru bat labadero. Bes-tela erreketan, erreketan ipini olako ser,pisarra bat da an jote besan andrak erro-pak garbitzeko, ur otzas. ETA JABOIA?Jaboie txinbue, danetako, erropatako tadanetako, da oin be onena dala esatendabe.

Da gero beste galdara bat asta bikueerropak-eta eukitteko, garbittu ta lelen-go beratzen eukitte san, da gero lexibie,da gero lexibe-ontzi bat, aundi bat egu-rreskue, ta an ure bota, ta eukiñ an, tagero atara, da gero errekara, lexiba-arridxen an pla-pla garbittu, ta geroetaa, da agien eskei.

AMA JOATEN SAN ERROPAK GARBITZEN? Baiama jute san, sarritten, tabernako erro-pak-eta... ETA ZELAN GARBITZEN ZAN? Ba,arri bat euken onduen, bidxurrien, sartute plas-plas-plas, jo ta igurdi... jabónTxinboas, erropa suridxe ta dana.

ETA ERROPAK-ETA GARBITZEKO? Erropak-eta be zerera, Ugartera. Oin be hantxeegongo da alberjea. Erropak hemen gar-bitu, etxean, zelan edo halan... ETA ZELAN

GARBITZEN ZENDUEZAN ERROPAK? Ba lehena-go ura berotu lapikoetan, txapa ganean.Oingo beste erropa ez egoan. Aste oso-an erropa bardinagaz. Orduan Txinboibilten zan gurean jaboia. Jaboiagaz,jaboi Txinbogaz garbitu eta hor kanpoanapur baten zabaldu kolore pizkat hartudaien. Izerak be harizkoak eta zatarrakziran garbitzeko. Plantxau be gitxi. Mila-rraiak eta alkondarak plantxetea ez zanerraza. ETA BEHEKO SUAREN ERRAUTSAK ERA-BILTEN ZENDUEZAN ERROPEA ZURITZEKO? Behe-ko sua ni txiki-txikia nintzela kendu ebengurean.

HERRIAN ZER EGOAN? Egozan hiltegia etaalondigea eta zera, andrak erropea jote-ko harria, hiru bat leku garbitzekoak.Bestela erreketan, erreketan ipini hola-ko pizarra bat eta han joten ebezanandrak erropak garbitzeko, ur hotzagaz.ETA JABOIA? Jaboia txinboa, danetako,erropatako eta danetako, eta oin beonena dala esaten dabe.

Eta gero beste galdara bat asta bikoaerropak-eta eukiteko. Garbitu eta lehe-nengo beratzen eukiten zan. Gero lexi-bea, lexiba-ontzi handi bat, egurrezkoa,eta han ura bota, eta euki han. Gero ate-ra eta errekara, lexiba-harrian han pla-pla garbitu, eta gero atera, eta hageaneskegi.

AMA JOATEN ZAN ERROPAK GARBITZEN? Bai,ama joaten zan, sarritan, tabernakoerropak-eta... ETA ZELAN GARBITZEN ZAN?Ba, harri bat eukan ondoan, bihurrian,sartu eta plas-plas-plas, jo ta igurdi.Jaboi Txinbogaz, erropa zuria eta dana.

24

Page 25: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ETA NOR JOATEN ZAN ERROPEA GARBITZEN?Ama edo gu geu be jute giñen labadero-ra. ZENBATERO JOATEN ZINIEN? Astien parebat bider-edo igual, segun se erropa-edo... Lixibie astien baten eitte san.Tiñekue ipintte san, onek barreño...gero fregaderan be, tabla bat ipiñi ta fre-gaderan, baña amak labaderuen... lelen-go beratzen ipiñi or serien, egotaldi bateiñ da gero etara ta fregaderan. ETA ZE

JABOI ERABILTEN ZAN? Txinbo, beratzekobolas maravillosas erabiltte sien, daolau jabo kuadrau berde estakit seaseiñekuk sien, se bitzik estotzan urtetanordu betin igurtzen egonda be. Da emonda emon, eta bitzik es. Sosa asko euken-edo, eskuek be ebai... da orrek bolasmaravillosas erropie ondo beratzenyonan e, baña onek esan dabena bitzikestotzan ataraten, kolore txarrik esebanataraten...

Plantxea

PLANTXEA ZELAN EGITEN ZAN? Orduenplantxie iketzas plantxie beteta. Almi-doie arkondarentzat-eta gero etorri san.NORK EGITEN EBAN? Normalien amak eitteban eta garbiketie be amak.

ETA PLANTXEA EGITEKO? Plantxie eittekoba lelengo orrek, txapa ganeko plan-txok, estakixu orrek, olakuek, berotute.Lenengo suas, baporras, bota txingerrakda olako plantxakiñ, da gero txapaganekue be bai, da gero entxufekue etorsanien, entxufias gero.

Gero plantxau, orre metaleskuk lelen-go ixengo sien, baiña orre beste aundi-dxek, iketza barruen sartu te olako ser-txo bat euken...

Plantxie, olako aundi bat, txingerra,brasie sartute, oiñ adornutzeko daus

ETA NOR JOATEN ZAN ERROPEA GARBITZEN?Ama edo gu geu be joaten ginan garbi-tzera. ZENBATERO JOATEN ZINIEN? Asteanpare bat bider-edo, ze erropa-edo...Lexibea astean baten egiten zan. Tina-koa ipinten zan, honeek barreño... Geroharrian be, ohol bat ipini eta harrian,baina amak labaderoan. Lehenengoberatzen ipini hor zerean, egotaldi bategin eta gero atera eta fregaderan. ETA

ZE JABOI ERABILTEN ZAN? Txinbo, beratzekobolas maravillosas erabilten ziran, etaholako jaboi kuadrau berde ez dakitzegaz eginekoak ziran, ze bitsik ez eu-tsan urtetan ordu betean igurtzen egon-da be. Eta emon eta emon, eta bitsik ez.Sosa asko eukan-edo, eskuak be ebagi!Eta horreek bolas maravillosas erropeaondo beratzen jonan, baina honek esandauena, bitsik ez eutsan ateraten, koloretxarrik ez eban ateraten.

PLANTXEA ZELAN EGITEN ZAN? Orduanplantxea, iketzaz plantxea beteta. Almi-doia alkondarentzat-eta gero etorri zan.NORK EGITEN EBAN? Normalean amak egi-ten eban eta garbiketea be amak.

ETA PLANTXEA EGITEKO? Plantxea egitekoba lehenengo horreek, txapa ganekoplantxok, ez dakizu horreek, berotuta.Lehenengo suagaz, baporragaz, botatxingarrak eta holako plantxakin, etagero txapa ganekoa be bai, eta gero en-txufekoa etorri zanean, entxufeagaz gero.

Gero plantxau, horreek metalezkoaklehenengo izango ziran, baina horreekbeste handiak, ikatza barruan sartu etaholako zertxo bat eukien.

Plantxea, holako handi bat, txingarra,brasea sartuta, oin adornutzako dagoz

25

Page 26: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

ZUEK ERRENTADOREAK IZAN ZINIEN, EZTA?Bai, guk amabos mille pesta pagatengendun au, treintaiunuen, erosteko. Dalelengo errentero moruen, trescientaspesetas errentie urtien. Orduen dirueikusi bes, orduen nok euken ba? Ni sol-

ZUEK ERRENTADOREAK IZAN ZINIEN, EZTA?Bai, guk hamabost mila pezeta pagetangenduan hau, hogeta hamaikan, eroste-ko. Eta lehenengo errentero moduan,hirurehun pezeta errentea urtean.Orduan dirua ikusi bez, orduan nork

26

orrek. Nik bat neuken da ederto plan-txau be aras, aundi-aundidxe san, ipiñibrasie barruen, kobreskue eta mangueegurreskue. Gero euki gendusen eletri-kue pe, baiña gure umetakuek... Da ele-trikuek baiño lenau euesen orrek, pixueuken da seuk lagundu bier, da brasiesartze yakon, eta tapau eitte san, eukentapatxo bat, politte...

horreek. Nik bat neukan eta edertoplantxau be haregaz, handi-handia zan,ipini brasea barruan, kobrezkoa etaastea egurrezkoa. Gero euki genduzanelektrikoak be, baina gure umetakoak...Eta elektrikoak baino lehenago egozanhorreek, pisua eukien eta zeuk lagundubehar. Brasea sartzen jakon, eta tapauegiten zan, eukan tapatxo bat, polita...

ETXAGUNAK ETA MAIZTERRAK, ORDAINKETAK

Antxinako plantxea.

Page 27: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

dau jun nintzenien, mille pesetakue sela-ku san enekidxen. Bos durukue, siderra,pesetie, erreal bikue, arek txakur aun-didxek, da arek bos duro artekuek daandik aurrera papela, baie mille peseta-koik nik eneban ikusi soldadu jun, etorrita danak indde bes.

ZUEK MAIZTERRAK ZINIEN? Gu errenterugiñen. ETA ZELAN EGITEN ZAN ORDAINKETEA?Errentie, urteko estaki semat gari ixetesan. Urtien beiñ.

ORDAINKETEA ZELAN IZATEN ZAN, DIRUTAN

EDO JENEROTAN? Es, dirutan. Urtien beinpagau errentie eta Gabon inguruen uge-sabai etxeko ollasko-eta erute dxakon.Ni Areetan kridxeda ego nintzen geroogetabi urteas junda, an eskondu arteegon nintzen ni, ogetamar urte iñ arteda ara erute sittuen, arek eukesan Amo-rebietan etxe asko, baserri asko, da arierute’tzesan ollaskuk aste gustietanbaserridxetakuek, da gero egurre, onakosaloko bekosuen sue eitteko, da babie,baba gorridxe urte gustireko. Errentanitxurie ipiñite eukesan orre danok, admi-nistradorie eukitte ben.

NOZ PAGETAN ZAN? Urtien bein. Daordun ixete san onenbeste gari, artu taonenbeste baba urtero. Da dirue be baiseoser. Ta oillaskuek ta arrautza pe bai.Oillaskuek san Pedruetan eta Gabone-tan. Da garidxe-da jote sanien, onenbes-te garidxe, anegie edo kuartie, anega-erdikue. ANEGEA ZENBAT KILO ZAN? Ogeta-bos kilo. Bete a ta palues lixu-lixu eiñ tasakure.

Errentie urtien bein pagetan san.Uskeridxa san baña etxien kondisiñuebe... enas akordetan senbat baña, aurre-

eukan ba? Ni soldadu joan nintzanean,mila pezetakoa zelakoa zan ez nekian.Bost durokoa, zidarra, pezetea, errealbikoa, hareek txakur handiak, eta hare-ek bost duro artekoak eta handik aurre-ra papela. Baina mila pezetakorik nik ezneban ikusi soldadu joan, etorri etadanak eginda bez.

ZUEK MAIZTERRAK ZINIEN? Gu errenteruginan. ETA ZELAN EGITEN ZAN ORDAINKETEA?Errentea, urteko ez dakit zenbat gari iza-ten zan. Urtean behin.

ORDAINKETEA ZELAN IZATEN ZAN, DIRUTAN

EDO JENEROTAN? Ez, dirutan. Urtean behinpagau errentea eta Gabon inguruan uga-zabari etxeko oilaskoa-ta eroaten jakon.Ni Areetan kriada egon nintzan gero,hogeta bi urtegaz joanda, han ezkonduarte egon nintzan ni, hogeta hamar urteegin arte, eta hara eroaten zituen. Harekeukazan Amorebietan etxe asko, baserriasko, eta hari eroaten eutsiezan oilasko-ak aste guztietan baserrietakoak; etagero egurra, honako saloiko behekosuan sua egiteko; eta babea, baba gorriaurte guztirako. Errentan, itxurea, ipinitaeukazan horreek danok, administrado-rea eukiten eben.

NOZ PAGETAN ZAN? Urtean behin. Etaorduan izaten zan honenbeste gari, artoeta honenbeste baba urtero. Eta dirua bebai zeozer. Eta oilaskoak eta arrautzakbe bai. Oilaskoak san Pedroetan etaGabonetan. Eta garia-eta joten zanean,honenbeste garia, anegea edo kuartea,anega-erdikoa. ANEGEA ZENBAT KILO ZAN?Hogeta bost kilo. Bete ha eta paluagazlisu-lisu egin eta zakura.

Errentea urtean behin pagetan zan.Huskeria zan, baina etxearen kondizinoakbe... Ez naz akordetan zenbat baina,

27

Page 28: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

tik pentzau eta diru ori gorde eitte sanerrentarako. Gero etxien asittekokapoiek-eta emote dxakesan etxaunei.

ETXEAREN BABESA

Etxe barrien bedeinkazinoa, monjorra

ETA ETXE BARRIA EGITEN ZANEAN BEDEINKA-ZINORIK EGITEN ZAN? Etxe barridxen bedein-kasiñue eitten san, bedeinkasiñue aba-dias, eta teillatuen ipintte otzen erra-mue, eridxotze ipintte san.

ETXEA BARRIA EGITEN ZANEAN ZER EGITEN

ZAN? A bai, etxie amaitzen sanien, mon-ddorra, gero ipini tellatuen errama aun-di bat, da ya está, monddorra ein, dabestelan or, Trabaku goikuen, bateki’ban, da etxie amaitu ban da estotzenipiñi monddorrik, es eban iñ, da ixenaipini eutzen Anbre, es ebalako iñ. Baiñabeti etxie amaitze sanien-ero ipintte benerrama bat tellatuen...

ETXE BARRIA AMAITZEN ZANEAN ZER EGITEN

ZAN? Ordun bereinketu eitte san, abadiekbereinketute ban, orasiñue... ta mon-ddorra, berrogetaka lagunek, nire aitten-eta etxie in sanien, amalau urte neuke-san, da kastigu ederra artu nebanorduntxe. Monddorra eitte san, ba gureetxien in san gixaue, lelengo ensaladabat, da gero perolaka gixaue, da ipiñisien maidxek, bueno postisue ipiñi ben,se etxie eindde bai baiñe barrue-ta eitte-ko euesela. Da etorri san don Isidrodifuntue ta esa’ostan: —Esan aitari etxieberinketu barik maidxen estala iñor jarribier e, se neuk bereinketu bi’ot-eta—.Dana batu sien, berrogetaka sien lagu-nek emon’tzena monddorra da ya orasi-ñue i’ban, ur berinketuas berinketu ban.

aurretik pentsau eta diru hori gorde egitenzan errentarako. Gero etxean hazitakokapoiak-eta emoten jakezan etxagunei.

ETA ETXE BARRIA EGITEN ZANEAN BEDEINKA-ZINORIK EGITEN ZAN? Etxe barriaren bedein-kazinoa egiten zan, bedeinkazinoa aba-deagaz, eta teilatuan ipinten eutsienerramua, ereinotza ipinten zan.

ETXEA BARRIA EGITEN ZANEAN ZER EGITEN

ZAN? A bai, etxea amaitzen zanean,monjorra, gero ipini teilatuan erramahandi bat, eta kitu. Monjorra egin etabestelan… Hor, Trabaku goikoan, batekegin eban, eta etxea amaitu eban eta ezeutsen ipini monjorrik, ez eban egin, etaizena ipini eutsien Hambre, ez ebalakoegin. Baina beti etxea amaitzen zanean-edo ipinten eben errama bat teilatuan.

ETXE BARRIA AMAITZEN ZANEAN ZER EGITEN

ZAN? Orduan bedeinkatu egiten zan, aba-deak bedeinkatuten eban, orazinoa. Etamonjorra, berrogetaka lagunak, nire aita-ren-eta etxea egin zanean, hamalau urteneukazan, eta kastigu ederra hartu nebanorduntxe. Monjorra egiten zan, ba gureetxean egin zan gisadua, lehenengo ensa-lada bat, eta gero perolaka gisadua. Ipiniziran mahaiak, —bueno postizua ipinieben, ze etxea eginda bai baina barrua-taegiteko egozala—. Eta etorri zan don Isi-dro difuntua eta esan eustan: —Esan aita-ri etxea bedeinkatu barik mahaian ez dalainor jarri behar, ze neuk bedeinkatu behardot-eta—. Danak batu ziran, berrogetakaziran lagunak emon eutsena monjorra,eta ja orazinoa egin eban, ur bedeinka-tuagaz bedeinkatu eban.

28

Page 29: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen

Entradan Jesusen biotza beti, lelengo-tik geidxa. Da ointxe barridxei be ipin-tteko kontuen na. Eta abitasiñuetankurutzie. Oiñestue euenien kandelie iso-tzen genduen. Onbre! Oñestue dauenienkandelie segidun, lasaitzeko, kandelie,eskatzien ipintte gendun.

ETA OINAZTUA EGOANEAN ZER IPINTEN ZEN-DUEN? Kandela berinketue, eskatzien edosauesen tokidxen ipin seinke. Andikoanbereinketute, Kandeleridxo egunien.

Sarreran Jesusen Bihotza beti, lehe-nengotik gehiago. Eta ointxe barriei beipinteko kontuan nago. Eta geletankurutzea. Oinaztua egoanean kandeleaisiotzen genduan. Oinaztua dagoaneankandelea segiduan; lasaitzeko, kandelea,ezkaratzean ipinten genduan.

ETA OINAZTUA EGOANEAN ZER IPINTEN ZEN-DUEN? Kandela bedeinkatua, ezkaratzeanedo zagozan tokian ipini zeinke. Andi-koan bedeinkatuta, Kandelario egunean.

29

Etxie barridxe sanien, monddorra ei-tte san, meridxendatxue etxeko etaausokuekin. Eta teilatuen errama satibat, lexarra igual. Erramie ikuste sanien,monddorra ein dabe esaten san, ointxebe bai batzuk. Donien Atxan jartzen sanerramie modukue.

Etxea barria zanean, monjorra egitenzan, meriendatxua etxeko eta auzokoe-kin. Eta teilatuan errama zati bat, leiza-rra igual. Erramea ikusten zanean “Mon-jorra egin dabe!” esaten zan. Ointxe bebai batzuk. Donianaretxan jartzen zanerramearen modukoa.

Ekaitz eta oinaztuen kontra babesteko

Page 30: ETXEA familia bizitzako ardatza. - Berriz euskara de... · 2017-05-24 · jatorduak egiteko erabilten zan. Beheko solairuaren barrualdean kortea egoten zan. Ezkaratzaren eta kortearen