Ergonomía no sector servizos Prevención de riscos laborais

1

Ergonomíano sector servizos

Prevención de riscos laboraisMarta Clara González Iglesias

José Ramón Muñiz Saborido

Juan Cores Calvo

Ergonomía no sector servizosPrevención de riscos laborais

Edita:

Confederación Empresarial de Ourense

[email protected]

Financia:

Xunta de Galicia

Autores:

Marta Clara González Iglesias

José Ramón Muñiz Saborido

Juan Cores Calvo

Maquetación:

JASE

Figuras en páginas, 28,30,32,89,90,91,101,102,103,104,105,

106,107,108,113,114,119,120,182,183,184:

Miguel Ángel García Chaler

ISBN: 978-84-695-8676-1

Depósito legal: OU 197-2013

3

Presentación: ............................................................................. 5

Introdución: ................................................................................. 6

Autores: ......................................................................................... 8

Capítulo 1: .................................................................................... 9ERGONOMÍA. DEFINICIÓN, OBXECTIVOS E MÉTODOS ERGONÓMICOS. ANTROPOMETRÍA

Capítulo 2: ................................................................................... 21DESEÑO DOS POSTOS DE TRABALLO. ESPAZO INTERPERSOAL E ESPAZO DE TRABALLO. REQUISITOS ERGONÓMICOS APLICABLES AO MOBILIARIO

Capítulo 3: ................................................................................... 45CARGA FÍSICA. TRABALLO DINÁMICO E TRABALLO ESTÁTICO. TRASTORNOS MÚSCULOESQUELETICOS E CARGA POSTURAL. MÉTODOS DE AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

Capítulo 4: ................................................................................... 63MOVEMENTOS REPETITIVOS. MÉTODOS DE AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

Capítulo 5: ................................................................................... 76MANIPULACIÓN MANUAL DE CARGAS. FACTORES DE RISCO, MÉTODOS DE AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

Capítulo 6: ................................................................................... 95MOBILIZACIÓN DE PACIENTES. CONCEPTOS E ASPECTOS PRINCIPAIS. TÉCNICAS DE MANIPULACIÓN MANUAL DE PACIENTES

Capítulo 7: ................................................................................... 111ILUMINACIÓN. CONCEPTOS E AVALIACIÓN. SISTEMAS DE ILUMINACIÓN. MEDIDAS DE CONFORT VISUAL

Capítulo 8: .................................................................................... 131CONFORT TÉRMICO. CONCEPTOS. AVALIACIÓN DO DISCONFORT TÉRMICO E MEDIDAS PREVENTIVAS.

Capítulo 9: .................................................................................... 147RUÍDO. CONFORT ACÚSTICO. CONCEPTOS E MAGNITUDES. EFECTOS DO RUÍDO. AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

Capítulo 10: ................................................................................. 167PANTALLAS DE VISUALIZACIÓN DE DATOS. FATIGA VISUAL, TRASTORNOS MUSCULOESQUELÉTICOS E FATIGA MENTAL. MEDIDAS PREVENTIVAS

Capítulo 11: ................................................................................. 202TRABALLO A QUENDAS E SAÚDE. AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

ÍNDICE

5

PRESENTACIÓN

Con Ergonomía no sector servizos. Prevención de riscos laborais a Confederación Empresarial

de Ourense pretende cubrir un baleiro como é a identificación dos factores de risco ergonómicos

presentes neste ámbito laboral.

O presente libro é o resultado dun estudo serio, complexo e minucioso elaborado por un grupo

de expertos no que se abordou esta disciplina da prevención de riscos laborais dunha forma integral.

A CEO, co desenvolvemento deste proxecto, financiado pola Consellería de Traballo e Benestar

a través da Dirección Xeral de Traballo e Economía Social, mantén así o compromiso asumido coas

empresas do noso ámbito de mellorar as súas condicións de seguridade e saúde.

ÍNDICE

6

INTRODUCIÓN

A ergonomía é unha disciplina dentro do ámbito da prevención de riscos laborais orientada

a que os traballos e os sistemas produtivos melloren e incrementen a seguridade, o benestar e a

satisfacción dos traballadores. Dito doutro xeito, a ergonomía ten como fin último eliminar o risco

de accidentes ou que estes sexan mínimos, que a empresa consiga a máxima produtividade posible

e que o traballo teña efectos positivos ou saudables para o individuo.

Débese ter en conta, que os factores ergonómicos teñen unha notable incidencia na

siniestralidade e no absentismo laboral do sector servizos. Os trastornos musculoesqueléticos son

a principal causa de ausencia no traballo na maioría dos estados membros da Unión Europea e

para algúns países da Unión poden supoñer un costo equivalente ao 1,6% do seu produto interior

bruto.

Á vista destes datos resulta fundamental identificar os factores de risco ergonómicos presentes

no entorno laboral e que poden dar lugar a trastornos musculoesqueléticos ou outras patoloxías,

ao obxecto de eliminalos ou minimizalos.

Ao longo deste libro abórdanse cada un dos diferentes puntos de estudo da ergonomía, como

son o deseño dos postos de traballo, a carga física e postural, a manipulación manual de cargas,

7

a mobilización de pacientes e as condicións ambientais, ademais doutros temas emerxentes en

prevención de riscos como é o traballo a quendas e a súa repercusión sobre a seguridade e saúde

dos traballadores e a produtividade das empresas.

Os capítulos estrutúranse comezando cunha introdución sobre o aspecto ergonómico a tratar,

seguido dunha identificación dos factores de risco e a metodoloxía de avaliación específica que

se debe aplicar. Finalmente propóñense medidas preventivas para cada un dos factores de risco

identificados facendo referencia á normativa legal e técnica a aplicar en cada caso.

Por todo o exposto anteriormente, e tendo en conta o enorme e crecente peso do sector servizos

nas economías mais prosperas e a importancia que cobrou a prevención de riscos laborais na xestión

empresarial, preténdese que este libro poida servir como ferramenta de apoio tanto a empresarios

como a traballadores a prol de favorecer unha integración da xestión preventiva a todos os niveis

da empresa. Con isto, búscase acadar una optimización do rendemento empresarial a través da

mellora das condicións de traballo, tendo sempre presente o factor humano e a importancia do

deseño nos diferentes postos de traballo.

Los autores

ÍNDICE

8

AUTORES

MARTA CLARA GONZÁLEZ IGLESIAS. Licenciada en Farmacia. Técnico Superior de Prevención de Riscos Laborais. Unidade de Prevención de Riscos Laborais da Xerencia de Xestión Integrada de

Santiago de Compostela. Servizo Galego de Saúde.

JOSÉ RAMÓN MUÑIZ SABORIDO.Licenciado en Ciencias da Comunicación. Técnico Superior de Prevención de Riscos Laborais.

Unidade de Prevención de Riscos Laborais da Xerencia de Xestión Integrada deSantiago de Compostela. Servizo Galego de Saúde.

JUAN CORES CALVO.Licenciado en Química. Técnico Superior de Prevención de Riscos Laborais.

Unidade de Prevención de Riscos Laborais da Xerencia de Xestión Integrada de Santiago de Compostela. Servizo Galego de Saúde.

COLABORADORES

ADOLFO ALEJANDRO MONASTERIO OTERO.Enfermeiro do Traballo. Técnico Superior de Prevención de Riscos Laborais.

Unidade de Prevención de Riscos Laborais da Xerencia de Xestión Integrada deSantiago de Compostela. Servizo Galego de Saúde.

ÍNDICE

Capítulo 1. Ergonomía. Definición, obxectivos e métodos ergonómicos. Antropometría

9

Capítulo 1:ERGONOMÍA. DEFINICIÓN, OBXECTIVOS E

MÉTODOS ERGONÓMICOS. ANTROPOMETRÍA

Juan Cores CalvoMarta Clara González Iglesias

A palabra ergonomía provén do grego “ergo” que significa traballo e de “nomos”, que significa norma. Se viaxa-

mos atrás no tempo, podemos ver como desde as nosas orixes o home intentou adaptar os útiles ou ferramentas que

fabricaba ás características das persoas que terían que utilizalos. Así por exemplo calquera ferramenta primitiva como

unha machada, unha lanza ou un martelo debían posuír unhas características determinadas (peso, dimensións, etc),

que permitisen á persoa que o usase unha facilidade e liberdade de movementos para conseguir o fin co que foron

creados.

O termo ergonomía, tal e como a coñecemos hoxe en día, comeza a moldearse a mediados do século pasado, ao

redor de 1950 cando as necesidades da industria produtiva impóñense ás necesidades da industria militar. Aínda que

para moitos autores, o seu nacemento data de principios de século coincidindo coas formulacións que Tylor propuxo na

súa obra “Principios de Administración Científica do Traballo” sobre a racionalización do traballo, na que presentaba

unha serie de principios cos que pretendía optimizar o rendemento humano a través da análise e modificación de

tarefas e o redeseño de ferramentas manuais.

Ergonomía no sector servizos. Prevención de riscos laborais

10

Entre os anos 60 e 70, a preocupación da ergonomía pasou da produtividade á seguridade. A partir dos anos 80 o

auxe das novas tecnoloxías fai necesario a achega de estudos ergonómicos interdisciplinarios específicos tanto para

o desenvolvemento e deseño de aparellos militares, produción de bens de uso cotián e industrial. A día de hoxe a

ergonomía antollase imprescindible á hora de realizar un deseño de ferramentas, postos de traballo, vivendas, etc.

Durante décadas existiu un importante debate entre os expertos sobre os obxectivos e contidos da ergonomía.

Podemos atopar numerosas definicións e opinións, sendo tal vez os máis recorrentes aqueles nos que se discutía se a

ergonomía é una ciencia ou unha técnica, os factores que se deben incluír ou excluír no seu campo de estudo ou onde

fixar os seus límites.

DEFINICIÓN DE ERGONOMÍA SEGUNDO AUTORES

É posible atopar numerosas definicións sobre a ergonomía.

• Murrell (1948): A ergonomía é o conxunto “dos estudos científicos da interacción entre o home e o seu contorno

de traballo”.

• Clark e Corlett (1984) aportan unha formulación máis ampla, para eles a ergonomía é “o estudo das habilidades

e características humanas que inflúen no deseño do equipamento, dos sistemas e dos traballos... e o seu obxectivo

é mellorar a eficiencia, a seguridade, e... o benestar.”

• Christensen e colaboradores (1988) propoñen unha definición aínda máis completa: “é unha rama da ciencia

e da tecnoloxía que inclúe os coñecementos e teorías sobre o comportamento e as características biolóxicas

humanas, que poden ser validamente aplicados para a especificación, deseño, cálculo, operación, e mantemento

de produtos e sistemas co obxecto de incrementar a seguridade, efectividade e satisfacción do seu uso, para os

individuos, grupos, e organizacións”.


11

• Asociación Internacional de Ergonomía (IEA). No ano 2000 a IEA establece unha definición aceptada amplamente

por gran cantidade de entidades, organismos e institucións, de feito é a definición que figura nas normas técnicas

españolas: UNE EN-614-1:2006 e UNE-EN ISO 6385:2004. Para a IEA, a ergonomía é a disciplina científica que

trata das interaccións entre os seres humanos e outros elementos dun sistema, así como, a profesión que aplica

teoría, principios, datos e métodos ao deseño con obxecto de optimizar o benestar do ser humano e o resultado

global do sistema.

Todas estas definicións dos diferentes autores, parecen coincidir en que a Ergonomía persegue que os traballos,

siste mas produtivos ou no último caso, os produtos que estes xeran, melloren ou incrementen a seguridade e o

be nestar ou satisfacción dos traballadores e a efectividade do sistema produtivo. Dito doutro xeito, a ergonomía

ten como fin último eliminar o risco de accidentes ou que estes sexan mínimos, que a empresa consiga a máxima

produtividade posible e que o traballo teña efectos positivos ou saudables para o individuo.

A Ergonomía pretende actuar sobre as condicións de traballo para reducir as enfermidades profesionais ou as

derivadas do traballo realizado, e ademais, favorecer todo aquilo que enriqueza ao traballador como individuo e como

parte integrante dunha sociedade.

Os obxectivos da ergonomía pódense dividir en:

• Obxectivos para o usuario: empregado ou usuario final do produto que se fabrica.

• Obxectivos para o empresario ou fabricante do devandito produto.

Ambos, non son independentes e nin moito menos excluíntes. Non hai razóns que impidan deseñar un posto de

traballo máis confortable e ao mesmo tempo, máis produtivo.

Un traballo ou un equipamento concibido de acordo ás necesidades dun traballador ou usuario non diminuirán a

eficacia do traballo, senón que xeralmente aumentaraa.


12

TEMAS DE ESTUDO EN ERGONOMÍA

Historicamente estimáronse como temas de estudo en ergonomía todos aqueles que inflúen na interacción entre a

persoa e o traballo que esta realiza:

• As demandas enerxéticas da actividade.

• As posturas adoptadas, os movementos realizados e as forzas aplicadas durante o traballo.

• As interaccións persoa-máquina, que inclúen tanto o deseño dos mandos, controis e sinais, como a división de

tarefas entre a persoa e a máquina.

• As condicións ambientais existentes: ruído, condicións termohigrométricas, iluminación e vibracións (valoradas

por técnicas e métodos hixiénicos).

• As condicións temporais nas que se realiza o traballo (horario, pausas, ritmos, xornada, quendas, etc.).

• As condicións sociais existentes na empresa, incluídos os aspectos relativos á organización do traballo como son

o estilo de mando, sistemas de promoción, canles de participación, status social dos postos dentro da empresa,

salarios, etc.

• As condiciones de información como poden ser as ordes e instrucións para o desenvolvemento das tarefas, así

como, as canles establecidas para a súa comunicación.

Así mesmo, é importante recordar, que moitos temas que se inclúen no campo ergonómico, son á vez temas de

estudo noutras especialidades de prevención de riscos (Seguridade, Hixiene Industrial ou Medicina do Traballo).


13

MÉTODOS APLICABLES AO DESEÑO ERGONÓMICO

En ergonomía, tanto para avaliar un sistema ou un posto de traballo xa existente, como para crear un novo, é

imprescindible seguir os seguintes pasos:

1. Realizar unha análise do traballo e das demandas da tarefa

É necesario observar con detención o traballo realizado polo traballador, diferenciar as tarefas principais das

secundarias, ver cales son as operacións que as compoñen e medir a duración real das mesmas.

En canto ás demandas que se lle esixen ao traballador, estas poderán ser de moi diversa índole e estar máis ou

menos presentes en función do tipo de traballo de que se trate. Aquí débese prestar especial atención aos sentidos

implicados no proceso de entrada de información (vista, oído, tacto, etc.) e á resposta que o traballador debe dar,

esta resposta por regra xeral vai ser motriz (realizar movementos, aplicar forzas, manter posturas estáticas, etc.) ou

verbal (atención ao público, información, etc.). Unha vez que coñecemos as esixencias da tarefa e o tipo de respostas

asociadas a elas, é moi importante analizar a complexidade e a rapidez de resposta determinada pola propia tarefa.

2. Ter en conta ou coñecer as capacidades físicas e psíquicas dos traballadores

Analizar as características persoais do traballador ou dos traballadores implicados no traballo: idade, sexo,

formación, coñecementos e experiencia, capacidades físicas e mentais, dimensións corporais, estado de saúde, etc.

Non se pretende seleccionar ao persoal máis idóneo para unha tarefa, senón á inversa, buscamos adaptar o

traballo á persoa que o vai a realizar, isto é un dos obxectivos da Ergonomía.

Moitas desas variables poderemos obtelas mediante entrevistas ou preguntando directamente aos implicados.

Pero outras, máis difíciles de obter, como as capacidades físicas ou mentais, haberá que estimalas a partir dos

resultados obtidos en poboacións similares e recollidos en investigacións ou publicacións sobre o tema.


14

3. Análise do entorno e as condicións de traballo. Aspectos a ter en conta:

• Condicións ambientais: son condicións termohigrométricas (temperatura, humidade, velocidade do aire),

as condicións de iluminación específicas de cada tarefa e o ruído en relación á concentración e á comunicación.

• Deseño do posto: espazo, superficie e altura á que se realiza o traballo, as máquinas, equipos ou ferramentas

que se utilizan, o mobiliario e os mandos, sinais ou controis que o traballador poida usar.

• Esixencias físicas: carga física de traballo, se o consumo metabólico é alto, se existe ou non manipulación

manual de cargas, se o traballo esixe o mantemento de posturas forzadas, realizar movementos repetitivos, etc.

• Aspectos psicosociais: son os aspectos relativos á organización do traballo como poden ser as esixencias

cuantitativas ou cualitativas da tarefa, as canles de comunicación, a claridade de rol, o ritmo de traballo, etc.

4. Avaliar a carga de traballo

Debemos proceder a avaliar a carga de traballo respondendo á pregunta ¿Que custo ou risco suponlle a tarefa

a quen a realiza?

Toda tarefa leva unhas determinadas esixencias para calquera persoa que vaia a realizala. Desas esixencias

vai derivar sempre un custo e unha carga de traballo, que será diferente dunha persoa a outra, aínda que ditas esi-

xencias sexan as mesmas. Isto quere dicir que a avaliación da carga de traballo deberá facerse individuo a individuo,

o que xeralmente é complicado e custoso.

En moitos estudos a carga é estimada a partir dos datos relativos ás esixencias da tarefa e ás condicións de

realización do traballo. Se a carga é moi pequena para quen a realiza, falaremos de subcarga de traballo, e se é moi

elevada diremos que lle supón unha sobrecarga de traballo. Evidentemente, un dos obxectivos nunha avaliación

ergonómica non é tanto avaliar a carga de traballo, senón valorar se se producen situacións de subcarga ou


15

sobrecarga, xa que desas situacións pódense derivar certos tipos de trastornos ou efectos negativos para a saúde

como poden ser os trastornos musculoesqueléticos, o estrés, trastornos visuais ou oculares, etc.

5. Realizar un deseño definitivo do sistema ou establecer as medidas correctoras pertinentes co fin de

aumentar a seguridade, a efectividade e o benestar dos traballadores.

Esta fase é a máis complexa de todas, pois é necesario integrar os múltiples factores analizados nas fases

anteriores. Neste punto, a maioría dos autores destacan a necesidade da participación dos propios traballadores

para a realización do proceso, temos que ter en conta que é necesario recoller información dos danos, molestias e

queixas dos operadores ou usuarios, a fin de poder analizar de xeito idóneo os problemas existentes e propoñer as

oportunas medidas correctoras. Tamén temos que ter en conta que na maioría das ocasións, nos encontramos cun

sistema xa existente, o que supón un serio inconveniente á hora de aplicar os principios e criterios ergonómicos.

Como vimos, son múltiples os factores e variables que deben ser analizadas en calquera estudo ergonómico. Por

tal motivo, non é posible a utilización dun único método ou instrumento que nos poida axudar a recoller datos e a

“medir” ou avaliar todos os aspectos comentados anteriormente, senón que será necesario empregar máis dun, aínda

nos casos de estudos con obxectivos moi sinxelos.

Entre os métodos ou técnicas máis empregados citaremos os cuestionarios, as técnicas de rexistro en vídeo para a

análise da tarefa e dos movementos, as técnicas hixiénicas para a medición dos parámetros ambientais, os métodos

de observación das posturas de traballo e as listas de comprobación (ou check-list) para a avaliación do deseño dos

postos, etc. A elección duns ou outros métodos ou técnicas dependerá dos obxectivos que se determinen previamente

no estudo, e das características da tarefa.


16

ANTROPOMETRÍA

Segundo o Instituto Nacional de Seguridade

e Hixiene no traballo (INSHT), a antropometría

é unha disciplina que ten por obxecto a medida

precisa das diferentes dimensións corporais,

o estudo da variabilidade entre individuos, así

como a súa evolución ao longo do tempo.

Do corpo humano poden tomarse un gran

número de datos antropométricos diferentes.

Adóitanse tomar en posicións de traballo fixas,

fundamentalmente de pé e sentado (Figura 1).

A distribución dos datos antropométricos

dunha poboación aproxímase á distribución

estatística normal (de Gauss), isto significa, que

para calquera dimensión do corpo humano, a

máxima porcentaxe dos individuos localízase en

torno ao valor medio, existindo poucos casos con

dimensións extremas (grandes ou pequenas).

Non obstante, no deseño dos postos de

traballo os valores medios resultan de pouca

utilidade, así por exemplo, se a altura dunha

porta fose igual á altura media da poboación de

Figura 1. Principais dimensións antropométricasFonte: INSHT


17

usuarios, a metade deles correrían o risco de golpearse na cabeza, ou se un mando de accionar situásese a unha

distancia igual á distancia de alcance media da poboación, o 50% dos individuos non poderían accionalo.

Xeralmente os datos antropométricos exprésanse en percentís. Un percentil expresa a porcentaxe de individuos, per-

tencente a unha poboación dada, cunha dimensión corporal igual ou menor a un determinado valor.

Dado que, na maioría dos casos, non é posible realizar deseños que sirvan para todos os individuos, adóitase optar por

excluír as dimensións extremas, xeralmente por baixo do percentil 5 ou por encima do percentil 95, incluíndo así ao

90% da poboación de posibles usuarios.

Para determinar as dimensións internas dun posto (espazo para colocar as pernas debaixo dunha mesa) utilízase

o percentil 95, co fin de dar cabida aos individuos de maior talla, en tanto que para as dimensións externas (mandos

dunha máquina, alcanzar algo encima dunha mesa, etc.) adóitase utilizar o percentil 5, a fin de permitir o alcance aos

individuos cunha menor talla.

Na táboa 1 podemos observar algúns dos datos antropométricos da poboación laboral española, segundo datos

extraídos do estudo realizado polo INSHT en 1996. A mostra estudada foi de 1130 homes e 593 mulleres.

Os datos antropométricos adóitanse obter de individuos espidos, polo que débese ter en conta a vestimenta.

Se queremos deseñar un posto de traballo para unha soa persoa, o proceso garda certa similitude coa elaboración

dun traxe por parte dun xastre, o posto pódese realizar a medida. É dicir, basta con tomar ou medir as medidas

antropométricas do traballador en cuestión, e a partir de aí deseñar o posto.

Se pola contra queremos deseñar para unha poboación numerosa podemos realizalo de dúas formas, a primeira

utilizando táboas antropométricas xa creadas e a segunda utilizando unha mostra interna da poboación traballadora

sobre a que queremos actuar. Neste último caso, aínda que sería o método ideal e máis preciso, resultará ao mesmo

tempo ser o máis complexo e custoso.


18

DIMENSIÓNVALORES PERCENTÍS

1 5 50 95 99

Masa corporal (Kg) 46.9 51.0 70.0 92.7 102.7

Estatura (cm.) 147.9 152.5 166.5 180.2 185.5

Altura dos ollos, de pé (cm.) 138.2 142.3 155.8 169.9 174.7

Altura dos ombreiros (cm.) 121.7 125.6 138.4 150.8 155.8

Altura do cóbado (cm.) 90.0 93.2 102.7 112.2 116.5

Lonxitude cóbado-punta dedos (cm.) 38.1 39.6 44.3 49.5 51.4

Lonxitude cóbado-puño (cm.) 27.5 29.2 33.7 37.6 30.3

Alcance máximo horizontal puño pechado (cm.) 57.0 60.6 70.0 78.5 81.8

Altura sentado (cm.) 76.4 79.3 85.9 92.0 95.9

Altura dos ollos sentado (cm.) 66.1 69.0 75.3 61.9 84.8

Altura do cóbado sentado (cm.) tomada desde a superfi-

cie do asento18.9 18.2 22.4 26.9 29.4

Altura da coxa sentada (cm.) desde o chan ao momento

máis alto da coxa47.3 49.8 55.6 61.6 63.7

Profundidade do asento (cm.) 42.6 45.0 49.2 53.9 56.8

Lonxitude xeonllo-traseiro (cm.) 52.3 54.1 58.0 64.4 66.8

Lonxitude ombreiro-cóbado sentado (cm.) 29.1 31.2 35.6 39.5 41.0

Anchura de ombreiro (cm.) 28.1 30.4 37.2 43.2 45.3

Anchura de cadeira sentado (cm.) 29.4 31.6 36.0 41.7 44.5

Anchura entre cóbados (cm.) 33.5 36.7 46.1 54.2 57.4

Lonxitude do pé (cm.) 21.0 22.1 25.3 27.9 29.0

Lonxitude da man (cm.) 15.5 16.3 18.3 20.2 20.9

Perímetro da cabeza (cm.) 52.0 53.3 56.5 59.8 61.1

Táboa 1. Datos antropométricos da poboación laboral española / Fonte: INSHT


19

NORMAS TÉCNICAS SOBRE O DESEÑO DE POSTOS DE TRABALLO

No portal do INSHT atópanse as seguintes normas técnicas referidas á antropometría.

UNE-EN ISO 7250-1:2010. Definicións das medidas básicas do corpo humano para o deseño tecnolóxico. Parte 1: Definicións das medidas do corpo e referencias

Proporciona unha descrición das medidas antropométricas que se poden utilizar como base para a comparación de grupos de poboación. Serve como guía aos ergónomos para aplicar ao deseño xeométrico dos lugares de traballo. Indica os principios da medición que son de aplicación na solución das tarefas de deseño.

UNE-EN ISO 15535:2007. Requisitos xerais para o establecemento de bases de datos antropométricos.

Especifica os requisitos xerais das bases de datos antropométricos e dos informes asociados a elas, formadas por medidas efectuadas de acordo co indicado na Norma ISO 7250. Proporciona a información necesaria, tal como as características da poboación de usuarios, métodos de mostraxe, medidas a considerar e estatística das medicións, para facer posible a comparación internacional entre diversos segmentos de poboación.

UNE-EN ISO 15536-1:2008. Ergonomía. Maniquís informatizados e persoais do corpo humano. Parte 1: Requisitos xerais.

Establece os requisitos xerais para o deseño e desenvolvemento de maniquís informatizados, plantillas do corpo humano e sistemas baseados nos maniquís. Aborda as súas propiedades antropométricas e biomecánicas, tendo en conta a súa utilización e as restricións relativas á súa complexidade estrutural e versatilidade funcional. Pode utilizarse como guía para a selección de maniquís e dos sistemas baseados neles, así como para a avaliación da súa precisión e utilización para un uso determinado.

UNE-EN ISO 15536-2:2007. Ergonomía. Maniquís informatizados e persoais do corpo humano. Parte 2: Verificación de funcións e validación de dimensións dos sistemas de maniquís informatizados.

Establece os requisitos que concirnen á documentación dos datos empregados na construción de devanditos


20

maniquís e aos métodos utilizados para verificar e validar as súas funcións en relación coa súa precisión dimensional. Aínda que se refire fundamentalmente a datos e métodos antropométricos, inclúe algúns parámetros biomecánicos que son necesarios para construír e aplicar estes maniquís.

EN ISO 20685:2010. 3-D scanning methodologies for internationally compatible anthropometric databases (ratificada por AENOR)

Trata dos protocolos de uso de sistemas de exploración superficial en 3D para a obtención de datos e medidas antropométricas definidos na Norma ISO 7250, que poidan ser extraídos de exploracións en 3D. Fundamentalmente dirixida aos escáneres para o corpo enteiro, tamén é aplicable aos de segmentos corporais (cabeza, mans e pés).

BIBLIOGRAFÍAPortal de Ergonomía [Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo [citado 20 marzo de

2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Ergonomia2/Muñiz Saborido J.R. Definición, objetivos y metodología de estudio en ergonomía. Diseño de los puestos de trabajo. En:

Gestal Otero J., director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 357-366.

Nogareda Cuixarts S., Bestraten Bellovi M. et al. Ergonomía. 5ª ed. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo; 2008.

González Maestre D. Ergonomía y Psicosociología. 3ª ed. Madrid: FC editorial; 2006.

Carmona Benjumeas A. Aspectos antropométricos de la población española aplicados al diseño industrial. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo; 2003.

Modelo P. Gregori Torada E; Barrau Bombardó P. Ergonomía 1: Fundamentos. 3ª ed. Barcelona: Universidad Politécnica de Catalunya; 2001.

Wilson JR. Corlett EN. Evaluation of human work: A practical ergonomics methodology. Londres: Taylor and Francis 1990.

Murrell K.F. Man in his working environement. Ergonomic. Londres: Taylor and Francis; 1971.

ÍNDICE

Capítulo 2. Deseño dos postos de traballo. Espazo interpersoal e espazo de traballo. Requisitos ergonómicos aplicables ao mobiliario

21

Capítulo 2:DESEÑO DOS POSTOS DE TRABALLO. ESPAZO INTERPERSOAL E

ESPAZO DE TRABALLO. REQUISITOS ERGONÓMICOS APLICABLES AO MOBILIARIO

José Ramón Muñiz SaboridoMarta Clara González Iglesias

O deseño ergonómico dos postos de traballo pódese formular desde distintas perspectivas ou niveis, que poden

abarcar desde a fase de proxecto (durante o deseño do inmoble ou edifico) ata a configuración e distribución de cada

un dos postos, tendo sempre en conta o mobiliario a utilizar.

Hai que ter en conta que para configurar e deseñar un posto de traballo, os elementos que compoñen o devandito

posto deben garantir que o traballador poida adoptar unha postura correcta e que ademais, poida moverse comodamente

e manexar con facilidade todas as ferramentas, materiais e equipos do seu entorno laboral.

En xeral, o deseño dos postos de traballo debe cumprir os seguintes requisitos:

• A disposición do posto debe permitir os cambios de postura, de maneira que se evite o mantemento de posturas

estáticas prolongadas por parte do traballador. O ideal sería que o posto permítalle alternar as posturas de pé e

sentado.


22

•Que todos os elementos do posto, susceptibles de selo, sexan regulables en altura, permitindo ao operador

adoptarentodomomentoaposturamáisconveniente.Estacaracterísticaposibilitarátaménaadaptacióndo

postoásdimensiónsfísicasdosdistintosoperadoresquepoidanocupalo.

•Osmateriais,asferramentasdetraballoe,noseucaso,osdispositivosdecontroldebenestarsituadosaunha

distanciafuncionaldooperador.

•Aalturadoplanodetraballodebeseradaptadaásdimensiónsdotraballadoreaotipodetarefarealizada.Esta

altura, paraos traballosmáishabituais, correspondeaproximadamenteádos cóbados.Cofinde lograr este

obxectivoeoscitadosanteriormente,odeseñodopostodebepartirdosdatosantropométricosdapoboaciónde

potenciaisusuarios.

DESEÑO DOS POSTOS DE TRABALLO

Aantropometríafuncionalvainosadardatosbásicossobreoslímitesdo

espazoondeooperadorpodeefectuarmanipulacións.Paraaconfiguración

ergonómica dos postos de traballo, habitualmente basta considerar os

límitesdealcancenosplanos saxitalehorizontal, tomadoesteúltimoá

alturadamesaousuperficiedetraballo.

Na figura 1 podemos ver os límites de alcance no plano saxital, en

devandita figura móstrase un criterio de avaliación de tres zonas. Estas

resultande trazar dúas curvas: aprimeiradelas correspondeaoalcance

logradosócosantebrazoseasegundaaoalcancelogradocunhaextensión

igualás3/4partesdetodoobrazo.Figura1.Límitedealcancenoplanosaxital

Fonte:INSH


23

Aprimeiracurvadelimitaachamadazonaverde,entreasdúascurvasatópaseazonaamarela,emáisalóesténdese

a zonavermella.Azonaverde significaqueobrazodooperadoratópasenunáreade traballoaceptable,a zona

amarelaqueaáreadetraballoétolerableconrestricións(seserealizanactividadesdemanipulaciónesporádica)ea

áreavermellasignificaquenosatopamosanteunhazonadetraballoinadecuada.

Paradistribuírosdiversoscompoñentesdatarefadeacordocoslímitesdealcancenoplano horizontal (figura 2),

pódeseaplicaromesmocriteriodastreszonasdescritoparaoslímitesdealcancenoplanosaxital.

Haiqueterencontaaposibilidadedeampliaroslímitesdealcancehorizontalenposiciónsentadoácondición

dequeempreguemosunhacadeiradetraballoxiratoriae/ouconrodas.Istovaisucedercandooslímitesdealcance

dependandaposicióndotroncoesepoidanvermodificadosenfuncióndaorientacióndocorpodotraballador.

Figura2.Límitedealcancenoplano

horizontalFonte:INSHT


24

Nosdousplanos,debemosconsideraroslímitesquetenotraballadorconrespectoaoseucampodevisión(figura

3efigura4).

Figura3.Límitevisualnoplanosaxital/Fonte:INSHT Figura4.Límitevisualnoplanohorizontal/Fonte:INSHT

Nodeseñodoposto,nondebemosesquecerdousaspectosbásicos:aaltura do plano de traballo quedebeser

adaptadaásdimensiónsdo traballadoreao tipode tarefa realizada (estaalturaparaos traballosmáishabituais,

correspondeaproximadamenteádoscóbadosdotraballador)eos espazos libres requiridosnoposto,comopodenser

osespazosinterioresdentrodoscalespermaneceocorpodotraballadoroualgunhadassúaspartes(ocorequirido

paraaspernas),osespazosexteriores(arredordotraballador)eosespazosnecesariospararealizaroperaciónsde

mantemento.Paraconfiguralosénecesarioanalizarasesixenciasdatarefa,coobxectodeevitarqueotraballador

adopteposturasforzadasouincorrectas.


25

As posicións que máis habitualmente pode adoptar un traballador cando realiza a súa tarefa son: Posición sentado,

de pé e de pé-sentado.

As esixencias das tarefas van definir cal vai ser a posición de traballo máis adecuada, cada unha delas ten as súas

vantaxes e os seus inconvenientes. Cando teñamos que deseñar un posto, temos que ter en conta que a posición de

traballo debe ser compatible cos requirimentos da tarefa e ademais facilitar a mobilidade do traballador e os cambios

de postura do mesmo.

Posición sentado

A posición de sentado proporciona unha maior estabilidade do corpo, diminúe a carga muscular nas extremidades

inferiores e reduce o consumo enerxético. Por regra xeral podemos recomendar esta posición se se cumpren algunha

das seguintes condicións:

• Traballos de manipulación ou control delicado/fino ou de precisión, que requiran manter unha atención visual

de forma próxima e prolongada.

• Tarefas manuais lixeiras ou de escritura.

• Traballos que requiran o accionamento de mandos cos pés (pedais) de forma frecuente.

• Se nos principais mandos ou ferramentas usados durante o traballo a altura atópase dentro do área de alcance

do traballador.

• Se a altura de traballo é inferior a 83cm.

Hai que ter en conta que o feito de manter unha postura sentada durante longos períodos de tempo non é

adecuado, sobre todo se nos sentamos nunha postura incorrecta ou temos adquiridos malos hábitos á hora de facelo.


26

Neste caso o posto de traballo pode conducir á aparición de diferentes doenzas musculares (sobre todo no pescozo

e nas costas). Polo que resulta importante ter en conta aspectos como as características que debe ter a cadeira, a

utilización ou non dun reposapés e o feito de dispoñer espazo libre suficiente debaixo da mesa de traballo para poder

colocar as pernas.

A cadeira (figura 5) debe cumprir unha serie de requisitos ergonómicos en canto a dimensións e contar cuns

mecanismos de axuste que garantan que persoas de diferente talla e características físicas poidan adoptar unha

postura correcta e compatible co lugar de traballo. O asento debe ter as dimensións apropiadas para permitir sentarse

comodamente, ademais, debe ser axustable en altura e inclinación para que o traballador poida colocarse de forma

correcta ante a superficie de traballo, mantendo os cóbados cun ángulo de 900 e os pulsos rectos en liña co antebrazo.

Tamén é moi importante que a cadeira dispoña dun respaldo que permita ao traballador manter o pescozo e as

costas en posición recta e distendida para minimizar a carga muscular estática nesta zona. O respaldo debe ser

lixeiramente cóncavo e coas dimensións adecuadas para non interferir nos movementos do traballador. A altura do

respaldo poderase regular entre 8 e 15 cm. por encima do asento.

O apoiabrazos recoméndase só naqueles casos nos que non interfira nos movementos necesarios para o correcto

desenvolvemento da tarefa, é dicir, debe permitir achegar a cadeira ao máximo á mesa. A superficie debe estar

almohadillada e non debe impedir o libre movemento dos brazos, recoméndase que sexan abatibles, por se é necesario

poder prescindir deles cando estorben. Os mecanismos de axuste da cadeira deben estar á vista e ser fáciles de accionar.

A cadeira debe estar tapizada dun material poroso e de textura rugosa que permita a transpiración, o acolchado non

debe ser nin demasiado duro (podería producir problemas de irrigación sanguínea nas pernas), nin demasiado brando,

(podería dificultar a acción de levantarse da cadeira e o cambio de postura).

O asento debe ser de bordo redondeado e cun grosor entre 3 e 8 cm. Para garantir a estabilidade do traballador


27

a cadeira debería ter como mínimo cinco puntos de apoio no chan. Recoméndase tamén que sexa xiratoria (5 puntos

de apoio con rodas) para permitir o seu fácil desprazamento e mellorar os alcances. Aquí teremos en conta que se o

posto de traballo vai esixir que o traballador teña que realizar esforzos considerables, a cadeira debería dispoñer dun

dispositivo de bloqueo das rodas para evitar movementos involuntarios.

O uso do repousapés só será necesario cando logo de

axu star a altura da cadeira á superficie de traballo, a persoa

non poida apoiar comodamente os pés no chan, deste xeito

contribúese a reducir a carga soportada polas cadeiras e a

permitir descansar as pernas. A superficie do repousapés

debe estar recuberta cun material de tipo rugoso que evite

que esvaren os pés. É necesario ter en conta que debaixo da

superficie de traballo, o traballador debe dispoñer dun oco

libre para poder colocar axeitadamente as pernas e non ter

que realizar posturas forzadas ou extremas diante da mesa.

Axustes accionables desdea posición sentada Altura do asento

regulable

Borde redondeado

Respaldo regulable

Apoiabrazos (opcional)

Apoio lumbar

Figura 5. Requisitos ergonómicos da cadeira de traballoFonte: INSHT


28

Posición de pé

Cando estamos de pé o noso organismo precisa consumir moita máis enerxía que cando estamos sentado, ademais

o feito de permanecer de pé sobrecarga as articulacións inferiores dificultando tamén a circulación sanguínea. Esta

posición de traballo é adecuada cando a tarefa esixe:

• Manipular cargas pesadas ou voluminosas ou realizar tarefas manuais pesadas.

• Desprazarse ou moverse de forma frecuente desde o posto de traballo.

• Se a altura de traballo é superior a 95 cm.

Ademais a postura de pé require que a altura libre dispoñible no posto de traballo sexa superior a 205 cm. para

evitar que a persoa deba adoptar posturas forzadas de pescozo e costas.

Á hora de deseñar un posto de pé, é importante ter en conta a colocación

dun tallo ou apoia-coxas que axudará a reducir a fatiga física e a carga estática

nas pernas, ademais serviralle ao traballador a adoptar unha postura “semi-

sentada”. Tamén é recomendable a colocación dun apoio para os pés como

se mostra na figura 6, de forma que permita a alternancia de posturas que

diminúan a carga muscular en pernas e costas.

Do mesmo xeito que na postura sentada, débese permitir que o traballador poida

dispoñer dun oco para colocar os pés.

Figura 6. Apoiapés para posto de pé


29

A altura adecuada da superficie de traballo determínase en función do plano de traballo, é dicir, a altura á que se

atopan as mans do traballador cando desenvolve a tarefa. A altura do plano de traballo dependerá basicamente do

nivel de esforzo e o grado de atención visual requiridos pola tarefa.

Na táboa 1 ofrécense as distancias recomendados en función do tipo de tarefa, collendo como referencia a altura

do cóbado dende o chan, co brazo dobrado e pegado ao corpo, e formando un ángulo de 900.

TIPO DE TAREFA ALTURA (Respecto altura cóbados)

Traballos manuais pesados 10-15 cm. por baixo da altura dos cóbados

Traballos manuais lixeiros ou moderados 5-10 cm. por baixo da altura dos cóbados

Traballos manuais de precisión ou delicados 5-10 cm. por encima da altura dos cóbados

Táboa 1. Alturas recomendadas para traballos de pé

Posición de pé-sentado

Se puidésemos elixir, esta sería a postura ideal para traballar, xa que permite que a persoa poida desenvolver a

tarefa segundo a súa elección en postura de pé ou sentada. Esta posición, fronte a aquela na que o traballador só

pode estar sentado, ten como vantaxes principais que facilita os movementos e desprazamentos desde o posto de

traballo e a alternancia de posturas entre sentado e de pé. Desta forma, axúdase a reducir a fatiga muscular debido ao

mantemento dunha postura de forma prolongada.

O deseño deste tipo de postos pódese realizar cando se cumpre algunha das seguintes condicións:

• Traballos de manipulación ou control delicado/fino ou de precisión que requiran manter unha atención visual de

forma próxima e prolongada.


30

• Tarefas manuais lixeiras.

• Cando a altura de traballo é superior a 95 cm.

Cando se formula o deseño deste tipo de postos, temos de novo que seleccionar unha

cadeira adecuada (figura 7), esta debe cumprir unha serie de requisitos ergonómicos en

canto a dimensións e mecanismos de axuste que garantan que persoas de diferente talla

e características físicas poidan adoptar unha postura correcta e compatible co lugar de

traballo.

Figura 7. Cadeira para un posto de pé-sentado

Cando logo de axustar a altura da cadeira á superficie de traballo a persoa non

poida apoiar comodamente os pés no chan, será preciso colocar un repousapés para

reducir a carga soportada polas cadeiras e permitir descansar as pernas. Nalgúns

casos o repousapés pode consistir nunha especie de taboleiro ou plataforma

acaroada á parte inferior da mesa de traballo, como se mostra na figura 8.

Figura 8. Repousapés incorporado nun posto de traballo


31

ESPAZO INTERPERSOAL E ESPAZO DE TRABALLO

Cando se deseñan postos e/ou lugares de traballo, temos que ter en conta o espazo que vai a ser ocupado polos

traballadores, ademais do espazo que vai a ser ocupado polos materiais, mobiliario ou equipos de traballo. Débese

ter en conta tamén, o volume que poidan ocupar outros equipos utilizados por aquel persoal que teña que realizar

algunha tarefa de forma eventual (reparación, limpeza ou mantemento). Unha vez coñecidos todos estes datos,

podemos determinar o espazo necesario para dimensionar o posto de traballo, tendo en conta ademais as disposicións

legais establecidas no Real Decreto 486/1997 sobre lugares de traballo.

No deseño ergonómico dos postos e lugares de traballo débense ademais considerar outras necesidades do ser

humano. Unha delas é a necesidade de manter distancias interpersoais. Este matiz cobra un maior impacto cando

se trata de actividades sedentarias como pode ser os traballos en oficinas. Outro aspecto a ter en conta é que estas

distancias poden variar dun país a outro, así por exemplo nas culturas latinas estas distancias son máis pequenas e nas

nórdicas máis afastadas.

Cada persoa necesita dispoñer dun espazo propio ao seu arredor que se proxecta máis aló das súas dimensións

físicas, se este espazo é invadido por outras persoas pódense producir reaccións de rexeitamento, agresividade e ma-

lestar. A extensión deste espazo non é sempre a mesma, depende da situación e do tipo de relación mantida coas

outras persoas. O antropólogo Edward T. Hall establece e define as seguintes distancias (figura 9):

Distancia íntima: Hall establece esta distancia entre os 15 e os 45 centímetros. Para que se dea esta proximidade,

as persoas teñen que ter moita confianza e nalgúns casos estarán unidos de xeito emocional. É a zona dos

amigos, parellas, familia, etc. Dentro desta zona atópase a zona inferior a uns 15 centímetros do corpo, que é a

chamada zona íntima privada.


32

Distancia persoal: Entre os 46 e 120 centímetros. Estas distancias danse en persoas que traballan xuntas, en

reunións, asembleas, festas, conversacións amigables ou de traballo.

Distancia social: Entre ós 120 e 360 centímetros. É a distancia que nos separa dos estraños. Utilízase coas persoas

con quen non temos ningunha relación amigable ou que non coñecemos ben.

Distancia pública: Esta distancia establécese a partir de 360 centímetros e non ten límite. É a establecida en

mitins, conferencias, etc. É a que se adoita manter para persoas descoñecidas.

Á hora de establecer a separación adecuada entre os ocupantes dos postos existentes nunha mesma sala é

recomendable respectar a distancia social na súa fase próxima (120 a 200 cm), tal e como se mostra na figura 10.

Figura 10. Distribución de postos

Íntima45 cm. 120 cm. 350 cm.

Persoal Social Pública

Figura 9. Distancias interpersoais

≥ 120 cm


33

DISPOSICIÓN DOS POSTOS NO LUGAR DE TRABALLO

Ademais das características específicas de cada posto de traballo, hai que ter en conta que a disposición dos postos

e o espazo dispoñible tamén poden influír sobre a saúde e o benestar das persoas. Entre os factores que condicionan

a distribución dos postos nos centros de traballo atópanse as seguintes:

a) As necesidades derivadas da división do traballo e do fluxo de materiais que determina a disposición relativa entre os

postos e a súa contigüidade. Hai que ter en conta que hoxe en día, o fluxo de información constitúe un factor cada

vez menos determinante na disposición dos postos, por exemplo nas oficinas, na medida que se estende o emprego

dos sistemas de transmisión de datos e das redes informáticas.

b) O aproveitamento da luz natural e a localización das luminarias. É necesario ter en conta que os postos non deben

orientarse de maneira que o traballador quede situado fronte ás fiestras ou outras fontes de luz que poidan producir

cegamentos. A colocación máis adecuada é a que permite que a luz das fiestras e luminarias chegue lateralmente

ao posto.

c) A disposición das saídas de aire correspondentes ao sistema de calefacción e aire acondicionado. Os postos colocaranse

respecto delas, de tal forma que o aire non incida directamente nas costas dos traballadores.

d) A existencia de postos onde se utilizan equipos ruidosos. Nestes casos aconséllase situar os devanditos postos en

locais distintos, de maneira que non se vexan perturbados os traballadores dos restantes postos.

Así por exemplo, no caso dos locais de oficina temos que ter en conta o tipo e tamaño da oficina á hora de distribuír

os postos. Por norma xeral, o deseño e colocación dos mesmos vaise a antollar máis difícil de deseñar a medida que o

número de empregados sexa maior.

En todo caso, débese ter en conta todos os aspectos descritos na fase inicial do deseño xa que unha vez levado

adiante o proxecto, a corrección de posibles erros sempre vai resultar un costo engadido ademais de ser unha posible

fonte de xeración de conflitos.


34

REQUISITOS ERGONÓMICOS PARA O DESEÑO DO MOBILIARIO

O deseño do mobiliario constitúe outro dos aspectos importantes no acondicionamento ergonómico dos postos de

traballo. En primeiro lugar, o mobiliario debe poder adaptarse ás dimensións físicas dos usuarios, isto pódese lograr a

través de dispositivos de regulación cuxos rangos de axuste cubran, polo menos, aos individuos comprendidos entre

o percentil 5 e o percentil 95, do colectivo de potenciais usuarios. Doutra banda, as características do deseño e os

materiais empregados non deben ser causa de molestia para os traballadores.

En xeral, o mobiliario de traballo debe satisfacer os requisitos de estabilidade e resistencia demandados polo

tipo de tarefa a realizar, así mesmo, as partes coas que poida entrar en contacto o usuario deben estar deseñadas

de maneira que non produzan lesións nin orixinen deterioro nos materiais de traballo. Todos os bordos, esquinas e

salientes estarán adecuadamente redondeados, o radio de curvatura debe ser polo menos de 2 mm. para as arestas e

de 3 mm. para as esquinas.

Os dispositivos de regulación e os elementos móbiles deben estar deseñados para que non se poidan accionar ou

mover de forma accidental.

Doutra banda, todas as superficies do mobiliario coas que deba permanecer en contacto o usuario deben estar

cons tituídas por materiais de baixa transmisión térmica. Se é posible deberiamos evitar o emprego de superficies

metálicas que poidan permanecer en contacto co usuario, dado que transmiten con facilidade o frío e a calor.

Para evitar reflexos ou brillos molestos na zona de traballo, as superficies deben ter aspecto mate. Este requisito

cobra maior importancia nas superficies das mesas de traballo e outros elementos auxiliares, como os atrís ou

portadocumentos.

Outro aspecto de interese é o referente ao recubrimento dos asentos e respaldos das cadeiras de traballo, estes

deben ser permeables ao aire e ao vapor de auga, así como permitir a súa limpeza periódica sen deteriorarse. En caso


35

necesario, devanditos elementos débense poder desmontar con facilidade para a súa reparación ou substitución.

Finalmente, os suplementos inferiores sobre os que se apoie o diferente mobiliario que vaiamos utilizar, por exem-

plo as rodas das cadeiras, deben dispoñer dun sistema de fixación que permita a súa fácil substitución en caso de

rotura ou deterioro.

NORMAS TÉCNICAS SOBRE O DESEÑO DE POSTOS DE TRABALLO

Baseándonos no criterio do INSHT establécense 4 tipos para clasificar as diferentes normas UNE e EN relativas ao

deseño de postos de traballo: Xerais, seguridade en máquinas, centros de control e mobiliario.

XERAIS

UNE-EN ISO 6385:2004. Principios ergonómicos para o deseño de sistemas de traballo.

Establece os principios ergonómicos básicos que orientan o deseño dos sistemas de traballo e define os termos

fundamentais. Describe un enfoque global do deseño dos sistemas, que contempla a cooperación de expertos en

ergonomía con outras persoas, atendendo aos requisitos humanos, sociais e técnicos durante o proceso de deseño.

SEGURIDADE EN MÁQUINAS

UNE-EN 13861:2003. Seguridade das máquinas. Guía para a aplicación das normas sobre ergonomía ao

deseño de máquinas.

Proporciona unha metodoloxía para conseguir unha aplicación coherente ao deseño de máquinas de diversas

normas sobre ergonomía. Presenta un modelo por etapas, mediante o recurso a normas específicas e só pode ser

empregada en combinación coas normas que resulten pertinentes.


36

UNE-EN 614-1:2006+A1:2009. Seguridade das máquinas. Principios de deseño ergonómico. Parte 1:

Terminoloxía e principios xerais.

Refírese ás interaccións entre os operadores e as máquinas durante a instalación, operación, preparación,

mantemento, limpeza, desmontaxe, reparación e transporte do equipo e resume os principios a considerar para

ter en conta a saúde, a seguridade e o benestar do operador. Estes principios son aplicables a todo o ámbito das

características e capacidades humanas con obxecto de asegurar a saúde, a seguridade e o benestar, así como o

comportamento global do sistema. A información requirirá a súa adecuada interpretación para que se adapte ao uso

previsto.


Interaccións entre o deseño das máquinas e as tarefas de traballo.

Aborda especialmente o deseño das tarefas no marco do proxecto das máquinas, aínda que os principios e métodos

que se describen poden aplicarse tamén ao deseño do traballo.

UNE-EN ISO 14738:2010. Seguridade das máquinas. Requisitos antropométricos para o deseño de postos

de traballo asociados a máquinas.

Establece uns principios para obter dimensións e aplicalas ao deseño de postos de traballo asociados a máquinas

non móbiles a partir de medidas antropométricas. Especifica os requisitos para os equipos en canto a espazo para o

corpo, durante a operación normal, en posición sentada e de pé. Non contempla as necesidades de espazo para as

actividades de mantemento, reparación e limpeza.

UNE-EN 547-1:1997+A1:2009. Seguridade das máquinas. Medidas do corpo humano. Parte 1: Principios

para a determinación das dimensións requiridas para o paso de todo o corpo nas máquinas.

Especifica as dimensións das aberturas destinadas ao paso de todo o corpo, aplicadas ás máquinas comprendidas


37

na definición da Norma EN 292-1, así como ás que se poden aplicar os valores que se dan na Norma EN 547-3. Foi

preparada fundamentalmente para máquinas fixas. Explica como combinar os datos antropométricos cos suplementos

apropiados.

UNE-EN 547-2:1997+A1:2009. Seguridade das máquinas. Medidas do corpo humano. Parte 2: Principios

para a determinación das dimensións requiridas para as aberturas de acceso.

Especifica as dimensións das aberturas de acceso aplicables ás máquinas definidas na Norma EN 292-1 e aquelas

para os que son de aplicación os valores dados na Norma EN 547-3. Foi elaborada fundamentalmente para máquinas

fixas. Mostra como combinar os datos antropométricos cos espazos suplementarios correspondentes.

UNE-EN 547-3:1997+A1:2008. Seguridade das máquinas. Medidas do corpo humano. Parte 3: Datos

antropométricos.

Os datos están extraídos de medidas estáticas de persoas espidas e non teñen en conta os movementos do corpo,

a roupa, o equipamento, as condicións de funcionamento da máquina e as condicións ambientais. Están baseados en

estudos antropométricos representativos de grupos da poboación europea que inclúen alúmenos, 3 millóns de persoas.

Están incluídos tanto homes coma mulleres. As medidas refírense aos percentís 5, 95 e 99.

UNE-EN 894-1:1997+A1:2009. Seguridade das máquinas. Requisitos ergonómicos para o deseño

de dispositivos de información e mandos. Parte 1: Principios xerais da interacción entre o home e os

dispositivos de información e mandos.

Aplícase ao deseño e proxecto de dispositivos de información e mandos de maquinaria. Especifica os principios

xerais das interaccións entre o home e estes dispositivos de información e mando para minimizar os erros do operador

e para asegurar unha interacción eficaz entre o operador e o equipo.


38

UNE-EN 894-2:1997+A1:2009. Seguridade das máquinas. Requisitos ergonómicos para o deseño de

dispositivos de información e órganos de accionamento. Parte 2: Dispositivos de información.

Proporciona unha orientación sobre a selección, o deseño e proxecto e o emprazamento dos dispositivos de

información de forma que se eviten os riscos ergonómicos relacionados coa súa utilización. Especifica os requisitos

ergonómicos e comprende os dispositivos de información visual, sonora e táctil. Aplícase aos dispositivos de información

utilizados en maquinaria como dispositivos e instalacións, paneis de mando, consolas de operación e control.

UNE-EN 894-3:2001+A1:2009. Seguridade das máquinas. Requisitos ergonómicos para o deseño de

dispositivos de información e mandos. Parte 3: Mandos.

Proporciona recomendacións para a selección, o deseño e emprazamento dos mandos, de maneira que estean

adaptados aos requisitos dos operadores, sexan adecuados para as tarefas de control en cuestión, e teñan en conta

as condicións do seu uso. Aplícase aos mandos manuais. É de particular importancia cando a operación dunha mando

poida provocar danos ou riscos para a saúde, ben directamente ou como resultado dun erro humano.

EN 894-4:2010. Safety of machinery - Ergonomics requirements for the design of displays and control

actuators - Part 4: Location and arrangement of displays and control actuators (ratificada por AENOR)

Contén requisitos ergonómicos para a colocación de dispositivos de información e mandos a fin de evitar os perigos

asociados co seu uso. É de aplicación aos dispositivos de maquinaria e outros equipos interactivos (por exemplo,

dispositivos e instalacións, paneis de instrumentos, consolas de control e seguimento).


39

CENTROS DE CONTROL

UNE-EN ISO 11064-1:2001. Deseño ergonómico dos centros de control. Parte 1: Principios para o deseño

dos centros de control.

Especifica os principios, recomendacións e requisitos ergonómicos aplicables ao deseño de centros de control, así

como á súa ampliación, renovación e actualización tecnolóxica. Cobre todo tipo de centros de control que adoitan

empregarse en procesos industriais, de transporte e sistemas de control loxístico e de fluxo de persoas. Moitos dos

principios poden aplicarse a centros de control móbiles, como a bordo de buques e avións.

UNE-EN ISO 11064-2:2001. Deseño ergonómico dos centros de control. Parte 2: Principios para a

ordenación das salas de control e os seus anexos.

Trata os principios do deseño ergonómico dos centros de control e, máis en concreto, as distintas disposicións

das salas e espazos que constitúen o conxunto formado pola sala de control e os seus anexos. Están baseados

nunha análise das funcións e tarefas que han de ser realizadas. Inclúense a identificación das súas áreas funcionais,

a estimación do espazo necesario para cada unha delas, a determinación dos vínculos operacionais entre as diversas

áreas funcionais e o establecemento das distribucións preliminares da sala de control e os seus anexos.

UNE-EN ISO 11064-3:2001. Deseño ergonómico dos centros de control. Parte 3: Disposición das salas de

control.

Establece os principios ergonómicos para a disposición das salas de control. Inclúe os requisitos, recomendacións

e guías sobre as disposicións das salas de control, a disposición dos postos de traballo, o uso de dispositivos de

visualización nos postos de traballo e o mantemento das salas de control. Abarca todos os tipos de centros de control,

incluídos os destinados a procesos industriais, transporte e os sistemas de distribución e comunicación dos servizos de

urxencia. Moitos dos seus principios son aplicables aos centros de control móbiles, como os de avións e buques.


40

UNE-EN ISO 11064-4:2005. Deseño ergonómico de centros de control. Parte 4: Distribución e dimensións

dos postos de traballo.

Trata do deseño do posto nos centros de control, con atención especial á súa distribución e dimensións. Considera

fundamentalmente postos de traballo en posición sentado, que traballan con equipos que inclúen pantallas de

visualización, aínda que tamén aborda aqueles que permiten posturas de pé ou sentada.

EN ISO 11064-5:2008. Ergonomic design of control centres - Part 5: Displays and controls (ratificada por

AENOR)

Presenta principios ergonómicos e contén disposicións e recomendacións sobre indicadores e controis, así como a

súa interacción, no deseño do hardware e software dos centros de control.

UNE-EN ISO 11064-6:2006. Deseño ergonómico de centros de control. Parte 6: Requisitos ambientais

para centros de control.

Trata os seguintes aspectos: ambiente térmico, calidade do aire, ambiente luminoso, ambiente acústico, vibracións,

estética e deseño interior. Aplicable a todos os tipos de centros de control, incluídos os asociados á industria de

proceso, sistemas de transporte e expedición e servizos de urxencia. Moitos dos seus principios son apropiados para

centros móbiles, como os de buques, locomotoras e avións.

UNE-EN ISO 11064-7:2006. Deseño ergonómico de centros de control. Parte 7: Principios para a avaliación

de centros de control

Proporciona requisitos, recomendacións e directrices relativas á avaliación dos distintos elementos do centro de

control e os seus anexos, a sala de control, os postos de traballo, as pantallas e os mandos, así como o entorno de

traballo. Aplicable a todos os centros de control, incluídos os asociados á industria de proceso, sistemas de transporte


41

e expedición e servizos de urxencias. Moitos dos seus principios son apropiados para centros móbiles, como os que se

atopan en buques, locomotoras e avións.

MOBILIARIO

UNE 89401-1:2008. Mobiliario de oficina. Materiais para mobiliario de oficina. Parte 1: Cadeiras.

Proporciona os requisitos en base ao comportamento fronte ao uso en cadeiras de oficina dos seguintes materiais:

tapicerías, gomaespumas, plásticos, pinturas, vernices e outros tipos de acabados.

UNE 89401-2:2008. Mobiliario de oficina. Materiais para mobiliario de oficina. Parte 2: Mesas.

Proporciona os requisitos en base ao comportamento fronte ao uso en mesas de oficina dos seguintes materiais:

taboleiros de partículas, taboleiros de fibras, taboleiros de partícula melaminizados, chapas de aceiro, cerraduras,

tiradores, plásticos, laminados decorativos, pinturas, vernices, revestimentos metálicos e plásticos e adhesivos.

UNE 89401-3:2008. Mobiliario de oficina. Materiais para mobiliario de oficina. Parte 3: Armarios e

arquivadores.

Proporciona os requisitos en base ao comportamento fronte ao uso en armarios e arquivadores de oficina dos

seguintes materiais: taboleiros de partículas, taboleiros de fibras, laminados, chapas de aceiro, cerraduras, tiradores,

plásticos, pinturas, vernices e adhesivos.

UNE 89401-4:2010. Mobiliario de oficina. Materiais para mobiliario de oficina. Parte 4: Biombos.

Proporciona os requisitos relativos aos biombos utilizados como o mobiliario de oficina. Proporciona os requisitos

que se establecen en base ao comportamento fronte ao uso en biombos de oficina dos seguintes materiais: taboleiros,

tapicería, chapa, plásticos, vidros, laminados decorativos, pinturas e outros acabados.


42

UNE-EN 527-1:2001. Mobiliario de oficina. Mesas de traballo. Parte 1: Dimensións.

Fixa as dimensións das mesas de traballo de oficina para uso xeral. Non fixa nin as dimensións dos caixóns nin doutras

mesas auxiliares.

UNE-EN 527-2:2003. Mobiliario de oficina. Mesas de traballo. Parte 2: Requisitos mecánicos de

seguridade.

Establece os requisitos mecánicos de seguridade aplicables a mesas de traballo de oficina.

UNE-EN 527-3:2003. Mobiliario de oficina. Mesas de traballo. Parte 3: Métodos de ensaio para a

determinación da estabilidade e a resistencia mecánica da estrutura.

Establece os métodos de ensaio para a determinación da estabilidade e a resistencia mecánica da estrutura das

mesas de traballo de oficina.

UNE-EN 1335-1:2001. Mobiliario de oficina. Cadeiras de oficina. Parte 1: Dimensións. Determinación

das dimensións.

Aplícase ás cadeiras de traballo para traballos de oficina. Especifica as dimensións para tres tipos de cadeiras e os

métodos de medida correspondentes.

UNE-EN 1335-2:2009. Mobiliario de oficina. Cadeiras de oficina. Parte 2: Requisitos de seguridade

Especifica os requisitos mecánicos de seguridade para as cadeiras de traballo de oficina. Baséanse nunha utilización

durante 8 h diarias por parte de persoas de ata 110 kg. De peso. En condicións de uso máis severas, necesitaranse

requisitos máis esixentes.


43

UNE-EN 1335-3:2009. Mobiliario de oficina. Cadeiras de oficina. Parte 3: Métodos de ensaio.

Especifica os métodos de ensaio mecánicos para a determinación da estabilidade, a resistencia e a duración das

cadeiras de traballo de oficina. Os ensaios están deseñados para a súa aplicación nunha cadeira completamente

montada e lista para o seu uso.

UNE-EN 13761:2003. Mobiliario de oficina. Cadeiras de confidente.

Establece as dimensións e requisitos de seguridade aplicables a cadeiras de confidente. Non son de aplicación a

sofás.

BIBLIOGRAFÍAPortal de Ergonomía [Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo [citado 20 marzo de

2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Ergonomia2/

Muñiz Saborido J.R. Definición, objetivos y metodología de estudio en ergonomía. Diseño de los puestos de trabajo. En: Gestal Otero J., director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 357-366.

Nogareda Cuixarts S., Bestraten Bellovi M. et al. Ergonomía. 5ª ed. Madrid: Instituto Nacional de Seguridade e Higiene en el trabajo; 2008.

González Maestre D. Ergonomía y Psicosociología. 3ª ed. Madrid: FC editorial; 2006.

Modelo P. Gregori Torada E; Barrau Bombardó P. Ergonomía 1: Fundamentos. 3ª ed. Barcelona: Universidad Politécnica de Catalunya; 2001.

Nogareda Cuixart S. NTP 387: Evaluación de las condiciones de trabajo: Métodos de la análisis ergonómico del puesto de trabajo [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo; 1995 [citado 30 de enero de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/


44

Oncins de Froitos M. NTP 241: Mandos y señales: ergonomía de percepción [monografía en Internet]. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo. Madrid; 1989 [citado 30 de enero de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Nogareda Cuixart M. NTP 226: Ergonomía, diseño y accesibilidad [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo; 1989 [citado 31 de enero de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

ÍNDICE

Capítulo 3. Carga física. Traballo dinámico e traballo estático. Trastornos músculoesqueleticos e carga postural. Métodos de avaliación e medidas preventivas

45

Capítulo 3: CARGA FÍSICA. TRABALLO DINÁMICO E TRABALLO ESTÁTICO. TRASTORNOS MÚSCULOESQUELETICOS E CARGA POSTURAL.

MÉTODOS DE AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS.

Marta Clara González IglesiasJosé Ramón Muñiz Saborido

Cando realizamos calquera actividade, tanto laboral como extralaboral, o noso corpo vai ter que realizar un esforzo

físico para dar resposta ás demandas que nos esixe a tarefa que queremos executar. Algunhas das demandas físicas que

calquera traballador pode ter que realizar durante a súa xornada laboral son: transportar ou mover obxectos ou persoas,

realizar diversos movementos ou tarefas repetitivas, manter unha postura un determinado tempo, andar, etc.

Cada individuo posúe unhas características físicas que podemos definir como “non modificables”, por exemplo os

factores xenéticos, e outros modificables, entre os que estarían o estado de saúde, os hábitos de vida, o adestramento

que pode realizar, etc.

Denominamos carga física á resposta que se produce no organismo e que vai depender da capacidade ou

características físicas de cada persoa. Hai que ter en conta que cada individuo, debido ás súas características individuais,

pode responder de forma diferente ante unha mesma carga física.

Ao realizar calquera actividade física, varias partes do noso corpo como o cerebro, sistema nervioso, corazón,

pulmóns, vasos sanguíneos e músculos póñense en marcha para satisfacer dita demanda. A actividade finaliza ao

realizar unha serie de contraccións musculares que permiten ao individuo realizar o exercicio ou actividade desexada.


46

TRABALLO ESTÁTICO E TRABALLO DINÁMICO

Segundo o tipo de actividade que vaiamos realizar, os nosos músculos van responder dun ou doutro xeito. Fala-

mos de traballo dinámico cando os músculos contráense e estíranse ritmicamente, este tipo de contracción muscular

denomínase isotónica e prodúcese en actividades físicas como andar ou correr. Sen embargo, no traballo estático, o

músculo debe contraerse e manterse así durante un tempo variable, a esta contracción denomínaselle estática, isto

ocorre cando debemos manter unha forza durante un certo tempo, por exemplo cando nos vemos obrigados a soster

un peso ou unha determinada carga.

En principio, un traballo dinámico pode ser realizado durante horas, sempre que a persoa o execute a un ritmo

adecuado e que o esforzo non sexa moi intenso. Hai que ter en conta, que cando realizamos este tipo de actividades,

a contracción rítmica do músculo favorece o rego sanguíneo, e o aporte de glicosa e osíxeno ao grupo muscular que

está traballando.

Con todo, durante o traballo estático, a contracción prolongada do músculo comprime os vasos sanguíneos

provocando un menor aporte de sangue ao músculo contraído e ás articulacións da zona, de modo que chega unha

menor cantidade de nutrientes e osíxeno ao sistema muscular. Isto orixina a aparición da fatiga muscular, que limita o

tempo de mantemento da contracción.

A fatiga muscular maniféstase con signos tales como: sensación de calor na zona do músculo ou músculos afectados,

tremores musculares, sensación de formigo ou dor. É un proceso que afecta aos músculos implicados no esforzo

e recupérase dándolle repouso aos mesmos. Se este repouso non é adecuado ou suficiente para que os músculos

recupérense poden aparecer trastornos musculoesqueléticos no noso corpo.

O aumento da frecuencia cardíaca é outro efecto que pode aparecer no noso organismo e que pode darse cando

se realiza tanto un traballo estático como dinámico, o que podería supoñer un factor de risco para determinadas

enfermidades cardíacas.


47

Métodos de avaliación

Hai que ter en conta que é moi raro que unha actividade sexa completamente dinámica ou completamente estática,

o máis normal é que nos atopemos compoñentes de ambos tipos de traballos musculares. Se queremos realizar unha

avaliación de risco sobre carga física dunha determinada actividade é importante discernir cal dos dous predomina.

Se a actividade é moi dinámica, os métodos usados máis habitualmente son os que estiman a enerxía consumida

durante a tarefa a partir da medición de parámetros fisiolóxicos como o consumo de osíxeno, ou a frecuencia cardíaca.

No sector servizos hai que ter en conta que aínda que algún dos traballos ou tarefas teñan unha certa actividade

dinámica, o máis probable é que para a maioría dos traballadores deste sector, o incremento da frecuencia cardíaca e

o consumo de osíxeno non vai ser tan alto como para ter que aplicar algún destes métodos.

Se falamos de actividade ou tarefas estáticas, o principal problema que nos atopamos é que non temos un paráme-

tro que o describa con tanta precisión como sucede no caso do traballo dinámico, isto fai que este tipo de avaliacións

sexan máis complicadas de realizar, máis aínda, se temos en conta que se poden dar unha serie de combinacións, como

pode ser o mantemento de posturas ou o levantamento ou manipulación de cargas.

Por iso, non existe un único método válido para todo tipo de situacións, senón que imos ter que empregar distintos

métodos ou técnicas que se complementen entre si. Os métodos propostos para a estimación da carga dun traballo

estático inclúen técnicas biomecánicas, medicións da actividade muscular mediante electromiografía, medicións dos

ángulos articulares mediante goniómetros, utilización de inclinómetros, etc. Estes métodos que podemos denominar

obxectivos son custosos e difíciles de realizar por todo o que leva: dispoñer dos aparellos necesarios e colocarllos aos

traballadores obxecto do estudo, o que dificultaría en boa medida os seus movementos.

Un segundo grupo de métodos de avaliación, máis subxectivos que os anteriores son os baseados no rexistro do

grado de fatiga, molestia ou dor muscular sentido polo traballador. Estes, xeralmente, consisten nun cuestionario no

que se vai preguntando sobre o grado de molestia ou fatiga sentido en distintas zonas do corpo.


48

Nun terceiro grupo de clasificación, poderíamos incluír os métodos de observación que poden ser unha solución

intermedia entre as medicións directas e os cuestionarios ou entrevistas.

OS TRASTORNOS MUSCULOESQUELÉTICOS E A SÚA RELACIÓN COS FACTORES LABORAIS

Os trastornos musculoesqueléticos (TME) de orixe laboral son alteracións que sofren estruturas corporais como

os músculos, articulacións, tendóns, ligamentos, nervios, ósos e o sistema circulatorio, causadas ou agravadas

fundamentalmente polo traballo e os efectos do entorno laboral no que este se desenvolve .

Os TME son o problema de saúde relacionado co traballo máis común en España e en Europa afectando cada vez

a maior número de traballadores e inda poden afectar a calquera segmento do corpo, estes danse principalmente en:

cóbado e ombreiro, man e pulsos, e na zona cervical, dorsal e lumbar das costas.

En canto ás causas que interveñen na aparición deste tipo de trastornos e tras revisar múltiples estudos realizados

desde diversos puntos de vista (fisiolóxicos, biomecánicos e epidemiolóxicos), podemos concluír que non existe un

total acordo sobre os factores de risco asociados aos TME. Así por exemplo, a Organización Mundial da Saúde (OMS)

establece que os TME, ou máis concretamente que as enfermidades osteomusculares, son multifactoriais, indicando

que existe un gran número de factores de risco que poden contribuír a súa aparición, como os factores da contorna

física, da organización do traballo, psicosociais, individuais e socioculturais. Esta natureza multifactorial é a razón

máis importante da controversia existente en torno á relación destes trastornos co traballo, e á súa importancia no

desenvolvemento da enfermidade.

Unha das Institucións de maior prestixio internacional, o National Institute for Occupational Safety and Healt

(NIOSH) publicou en 1997 un traballo no que revisa as evidencias epidemiolóxicas aparecidas na literatura sobre a

asociación entre os TME da extremidade superior e da zona lumbar coa exposición a factores físicos do traballo (un

resultado resumido da mesma podemos velo na táboa 1).


49

Forte asociación entre TME e fac-tores laborais (+++):Existe unha relación causal moi probable entre a intensidade e/ou a duración da exposición a un factor (ou factores) de risco específico e un TME. Observouse relación entre a exposición ao factor de risco e o TME en, polo menos, varios estudos nos que o azar, o nesgo e os factores de confusión foron descartados cun razoable nivel de confianza.Evidencia da relación co traballo (++):Existe certa evidencia epidemiolóxica de relación causal. Observouse unha relación positiva entre a exposición ao factor de risco e o TME en estudos nos que o azar, o nesgo, e os factores de confusión non son a explicación máis probable. Evidencia insuficiente da relación (+/- 0):Os estudos existente non teñen sufi-ciente calidade, consistencia, ou poder estatístico para permitir unha conclusión sobre a presenza ou ausencia dunha asociación causal. Algúns estudos suxiren unha relación con certos factores de risco específicos pero o azar, o nesgo e os factores de confusión poderían explicar a asociación.Evidencia dun non-efecto dos factores do traballo (-):Estudos adecuados mostraron con forza e consistencia que o factor de risco específico non se relaciona cos TME.

Táboa 1. Evidencias epidemiolóxicas relacionadas cos TME. / Fonte: NIOSH


50

Para a Axencia Europea para a Seguridade e Saúde no Traballo son varios os factores que poden aumentar o risco

de TME, entre eles, factores físicos e biomecánicos (aplicación de forzas, movementos repetitivos, posturas forzadas

e estáticas, presión directa sobre ferramentas e superficies, vibracións, contornas frías ou excesivamente calorosas,

iluminación insuficiente e niveis de ruído elevados), factores organizativos e psicosociais (traballo cun alto nivel de

esixencia, falta de control sobre as tarefas e escasa autonomía, baixo nivel de satisfacción no traballo, traballo monótono

e repetitivo realizado a un ritmo elevado e falta de apoio por parte dos compañeiros, supervisores e directivos) e

factores individuais (historial médico, capacidade física, idade, obesidade e tabaquismo).

CUSTO DOS TRASTORNOS MUSCULOESQUELÉTICOS

Os TME son a principal causa de ausencia no traballo na maioría dos estados membros da Unión Europea, e para

algúns países da Unión poden supoñer un custo equivalente ao 1,6% do seu produto interior bruto.

En Alemania, os trastornos musculoesqueléticos representan case o 30% (o 28,7% ou 135 millóns de días) das

xornadas de traballo perdidas por enfermidade. O custo das baixas por enfermidade debidas a TME de orixe laboral

estímase en 24.000 millóns de marcos alemáns (máis de 1.227 millóns de euros).

Nos Países Baixos, onde os trastornos musculoesqueléticos representan cerca do 46% de todas as baixas por

enfermidade de orixe laboral, o custo total das baixas por enfermidade debidas a TME de orixe laboral de duración

inferior ao ano, estimouse en 2.019 millóns de floríns holandeses durante 1995 (máis de 916 millóns de euros).

En Gran Bretaña, pérdense cada ano case 10 millóns de xornadas de traballo por mor dos trastornos

musculoesqueléticos de orixe laboral. Delas, case 5 millóns gardan relación con doenzas de costas, máis de 4 millóns

co pescozo e os brazos e máis de 2 millóns con trastornos nas pernas. O custo médico dos TME de orixe laboral

estímase entre 84 e 254 millóns de libras esterlinas. As lesións dorsolumbares custan entre 43 e 127 millóns de libras

esterlinas, as que afectan ás extremidades superiores ou ao pescozo custan entre 32 e 104 millóns de libras esterlinas


51

e os trastornos musculoesqueléticos que afectan ás extremidades inferiores supoñen un gasto entre 17 e 55 millóns de

libras esterlinas. Gran Bretaña estima que os custos directos e indirectos dos trastornos das extremidades superiores

de orixe laboral para as empresas son de 5.251 libras esterlinas por traballador lesionado e cada traballador que pasa

á situación de baixa permanente debido a unha enfermidade de orixe laboral perde unha media de 51.000 libras

esterlinas ata a idade de xubilación.

En Finlandia, durante 1996, o custo médico dos TME de orixe laboral estímase en torno ao 2% do gasto público en

servizos sanitarios.

Nos Estados Unidos de América, os trastornos musculoesqueléticos das extremidades superiores custan máis de

2.100 millóns de dólares ao ano en indemnizacións aos traballadores, e os trastornos dorsolumbares custan outros

11.000 millóns de dólares en concepto de indemnizacións.

En 1989 as lumbalxias xeraron en España dous millóns e medio de consultas aos médicos xerais, e supuxo en custos

sociais, entre pensións, incapacidades e gastos sanitarios uns 424.700 millóns de pesetas (máis de 2.552 millóns de euros).

Un estudo publicado no ano 2000 puxo de manifesto que a dor de costas causou o 11.4% das baixas laborais

en España entre os anos 1993 e 1997, o que traduce nun custo por xornadas non traballadas de aproximadamente

11.000 millóns de pesetas ao ano (máis de 66 millóns de euros) e supón entre un 19 e un 25% do gasto global

en compensacións por incapacidade temporal. Estes custos supoñían uns dos máis altos dos países da Unión

Europea.

No ano 2011 comunicáronse 197.381 accidentes de traballo en xornada por sobreesforzo. Isto supón un

índice de incidencia de 1.353,6 accidentes de traballo por cada 100.000 afiliados coa continxencia de accidente

de traballo e enfermidade profesional cuberta. Igualmente notificáronse a través do sistema CEPROSS 12.891

trastornos musculoesqueléticos, o que representa un 71,1% do total de enfermidades profesionais comunicadas

neste ano.


52

Na VII Enquisa Nacional de Condicións de Traballo (ENCT), recóllese un dato de percepción do risco entre a

poboación traballadora destacable: un 84% dos traballadores enquisados sinala que están expostos “sempre ou case

sempre” ou “a miúdo”, a algún aspecto relacionado coas demandas físicas do seu posto de traballo.

Estes aspectos sitúan ao trastorno musculoesquelético en España como un problema laboral importante e obxecto

de estudo.

CARGA POSTURAL

Segundo o INSHT enténdese por postura de traballo a posición relativa dos segmentos corporais. As posturas de

traballo son un dos factores asociados aos trastornos musculoesqueléticos, cuxa aparición depende de varios aspectos:

en primeiro lugar do forzada que sexa a postura, pero tamén do tempo que se manteña de modo continuado, da

frecuencia con que iso se faga, ou da duración da exposición a posturas similares ao longo da xornada.

Segundo a VII ENCT do ano 2011, os

traballadores máis expostos a adoptar

posturas dolorosas ou fatigantes (de

calquera parte do corpo: costas, cabeza,

brazos, mans…) se dan na Construción e no

sector Agrario, seguidos do sector Servizos

e Industria (gráfico 1). Podemos observar

que mentres os datos no sector Agrario e na

Construción mantéñense con respecto aos

do ano 2007 na Industria e sector Servizos

os datos son claramente superiores.

Gráfico 1. Traballadores máis expostos a adoptar posturas

forzadas ou fatigantes, por sector (2007 e 2011)Fonte: Observatorio estatal de condicións de traballo


53

No sector Servizos cabe destacar as altas frecuencias de exposición a posturas dolorosas ou fatigantes na rama de

Actividades sanitarias, veterinarias e servizos sociais (gráfico 2).

O gráfico 3 mostra os factores de risco nun deseño inadecuado por sectores, tendo en conta os seguintes factores:

dispoñer de moi pouco espazo para traballar con comodidade; ter que alcanzar ferramentas, elementos ou obxectos

situados moi altos ou moi baixos, ou que obriguen a estirar moito o brazo (alcances afastados do corpo); iluminación

inadecuada para o traballo que se realiza; e traballar sobre superficies inestables ou irregulares. Os resultados mostran

que no sector Servizos o dispoñer de pouco espazo para traballar con comodidade é o factor de risco máis significativo.

Gráfico 2. Traballadores máis expostos a adoptar posturas forzadas ou

fatigantes no sector Servizos (2011) Fonte: Observatorio estatal de condicións de traballo

Gráfico 3.Traballadores máis expostos a un deseño

inadecuado do posto de traballo por sector (2011)Fonte: Observatorio estatal de condicións de traballo


54

MÉTODOS DE AVALIACIÓN DA CARGA POSTURAL

Como xa explicamos anteriormente, á hora de avaliar ou medir riscos asociados á carga de traballo, existe un

abanico amplo de métodos que poden ser técnicas de medición directas, observacións, entrevistas, cuestionarios, etc.

A elección dun método específico vai depender dos recursos dispoñibles e da exactitude requirida á hora de elaborar

o traballo.

Como xa se comentou, as medicións directas poden ser de varios tipos como os rexistros electromiográficos

ou o rexistro das posturas e dos movementos mediante goniómetros, inclinómetros, acelerómetros e dispositivos

optoelectrónicos. Estes métodos son cuantitativos e altamente exactos, pero custosos debido á necesidade de equipos

sofisticados e ao tempo consumido na súa calibración, rexistro e análise. Debido a estas limitacións, só podemos ava-

liar un número baixo de suxeitos e de segmentos do corpo. Ademais, algúns dos dispositivos de rexistro axustados ao

traballador poden ser molestos e, polo tanto, influír na tarefa e nos métodos de traballo.

Doutra banda temos os cuestionarios, os cales foron frecuentemente usados na valoración da exposición debido

ao seu baixo custo. O uso de cuestionarios ou de técnicas de entrevista, ofrece a posibilidade de estudar a exposición

acumulada ao longo do tempo, o cal é un parámetro importante, non incluído normalmente nas medicións directas.

Con todo, a baixa exactitude e validez de moitos cuestionarios elaborados, fan que o seu uso poida estar cuestionado,

especialmente cando realizamos estudos retrospectivos. Polo tanto, os métodos de observación, poden ser unha

solución intermedia entre o alto custo das medicións directas e a baixa validez e subxectividade de cuestionarios e

entrevistas.

Os métodos baseados na observación do técnico, aínda que moito menos precisos que os baseados en medicións

biomecánicas ou fisiolóxicas, fixéronse moi populares nos últimos anos, xa que non precisan do investimento en

equipos e permiten xeralmente, unha análise máis rápida da situación. A continuación sinálanse algúns métodos que

poden aplicarse para a avaliación de posturas forzadas e para movementos repetitivos.


55

A maioría dos métodos propostos baséanse no rexistro da posición adoptada polos distintos segmentos articulares

no momento da observación. Iso esixe coñecer con anterioridade e de xeito exhaustivo as diferentes tarefas e

operacións realizadas pola persoa obxecto do estudo, co fin de determinar o número total de observacións a facer e

o momento no que se deben realizar. Trátase de plasmar da forma máis exacta posible as diversas posturas adoptadas

polo traballador cando realiza a súa tarefa habitual. Existen varios métodos para o rexistro e avaliación de posturas

mediante observación, entre eles podemos destacar o método OWAS, o proposto na norma ISO 11226 “Ergonomics-

Evaluation of static working postures”, o método “Posture Targetting” ou o método REBA. Este último método, nun

dos seus apartados contempla ademais a exposición a movementos repetidos.

O método OWAS

O método finlandés OWAS (Ovako Work Posture Analyzing System) foi desenvolvido entre 1974 e 1978 pola

empresa Ovako Oy xunto ao Instituto Finlandés de Saúde Laboral para a Industria Siderúrxica, e aplicado posteriormente

a outros tipos de industrias e á Construción.

O método inicialmente baseábase na observación e o rexistro codificado das posturas adoptadas polos segmentos

corporais: tronco, extremidades superiores e inferiores. Unha vez codificadas as posturas, a avaliación realízase me-

diante outra táboa que permite avaliar a carga de traballo tendo en conta a combinación da postura de costas, brazos

e pernas. O valor final obtido dános unha categoría de acción para cada unha das posturas rexistradas: non se requiren

medidas correctoras; requírense medidas correctoras nun futuro próximo; requírense medidas tan axiña como sexa

posible; requírense medidas correctoras inmediatas.

Existe unha versión informatizada do método que inclúe o esforzo realizado ou a carga manipulada. Este método

tamén proporciona unha táboa para poder avaliar a aceptabilidade da postura en función do tempo de exposición.


56

Norma ISO 11226 “Ergonomics- Evaluation of static working postures”

Esta norma ten por obxecto avaliar posturas de traballo estáticas, propoñendo un procedemento para establecer

se unha postura é aceptable ou non. O procedemento consiste en analizar por separado varios segmentos corporais e

articulacións seguindo un ou dous pasos.

Método “Posture Targetting” (diagrama postural)

Do mesmo xeito que o OWAS, este método ou técnica ten por obxecto o rexistro das posturas dos diferentes

segmentos corporais: cabeza, tronco e as extremidades superiores e inferiores. Ademais, tamén contempla os esforzos

ou accións realizados pola extremidade superior, así como o manexo de cargas. Con todo, a diferenza do OWAS, este

método non establece un criterio para a valoración final, nin prioriza a intervención, deixándoa a xuízo de quen o

aplica.

Método REBA

Malia que inicialmente foi concibido para ser aplicado para analizar o tipo de posturas forzadas que adoitan darse

entre o persoal sanitario, coidadores, fisioterapeutas e outras actividades do sector servizos, é aplicable a calquera

sector ou actividade laboral. O REBA divide o corpo en segmentos para codificalos individualmente, e do mesmo xeito

que o OWAS proporciona un sistema de puntuación para a actividade muscular debida a posturas estáticas e tamén o

fai para posturas dinámicas, accións repetidas (repeticións superiores a 4 veces/minuto, excepto andar), inestables ou

por cambios rápidos da postura. Inclúe ademais unha variable de agarre para avaliar a manipulación manual de cargas

e ao final ofrece un nivel de acción a través da puntuación obtida.


57

MEDIDAS PREVENTIVAS PARA ALIVIAR A CARGA POSTURAL

En xeral, débese seguir o principio de axustar o traballo ás persoas e non á inversa. Para iso adóitase recorrer á

combinación dalgunhas das seguintes accións ou medidas preventivas:

1. Medidas baseadas no deseño dos postos de traballo: Son accións destinadas a mellorar os espazos ou lugares

de traballo, as ferramentas e maquinaria utilizadas na realización do mesmo, aplicando os principios básicos da

ergonomía.

2. Medidas baseadas en cambios na organización do traballo: ritmos de traballo, descansos e pausas, supervisión

e instrucións, traballo en equipo, sistemas de rotación, cambios na secuencia de realización das operacións, etc.

Estas medidas poden reducir tanto a carga física como psíquica e deben ser tidas en conta en calquera tipo de

intervención preventiva xunto ás relativas ao deseño.

3. Medidas dirixidas a mellora dos métodos de traballo: Información sobre os riscos e formación dos traballadores

sobre a forma axeitada de realizar as tarefas e como adoptar unha correcta hixiene postural. Hai que ter en conta

que a formación e ou adestramento son necesarios e moi importantes á hora de previr riscos ou lesións, pero

insuficientes se van acompañados dunha mala organización do traballo ou se o deseño do posto é deficiente ou

incorrecto.

Algúns principios a ter en conta á hora de deseñar un posto ou organizar as tarefas son:

· Evitar o mantemento da mesma postura durante toda a xornada. Os cambios de postura sempre son benefi-

ciosos. Se non se pode cambiar de postura periodicamente recoméndase establecer pausas de descanso.

· Preferir estar sentado a estar de pé, a condición de que o traballo non requira levantarse frecuentemente nin a

realización de grandes forzas. Se hai que estar de pé, deberíase poder traballar cos brazos á altura da cintura

e sen ter que dobrar as costas. En todo caso, hai que procurar unha alternancia entre ambas posturas, pois o

mantemento prolongado de calquera das dúas, entraña risco.


58

· Intentar deseñar os postos ou tarefas de tal forma que os traballadores non teñan que realizar traballos

prolongados por encima dos ombreiros ou por baixo dos cóbados.

· Aqueles dispositivos do posto de traballo que requiran ser observados polo traballador deben estar situados en

fronte do mesmo, dentro dun área situado entre a altura dos ombreiros e a altura dos ollos e sen que existan

obstáculos visuais.

· A altura confortable de traballo varía coa altura da persoa e segundo o tipo de tarefa a realizar, polo que se

recomenda que o plano de traballo sexa regulable en altura.

· Ningún obxecto de traballo debería estar máis aló de 40-50 cm. do traballador. A distancia ideal do traballo é

de 20-30 cm. en fronte do corpo.

· As cadeiras e os asentos deben ser regulables e permitir o apoio dos pés no chan e as costas no respaldo.

Débese evitar un exceso de presión baixo as coxas ou as nádegas. Os cóbados, antebrazos e mans deber poder

situarse á altura da mesa ou zona de traballo e as bonecas deben estar na posición máis recta posible.

· Recomendase que as ferramentas dispoñan de mangos ou agarres adecuados para a tarefa e a traxectoria da

boneca, buscando sempre a postura máis neutra posible.

· Todas as ferramentas cortantes deben estar correctamente afiadas para evitar a aplicación excesiva de forza

ao realizar as operacións de corte.

· Intentar evitar traballos nos que os xeonllos deban estar flexionadas estando de pé ou en crequenas. Sempre

que sexa posible e que a tarefa o permita, débese potenciar o alternar o traballar de pé co de estar sentado.

· Se a tarefa ten que realizarse en posición estática e de pé, débese proporcionar un chanzo ou reposapés para

que os traballadores poidan manter un pé apoiado sobre o mesmo, reducindo así a carga postural.


59

En canto aos traballadores deben coñecer uns principios básicos en canto a normas de hixiene postural:

· Se ten que agacharse debe manter os pés separados, dobrar a cadeira e os xeonllos (non a cintura), manter a

columna recta ou lixeiramente arqueada cara atrás. Se é posible debe apoiar unha ou ambas mans sobre un

obxecto resistente ou facelo sobre os seus xeonllos.

· Debe evitar virar o tronco de forma brusca. Se ten que realizar un xiro debe facelo utilizando as cadeiras e

xeonllos en lugar da columna lumbar.

· Intentar potenciar o uso de ambas mans, evitará o cansazo nestas extremidades cando a man dominante estea

fatigada, e ao mesmo tempo axudará a diminuír o problema das persoas zurdas.

· Cando estea a realizar calquera tarefa, tanto de pé como sentado, intente manter apoiados os antebrazos ou

polo menos unha man sobre o plano de traballo.

· Débese evitar realizar tarefas utilizando a man ou os dedos como ferramenta (golpear ou apertar). Se é posible

diminúa a forza realizada cos brazos ou as mans.

· Se o traballo esixe estar sentado debe apoiar os pés no chan, mantendo os xeonllos a mesma altura que a

cadeira ou lixeiramente por encima da mesma. Se é necesario a utilización dun reposapés, este debe ter un

mecanismo de regulación de entre 00 e 150 sobre o plano horizontal. Se ten que realizar xiros estando sentado

debe procurar realizar xiros parciais, o ideal é virar todo o corpo á vez.

· Se ten que pasar da posición sentado á de pé, utilice os brazos como soporte, apóieos no reposabrazos da

cadeira, ou ben sobre as súas coxas ou xeonllos.

· Se ten que pasar da posición de pé á de sentado, fágao con suavidade, non se esborralle, e do mesmo xeito

que o descrito no parágrafo anterior utilice o reposabrazos ou as súas coxas como apoio ao sentarse. Procure

situarse sempre o máis atrás posible na cadeira apoiándose no respaldo e mantendo as costas rectas.


60

NORMAS TÉCNICAS SOBRE POSTURAS DE TRABALLO

No portal de ergonomía do INSHT atopamos a seguinte relación de normas técnicas sobre posturas de traballo,

divididas como: Normas técnicas específicas e normas técnicas xerais.

NORMAS TÉCNICAS ESPECÍFICAS

UNE-EN 1005-4:2005+A1:2009: Seguridade das máquinas. Comportamento físico do ser humano. Parte 4: Avaliación das posturas e movementos de traballo en relación coas máquinas.

Esta norma traduce ao español a norma europea correspondente. Presenta orientacións, válidas durante o deseño

das máquinas ou dos seus partes compoñentes, para a avaliación dos riscos para a saúde debidos, exclusivamente,

ás posturas e movementos en relación coa máquinas, é dicir, os asociados á montaxe, instalación, operación, axuste,

mantemento, limpeza, reparación, transporte e desgüace. Está dirixida aos proxectistas das máquinas.

ISO 11226:2000. Cor-1:2006. Ergonomics -- Evaluation of static working postures

A norma internacional ISO 11226: 2000 “Ergonomics - Evaluation of static working postures” ten como obxectivo

avaliar as posturas de traballo estáticas. Especifica os límites recomendados para posturas estáticas que non requiran

da aplicación de forzas externas, ou que esta sexa mínima, tendo en consideración os ángulos corporais e o tempo de

mantemento. A norma propón un procedemento para determinar se unha postura é aceptable ou non. O seu campo

de aplicación é máis amplo que o da norma europea.

NORMAS TÉCNICAS XERAIS

UNE-EN ISO 6385:2004. Principios ergonómicos para o deseño de sistemas de traballo

Entre os principios que proporciona para o deseño do espazo e do posto de traballo, dá criterios básicos sobre as

posturas de traballo. (Apartado 3.6.6. da norma). Entre outros fala de que: O deseño debe permitir ás persoas tanto a

estabilidade como a mobilidade postural e non deben provocar fatiga por unha tensión estática postural prolongada.

Debe ser posible cambiar as posturas do corpo.


61


Terminoloxía e principios xerais

Para o deseño das máquinas, a norma ten presente as posturas de traballo (apartado 4.3.3). “As posturas de traballo

deben ser o máis cómodas posibles, promovendo, deste xeito, uns movementos de traballo fáciles e que non dean efectos

prexudiciais para o individuo”. Proporciona diversos principios básicos relativos ás posturas como: Evitar posturas incómodas

(virado, inclinado, etc), permitir o cambio entre a posición de pé e sentado, proporcionar soportes adecuados para o corpo.

BIBLIOGRAFÍA

Portal de Ergonomía [Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo [citado 20 marzo de


Portal de trastornos musculoesqueléticos [Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo [citado

1 abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/MusculoEsqueleticos/

De Vicente A., Díaz C., Zimmermann M., Galiana L. El transtorno musculoesquelético en el ámbito laboral en cifras

[monografía en Internet]. Madrid: Departamento de información del INSHT: 2012 [citado 20 de maio de 2013]. Dispoñible

en: http://www.oect.es/portal/site/Observatorio/

Muñiz Saborido J.R. Carga física y postural. Movimientos repetitivos. Manipulación manual de cargas. En: Gestal Otero J.,

director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago

de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 367-380.

Nogareda S., Álvarez A. NTP 622: Carga postural: Técnica goniométrica. [monografía en Internet]. Madrid. Instituto

Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2004 [citado 24 de febreiro de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/


62

Nogareda S. NTP 601: Evaluación de las condiciones de trabajo: carga postural. Método REBA (Rapid Entire Body

Assesssment) [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2003 [citado 27 de

febreiro de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Cilveti Gubía S., Idoate García V. Protocolos de vigilancia sanitaria específica: Posturas forzadas. Madrid: Ministerio de

Sanidad y consumo; 2000.

Nogareda S., Dalmau I. NTP 452: Evaluación de las condiciones de trabajo: carga postural [monografía en Internet].

Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1997 [citado 27 de febreiro de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Bruce P, Vern P, Libby L. Musculoskeletal Disorders and Workplace Factors: A Critical Review of Epidemiologic Evidence for

Work-Related Musculoskeletal Disorders of the Neck, Upper Extremity, and Low Back. U.S. Department of Health and Human

Services; 1997.

Solé Gómez M. NTP 295: Valoración de la carga física mediante monitorización de la frecuencia cardíaca [monografía en

Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1991. [citado 2 de marzo de 2013]. Dispoñible en:

http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Chavarría Cosar R. NTP 177: La carga física de trabajo: definición y evaluación [monografía en Internet]. Madrid. Instituto

Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1986. [citado 9 de marzo de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Silverstein B, Fine l, Armstrong T. Joseph B. Buchholz B and Tobertson M: Cumulative trauma disorders of thehand and wrist

in industry. The ergonomics of working postures. Models,methods and cases. London. Taylor and Francis; 1986

ÍNDICE

Capítulo 4. Movementos repetitivos. Métodos de avaliación e medidas preventivas

63

Capítulo 4:MOVEMENTOS REPETITIVOS.

MÉTODOS DE AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

José Ramón Muñiz SaboridoJuan Cores Calvo

Á hora de buscar unha definición sobre o termo repetitividade ou sobre o que se consideran movementos repetitivos,

ímonos a encontrar con diversas acepcións que no seu día foron publicadas en diferentes traballos científicos ou de

investigación, ou difundidas por institucións ou organismos de diferentes países.

Unha das definicións máis aceptadas é a realizada por Silverstein, que considera unha tarefa como repetitiva,

cando a duración do ciclo de traballo fundamental é menor de 30 segundos ou cando máis do 50% do ciclo de traballo

emprégase para realizar o mesmo movemento ou realizar a mesmas secuencia de xestos.

O Ministerio de Saúde Pública de España, no protocolo de vixilancia sanitaria de movementos repetitivos

de membro superior do ano 2000, define aos movementos repetitivos como a un grupo de movementos continuos,

mantidos durante un traballo que implica ao mesmo conxunto osteomuscular, provocando no mesmo fatiga muscular,

sobrecarga, dor e para rematar lesión.

Como dixemos anteriormente os movementos repetitivos durante o traballo, é un dos factores que máis se asocian

aos TME, sobre todo aos producidos nas extremidades superiores.


64

A VII Enquisa Nacional de Condicións de Traballo (ENCT) do ano 2011, móstranos os datos máis recentes sobre

a distribución dos traballadores que realizan movementos repetitivos da extremidade superior, segundo o sector de

actividade. No gráfico 1 podemos ver unha comparativa entre as dúas últimas ENCT e observamos que presentan un

patrón similar. Esta distribución é bastante homoxénea nos sectores Construción, Agrario e Industria. Sendo o sector

Servizos o que presenta unha menor proporción, aínda que superior ao dato de VI ENCT.

Como podemos ver no gráfico 2, as ocupacións que presentan maiores porcentaxes de traballadores que realizan

movementos repetitivos da extremidade superior son os da industria tradicional, artesáns, os camioneiros, repartidores,

taxistas e outros condutores e os obreiros en produción industrial mecanizada.

Gráfico 1. Traballadores máis expostos a movementos repetitivos por sector, mans e brazos (2007 e 2011)Fonte: Observatorio estatal de condicións de traballo


65

Gráfico 2. Traballadores máis expostos á movementos repetitivos por ocupación, mans e brazos (2007 e 2011) Fonte: Observatorio estatal de condicións de traballo


66

MÉTODOS DE AVALIACIÓN DE MOVEMENTOS REPETITIVOS

Os métodos máis comúns para avaliar os movementos repetitivos aos que poden estar expostos os traballadores,

son basicamente cuestionarios ou chek-list ou métodos de avaliación baseados na asignación de puntuacións.

Os cuestionarios ou chek-list permiten identificar os factores de risco presentes no posto de traballo dunha forma

áxil. O seu inconveniente principal é que non asigna unha puntuación ou un nivel de risco aos factores identificados.

Cos métodos de avaliación baseados na asignación de puntuacións, a diferenza dos métodos anteriores, consegui-

mos un valor ou un nivel de actuación sobre os factores de risco identificados. A principal desvantaxe é a laboriosidade,

xa que a aplicación dos mesmos supón un traballo importante por parte do técnico que vaia a aplicalo. Ademais, algún

deles non contempla determinados factores de risco como poden ser por exemplo a exposición a vibracións.

Entre os métodos de avaliación para movementos repetidos no noso país podemos destacar o método check-list

OCRA e o método ERGO/IBV creado e desenvolvido polo Instituto de Biomecánica de Valencia.

Método check-list OCRA

Trátase dun método que avalía a exposición a movementos e esforzos repetitivos dos membros superiores. O méto-

do avalía o risco en función dos seguintes factores: a duración do movemento repetitivo, o período de descanso, a

duración e o tipo de forza exercida, postura de ombreiros, cóbados, pulsos e mans e a presenza de factores adicionais

de risco como poden ser a existencia de vibracións ou a utilización de luvas.

Este método destaca pola súa sinxeleza, sendo ademais rápido de aplicar. Entre as súas principais limitacións dest-

aca que non é un método do todo concluínte, podendo ser necesario outros medios de análise para realizar un diag-

nóstico más profundo, ademais só avalía os riscos que incumben aos membros superiores quedando fora da análise os

posibles riscos que poidan afectar a outros segmentos corporais como cabeza, pescozo, tronco ou pernas.


67

Método ERGO/IBV

O método Ergo/IBV é unha ferramenta informática desenvolvida polo Instituto Biomecánico de Valencia (IBV) que

permite a avaliación de riscos ergonómicos e psicosociais asociados a un posto de traballo, incluíndo o risco por

movementos repetitivos. Este método vainos a permitir analizar os movementos repetitivos do membro superior co

obxectivo de poder avaliar o risco de lesión musculoesquelética na rexión pescozo-ombreiro e na rexión man-pulso.

Para realizar a avaliación é preciso que coñezamos o tempo de exposición, así como a cantidade de movementos

repetitivos que se realizan con brazos e mans. As posturas adoptadas por pescozo, brazos e pulsos defínense a través

dun sinxelo sistema de codificación. O informe final, mostra por separado o nivel de risco para cada zona analizada así

como unha serie de recomendacións para reducir o risco.

Ademais dos dous métodos citados anteriormente, o INSHT na súa Nota Técnica de Prevención 629 inclúe outros

métodos relevantes para a avaliación de movementos repetitivos (táboa 2).

MÉTODO ZONAS CORPORAIS FACTORES DE RISCO

“RAPID UPPER LIMB

ASSESSMENT”-RULA (1993)Corpo enteiro

· Frecuencia de movementos

· Traballo estático muscular

· Forza

· Posturas de traballo

· Tempo de traballo sen unha pausa

MÉTODO DE REXISTRO DE

ARMSTRONG (1982)

Membros

superiores Posturas


68

TEST DE MICHIGAN

(1986)Membros superiores

· Estrés físico

· Forza

· Posturas

· Repetitividade

· Distribución ou equipamento do posto e

ferramentas de traballo

ÍNDICE DE ESFORZO


· Intensidade de esforzo

· Duración do esforzo

· Esforzos por minuto

· Postura

· Velocidade de traballo

· Duración da tarefa por día

PLIBEL (1995) Corpo enteiro

· Posturas forzadas

· Movementos repetitivos

· Deseño deficiente de ferramentas e de postos de

traballo

· Condiciones medioambientais e organizacionais

estresantes

INSTITUTO DE BIOMECÁNICA DE

VALENCIA (IBV)

COMISIÓNS OBREIRAS (CC.OO.)

UNIÓN DE MUTUAS (UM) (1995)

Corpo enteiro

· Posturas

· Duración da tarefa

· Repetitividade


69

OPEL ESPAÑA AUTOMÓBILES, S.A.

(1997)Corpo enteiro

· Posturas de brazos

· Movementos da boneca e do cóbado

· Manipulación manual de cargas

· Tipos de suxeición coas mans

· Movementos de xeonllos, pescozo e tronco

MÉTODO DE J. MALCHAIRE


· Posturas inadecuadas

· Forzas utilizadas

· Repetitividade

· Molestias mecánicas solicitadas

· Outros factores

MINISTERIO DE SANIDADE E

CONSUMO: MOVEMENTOS REPETIDOS

(2000)

Membros superiores

· Carga postural

· Carga dinámica

· Repetitividade, monotonía

MINISTERIO DE SANIDADE E

CONSUMO: NEUROPATÍAS POR

PRESIÓN

(2000)

Corpo enteiro

· Carga e transporte de pesos

· Movementos forzados

· Apoios prolongados sobre superficies duras ou

arestas

· Posturas mantidas

· Manexo de ferramentas

· Frecuencia de manipulación

· Factores de natureza non laboral

· Presenza de alteracións metabólicas, hormonais,

carenciais ou tóxicas

· Factores anatómicos


70

“AN ERGONOMIC JOB MEASUREMENT

SYSTEM”-EJMS (2001)Corpo enteiro

· Fatiga visual

· Posturas de pescozo, ombreiro, tronco, boneca

· Movementos de man/dedos

· Acción de empurrar/tirar

· Postura estática

INRS (2001) Corpo enteiro

· Tensión muscular xeral

· Harmonía postural e cinética

· Actividade muscular

· Actividade motriz brusca

· Xestos aleatorios

· Marxe de manobra motriz

· Ruptura da actividade intra/interciclo de traballo

· Marxe de manobra perceptiva

· Ritmo de traballo

Táboa 2. Principais métodos de avaliación de movementos repetitivosFonte: INSHT (NTP 629)


71

MEDIDAS PREVENTIVAS PARA PREVIR E CONTROLAR RISCOS ERGONÓMICOS CAUSADOS

POR MOVEMENTOS REPETITIVOS

Á hora de propoñer medidas preventivas para evitar riscos producidos por movementos repetitivos temos sempre

que ter en conta os mesmos principios que os aplicados para aliviar a carga postural, isto é: medidas baseadas no

deseño dos postos de traballo; medidas baseadas en cambios na organización do traballo; e medidas dirixidas a

mellora dos métodos de traballo.

En canto ás medidas baseadas no deseño dos postos ou ferramentas de traballo, hai que ter en conta que se

deben adaptar ás características dos individuos que vaian realizar a tarefa, intentando evitar en todo momento os

sobreesforzos, e buscando sempre que o traballo se realice con comodidade.

Unha ferramenta ben deseñada, sería aquela que impide a aplicación dunha forza excesiva, sobre todo cando a

man se vexa obrigada a realizar movementos de presión, flexión, extensión ou rotación. Outro aspecto a ter en conta

á hora de deseñar ou adquirir ferramentas é que estas deben posuír un deseño que permitan que o traballador poida

manter recto o pulso en relación co antebrazo no momento da utilización. Se temos que traballar con ferramentas

que esixan un esforzo manual continuo, como poden ser unhas tenaces, o ideal é que estean deseñadas de forma que

favoreza a utilización de varios dedos en lugar de só dous, e que a súa forma permita o agarre cómodo tanto coa man

dereita como coa esquerda.

Á hora de adquirir novos equipos ou ferramentas, débese ter en conta sempre a evolución da técnica, priorizando

a elección de equipos ou ferramentas que sexan manexables, e que teñan os mandos ou controis brandos ou fáciles

de accionar, como pode ser o caso de adquisición de ferramentas mecánicas en lugar de manuais ou optar pola

automatización de cadeas de envasado ou empaquetado automático.

Tamén podemos adoptar medidas organizativas como propoñer un aumento na frecuencia e/ou duración dos


72

descansos, ou que os traballadores roten nos seus postos de traballo. Esta rotación debe ir sempre acompañada dunha

formación e preparación dos traballadores que interveñen na rotación de todas as tarefas. Outra medida organizativa

sería intentar evitar as tarefas repetitivas de tal forma que os ciclos de traballo sexan superiores a 30 segundos ou que

non se teña que repetir o mesmo movemento durante o 50% do ciclo de traballo.

As medidas encamiñadas a realizar ou propoñer melloras nas técnicas de traballo, teñen o obxectivo de reducir

ou atenuar o impacto dos movementos repetitivos. É importante subliñar que un bo mantemento preventivo dos

equipos, maquinaria ou ferramentas é fundamental para que os traballadores non teñan que aplicar máis forza que

a estritamente necesaria cando realizan este tipo de operacións. Así por exemplo, é conveniente que a maquinaria

ou útiles de traballo que utilicemos, estean destinadas á tarefa para a que foron deseñados, e que se manteñan en

condiciones axeitadas. Tamén é fundamental que o material estea correctamente engraxado e se traballamos con

obxectos cortantes estes deben estar correctamente afiados para así reducir a forza empregada nas tarefas de corte.

Esta última medida cobra especial importancia en industrias ou empresas como a cárnica, carpinterías ou industria

téxtil.

Un último aspecto básico a ter en conta é que se debe informar aos traballadores sobre aquelas operacións ou

tarefas que poden orixinar movementos repetitivos e proporcionarlle así mesmo, a formación adecuada para realizar o

traballo de forma segura.


73

NORMAS TÉCNICAS SOBRE MOVEMENTOS REPETIDOS

Do mesmo xeito que no tema de posturas forzadas, o portal de ergonomía do INSHT vólvenos a ofrecer unha serie

de normas técnicas sobre os movementos repetidos e divídeas de novo como normas técnicas específicas e normas

técnicas xerais.

NORMAS TÉCNICAS ESPECÍFICAS

UNE-EN 1005-5:2007. Seguridade das máquinas. Comportamento físico do ser humano. Parte 5: Ava-

liación do risco por manipulación repetitiva de alta frecuencia.

Recomenda ao deseñador da máquina que intente reducir ao mínimo a tensión musculoesquelética e o risco de fa-

tiga, de malestar e de problemas musculoesqueléticos, derivados de accións que requiran unha manipulación repetitiva

a alta frecuencia. Para iso deben considerarse unha variedade de factores de risco que inclúen a frecuencia das accións

a forza, as posturas, a duración, a carencia de recuperación e outros factores adicionais. A norma específica proporciona

datos de referencia para a frecuencia de acción dos membros superiores cando se traballa coa maquinaria, e presenta

un método de avaliación do risco orientado cara á análise das opcións para a redución do risco. Aplícase á maquinaria

de uso profesional utilizada pola poboación traballadora adulta e sa. Non é aplicable para os movementos repetitivos,

nin os riscos asociados, do pescozo, das costas e dos membros inferiores.

Proporciona un modelo de avaliación do risco cuxa primeira etapa é identificar a presenza de perigos (ou factores

de risco) para a extremidade superior; caso de existir, a norma proporciona indicacións para a estimación e avaliación

sinxela do risco e, no caso de ser necesaria unha avaliación detallada, propón o método OCRA.

ISO 11228-3:2007. Ergonomics - Manual handling - Part 3: Handling of low loads at high frequency.

Establece recomendacións ergonómicas para as tarefas de traballo repetitivo que levan unha manipulación manual

de cargas pequenas a alta frecuencia. Do mesmo xeito que na anterior norma europea, dá un procedemento para


74

a identificación dos factores de risco e un check-list para realizar unha avaliación sinxela do risco. En caso de ser

necesario avaliar o risco dun modo máis detallado, a norma propón o método OCRA.

NORMAS TÉCNICAS XERAIS


Terminoloxía e principios xerais.

Establece que entre os principios xerais para o deseño das máquinas, débense ter presentes os movementos do

corpo (apartado 4.3.4): O operador non debe de ter que realizar movementos moi frecuentes que requiran a formación

de ángulos extremos das articulacións, durante un período de tempo prolongado. As máquinas deben deseñarse de

modo que se eviten movementos repetitivos que poidan provocar danos, enfermidades ou lesións.

UNE-EN ISO 12100-1:2004+A1:2010. Seguridade das máquinas. Conceptos básicos, principios xerais

para o deseño. Parte 1: Terminoloxía básica, metodoloxía.

O apartado 4.9 desta norma aborda os perigos producidos por non respectar os principios da ergonomía no deseño

das máquinas. Concretamente, efectos fisiolóxicos (por exemplo, afecciones musculoesqueléticas) que resultan por

exemplo de posturas incómodas ou de esforzos excesivos ou repetitivos.



Portal de trastornos musculoesqueléticos [Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo [citado 1 abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/MusculoEsqueleticos/


75

Muñiz Saborido J.R. Carga física y postural. Movimientos repetitivos. Manipulación manual de cargas. En: Gestal Otero J., director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 367-380.

Nogareda S., Garcia C. NTP 844: Tareas repetitivas: método ergo/IBV de evaluación de riesgos ergonómicos [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2009 [citado 8 de marzo de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Rojas Picazo A., Ledesma de Miguel J. NTP 629: Movimientos repetitivos: métodos de evaluación. Metodo OCRA: actualización [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2004 [citado 8 de marzo de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Cilveti Gubía S., Idoate García V. Protocolos de vigilancia sanitaria específica: Movimientos repetidos del miembro superior. Madrid: Ministerio de Sanidad y consumo; 2000.

Bruce P, Vern P, Libby L. Musculoskeletal Disorders and Workplace Factors: A Critical Review of Epidemiologic Evidence for Work-Related Musculoskeletal Disorders of the Neck, Upper Extremity, and Low Back. U.S. Department of Health and Human Services; 1997.

ÍNDICE


76

Capítulo 5:MANIPULACIÓN MANUAL DE CARGAS.

FACTORES DE RISCO, MÉTODOS DE AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS


O Real Decreto 487/1997 que establece as disposicións mínimas de Seguridade e Saúde relativas á manipulación

manual de cargas (MMC), define esta como calquera operación de transporte ou suxeición dunha carga por parte

dun ou varios traballadores (o levantamento, a colocación, o empuxe, a tracción ou o desprazamento) que polas súas

características ou condicións ergonómicas inadecuadas poida entrañar riscos, en particular dorsolumbares, para os

traballadores.

A manipulación manual de cargas é unha tarefa que se realiza de forma bastante frecuente en moitos sectores

de actividade, desde a industria pesada ata o sector sanitario, pasando por todo tipo de industrias e servizos. Esta

actividade é responsable, en moitos casos, da aparición de fatiga física, ou ben de lesións que se poden producir dunha

forma inmediata ou pola acumulación de pequenos traumatismos aparentemente sen importancia. Poden ser vítima

destas lesións tanto os traballadores que manipulan cargas regularmente como aqueles que realizan esta actividade

de forma máis ocasional.

Capítulo 5. Manipulación manual de cargas. Factores de risco, métodos de avaliación e medidas preventivas

77

As lesións que máis frecuentemente produce a manipulación de cargas son as que se dan nas costas, especialmente

na zona dorsolumbar, estas poden abarcar desde as coñecidas lumbalxias ás hernias discais, podendo chegar a producir

en situacións extremas fracturas vertebrais por sobreesforzo. Os ombreiros, mans e brazos son outra das partes do

corpo expostas a lesións por sobreesforzo xunto á posible aparición de hernias inguinais.

A Guía Técnica de Cargas do INSHT proporciona criterios e recomendacións que poden facilitar aos empresarios

e responsable de prevención a interpretación e aplicación do Real Decreto 487/1997. Permite ademais calcular o peso

máximo que pode manipular un traballador e ao mesmo tempo detectar os factores de risco aos que está exposto

cando se realiza dita manipulación.

Esta Guía entende como carga calquera obxecto susceptible de ser movido. Inclúe por exemplo a manipulación

de persoas (como os pacientes nun hospital) e a manipulación de animais nunha granxa ou nunha clínica veterinaria.

Así mesmo, tamén se considerarán cargas aqueles materiais que se manipulen por medio dunha grúa ou outro medio

mecánico, e que requiran do esforzo humano para movelos ou colocalos na súa posición definitiva. Con todo, non será

manipulación de cargas a aplicación de forzas como o movemento dunha manivela ou unha panca de mandos.

A manipulación manual de toda carga que pese máis de 3 kg pode entrañar un potencial risco dorsolumbar non

tolerable, porque aínda que se trata dunha carga lixeira, se se manipula nunhas condicións ergonómicas desfavorables

pode xerar un risco (afastada do corpo, con posturas inadecuadas, moi frecuentemente, en condicións ambientais

desfavorables, con chans inestables, etc.).

A manipulación manual de cargas menores de 3 kg tamén pode dar lugar a trastornos musculoesqueléticos nos

membros superiores debido a esforzos repetitivos.

En España, os traballadores máis expostos a actividades de manipulación manual de cargas son os pertencentes

aos sectores da Construción e Agrario, seguidos da Construción e Servizos (gráfico 1).


78

A distribución no sector Servizos é bastante heteroxénea, como se observa no gráfico 2. Destaca as ramas de

comercio e reparacións, actividades sanitarias, veterinarias e servizos sociais e transporte e almacenamento, como

aquelas onde máis exposición de MMC sofren os traballadores.

42,1%45%

40%

35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0%

33,5%

22,3% 21,7%

39,2% 39,4%

11,8%14,0%

2007

2011

Agrario Industria Construción Servizos

Gráfico 1. Traballadores máis expostos a MMC por sector (2007 e 2011) Fonte: Observatorio estatal de condicións de traballo


79

24%

20%

16%

12%

8%

4%

0%

22,6%

18,8%

20,9%

3,0%

6,7%

22,1%

10,3%2011

Comercio ereparacións

Hostelería Transporte ealmacenamento

Comunicación,activ.

financieiras,científicas e

administrativas

Administraciónpública e

educación

Activ. sanitarias,veterinarias eserv. sociais

Activ. culturaisdeportivas e serv.

personais

Gráfico 2. Traballadores máis expostos a MMC no sector Servizos (2011) Fonte: Observatorio estatal de condicións de traballo

En canto á distribución segundo o sexo dos enquisados, a porcentaxe de homes expostos a tarefas de MMC é

moito maior que as de mulleres expostas, 21,7% fronte a 13,3%. Isto explícase se se ten en conta que os sectores

máis expostos están formados predominantemente por homes.


80

FACTORES DE RISCO PRESENTES NA MANIPULACIÓN MANUAL DE CARGAS

Os principais factores de risco que poden estar presentes nas actividades de MMC son: as características da carga;

o esforzo físico necesario; as características do medio de traballo; e as esixencias da actividade. É importante tamén ter

en conta os posibles factores individuais de risco.

A análise de todos estes factores será determinante para realizar unha correcta avaliación de riscos.

A. Características da carga

As características da carga poden resultar un factor de risco nos seguintes supostos cando:

• A carga é demasiado pesada ou demasiado grande.

• É voluminosa ou difícil de suxeitar.

• Está en equilibrio inestable ou o seu contido corre o risco de desprazarse.

• Está colocada de tal modo que debe sosterse ou manipularse a distancia do tronco ou con torsión ou inclinación

do mesmo.

• A carga, debido ao seu aspecto exterior ou a súa consistencia, pode ocasionar lesións ao traballador, en particular

en caso de golpe.

B. Esforzo físico necesario

Un esforzo físico pode entrañar un risco, en particular dorsolumbar, nos casos seguintes cando:

• É demasiado importante.

• Non pode realizarse máis que por un movemento de torsión ou de flexión do tronco.

• Pode carrexar un movemento brusco da carga.

• Se realiza mentres o corpo está en posición inestable.

• Se trata de alzar ou descender a carga con necesidade de modificar o agarre.


81

C. Características do medio de traballo

As características do medio de traballo poden aumentar o risco de lesión nos seguintes casos cando:

• O espazo libre, especialmente vertical, resulta insuficiente para o exercicio da actividade de que se trate.

• O chan é irregular e pode dar lugar a tropezos ou ben é esvaradío para o calzado que leve o traballador.

• A situación ou o medio de traballo non permite ao traballador a MMC a unha altura segura e nunha postura

correcta.

• O chan ou o plano de traballo presentan desniveis que implican a manipulación da carga en niveis diferentes.

• O chan ou o punto de apoio son inestables.

• A temperatura, humidade ou circulación do aire son inadecuadas.

• A iluminación non sexa adecuada.

• Exista exposición a vibracións.

D. Esixencias da actividade

A actividade de MMC pode entrañar risco cando implique unha ou varias das esixencias seguintes:

• Esforzos físicos demasiado frecuentes ou prolongados nos que interveña en particular a columna vertebral.

• Período insuficiente de repouso fisiolóxico ou de recuperación.

• Distancias demasiado grandes de elevación, descenso ou transporte.

• Ritmo imposto por un proceso que o traballador non poida modular.

E. Factores individuais de risco

Constitúen factores individuais de risco:

• A falta de aptitude física para realizar as tarefas en cuestión.

• A inadecuación das roupas, o calzado ou outros efectos persoais que leve o traballador.


82

• A insuficiencia ou inadaptación dos coñecementos ou da formación.

• A existencia previa de patoloxía dorsolumbar.

MÉTODOS DE AVALIACIÓN DE RISCOS DA MMC

Como xa dixemos anteriormente, a Guía Técnica de Cargas do INSHT ademais de facilitar recomendacións e

criterios para interpretar o Real Decreto 487/1997, proporciona tamén un método que nos permite avaliar os riscos

derivados das actividades de MMC.

Este método, a modo de indicación xeral, aconsella que o peso máximo que se recomenda non exceder en

condicións ideais de manipulación sexa de 25 Kg. Ademais permítenos calcular o peso máximo recomendado que pode

manipular un traballador e ao mesmo tempo detectar os factores de risco aos que está exposto cando realiza dita

manipulación. A Guía recolle un total de 30 factores de análise que o técnico avaliador ten que estudar para decidir se

o risco é ou non tolerable para os traballadores.

Aínda que o método da guía técnica do INSHT é aplicable en moitas das situacións de manipulación manual de

cargas, pode non ser adecuado nas situacións nas que sexa necesario unha avaliación máis detallada, por exemplo en

tarefas de manipulación que obrigue a estar sentado ou de xeonllos, en traballos que teñan unha gran variedade de

tarefas nas que varíe significativamente o peso da carga, a posición das mesmas con respecto ao corpo, a frecuencia

de manipulación, etc.

Polo tanto, se ao realizar a avaliación aparecen dúbidas, ou existen situacións que non se atopan recollidas no

método da guía técnica do INSHT, débese realizar unha avaliación máis detallada por un experto en Ergonomía.

Existen outros métodos de recoñecido prestixio aos que se pode acudir para avaliar o risco por MMC, no caso de

que a complexidade da tarefa así o requira. Na actualidade o máis recoñecido a nivel internacional sexa quizais o NIOHS.


83

O método NIOHS foi creado polo National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) como unha

ecuación para avaliar o manexo de cargas no traballo ofrecendo como resultado o peso máximo recomendado que é

posible levantar para evitar a aparición de lumbalxias e problemas de costas.

Este método emprega para a súa ecuación 6 coeficientes aplicados a 6 factores diferentes: distancia horizontal;

altura; desprazamento vertical; asimetría do corpo; frecuencia de manipulación; e tipo ou factor de agarre da carga.

Algún das limitacións que presenta este método son que non ten en conta o risco potencial asociado cos efectos

acumulativos dos levantamentos repetitivos, tampouco considera posibles imprevistos como esvaradíos, caídas nin

sobrecargas inesperadas. Tampouco é aplicable para avaliar tarefas nas que a carga se levante cunha soa man, sentado

ou axeonllado, cando se trate de cargar persoas, obxectos fríos, quentes ou sucios, ou cando o levantamento se realice

de forma rápida e brusca. O método NIOSH tampouco pode ser de aplicación se a temperatura está por baixo de 19 0C

ou por encima de 26 0C, se a humidade é inferior ao 35% ou superior ao 50%, ou ben se a carga levantada é inestable,

por exemplo recipientes que conteñan líquidos.

Outro método que se adoita usar para avaliar actividades que implican actividades de MMC é o método de

Snook e Ciriello (1991). Este método atópase baseado nos criterios psicofísicos, que son aqueles que limitan a carga

de traballo que ten que mobilizar un operario baseándose na percepción do esforzo de manipulación por parte dos

mesmos. Snook e Ciriello publican un estudo baseado en probas subxectivas que consiste nunha serie de táboas que

inclúen os valores límites para tarefas que implican levantamento, depósito, empuxe e tracción de cargas.

Para poder realizar a avaliación con este método é necesario ter en conta as seguintes variables: frecuencia de

transporte (contempla dende 1 cada 6 segundos a 1 cada 8 horas); distancia do transporte da carga; altura vertical

á que se transporta; o sexo do traballador (existen táboas para homes e para mulleres) e o porcentaxe da poboación

capaz de transportar a carga (as táboas dan os percentís 90, 75, 50, 25 e 10).


84

MEDIDAS PREVENTIVAS A ADOPTAR NA MMC

Á hora de eliminar ou reducir o risco de lesións ao nivel máis baixo posible por actividades que requiran MMC,

como medidas de carácter xeral podemos destacar as seguintes.

• Utilización de axudas mecánicas. Sempre que sexa posible débese intentar mecanizar ou automatizar os procesos

de manipulación.

• Redución ou redeseño da carga, por exemplo reducindo o seu tamaño, peso ou redeseñando a carga, de maneira

que teña unha forma regular ou dotándoa de asas que faciliten o agarre.

• Organización do traballo. Intentarase que a manipulación sexa máis fácil, organizando tarefas de forma que se

eviten xiros, inclinacións, estiramentos ou empuxes innecesarios. Sería conveniente organizar as operacións de

almacenamento de forma que os obxectos máis lixeiros se coloquen nos estantes máis altos ou máis baixos,

deixando os estantes centrais para os obxectos máis pesados. Poderíanse establecer tamén períodos de descanso

apropiados ou rotación de tarefas, de xeito que ningunha tarefa implique unha gran actividade física ou os

mesmos grupos musculares e articulacións. En calquera caso, estas solucións nunca debe substituír a un bo

deseño do posto de traballo.

• Mellora do entorno de traballo. Evitando por exemplo os desniveis, as escaleiras, os espazos estreitos ou

insuficientes, as temperaturas extremas, etc.

• Formación e información. Unha das medidas máis importantes en actividades de manipulación de cargas é o feito

de que os traballadores estean informados e formados sobre os riscos presentes no seu posto de traballo e sobre

a forma correcta de manipular cargas. O adestramento será un aspecto básico para realizar un MMC correcta.

Algunhas medidas máis concretas para eliminar ou diminuír os riscos derivados por actividades de manipulación

de cargas poden ser as seguintes:


85

1.- O ideal sería que o desprazamento vertical dunha carga non sexa superior a 25 cm. sendo aceptables os

desprazamentos comprendidos entre a altura dos ombreiros e a altura da media perna. Non se deberían

manexar cargas por encima dos 175 cm., que é o límite de alcance para moitas persoas. Para intentar diminuír o

desprazamento vertical das cargas pódense adoptar medidas preventivas como utilización de mesas elevadoras

ou adopción de medidas organizativas, tales como que as cargas máis pesadas se almacenen en zonas máis

favorables, deixando as cargas máis lixeiras para zonas inferiores ou superiores.

2.- Os xiros de tronco van producir un aumento

das forzas compresivas na zona lumbar, polo

que sempre que sexa posible, deseñaranse as

tarefas de forma que se poidan manipular as

cargas sen efectuar xiros.

3.- Se a carga a manipular non ten agarres

adecuados ou presenta unha superficie lisa

ou esvaradía, isto vai supoñer un aumento

do risco. Para evitalo, o ideal sería que as

cargas teñan asas ou rañuras nas que se

poida introducir a man facilmente, de modo

que estas permitan un agarre correcto (neste

caso sería necesario a utilización de luvas).

Na figura 1 podemos ver algúns exemplos de

agarres de cargas.

90º

AGARRE BO

AGARRE REGULAR

AGARRE MALO

Figura 1. Exemplos de agarre.

Fonte: INSHT


86

4.- Os límites de carga acumulada diariamente nunha quenda de 8 horas, en función da distancia de transporte,

non deben superar os recomendados na táboa 1:

Distancia de transporte

(metros)

kg/día transportados

(máximo)

Ata 10 m 10.000 kg

Máis de 10 m 6.000 kg

Táboa 1. Límites de carga acumulada que non se debería superarFonte: Guía técnica de manipulación de cargas do INSHT

5.- É recomendable que a anchura da carga non supere a anchura dos ombreiros (60 cm. aproximadamente) e que

a profundidade da carga non supere os 50 cm., xa que unha carga demasiado profunda, aumentará as forzas

compresivas na columna vertebral. Débese ter en conta tamén que unha carga demasiado alta pode entorpecer

a visibilidade, existindo risco de tropezos ou caídas.

6.- É conveniente coñecer o peso das cargas que se van a manipular así como a información de onde está situado

o seu centro de gravidade. Esta información que se debe solicitar ao fabricante, suministrador ou importador

da mesma, axudaranos a tomar precaucións antes de manipulala. Como norma xeral, as cargas deberán ter

preferentemente o centro de gravidade fixo e centrado, se isto non fora posible, débese advertir nunha etiqueta

ou informar ao traballador. Se a carga ten o centro de gravidade descentrado débese manipular co lado máis

pesado preto do corpo.


87

7.- Para a manipulación de cargas que se poidan mover de forma brusca ou inesperada débense utilizar axudas

mecánicas, realizar a manipulación en equipo e se é posible, acondicionar a carga de forma que se evite que se

mova o seu contido. Do contrario, pódese ver aumentado o risco de lesión.

8.- Se as pausas ou períodos de recuperación non son suficientes, os traballadores non poderán recuperarse da

fatiga e o seu rendemento será menor. Para evitar esta situación pódense programar pausas ou organizar a

tarefa de forma que se estableza rotación entre os postos, o ideal sería que se alternen tarefas de manipulación

con outras que requiran a utilización de grupos musculares diferentes. Para evitar a fatiga tamén é recomendable

que cada traballador poida regular o seu ritmo intentando que este non veña imposto polo proceso produtivo.

Outro aspecto clave a ter en conta é que a manipulación de cargas deberíase realizar en superficies estables, por

exemplo sobre pavimentos regulares que eviten o risco de esvaróns e permitan un bo agarre do calzado. Ademais

débese evitar efectuar estas actividades sobre escaleiras, chanzos ou subindo costas. Neste sentido, cabe destacar

que o Real Decreto 486/1997 de lugares de traballo prohibe o transporte e a manipulación de cargas por ou dende

escaleiras de man, cando o seu peso ou dimensións poidan comprometer a seguridade do traballador. Tamén hai que

ter en conta que se deben evitar superficies rugosas que poidan expoñer a traballadores a vibracións.

Outros dous factores importantes son a iluminación e a temperatura, tanto se os traballos de manipulación

realízanse no exterior como no interior. Recoméndase que a temperatura se manteña entre os 14 e os 25O C, cunha

humidade relativa entre o 30 e o 70%. Se a temperatura é moi elevada, pódense levar adiante medidas organizativas

como o establecemento de pausas, así como manterse axeitadamente hidratado, se pola contra a temperatura é moi

baixa, os traballadores deben estar convenientemente abrigados. Débense evitar ademais correntes e refachos de

vento xa que poden aumentar o risco, sobre todo se as cargas son laminares ou contan cunha superficie ampla.


88

En canto á iluminación, esta deberá ser o suficientemente elevada como para permitir realizar estas tarefas

de forma segura, permitindo distinguir perfectamente as formas da carga, identificar os puntos de agarre e toda a

información que esta nos poida proporcionar (contido, peso, centro de gravidade, etc.).

Un aspecto fundamental a ter en conta é a roupa e os equipos de protección que poidan utilizar os traballadores.

A roupa debe ser cómoda e non axustada, ademais recoméndase que se eviten os cintos ou elementos que se poidan

enganchar con facilidade. O calzado debe ser cómodo, estable e se existe risco de caída de obxectos, debe levar pun-

teira reforzada. Así mesmo, hai que ter en conta que se o traballador utiliza algún equipo de protección individual, este

non debe interferir na capacidade de realizar movementos, nin impedir a visión ou destreza manual.

Como xa se explicou, é importante que todos os traballadores que manipulen cargas no seu posto de traballo,

posúan a formación e información adecuadas sobre os riscos derivados desta tarefa, así como as medidas de prevención

e protección que se deban adoptar.

COMO SE DEBE MANIPULAR UNHA CARGA

Á hora de realizar calquera actividade de manipulación de cargas temos que ter en conta que a altura ideal para

realizar dita manipulación é aquela que se atopa entre os cóbados e cotelos. A carga debe estar sempre o máis pegada

ao corpo que sexa posible.

Se a carga se atopa no chan ou cerca do mesmo hai que ter en conta que é importante utilizar unha técnica de

levantamento axeitada, de tal forma que o traballador utilice os músculos das pernas máis que os das costas.

O ideal sería que todos os traballadores responsables de realizar actividades de manipulación contasen cunha boa

forma física e estivesen correctamente adestrados nas actividades de manipulación. É importante tamén que antes de


89

realizar calquera actividade de manipulación de cargas se realice algún exercicio de quentamento e estiramento previo,

co fin de preparar a musculatura para realizar a actividade. Isto contribuiría a minimizar o risco de lesión.

Como norma xeral temos que ter en conta as seguintes recomendacións á hora de realizar esta actividade:

· Sempre que sexa posible débense utilizar medios mecánicos para realizar a mobilización.

· Seguir as indicacións que aparezan no obxecto que imos a manipular acerca dos posibles riscos da carga,

como pode ser un centro de gravidade inestable, se se trata de materiais corrosivos, etc.

· Se non aparecen indicacións no embalaxe, débese observar a carga, prestando especial atención á súa forma

e tamaño, posible peso, zonas de agarre, posibles puntos perigosos, etc. É importante probar a alzar primeiro

un lado, xa que non sempre o tamaño da carga ofrece unha idea exacta do seu peso real.

· Solicitar axuda doutras persoas se o peso da carga é excesivo ou se deben adoptar posturas incómodas

durante o levantamento e non se poden resolver por medio da utilización de axudas mecánicas.

· Ter planificada a ruta de transporte e o punto de destino final do levantamento, retirando os materiais que

entorpezan o paso.

· Usar a vestimenta, o calzado e os equipos axeitados.

Unha vez planificado o levantamento é conveniente levar adiante os seguintes pasos:

· Colocación dos pés: Débense apoiar os pés firmemente no chan, colocando un

máis adiantado que outro en dirección ao movemento. A postura debe ser estable e

equilibrada, e os pés deben estar aproximadamente afastados uns 50 cm. un do outro. 50cm.


90

· Débese adoptar unha postura correcta ao realizar a operación: Dobrar a cadeira e xeonllos mantendo as costas

rectas.

· O levantamento débese realizar de forma

suave, estendendo as pernas e mantendo as

costas rectas. É importan non dar tiróns á carga

nin realizar movementos de forma brusca ou

rápida.

· Manter sempre que sexa posible os brazos

pegados ao corpo suxeitando a carga de forma

firme.

· Evitar virar o corpo cando estea realizando calquera operación de manipulación de cargas. Se ten que virarse

fágao coas pernas, non co tronco (canto maior sexa o peso da carga máis aumentará o risco de lesión).

ESPALDA INCLINADA PERO RECTA

CORRECTO INCORRECTO

ESPALDA CURVADA


91

· Se o desprazamento é desde o chan ata a altura dos

ombreiros ou superior, débese apoiar a carga no medio

do percorrido para cambiar o agarre da mesma. Primeiro

deposite a carga de forma segura e logo colóquea e

suxéitea de forma correcta.

· Cando as dimensións da carga así o aconsellen, solicite

axuda a un compañeiro para realizar a manipulación.

· Se a operación leva consigo o arrastre de cargas, recorde

que sempre é preferible empurrar que tirar.


92

NORMAS TÉCNICAS SOBRE MANIPULACIÓN MANUAL DE CARGAS

O INSHT sinala as seguintes normas técnicas sobre manipulación manual de cargas:

NORMA ISO 11228 – ERGONOMICS – MANUAL HANDLING

As tres partes que compoñen esta norma establecen recomendacións ergonómicas para diferentes tarefas de

manipulación manual de cargas: levantamento e transporte (parte 1), empuxe e tracción (parte 2) e manipulación de

pequenas cargas a frecuencias elevadas (parte 3).

Estas normas proporcionan información interesante para deseñadores de produtos, empresarios, traballadores e

para calquera outra persoa involucrada neste tipo de traballo ou no deseño e organización dos postos de traballo. Así

mesmo, cada unha das partes proporciona un ou varios métodos de avaliación específicos dos riscos que tratan.

NORMA ISO 11228-1:2003. ERGONOMICS -– MANUAL HANDLING-- Part 1: Lifting and carrying

Establécese un sistema paso a paso para a estimación dos riscos para a saúde derivados de tarefas de levantamento

e transporte de cargas. En cada paso, propón límites recomendables e consellos prácticos para a organización

ergonómica destas tarefas. Ademais, a norma propón unha serie de recomendacións tendo en conta un amplo rango

de factores relevantes incluíndo a natureza da tarefa, as características do obxecto, o ambiente de traballo e as

capacidades e limitacións persoais dos traballadores.

Esta norma é de aplicación para tarefas de levantamento e transporte de obxectos de peso igual ou superior a 3

kg e está baseada nunha xornada laboral de 8 horas diarias.

NORMA ISO 11228-2:2007. Ergonomics -- Manual handling -- Part 2: Pushing and pulling

Esta parte da norma proporciona dous métodos para identificar os riscos potenciais asociados coas tarefas de

empuxe e tracción. Ademais, propón recomendacións para a redución do risco.


93

O procedemento de avaliación do risco identifica dous métodos cos que valorar e avaliar os riscos emerxentes das

tarefas de empuxe e tracción.

O método 1 é máis sinxelo e fácil de aplicar para as situacións máis correntes dunha contorna laboral habitual. No

entanto, se este método non se axustase adecuadamente á situación ou á poboación a avaliar, entón debería utilizarse

o método 2.

O método 1 proporciona unha lista de verificación simple e unhas táboas psicofísicas con valores máximos de

forza coas que avaliar de forma rápida unha tarefa. O método 2 baséase nas características específicas da poboación

e a tarefa para establecer uns niveis límite de forza.

Esta norma é de aplicación a forzas exercidas con todo o corpo para mover ou parar un obxecto que se atopa en

fronte do operador, realizadas por unha soa persoa que se atopa en posición de pé, utilizando as dúas mans e sen

axudas externas.

NORMA UNE-EN 1005-2:2004+A: 2009 – Seguridade das máquinas. Comportamento físico do ser

humano. Parte 2: Manexo de máquinas e dos seus partes compoñentes

Esta norma é aplicable ao manexo manual das máquinas e os seus compoñentes, de peso igual ou superior a 3

kg, que deban ser transportados a distancias inferiores aos 2 metros.

A norma propón datos para o deseño ergonómico e a avaliación de riscos en relación coa elevación, o descenso e

o traslado de cargas durante a montaxe, transporte e posta en servizo, operación, detección de avarías, mantemento,

preparación, adestramento, cambios de proceso e retirada de servizo, eliminación e desmantelamento das máquinas.


94

UNE-EN 1005-3:2002+A1:2009 - Seguridade das máquinas. Comportamento físico do ser humano.

Parte 3: Límites de forza recomendados para a utilización de máquinas

Esta norma proporciona aos fabricantes de máquinas ou das súas compoñentes orientacións para o control de

riscos para a saúde debidos á realización de esforzos musculares relacionados coas máquinas.

Especifica os límites de forza recomendados para accións realizadas durante a utilización de máquinas, incluíndo a

súa construción, transporte e posta en servizo (montaxe, instalación e reglaxe), utilización (operación, limpeza, detección

de avarías, mantemento, axuste, aprendizaxe ou cambios de proceso), cese de servizo, retirada e desmantelamento.



Portal de trastornos musculoesqueléticos [Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo [citado 1 abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/MusculoEsqueleticos/

Muñiz Saborido J.R. Carga física y postural. Movimientos repetitivos. Manipulación manual de cargas. En: Gestal Otero J., director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 367-380.

INSHT. Guía técnica para la evaluación y prevención de los riesgos relativos a la manipulación manual de cargas [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2003 [citado 30 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Cabanillas Moruno J. et al. Protocolos de vigilancia sanitaria específica: Manipulación manual de cargas. Madrid: Ministerio de Sanidad y consumo; 1999.

Nogareda Cuixart S., Canosa Bravo M. NTP 477: Levantamiento manual de cargas: ecuación NIOSH [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1998 [citado 5 de marzo de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

ÍNDICE

Capítulo 6. Mobilización de pacientes. Aspectos principais e tipos de axudas. Técnicas de manipulación manual de pacientes

95

Capítulo 6:MOBILIZACIÓN DE PACIENTES.

ASPECTOS PRINCIPAIS E TIPOS DE AXUDAS.TÉCNICAS DE MANIPULACIÓN MANUAL DE PACIENTES

Adolfo Alejandro Monasterio OteroMarta Clara González IglesiasJosé Ramón Muñiz Saborido

As doenzas do lombo e máis concretamente da zona lumbar, son causa frecuente de absentismo laboral e xeran

un enorme gasto económico e social. Hai que ter en conta que unha vez lesionado o lombo, este é máis vulnerable a

novas lesións ou recorrencias na lesión inicial.

Segundo a VII Enquisa Nacional de Condicións de Traballo, por rama de actividade, son os traballadores das

actividades sanitarias e sociais os que máis senten algunha molestia musculoesquelética (83,8%) localizándose

principalmente e por esta orde, na zona baixa do lombo, caluga/colo, zona alta do lombo e ombreiros.

O sector sociosanitario é un sector tradicionalmente asociado ás lesións do lombo, debido entre outros, ó traballo de

mobilización de pacientes, sendo responsable en moitos casos da aparición de fatiga física ou de lesións que se poden

producir de maneira inmediata ou pola acumulación de pequenos traumatismos aparentemente sen importancia, polo

que poden lesionarse tanto os coidadores que mobilizan regularmente como os coidadores ocasionais.


96

A mobilización de pacientes debe dárselle a importancia que ten, trátase dun acto profesional frecuente que

require un estudio serio, unha aprendizaxe da técnica e un adestramento repetido co fin de adquirir unha actitude e

uns hábitos correctos.

Esta actitude debe manterse fóra do entorno laboral, na vida diaria, evitando vicios posturais adquiridos e corrixindo

aquelas posicións que parecendo máis cómodas, van modificando ou viciando a biomecánica postural correcta.

A mobilización de pacientes é calquera técnica planificada realizada por un ou varios coidadores, durante a cal se

transporta, suxeita ou acomoda ao enfermo co fin de proporcionarlle seguridade e benestar e evitar as complicacións

orixinadas polo feito de estar inmobilizados ou pasar períodos longos na cama.

A MMP débese realizar con pacientes que podan colaborar co coidador xa que son técnicas para axudar ao paciente

a realizar algún movemento que ten que realizar el.

Pódese realizar ben de xeito manual, utilizando axudas técnicas ou combinando ambas.

Para realizar a mobilización é necesario escoller a axuda máis axeitada para o tipo de mobilización que se desexa

realizar, planificar a asistencia que se vai facer e realizar a mobilización de maneira coidadosa e correcta.

É recomendable utilizar sempre as axudas técnicas pero se isto non é posible, ben polas características do enfermo,

polo espazo físico de traballo, etc., a mobilización preferiblemente debe realizarse en equipo. Unicamente cando o

paciente ten un alto grado de autonomía e colaboración e non é demasiado pesado ou voluminoso, un só coidador

pode ser suficiente para realizar a mobilización, seguindo sempre, unhas pautas establecidas.


97

ASPECTOS PRINCIPAIS A TER EN CONTA NA MOBILIZACIÓN DE PACIENTES

Cando procedemos a realizar a mobilización de paciente, debemos ter en conta unha serie de aspectos fundamentais

que van a condicionar a adecuada realización da mobilización e que tentan prever lesións aos coidadores.

Vestiario

A roupa que utilicen os profesionais debe ser cómoda e folgada para permitir realizar os movementos con facilidade.

Non se deben levar obxectos punzantes nin cortantes nos petos. Asemade o calzado utilizado debe ser pechado co

obxecto de suxeitar firmemente o pé e evitar torceduras e/ou esvaradíos no momento de realizar a mobilización.

Coñecer

Antes de mover un paciente é fundamental coñecer que doenza ou lesión ten, saber cal é o seu grado de dependencia

e se pode colaborar ou non. Tamén é importante avaliar o espazo do que dispón o coidador para realizar a mobilización

e prever posibles complicacións que poidan xurdir durante a manipulación.

Explicar

É necesario explicarlle ao paciente o movemento que vamos realizar e pedir a súa colaboración, para que se é

posible, o paciente se axude utilizando o máximo número de puntos de apoio posibles (trapecios, asas, cama, padiola,

cadeira, etc.).

Coordinación

Cando se vaia a executar o movemento planificado, hai que dar unha orde única, clara e precisa, ao obxecto de

coordinar o movemento co paciente e cos outros compañeiros que podan estar a realizar a manipulación.

Axudas mecánicas

Utilizaranse sempre que sexa posible.


98

Traballo en equipo

A mobilización de pacientes realizarase sempre en equipo, excepto naqueles casos nos que a alta autonomía,

características físicas e colaboración do enfermo permitan realizar a manipulación a un só coidador.

Lombo dereito e pernas flexionadas

Débese evitar dobrar o lombo, este ten que permanecer dereito e lixeiramente inclinado cara adiante (non vertical):

- Utilizar os músculos das pernas para facer os esforzos de mover e erguer pesos.

- Procurar contraer os músculos abdominais e os glúteos para estabilizar a pelve.

- Sempre que sexa posible traballar a unha altura axeitada.

Carga preto do corpo

Canto máis separada estea unha carga do corpo, maior vai ser a forza necesaria para manipulala e máis difícil

vai ser manter o equilibrio. Hai que tentar soster ao paciente o máis preto posible do corpo e procurar suxeitalo cos

antebrazos.

Pés separados

O feito de separar os pés vai axudar a aumentar a estabilidade do corpo e a conseguir un maior equilibrio. Débese

procurar ter unha ampla base de apoio e separar ben os pés colocando un lixeiramente diante do outro.

Contrapeso do corpo

Sempre que sexa posible hai que utilizar o peso do noso corpo para aumentar a forza que vamos aplicar, ou como

contrapeso ao movemento que vamos a realizar. Hai que ter en conta que é preferible empuxar a tirar e que sempre

vai ser máis fácil traballar a favor da gravidade.


99

TIPOS DE AXUDAS NA MOBILIZACIÓN

As axudas técnicas son dispositivos especiais que axudan tanto ao paciente como ao coidador a realizar accións

cotiás coa maior facilidade posible, diminuíndo á vez o risco de lesións e fomentando a independencia do paciente.

Os principais tipos de axudas técnicas son:

• Axudas mecánicas

Sempre que sexa posible, o uso de axudas mecánicas primará sobre a MMP, xa que se reduce considerablemente

o risco de lesións do lombo, estando especialmente indicadas nos seguintes casos: Pacientes non colaboradores,

que non queren axudar ou non poden facelo; pacientes con problemas de mobilidade (hemiplexías, Párkinson,

esclerose, fracturas, etc.); cando o coidador ten que mobilizar moitos pacientes ao longo da xornada laboral;

pacientes en fase terminal; pacientes moi pesados ou voluminosos; pacientes encamados.

— Grúas. Utilízanse para manipular pacientes inmobilizados ou con pouca ou ningunha capacidade de movemento

(pacientes terminais, pacientes moi voluminosos), tamén se utiliza cando queremos levantar persoas que

caeron. Permite o traslado da cama ao sofá ou á cadeira e viceversa, polo que é moi útil en persoas encamadas.

— Bipedestadores. Permiten colocar en bipedestación a calquera tipo de paciente que poda axudarse un

pouco a manterse en pé e que manteña certo control do tronco. Utilízanse en persoas que non colaboran,

pacientes que manteñen a bipedestación con axuda e persoas que manteñen o control do tronco. É útil

nos cambios de cueiro, na rehabilitación da bipedestación e da marcha, nas transferencias ó WC ou nas

transferencias da cadeira á cama.

— Camas ou padiolas regulables en altura. Serven para situar ao paciente á unha altura axeitada de traballo. É

importante coñecer e utilizar os mecanismos de regulación para colocar a cama ou padiola a unha altura

axeitada, que sitúe ao paciente entre 10 ou 20 cm. por debaixo dos cóbados do coidador.


100

• Deslizadores.Utilízanse para trasladar pacientes horizontalmente en camas, padiolas ou cadeiras sen levantalos

ou causarlles fricción.

• Táboas esvarantes. Permiten o paso do paciente dunha superficie a outra próxima e a alturas similares.

• Cintos. Facilitan as manobras de levantamento do paciente podendo poñelo tanto o coidador (o paciente

agárrase evitando así rabuñaduras ou lesións do coidador) ou o paciente (facilita o agarre na impulsión do

movemento)

• Discos xiratorios. Facilitan os xiros do paciente dende a cama á cadeira ou dende a cadeira de rodas ao sillón.

• Andadores. Axuda técnica para a marcha é un apoio para dar autonomía ao paciente

• Bastóns. Dan apoio ao corpo co obxectivo de asistir na marcha cando unha das extremidades inferiores require

soporte adicional durante o desprazamento.

TÉCNICAS DE MOBILIZACIÓN MANUAL DE PACIENTES

Son técnicas utilizadas para mobilizar aos pacientes de forma sinxela e axeitada, co fin de garantir sempre unha

correcta hixiene postural do coidador. O obxectivo das mesmas e evitar lesións aos coidadores e proporcionar seguridade

e benestar ao paciente. A aprendizaxe destes movementos básicos require unha práctica continuada co fin de acadar

unha asimilación psicomotriz, podendo simular inicialmente situacións reais nas que un compañeiro fai de enfermo

incapacitado, para finalmente unha vez coñecidas estas técnicas aplicalas no traballo e acadar co tempo unha correcta

educación psicomotriz.

Os exemplos de movementos tipo aquí descritos poden adaptarse en situacións de mobilización análogas.


101

Voltas

Estes movementos realízanse cando se quere cambiar a posición dun paciente que está deitado. Esta manobra pode

executala normalmente un só coidador, aínda que en ocasións tense que realizar en equipo. No caso de que o paciente

sexa non colaborador deberase aplicar a seguinte técnica:

1.- O paciente atópase deitado boca arriba sobre a cama

ou padiola. O coidador colócase no lado contrario ao

que se quere realizar a volta.

2.- Retire o brazo máis alonxado e neutralice o máis preto

de vostede. Crúcelle as pernas e faga unha panca co

antebrazo entre as coxas.

3.- Coloque unha segunda panca baixo o ombreiro

alcanzando a omoplata contraria. Manteña o lombo

dereito e os xeonllos flexionados, achegándose o máis

que poda ao paciente.

4.- Empuxe co tórax e cos antebrazos a modo de panca.

Se o paciente fose colaborador, o coidador débese colocar no lado

contrario ao que quere realizar a volta, realizando as mesmas accións

descritas anteriormente (neutralización do brazo, cruce de pernas e

colocación de antebrazo como panca). Débese pedir ao paciente que

se agarre ao extremo da cama e xire, axudado polo coidador que o

empuxará coa palma da outra man sobre a omoplata.


102

Levantamentos

Son un tipo de movemento no que o paciente pasa de estar tombado a estar sentado ou de estar sentado a estar

de pé.

Levantamentos sentado – de pé, con bloqueo de xeonllos

1.- O paciente atópase sentado nunha cadeira con respaldo.

2.- Coloque unha cincha, saba ou similar rodeando a coxa ou a cintura do paciente.

3.- Bote un pé cara atrás e agarre o paciente polo cóbado inclinándoo lixeiramente cara adiante.

4.- Rodee cos pés e xeonllos unha das pernas do paciente e tire cunha man pola saba, e coa outra polo brazo,

cara a vostede.

5.- Elévense os dous ao mesmo tempo mantendo un xeonllo bloqueado e a saba suxeita.


103

Levantamento tombado - sentado

1. Paciente tombado cara arriba, sobre a padiola. O coidador está no lado inactivo, cara onde se dirixirán os pés.

2. Neutralizar o brazo máis preto, cruzar as pernas. O coidador introduce una man en supinación ata a base do

colo, apóiase no paciente e pasa o outro brazo sobre as pernas.

Facer que o paciente levante a cabeza.

3. Coa man que suxeita os pés tírase e coa outra se empurra, pivotando ao paciente.

Ao rematar o movemento una man sostén o lombo e a outra suxeita as pernas apoiadas sobre a coxa do

coidador.

Endereitamentos

Son un movemento que se realiza cando o paciente esvara cara abaixo e

queda mal colocado na cama, padiola ou cadeira.

Se a mobilización a ten que realizar un so coidador e o paciente é

colaborador, pódese aplicar a seguinte técnica, para endereitar pacientes

sentados:

1.- O paciente está sentado nunha cadeira e esvarou cara abaixo. O

coidador sitúase detrás da cadeira.

2.- Dígalle ao paciente que bote os pés cara atrás (ou colóquellos vos tede),

neutralizándolle os brazos. Pase as súas mans por debaixo das axilas do

paciente suxeitando pola zona dos antebrazos a altura do embigo.


104

3.- Dígalle ao paciente que se incline cara adiante (pode axudalo empu rrándoo lixeiramente co seu peito). Despois

tire cara vostede dos brazos do paciente, ata desprazalo cara atrás.

No caso de que estean dous coidadores, aplicarase a seguinte técnica tanto para pacientes colaboradores coma

non colaboradores:

1.- O paciente atópase sentado nunha cadeira esvarado cara a abaixo.

Sitúase un coidador a cada lado.

2.- Neutralicen os brazos do enfermo e bótenlle os pés cara a atrás. Agá-

rreno cunha man por debaixo das coxas e ca outra suxéiteno polo

lombo ou por debaixo da axila. Sepáreno lixeiramente do respaldo.

3.- Cos cóbados erguidos realice un balanceo tirando ca man que está

suxeitando o lombo e empuxando ca man das coxas.

Se o que queremos é endereitar pacientes colaboradores que se atopan

deitados, pódese facer da seguinte maneira:

1.- O paciente atópase tombado boca arriba sobre unha cama ou padiola,

situándose un coidador a cada lado.

2.- Os coidadores agárranse mutuamente os ombreiros formando un pórtico cos brazos e pasan a outra man por

debaixo das nádegas ou das coxas do paciente.

3.- O paciente, débese agarrar aos brazos dos coidadores.


105

4.- Simultaneamente, o paciente tira cara arriba e os coidadores axúdano empuxando coa man situada debaixo

das nádegas ou coxas.

Se os pacientes son non colaboradores a técnica de endereitar o paciente deitado débese realizar entre dous ou

tres coidadores:

1.- O paciente atópase tombado boca arriba sobre unha cama ou padiola. Sitúase un coidador a cada lado.

2.- Os coidadores pasan unha man por debaixo das nádegas do paciente e outra por debaixo da omoplata. Os

coidadores deben manter o lombo recto, as pernas separadas e flexionadas e colocando o pé da cabeceira na

dirección do movemento.

3.- O paciente debe erguer a cabeza (se non pode un terceiro coidador debe levantarlla), conxuntamente os

coidadores realizan un balanceo tirando do paciente cara arriba . Os coidadores deben manter os cóbados

preto da cabeza do paciente.


106

Baixadas

Son un tipo de movemento no que o paciente pasa de estar sentado a deitado ou de estar de pé a sentado.

A baixada de sentado a deitado, pódese realizar aplicando a seguinte técnica en pacientes colaboradores:

1.- O paciente atópase nunha padiola ou cama co coidador ao seu lado.

2.- Neutralice o brazo do paciente que estea máis preto de vostede e superpóñalle unha perna encima doutra.

Cunha man colla o ombreiro contrario e a outra pásella baixo as coxas.

3.- Tire cara a atrás do ombreiro e empuxe cara a arriba das pernas, pivotando o paciente en bloque. Dígalle

ao paciente que o acompañe no movemento apoiando unha man na cama ou padiola. Remate cos xeonllos

flexionados e as mans separadas.


107

Se a baixada é de pé a sentado:

1.- O paciente atópase de pé, coa cadeira tocándolle as

pernas. O coidador sitúase diante del.

2.- Pode colocar unha saba ou similar á altura da cadeira.

Agarre ao paciente por debaixo da axila. Tire do ombreiro

lixeiramente cara vostede e empúxeo pola cadeira.

3.- Acompañe o descenso tirando da saba e botando unha

perna cara atrás.

4.- Unha vez o paciente estea sentado, enderéitelle o tronco.

Traspasos

É o movemento que se realiza cando se quere facer pasar un

paciente dun lugar (padiola, cadeira ou cama) a outro contiguo.

O traspaso de cama ou padiola a cadeira (traspaso vertical)

entre dous coidadores pódese realizar da seguinte maneira:

1.- O paciente atópase tombado boca arriba sobre unha

padiola ou cama. Un coidador sitúase detrás na cabe-

ceira, o outro ao borde da padiola ou cama. A cadeira

sitúase ao lado da cama ou padiola.

2.- Neutralícenlle os brazos. O que está na cabeceira coloca


108

as súas mans baixo os ombreiros do paciente e cun ombro sostenlle a cabeza. O outro suxeita as pernas á

altura das coxas e dos papos.

3.- Coas pernas flexionadas faise o traslado. O dos pés utiliza a súa coxa como apoio. O outro realiza o movemento

pivotando o peso dunha perna a outra.

4.- Finalmente endereitase o paciente.

O traspaso horizontal (ex. padiola – cama) débese realizar entre tres coidadores tanto para pacientes colaboradores

coma non colaboradores:

1.- O paciente está tombado boca arriba sobre unha cama ou padiola. Un coidador sitúase na cabeceira, outro de

cara ao tronco e outro de cara ás pernas.

2.- Neutralícenlle os brazos ao paciente. O coidador situado na cabeceira suxéitao por debaixo das omoplatas.

O que está á altura do tronco sitúa as mans baixo a zona dorsal e lumbar. O terceiro coidador agárrao polas

coxas e os papos das pernas.

3.- Os tres coidadores flexionan as pernas. O

da cabeza coloca unha perna xunto á cama

ou padiola de destino. Ao sinal, o da cabeza

desprázase sobre a perna adiantada e os

outros dous tenden os brazos en pasarela cara

a adiante.


109

Transportes

É o movemento mediante o que se despraza o paciente dun lugar a outro. A hora de realizar este tipo de movementos

utilizaranse sempre axudas mecánicas (grúa). Se isto non é posible a manipulación debe realizarse en equipo tanto

para pacientes colaboradores coma non colaboradores e sempre con tres coidadores.

1.- O paciente tombado boca arriba na cama ou padiola. Os coidadores un a carón do outro ao longo da mesma.

2.- Coas pernas flexionadas suxeitan ao paciente polas seguintes zonas:

- Un coidador polo zona occipital e omoplatas.

- Outro pola zona dorsal e lumbar.

- E o último polas nádegas e papos das pernas.

3.- Leven o paciente cara a vostedes e ao sinal érganse levantándoo en bloque.

4.- Para deixalo noutra cama ou padiola, repitan o movemento á inversa (flexionar as pernas co lombo dereito).

PREVENCIÓN DE LESIÓNSA modo de resumo, as medidas máis eficaces que os coidadores poden adoptar para previr a dor de lombo e reducir

o risco de lesións son:

- Coñecer e usar axeitadamente os elementos ergonómicos dispoñibles no traballo (axudas mecánicas), que permiten

exercer o labor minimizando a carga que soporta a columna vertebral e a súa musculatura.

- Xerar un bo ambiente de traballo cos compañeiros e a empresa, pois elo demostrou diminuír o risco de que apareza

a dor de lombo e, se xa o fixo de que persista ou xere secuelas de incapacidade.

- Coñecer e cumprir as normas de hixiene postural (técnicas de mobilización manual de pacientes) que ensinan cómo

adoptar as posturas e movementos propios do traballo de forma que a carga para a columna vertebral e a súa

musculatura sexa menor.


110

- Manter o maior grado posible de actividade física para fortalecer a musculatura do lombo. O adestramento da

musculatura implicada no funcionamento do lombo diminúe o risco de que se contracture. Pode ser tan sinxelo

como acostumarse a ir andando nalgúns desprazamentos cotiáns en lugar de ir sentado nun medio de transporte,

ou subir cada día algúns pisos a pé en vez de usar sempre o ascensor. Se é posible, o mellor é practicar algún

deporte aeróbico como correr ou nadar. Cando se inicie a práctica habitual dun deporte, é aconsellable consultar

antes a un médico que valore a situación xeral do paciente e indique os exercicios aconsellados para cada

caso. Entre os exercicios de fortalecemento muscular pódense facer exercicios cervico-dorsais, abdominais,

dorsolumbares e glúteos e cuadríceps. É importante tamén a realización de estiramentos dirixidos a relaxar a

musculatura contracturada ou a estirar a acurtada: dorsolumbares; cuadríceps; psoas ilíaco; isquiotibiais; trapecio

e esternocleidomastoideo, etc.

BIBLIOGRAFÍAAlmodovar Molina A. et al. VII Encuesta Nacional de Condiciones de Trabajo 2011 [monografía en internet]. Madrid:

Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo; 2011 [citado 22 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.oect.es/portal/site/Observatorio/

INSHT. Guía técnica para la evaluación y prevención de los riesgos relativos a la manipulación manual de cargas [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2003 [citado 30 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Mutual Cyclops. Movilización de enfermos. Manual Técnico. Madrid: Mutual Cyclops;1995

PÁXINA WEB DE INTERESEwww.espalda.org - web de carácter científico, sanitario e divulgativo da Fundación Kovacs.

ÍNDICE

Capítulo 7. Iluminación. Conceptos e avaliación. Sistemas de iluminación. Medidas de confort visual

111

Capítulo 7: ILUMINACIÓN. CONCEPTOS E AVALIACIÓN.

SISTEMAS DE ILUMINACIÓN. MEDIDAS DE CONFORT VISUAL


O ollo é o órgano mediante o cal se experimentan as sensacións de luz e cor. O ollo recibe a enerxía luminosa e

transfórmaa en enerxía eléctrica que é conducida a través do nervio óptico ata o cerebro, onde ten lugar a interpreta-

ción da imaxe visualizada.

A visión é o proceso por medio do cal transfórmase a luz en impulsos nerviosos capaces de xerar sensacións, o

órgano encargado de realizar esta función é o ollo. Toda radiación electromagnética emitida ou reflectida por calquera

corpo, e cuxas lonxitudes de onda estean comprendidas entre os 380 e 780 nanómetros, vai ser susceptible de ser

percibida como luz polo ollo humano.

A luz é un elemento esencial da nosa capacidade de ver e necesaria para apreciar a forma, a cor e a perspectiva dos

obxectos que nos rodean na nosa vida diaria. A maior parte da información que obtemos a través dos nosos sentidos

obtémola pola vista (cerca do 80 %).

Podemos definir a iluminación como a cantidade e calidade de luz que incide sobre unha superficie. Dentro do

ámbito da visión, non podemos esquecer que certos aspectos do benestar humano, como o noso estado mental ou o


112

noso nivel de fatiga, vense afectados pola iluminación e pola cor das cousas que nos rodean. É por iso que un adecuado

deseño da iluminación nos postos de traballo facilita unha mellor percepción visual por parte dos traballadores. Desta

forma preténdese asegurar a correcta execución das tarefas e a seguridade e benestar de quen as realizan.

Unha iluminación inadecuada constitúe un risco xa que pódese producir:

• Apreciación errónea da posición, forma ou velocidade dun obxecto, o cal pode provocar erros e accidentes,

debidos na maioría dos casos por falta de visibilidade e cegamento.

• Aparición de fatiga visual e outros trastornos visuais e oculares. Neste sentido, débese ter en conta que unha

boa calidade referida á iluminación non se limita ao aspecto puramente cuantitativo (nivel de iluminación)

senón tamén a outros requisitos referidos á calidade da mesma.

Algúns aspectos que deberemos considerar para avaliar a calidade da iluminación son o control do cegamento, a

uniformidade da iluminación, o equilibrio de luminancias no campo visual e a integración da luz natural.

É necesario realizar un acondicionamento da iluminación nos postos de traballo, con obxecto de favorecer a

percepción visual e asegurar así a correcta execución das tarefas e a seguridade e benestar dos traballadores.

CONCEPTOS, UNIDADES E MAGNITUDES RELATIVOS Á ILUMINACIÓN

Dous mecanismos fisiolóxicos de gran importancia relacionados coa iluminación son a adaptación e a acomodación.

Outros factores que determinan a relación entre iluminación e visión son o ángulo de visión, a agudeza visual, o brillo,

o contraste, a distribución do brillo no campo visual, o cegamento, a difusión da luz, a cor e o tempo de exposición.

A adaptación é a capacidade do ollo para axustar o seu funcionamento a diferentes niveis de luminosidade. A

adaptación fai posible axustar a sensibilidade da vista ao nivel de iluminación existente no lugar onde nos atopemos

e conséguese principalmente a través do tamaño da pupila, aínda que neste proceso tamén interveñen determinados


113

procesos fotoquímicos que teñen lugar na retina. Cando se pasa dun lugar escuro a un iluminado a adaptación

prodúcese rapidamente, con todo, se se pasa dun lugar iluminado a outro escuro este proceso require un tempo de

adaptación moito maior.

A acomodación é a capacidade que ten o ollo para formar imaxes nítidas dos obxectos que se poidan atopar a

diferentes distancias, este mecanismo permítenos enfocar a vista nun punto específico segundo a distancia desde a

que esteamos mirando. A acomodación conséguese mediante a modificación da curvatura do cristalino, esta curvatura

prodúcese grazas a uns pequenos músculos chamados filiares. Cando queremos enfocar un obxecto afastado o cristalino

cúrvase lixeiramente, se o obxecto a visualizar

está preto de nós a súa curvatura é maior.

A idade é un factor importante no proceso de

acomodación, xa que o paso do tempo afecta á

flexibilidade do cristalino, a principal consecuencia

é que o rango de acomodación redúcese e

aumenta o tempo requirido para conseguila, é o

que se coñece como presbicia ou vista cansa e

que ten lugar en traballadores de certa idade.

Se a tarefa que se teña que realizar implica

a contemplación continua de escenas ou de

obxectos colocados a diferentes distancias de

forma alternativa, o proceso de acomodación

vai ser repetitivo e pode chegar a producir fatiga

visual, esta fatiga tamén se produce se temos Fig.1. Campo visual no plano vertical


114

que contemplar obxectos próximos de forma

continua.

O ángulo visual dun obxecto determínase

estendendo unha liña dende o ollo do

observador a cada un dos extremos do

obxecto. A súa magnitude vai depender do

tamaño do obxecto que estamos a ver e a

distancia que nos separa del.

Presentase a continuación varios esque mas

sobre o campo visual do individuo tanto no

plano horizontal como vertical (figuras 1 e 2).

A agudeza visual depende de cada persoa,

do nivel de iluminación e do con tras te entre o

obxecto e o seu fondo. Vén determinada pola

visión do detalle mais pequeno que é capaz

de distinguir de forma correcta o ollo, diminúe

coa idade e a fatiga.

O contraste é a diferenza de luminancia entre un obxecto e a súa contorna ou entre diferentes partes dun obxecto. O

contraste pode facer que un obxecto destaque ou se enmascare, debido a factores de reflexión, a sombras, ou aos cores

do propio obxecto. O que o ollo realmente percibe son as diferenzas de luminancia entre un obxecto e a súa contorna

ou entre diferentes partes do mesmo obxecto. Na táboa 1 móstranse os contrastes entre cores por orde descendente.

Fig. 2. Campo visual no plano horizontal


115

Cor do obxecto Cor do fondoNegro AmareloVerde Branco

Vermello BrancoAzul Branco

Branco AzulNegro Branco

Amarelo NegroBranco VermelloBranco VerdeBranco Negro

Táboa 1. Contrastes de cor

A cor é cómo se visualiza a lonxitude ou lonxitudes de onda que emite ou reflicte un corpo. Por regra xeral cando

a iluminación é artificial recoméndase utilizar a luz branca que é a más parecida a luz do día. Elixir a cor adecuada

para un lugar de traballo contribúe en gran medida á eficiencia, a seguridade e o benestar xeral dos traballadores.

Do mesmo xeito o acabado das superficies e dos equipos que se atopan no ambiente de traballo, contribúe a crear

condiciones visuais e ambientes de traballo agradables.

As lámpadas poden clasificarse en tres categorías, en función da coloración da luz que emiten:

• cor cálido: para usos residenciais recoméndase unha luz branca de ton avermellado.

• cor intermedio: para ambientes de traballo recoméndase unha luz branca.

• cor fría: para tarefas que requiren un alto nivel de iluminación.


116

Difusión da luz: Logramos este efecto cando conseguimos que a luz proveña de varias direccións, así logramos que

a iluminación sexa suave, moi difusa e non produza sombras fortes.

Distribución de brillo no campo visual: aínda que sabemos que a homoxeneidade do brillo é practicamente imposible

de lograr, a distribución deste no campo visual debe ser o máis igual posible xa que o ollo debe adaptarse segundo

a intensidade luminosa. Se esta adaptación é moi frecuente pódense provocar molestias na percepción visual e xerar

fatiga.

O cegamento prodúcese cando o brillo é excesivo, xa sexa pola luz que emite unha fonte luminosa ou que esta se

reflicte nalgunha parede ou obxecto. O cegamento pode ser de dous tipos: molesto ou perturbador. O primeiro reduce

a agudeza visual e co tempo pode producir afectacións maiores, o segundo produce unha rápida e violenta diminución

da visión. Un exemplo de cegamento perturbador é cando nos enfocan cunha lanterna aos ollos ou o que produce os

faros dun coche.

En xeral, o cegamento e maior cando as fontes de luz están montadas a pouca altura ou en grandes habitacións,

porque estas poden entrar facilmente no ángulo de visión.

No campo da iluminación utilízanse habitualmente varias magnitudes:

• O fluxo luminoso: Refírese á enerxía ou potencia lumínica emitida por unha fonte de luz en cada unidade de

tempo, é dicir a cantidade de luz emitida por segundo. Exprésase en lumens.

• A intensidade luminosa: É o fluxo de luz emitido por unha fonte nunha determinada dirección. Exprésase en

candeas (cd).

• O nivel de iluminación ou iluminancia: É o fluxo luminoso recibido por unidade de superficie ou a cantidade

de luz que incide sobre unha superficie. A unidade é o lux, que se corresponde ao nivel de iluminación dunha

superficie dun metro cadrado cando recibe o fluxo luminoso dun lumen.


117

• A luminancia ou o brillo fotométrico: É a relación entre a intensidade luminosa dunha superficie nunha

determinada dirección e a superficie aparentemente vista polo observador ou o que é o mesmo, a cantidade de

luz emitida por unha superficie. Esta magnitude exprésase en cd/m2 e é a que se adoita usar para o control do

cegamento.

A luminancia dun obxecto, da súa contorna e do área de traballo inflúen na facilidade coa que pode verse o

obxecto. Por conseguinte, é de suma importancia analizar minuciosamente a área onde se realiza a tarefa visual

e os seus arredores. Canto maiores sexan as diferenzas de luminancia entre os obxectos situados no campo

de visión, más brillos se crearán e maior será o deterioro da capacidade de ver, provocados todos eles polos

efectos ocasionados nos procesos de adaptación da visión. Os valores máximos recomendados de disparidade de

luminancias son:

- Tarefa visual: superficie de traballo = 3:1.

- Tarefa visual: arredores = 10:1.

• Reflectancia: proporción da luz que é reflectida por unha superficie. É unha cantidade non dimensional. O seu

valor varía entre 0 e 1.

O fluxo luminoso e a intensidade luminosa son magnitudes características das fontes; o primeiro indica a potencia

luminosa propia dunha fonte, e a segunda indica a forma no que se distribúe no espazo a luz emitida polas fontes. A

iluminancia ou nivel de iluminación é unha magnitude característica do obxecto iluminado, xa que indica a cantidade de

luz que incide sobre unha unidade de superficie do obxecto, cando é iluminado por unha fonte de luz. Pola súa banda, a

luminancia ou brillo fotométrico é unha característica propia do aspecto luminoso dunha fonte de luz ou dunha superficie

iluminada nunha dirección dada, é dicir, é o que produce no órgano visual a sensación de claridade; a maior ou menor

claridade con que vemos os obxectos igualmente iluminados depende da súa luminancia.


118

EVALUACIÓN E ACONDICIONAMIENTO DA ILUMINACIÓN NOS POSTOS DE TRABALLO

Unha iluminación correcta é aquela que permite distinguir as formas, as cores, os obxectos en movemento e apreciar

os relevos, todo iso ademais débese facer facilmente e sen fatiga, é dicir, asegurando o confort visual permanentemente.

A análise ergonómica da iluminación dun posto ou zona de traballo, pasa por ter en conta os seguintes condicionantes:

Condicionantes do observador

Dentro deste factor analizaremos a idade e a capacidade visual do observador. A capacidade visual dunha persoa

vén determinada polas facultades más importantes do ollo, que son as seguintes: A agudeza visual; a sensibilidade ao

contraste; e a rapidez de percepción.

Condicionantes da contorna

Dentro dos condicionantes da contorna analizarase: As dimensións; os cores; a forma; a función; e a textura.

Condicionantes da tarefa

Os condicionantes da tarefa que deben terse en conta para unha correcta iluminación son: Dimensións dos obxectos

a observar ou manipular; o contraste; e a dificultade da tarefa (duración, velocidade de resposta, etc.).

Condicionantes da estrutura

Analizarase neste apartado os condicionantes inherentes a estrutura en función de: a posición dos puntos de luz; a

distribución lumínica (dispersa, concentrada); a tipoloxía e deseño dos puntos de luz; o significado cultural do tipo de

luz; a relación luz natural- luz artificial.


119

SISTEMAS DE ILUMINACIÓN

A elección dun sistema de iluminación vai depender das condicións do lugar de traballo e das necesidades das

tarefas que se van a realizar nese lugar, basicamente adóitanse utilizar tres sistemas de iluminación: iluminación xeral

uniforme; iluminación xeral localizada; e iluminación suplementaria.

A iluminación xeral uniforme pretende garantir un

nivel de iluminación homoxéneo en todos os postos situados

nun mesmo plano no local, recoméndase que se utilice en

lugares onde é necesario o mesmo nivel de iluminación para

todos os postos de traballo. Debe ter tres características

fundamentais: primeiro, estar equipado con dispositivos anti

brillos (reixas, difusores, reflectores, etc.); segundo, debe

distribuír unha fracción da luz cara ao teito e a parte superior

das paredes; e terceiro, as fontes de luz deben instalarse á

maior altura posible, para minimizar os brillos e conseguir

unha iluminación o máis homoxénea posible (figura 3).

A iluminación xeral localizada está indicada

para aqueles espazos que necesitan diferentes niveis de

iluminación. Utilizarase naqueles lugares onde as zonas

de traballo ou de produción están situadas de forma non

uniforme. As luminarias deben estar distribuídas de forma

homoxénea no teito e colgadas ou encaixadas a unha

determinada altura (figura 4).

Fig. 3. Iluminación xeral uniforme

Fig. 4. Iluminación xeral localizada


120

Os sistemas de iluminación suplementarios van

sempre asociados a algún dos dous sistemas anteriores.

O obxectivo dos mesmos é subministrar a través dunha

luminaria, xeralmente situada no propio posto de traballo e

agregada á aportada polo sistema xeral ou xeral localizado,

un nivel de iluminación necesario para realizar a tarefa no

posto (figura 5).

MEDIDAS PREVENTIVAS PARA CONSEGUIR UN AXEITADO CONFORT VISUAL

Os requisitos que un sistema de iluminación debe cumprir para proporcionar as condicións necesarias para o

confort visual son os seguintes: Iluminación uniforme; Iluminancia óptima; ausencia de brillos cegantes; condiciones

de contraste adecuadas; cores correctos; e ausencia de luces intermitentes ou efectos estroboscópicos.

Enuméranse a continuación unha serie de medidas preventivas de carácter xeral que poden contribuír a mellorar as

condicións de iluminación dos lugares de traballo, divididas en diferentes apartados.

Sistemas de Iluminación

Nos lugares onde sexa posible dispoñer de luz natural, débese manter limpos e libres de obstáculos as fiestras, os

lucernarios e as claraboias.

Fig. 5. Sistemas de iluminación suplementarios


121

Os postos de traballo non deben ser iluminados unicamente con iluminación suplementaria, esta debe ser usada

só para complementar outros tipos de iluminación xeral naquelas tarefas que teñan maiores esixencias visuais e

nos casos nos que o traballador necesite maior nivel de iluminación, debido as súas características ou limitacións da

capacidade visual.

Mantemento

Débense manter limpas as lámpadas e luminarias, procedendo a súa rápida substitución en caso de avaría ou

deterioro. O xeito más eficaz de conseguir isto é implantar un programa de mantemento que inclúa a limpeza periódica

de luminarias, fiestras, lucernarios e claraboias, así como a substitución das lámpadas ao final da súa vida útil, antes

de que se fundan ou funcionen de xeito deficiente.

Niveis de iluminación

Co fin de lograr un adecuado nivel de iluminación, e importante tal e como se reflectiu no apartado anterior,

comprobar e repoñer, no seu caso, as lámpadas fundidas e limpalas frecuentemente. Así mesmo e necesario retirar os

obstáculos que poidan obstruír o paso da luz procedente de fiestras ou luminarias.

Se e necesario, débese redeseñar o sistema de iluminación instalando novas luminarias cando a análise do posto

así o requira.

Pódese incrementar a reflectancia de teitos e paredes utilizando pinturas ou recubrimentos máis claros.

Cegamentos

As lámpadas débense situar fora do campo visual do traballador e as luminarias que se utilicen, deben ter un


122

apantallamento que impida ver o corpo brillante das lámpadas desde a posición normal de traballo.

En caso de traballar con pantallas de visualización, empregaranse luminarias de baixa luminancia, orientando o

posto de maneira que as fiestras non produzan reflexos na pantalla nin cegamentos directo ao usuario. Se é preciso,

débese reorientar o posto de forma que o traballador non quede situado fronte ás fiestras e estas deberan posuír

cortinas, persianas ou cobertores que permitan regular a luz natural en función da hora do día. Como regra xeral, o

posto debe estar colocado respecto as luminarias (ou as luminarias respecto ao posto) de tal xeito que a luz chegue

lateralmente ao mesmo , por ambos lados.

Debese tamén estudar a posibilidade de recubrir as superficies reflectantes con materiais de aspecto mate e

aumentar a proporción de luz indirecta usando cores claras para o teito e as paredes.

Desequilibrios de luminancia

Co fin de obter uns niveis de iluminación máis homoxéneos, pódense instalar luminarias adicionais. Así mesmo,

débese aumentar ou reducir segundo o caso, as reflectancias das superficies demasiado claras ou demasiado escuras,

ou a reflectancia das paredes, teitos e outras superficies da contorna co fin de que a súa luminancia non sexa moi di-

ferente á da tarefa (por exemplo, para a lectura de documentos en papel impreso, pódense utilizar mesas con superficie

de tons claros ou neutros).

Contraste da tarefa

Para que o contraste non sexa moi alto, pódese empregar fondos cunha superficie homoxénea, sen debuxos ou

tramas co fin de non perturbar a visualización dos elementos da tarefa.


123

Sombras

Debemos colocar as luminarias respecto ao posto de tal xeito que a luz incida lateralmente na tarefa, por ambos

lados. Se se utiliza un sistema de iluminación suplementario (flexo), este non debe orixinar reflexos molestos.

Así mesmo, podemos proporcionar unha iluminación suplementaria, se o análise do posto así o aconsella debido a

unha insuficiente iluminación xeral.

Reprodución da cor

Débese substituír o tipo de lámpada polas que teñen mellor capacidade de reprodución cromática, é dicir, aquelas

que sexan capaces de reproducir fielmente as cores. Así mesmo, e conveniente estudar a posibilidade de aumentar o

aporte de luz natural.

Pestanexos ou luces flutuantes

Co fin de evitar os pestanexos e importante seguir unha serie de recomendacións: cambiar as lámpadas envellecidas;

empregar luminarias en montaxe “compensada” (conexión das lámpadas de cada luminaria ás tres fases da rede

eléctrica); utilizar balastos electrónicos de alta frecuencia; comprobar posibles avarías do circuíto de alimentación.

Campo visual

Co fin de que o traballador teña un axeitado campo visual para que poda ver todos os elementos que precisa para

desenvolver a tarefa, débese redeseñar o posto de tal xeito que os elementos visualizados frecuentemente se atopen dentro

dos ángulos indicados e non existan obstáculos na liña de visión. Así mesmo se os obstáculos son elementos da propia

tarefa (por exemplo, nas tarefas de montaxe), débense utilizar soportes cuxa inclinación e xiro póidanse regular a vontade.


124

Cores

Á hora de seleccionar as cores elixidas tanto para a iluminación como para os teitos, paredes, chans e superficies

de traballo deberemos ter en conta unha serie de aspectos que se enumeran a continuación:

• As cores cálidas aceleran o sistema nervioso e transmiten a sensación de que aumenta a temperatura ambiental.

• As cores frías son máis adecuadas para obxectos ou superficies de traballo. Contribúen a crear unha sensación

de diminución da temperatura.

• As cores brillantes provocan sentimentos de confort, estímulo e serenidade. Doutra banda, as cores más escuras

tenden a ter un efecto deprimente.

• Os obxectos de cores cálidas son máis agradables á vista con luz cálida que con luz fría.

• Os tons pastel son moi apropiados coma cores de fondo, mentres que os obxectos deben ter cores ricas e

saturadas.

• Debemos ter presente que a sensación de cor dun obxecto depende tanto da cor de fondo como do efecto da

fonte de luz sobre a súa superficie.

• Os ambientes fisicamente fríos ou quentes poden temperarse utilizando iluminación cálida ou fría, respectivamente.

• Podemos influír na aparencia espacial dun local, utilizando unha adecuada combinación de cores. Por exemplo,

o teito da habitación parecerá ser máis baixo se pintamos as súas paredes dunha cor clara, e o teito e o chan de

cor máis escura, así mesmo semellará ter un teito más alto se as paredes son más escuras e o teito más claro.


125

CONSIDERACIÓNS LEGAIS DE ILUMINACIÓN DESDE O PUNTO DE VISTA ERGONÓMICO

O anexo IV do Real Decreto 486/1997 sobre condicións mínimas de seguridade e saúde nos lugares de traballo,

establece os requisitos mínimos que se deben considerar en canto á iluminación dos lugares de traballo.

1. A iluminación de cada zona ou parte dun lugar de traballo deberá adaptarse ás características da actividade que

se efectúe nela, tendo en conta:

a) Os riscos para a seguridade e saúde dos traballadores dependentes das condicións de visibilidade.

b) As esixencias visuais das tarefas desenvolvidas.

2. Sempre que sexa posible, os lugares de traballo terán unha iluminación natural, que deberá complementarse

cunha iluminación artificial cando a primeira, por si soa, non garanta as condiciones de visibilidade adecuadas.

En tales casos utilizarase preferentemente a iluminación artificial xeral, complementada á súa vez cunha loca-

lizada cando en zonas concretas requíranse niveis de iluminación elevados.

3. Deberase establecer uns niveis mínimos de iluminación para os lugares de traballo (táboa 2). O nivel de iluminación

dun posto de traballo debe medirse a altura na que s execute a tarefa: no caso de zonas de uso xeral a 85 cm.

do chan; e no caso das vías de circulación ao nivel do chan. Os niveis mínimos deberán duplicarse cando se dean

as seguintes circunstancias:

• Cando existan riscos apreciables de caídas, choques ou outros accidentes.

• Cando un erro de apreciación visual durante a realización das tarefas poida supoñer un perigo para o

traballador que as executa ou para terceiros.

• Cando o contraste de luminancias ou de cor entre o obxecto a visualizar e o fondo sobre o que se atopa sexa

moi débil.

Estes límites non se aplicarán naquelas actividades cuxa natureza o impida.


126

4. A iluminación dos lugares de traballo deberá cumprir ademais as seguintes condicións:

a) A distribución dos niveis de iluminación será o máis uniforme posible.

b) Procurarase manter uns niveis e contrastes de luminancia adecuados ás esixencias visuais da tarefa, evitando

variacións bruscas de luminancia dentro da zona de operación e entre esta e as súas arredores.

c) Débense evitar os cegamentos directos producidos pola luz solar ou por fontes de luz artificial de alta

luminancia (deben ter protección no campo visual do traballador).

d) Débense evitar os cegamentos indirectos producidos por superficies reflectantes situadas na zona de

operación ou as súas proximidades.

e) Non se utilizarán sistemas ou fontes de luz que prexudiquen a percepción dos contrastes, a profundidade

ou distancia entre obxectos na zona de traballo e que provoquen unha impresión visual de intermitencia.

f) Débense evitar ou minimizar as luces flutuantes que poidan dar lugar a efectos estroboscópicos.

5. Os lugares de traballo, ou parte dos mesmos, nos que un fallo do alumado normal supoña un risco para a

seguridade dos traballadores dispoñerán dun alumado de emerxencia de evacuación e de seguridade.

6. Os sistemas de iluminación utilizados non deben orixinar riscos eléctricos, de incendio ou de explosión, cumprindo,

para ese efecto, o disposto na normativa específica vixente.


127

NIVEL MÍNIMO DE

ILUMINACIÓN (lux)CLASE DE TAREFA OU ACTIVIDADE

20 – 30 – 50 Áreas exteriores de traballo ou zonas de circulación50 – 100 – 150 Áreas utilizadas durante curtos períodos de tempo100 – 150 – 200 Locais de traballo non usados de forma continua200 – 300 – 500 Tarefas con esixencias visuais pequenas300 – 500 – 750 Tarefas con esixencias visuais medias

500 – 750 – 1000 Tarefas con esixencias visuais relevantes750 – 1000 – 1500 Tarefas con esixencias visuais difíciles1000 – 1500 – 2000 Tarefas con esixencias visuais particulares

Maior de 2000 Realización de tarefas de gran precisión visual

Táboa 2. Niveis de iluminación nos lugares de traballo

NORMATIVA TÉCNICA SOBRE ILUMINACIÓN

O portal de ergonomía do INSHT reflicte unha serie de normas técnicas para á iluminación:

UNE –EN 12464-1: 2012. Iluminación. Iluminación dos lugares de traballo. Parte 1: Lugares de traballo

en interiores.

Esta norma especifica requisitos de iluminación para lugares de traballo en interiores que satisfagan as necesidades

de confort e prestacións visuais. Consideráronse todas as tarefas visuais correntes, incluíndo os equipos con pantallas

de visualización. A citada norma especifica criterios de deseño de iluminación , en termos de cantidade e calidade,

para a maior parte dos lugares de traballo en interiores, tales como iluminancias recomendadas no área da tarefa,


128

apantallamento contra o cegamento, límites de luminancia de luminarias, etc. Ademais proporciona recomendacións

sobre boas prácticas de iluminación.

UNE –EN 12464-2: 2008. Iluminación. Iluminación dos lugares de traballo. Parte 1: Lugares de traballo

en exteriores.

Esta norma específica requisitos para a iluminación de tarefas na maior parte de postos de traballo exteriores, en

termos de cantidade e calidade de iluminación. O cumprimento de devanditos requisitos proporciona as necesidades de

confort e as prestacións visuais. Consideráronse todas as tarefas visuais correntes. Inclúense unhas táboas onde se recollen

os requisitos de iluminación para distintas áreas, tarefas e actividades realizadas en exterior. En concreto, aparecen os

valores recomendados de iluminancia para as distintas tarefas ou actividades, así como os límites do índice de cegamento.

UNE 72-163-84. Niveis de iluminación. Asignación a tarefas visuais.

Dita norma establece o método de determinación da iluminancia media que especifica o nivel de iluminación que

debe empregarse nun punto, superficie ou volume determinado, nos que están situados os materiais que constitúen a

zona da tarefa visual para que esta poida realizarse cunha actuación aceptable.

UNE 72-502-84. Sistemas de iluminación. Clasificación xeral.

A presente norma ten por obxecto clasificar os sistemas de iluminación tendo en conta as características das fontes

de luz empregadas, a distribución da luz e os obxectivos da iluminación.

UNE 72-153-85. Niveis de iluminación. Asignación a tarefas visuais.

A presente norma ten por obxecto establecer unha correspondencia entre a esixencia visual da tarefa e a luminancia

media da zona de campo visual correspondente á tarefa para que esta poida realizarse cunha actuación aceptable.

UNE-EN 1838:2000. Iluminación. Alumado de urxencia.

Nesta norma recóllense os requisitos mínimos destinados ao deseño do alumado de emerxencia e evacuación.


129

Están calculados para o período de duración nominal completo e ao final da vida de deseño do equipo. O obxectivo

do alumado de emerxencia e evacuación é permitir a saída segura de calquera lugar en caso de fallo do subministro

normal. A norma especifica os requisitos fotométricos e luminosos para sistemas de alumado de emerxencia instalados

en locais e lugares nos que se requiren tales sistemas. Aplícase principalmente a lugares aos que o público ou os

traballadores teñen acceso.

UNE-EN 12665:2012.Iluminación. Termos básicos e criterios para a especificación dos requisitos de

alumado.

Esta norma define termos básicos para usar en todas as aplicacións de alumado. Tamén establece un marco para

a especificación de requisitos en alumado. Inclúense os parámetros que necesitan especificarse para asegurar unha

iluminación axeitada para a seguridade e movemento e boas condicións visuais que garantan unha percepción de

cores e un confort visual adecuados.

Norma EN ISO 28803:2012. Ergonomics of the physical environment- Application of International

Standards to people with special requirements.

É unha norma ISO ratificada. Non se atopa traducida ao español. Esta norma é xeral e ten como obxectivo establecer

uns principios ergonómicos para o acondicionamento do ambiente físico daquelas persoas con requirimentos

especiais, ben debidos á idade, ao estado de saúde a unha discapacidade, etc. Analiza os seguintes aspectos: ambiente

térmico, acústico, iluminación e exposición a vibracións. Establece as peculiaridades de diferentes situacións e axuda á

aplicabilidade de diferentes normas relacionadas con cada aspecto.


130

BIBLIOGRAFÍA

Portal de Ergonomía [Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo [citado 20 marzo de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Ergonomia2/

Comisión Internacional de Iluminación [Internet]. Viena: CIE [citado 25 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.cie.co.at/

Muñiz Saborido J.R. Disconfort. Ruido, iluminación y temperatura. En: Gestal Otero J., director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 381-393.

INSHT. Guía técnica para la evaluación y prevención de los riesgos relativos a la utilización de los lugares de trabajo [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2006 [citado 30 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Chavarría Cosar R. NTP 211: Iluminación en los centros de trabajo [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1998 [citado 17 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Organización Internacional de Normalización. ISO-8995: Principios de ergonomía visual. La iluminación en los sistemas de trabajo en interiores. Suiza: ISO; 1989

ÍNDICE

Capítulo 8. Confort térmico. Conceptos. Avaliación do disconfort térmico e medidas preventivas

131

Capítulo 8: CONFORT TÉRMICO. CONCEPTOS.AVALIACIÓN DO DISCONFORT TÉRMICO E MEDIDAS PREVENTIVAS.


Por norma xeral, cando un lugar de traballo é pechado e nel se realizan actividades sedentarias ou lixeiras, as

condicións termohigrométricas non adoitan ser tan extremas como para que os traballadores poidan sufrir trastornos

patolóxicos. Con todo, neste tipo de postos ou lugares de traballo, ímonos a atopar bastante a miúdo con queixas

por parte dos traballadores por situacións de falta de confort térmico debido a que teñen calor, frío ou a que o

ambiente é demasiado seco ou húmido. De feito, nun mesmo local e nun mesmo momento non é estraño atoparse con

traballadores que están a gusto e outros que polo contrario, senten calor ou frío.

Isto explícase polo feito de que na sensación térmica, inflúen factores subxectivos como as características persoais

e psicolóxicas da persoa, e causas obxectivas como as condicións termohigrométricas do ambiente, a roupa ou a

actividade que estea realizando o traballador.

O confort térmico acádase cando a temperatura interna do organismo mantense dentro duns límites fisiolóxicos

normais, ou o que é o mesmo, que o organismo manteña o seu equilibrio térmico, sen que sexan necesarios realizar

axustes de adaptación ao medio ambiente no que se atopa. Tamén podemos definilo coma unha sensación de

satisfacción co ambiente térmico expresada pola persoa.


132

Cando o organismo se ve obrigado a realizar axustes fisiolóxicos para conservar a súa temperatura dentro dos

límites da normalidade, falamos de disconfort térmico. As molestias producidas nesta situación van a ser de tipo

psicolóxico e van a repercutir na diminución da produtividade e na calidade do sistema produtivo.

CONCEPTOS BÁSICOS ASOCIADOS AO CONFORT TÉRMICO

Descríbense a continuación unha serie de conceptos relativos ao ambiente de traballo que deben ser considerados

para a avaliación das condicións ambientais dos postos de traballo.

• Intercambio Térmico. Balance enerxético que se produce entre o individuo e o ambiente que o rodea a través dos

mecanismos de termorregulación que posúen as persoas. Desta forma, a primeira condición que debe cumprirse

para que podamos falar de ambiente térmico confortable é que se satisfaga a ecuación do balance térmico, ou

dito doutra forma, é necesario que os mecanismos fisiolóxicos da termorregulación sexan capaces de levar ao

organismo a un estado de equilibrio térmico entre a ganancia de calor (de orixe ambiental e metabólico) e a

eliminación do mesmo.

As diferentes formas de intercambio de temperatura entre o organismo e o ambiente, dependen das condicións

termohigrométricas do medio ambiente de traballo, composto por variables ambientais (temperatura, humidade,

velocidade do aire) e individuais (metabolismo, o tipo de vestimenta, a actividade que se desenvolva).

• Temperatura do aire. Temperatura que rodea ao traballador. Mídese a través dun termómetro situándoo á beira do

posto de traballo que ocupa a persoa. A unidade de medida é o grao centígrado.

Producirase un intercambio de calor entre o traballador e o aire se existe diferenza de temperatura entre ambos.

A este fenómeno denomínase convección. Cando a temperatura do corpo é superior, este cede calor comezando a

refrescarse e pola contra, cando a temperatura do corpo é inferior á do aire, está recibindo calor.


133

• Temperatura radiante media. Intercambio de calor por radiación entre o corpo e as superficies que o rodean. A

unidade de medida é tamén o grao centígrado. Calcúlase a partir dos valores medidos de temperatura seca,

temperatura do globo e velocidade relativa do aire.

• Humidade relativa. Contido de auga no aire ou, mellor dito, a concentración de vapor de auga no aire. Tense que

buscar a humidade óptima segundo as condicións de traballo, se a humidade é excesiva pode chegar a impedir

totalmente a evaporación da suor, o que leva a imposibilidade de poder eliminar a calor do organismo e polo

tanto poder diminuír a temperatura corporal. Pola contra, valores de humidade relativa moi baixos contribúen á

deshidratación do organismo.

• Velocidade do aire. Parámetro que se inclúe no cálculo de sensación térmica, exprésase en m/s e mídese cun

anemómetro. É tan importante como a temperatura ou a humidade, xa que favorece o intercambio de calor entre o

medio e o traballador. Unha velocidade excesiva do aire, pode dar lugar a correntes molestas no posto de traballo.

• Taxa metabólica. É a enerxía que o corpo consome ao levar a cavo unha actividade física. Varía en función da

intensidade ou esforzo que o traballador realiza e da enerxía que utilice para desenvolver esa actividade física. A

súa vez a enerxía utilizada para unha determinada actividade está influída polo peso, idade, sexo e altura da persoa.

Toda actividade física provoca a xeración de calor polo organismo, por iso, tense que controlar o ambiente térmico

(temperatura, humidade, velocidade do aire) que rodea ao traballador para compensar as excesivas ganancias de

temperatura corporal. Os traballos físicos intensos ou pesados necesitan un ambiente fresco, mentres que os traballos

máis sedentarios, como o de oficinas, requiren un ambiente máis cálido.

A estimación do consumo metabólico do traballo adoita obterse mediante a aplicación de varios métodos (táboa

1) que asignan valores determinados con valores de consumo enerxético, segundo o tipo de actividade, os esforzos


134

musculares, a posición do corpo, a intensidade e o tempo empregado. A unidade de medida de actividade é o MET, que

equivale a 58 watts/m2, ou 50 Kcal/h.

Método 1

TENTEO

Estimación da taxa metabólica en función da súa profesión (ISO 8996)

Estimación da taxa metabólica en función do tipo de actividade (ISO 8996-ISO

7730)

Método 2

OBSERVACIÓN

Estimación da taxa metabólica a partir dos compoñentes da actividade (ISO

8996, INSHT-NTP323)

Estimación da taxa metabólica por actividade-tipo (ISO 8996, INSHT-NTP323)

Método 3

ANÁLISIS

Estimación da taxa metabólica en función do ritmo cardíaco baixo condicións

determinadas (ISO 8996)

Método 4

ACTUACIÓN EXPERTA

Media do consumo de osíxeno

Método do auga dobremente marcada

Calorimetría directa

Táboa 1. Métodos para estimar a taxa metabólica

Vestimenta. O tipo de roupa que o traballador leve na súa xornada laboral é de suma importancia, xa que facilita

en maior ou menor medida o intercambio de temperatura co ambiente. Dependendo do tipo de roupa que se utilice o

traballador pódese manter illado dos cambios de temperatura favorecendo a adaptación do mesmo. A capacidade que

teñen as pezas de vestir de illar térmicamente denomínase resistencia térmica e a unidade de medida que se utiliza é

o CLO.

A estimación da resistencia térmica da roupa obtense a través dunhas táboas que establecen os valores de illamento

dos diferentes compoñentes do vestiario dunha persoa, tendo en conta as diferentes épocas do ano. Na táboa 2

móstranse a título indicativo o rango de valores para estimar a resistencia da roupa.


135

TIPO DE ROUPA RESISTENCIA TÉRMICA (CLO)

Espido 0

Roupa lixeira (roupa de verán) 0,5

Roupa media (traxe completo) 1

Roupa pesada (uniforme militar de inverno 1,5

Táboa 2. Resistencia térmica da roupaFonte: INSHT (NTP 074)

AVALIACIÓN DO DISCONFORT TÉRMICO

Un dos métodos máis usados para avaliar se as condicións termohigrométricas dos locais pechados son confortables

para os traballadores é o método de Fanger, no que se basea a norma técnica UNE-EN ISO 7730:96. Trátase dun

método obxectivo, que, a través da medición de catro parámetros ambientais como a temperatura do aire, temperatura

radiante media, velocidade do aire e humidade relativa, xunto con datos sobre a estimación do illamento da vestimenta

e a determinación do consumo metabólico do traballo que se realiza, van permitir o cálculo duns índices térmicos

numéricos que están relacionados coa sensación de benestar térmico.

A norma, que non se pode aplicar aos traballos no exterior, contén entre outros, un método para avaliar o benestar/

malestar térmico xeral do corpo a través dos índices térmicos: Voto Medio Previsto (PMV) e Porcentaxe Prevista de

Insatisfeitos (PPD).

O índice PMV permite predicir o valor medio dos votos, que emitiría un grupo numeroso de persoas no caso de que

estivesen expostas ás mesmas condiciones térmicas, ao mesmo consumo metabólico e o mesmo illamento da roupa. O

índice mide sobre unha escala de sensación térmica de 7 puntos, e pode ter calquera dos valores numéricos da escala


136

comprendidos entre +3 e -3, o que se traducirá nunha sensación térmica que irá desde moito calor ata moito frío,

pasando polas outras sensacións da escala (táboa 3).

RANGO DE VALORES SENSACIÓN TÉRMICA

+3 Moi caloroso

+2 Caloroso

+1 Lixeiramente caloroso

0 Neutro (confortable)

-1 Lixeiramente frío

-2 Frío

-3 Moi frío

Táboa 3. Escala de sensación térmica en función do PMV Fonte: MÉTODO FANGER

O índice PMV obtense na práctica, mediante unha serie de ecuacións que se calculan con datos que se obteñen a

partir dos seguinte parámetros: a temperatura do aire, a temperatura radiante media, a humidade relativa do aire e

velocidade do aire medidos no lugar de traballo, do consumo metabólico estimado e do illamento da roupa que leve

posta o traballador. Para calculalo podemos usar calquera dos seguintes procedementos:

1. Usar un programa informático para resolver as ecuacións.

2. Utilizar táboas de valores de PMV, realizadas a partir de diversas combinacións de actividade, vestimenta,

temperatura operativa e velocidade relativa do aire.

3. Determinalo directamente, cun equipo provisto dun sensor integrador.


137

O índice PPD está relacionado co índice PMV e calcúlase a partires deste. Predice a porcentaxe de persoas insatisfeitas,

susceptibles de ter a sensación térmica á que daría lugar o PMV obtido como resultado de facer a media entre os votos

que emitisen. É dicir, o índice PPD permite predicir a porcentaxe de persoas que estarían térmicamente insatisfeitas

dentro dun grupo numeroso de persoas sometidas ás mesmas condiciones térmicas. Calcúlase doadamente a partir do

PMV por medio dunha ecuación ou unha gráfica (gráfico 1).

8060403020

%

108654

Porce

ntaxe

prev

isto d

eIns

atisfe

itos (

PPD)

-2,0 -1,5 -1,0 -0,5 0 0,5 1,0 1,5 2,0Voto Medio Previsto (PMV)

Gráfico 1. Porcentaxe prevista de insatisfeitos (PPD) en relación co voto medio previsto (PMV). Fonte: INSHT.

Como mostra a mesma, ata aínda que o índice PMV sexa 0 (o que correspondería unhas condiciones térmicas

neutras), hai un PPD igual ao 5% . É dicir, un 5% das persoas senten o ambiente térmico como non confortable, co cal

nunca se vai poder especificar nin lograr unhas condicións que, desde o punto de vista térmico, satisfagan a todos os


138

traballadores. Con todo, é posible prever condicións térmicas que deben cumprir os ambientes para ser aceptados por

unha porcentaxe determinada de ocupantes.

O método considera como aceptable non soamente unha sensación térmica de neutralidade, senón tamén ter unha

débil sensación de frío (PMV entre 0 e - 0,5) ou unha débil sensación de calor (PMV entre 0 e + 0,5).

Na valoración do confort térmico a través deste método menciónanse dúas condicións que deben cumprirse para que as

persoas manifesten satisfacción co ambiente térmico; en primeiro lugar, debe cumprirse a ecuación do balance térmico, é

dicir, debe existir un equilibrio entre a ganancia de calor (ambiental ou metabólico) e a eliminación do mesmo e, en segundo

lugar, a temperatura da pel e a cantidade de suor evaporado deben estar comprendidas entre certos límites.

Sen embargo, aínda existe unha terceira condición para obter confort térmico, e é que non exista disconfort

térmico local. Este disconfort ocorre cando unha persoa, que expresa confort no conxunto do seu corpo, pode sentirse

inconfortable térmicamente se algunha parte do seu corpo está, por exemplo, fría e outra quente.

Este disconfort pode estar causado por:

Correntes de aire: Unha corrente de aire defínese como un arrefriamento localizado do corpo causado polo

movemento do aire. As correntes de aire foron identificadas como un dos factores ambientais máis molestos nos

lugares de traballo en xeral e como o máis molesto nas oficinas.

Para unha mesma temperatura e velocidade media do aire, un fluxo de aire cunha intensidade de turbulencia alta

é percibido como unha corrente de aire por máis persoas que un fluxo de aire cunha intensidade de turbulencia

baixa.

As persoas son máis sensibles ás correntes de aire que chegan por detrás na zona da cabeza, caluga e ombreiros,

e nos nocellos. As persoas con tarefas que precisan unha maior actividade física son menos sensibles ás correntes

de aire que as que desenvolven traballos de tipo sedentario.


139

Asimetría de planos radiantes. A asimetría de planos radiantes ou, o que é o mesmo, unha distribución non

uniforme da transferencia de calor por radiación, pode estar causada pola existencia de grandes superficies frías

ou quentes, por exemplo: fiestras, paredes frías, teitos quentes e pola presenza de produtos ou maquinaria fría

ou quente. En edificios de tipo non industrial, por exemplo, oficinas ou domicilios, as causas máis frecuentes de

este fenómeno son a existencia de fiestras frías ou teitos quentes.

Diferenzas verticais de temperatura. En moitos espazos a temperatura do aire non é uniforme desde o

chan ao teito, normalmente aumenta coa altura. Se ese gradiente é suficientemente grande, pode aparecer o

disconfort localizado, por exemplo, o que se produce ao ter os pés fríos e/ou a cabeza quente, aínda que se

manteña o confort para o conxunto do corpo. As persoas que desenvolven unha actividade física maior son

menos sensitivas e ao parecer toleran gradientes de temperatura superiores.

MEDIDAS PREVENTIVAS PARA ALCANZAR O CONFORT TÉRMICO

Algunhas medidas que poden aplicarse para a prevención e control dos riscos/molestias térmicos, agrupadas

segundo os factores sobre os que actúan, son as seguintes :

Temperatura do aire

Para acadar uns axeitados niveis de temperatura é preciso situar as fontes de calor ou frío na periferia dos espazos

de traballo, así coma eliminar as fontes de aire quente ou frío e illar de maneira eficaz as superficies quentes ou frías.

Outra medida preventiva que resulta de grande utilidade é a instalación de sistemas de extracción localizada nos

puntos de xeración de aire quente ou frío. Por último, outros aspectos a considerar son por unha banda a forma de

ventilar os espazos de traballo, a cal debe facerse evitando xerar correntes de aire e por outra, o uso de roupa con

illamento térmico apropiado ás condicións ambientais existentes no posto de traballo.


140

Humidade

No caso de que o nivel de humidade sexa excesivo deberemos adoptar medidas tales como a eliminación das fugas

de vapor e de auga e o illamento das superficies refrixeradas por evaporación de auga. En caso necesario, deberanse

usar roupas impermeables á auga (waterproof) pero permeables ao vapor (que permitan a evaporación da suor).

Naqueles casos nos que o problema sexa unha excesiva sequidade do aire ambiente, deberanse instalar sistema

de climatización que permitan controlar non só o nivel de temperatura senón ademais aumentar o nivel de humidade

do local (sistemas de humectación).

Radiación térmica

Co obxecto de controlar os niveis de radiación térmica deberanse adoptar medidas preventivas que pasan

fundamentalmente pola redución das superficies radiantes. No caso de non ser posible deberanse aplicar outro tipo de

medidas tales como a colocación de pantallas reflectoras ou o illamento das superficies radiantes. En calquera caso é

importante afastar o máis posible os postos de traballo das fontes radiantes.

Correntes de aire

Débense identificar as causas que producen as correntes de aire para reducir ou eliminalas por completo. No caso

de non ser posible deberanse adoptar outro tipo de medidas como poden ser a colocación de pantallas que protexan

aos traballadores das correntes de aire así como situar os postos de traballo fóra das mesmas.

Actividade

Na maioría dos casos as medidas preventivas relacionadas coa actividade física no traballo, van encamiñadas a

reducir o consumo metabólico. Algunhas das medidas que podemos establecer son: a mecanización do traballo; a

redución dos movementos durante o traballo e a velocidade dos mesmos; a diminución do número de desprazamentos

ou a distancia dos mesmos; a limitación dos esforzos e a mellora das posturas de traballo.


141

Roupa

A selección da roupa de traballo máis axeitada ás condicións ambientais do posto de traballo complementariamente

coas medidas sinaladas nos apartados anteriores contribúe en gran medida a mellorar a sensación térmica dos

traballadores polo que debe prestarse unha gran atención aos tecidos, materias e deseño desta roupa.

CONSIDERACIÓNS LEGAIS DO CONFORT TÉRMICO DESDE O PUNTO DE VISTA ERGONÓMICO

O anexo III do Real Decreto 486/1997 sobre condicións mínimas de seguridade e saúde nos lugares de traballo,

establece os requisitos mínimos que se deben considerar en canto ás condicións ambientais dos lugares de traballo.

1. A exposición ás condicións ambientais dos lugares de traballo non debe supoñer un risco para a seguridade e

a saúde dos traballadores.

2. As condicións ambientais dos lugares de traballo non deben constituír unha fonte de incomodidade ou molestia

para os traballadores. Débense evitar as temperaturas e as humidades extremas, os cambios bruscos de tempe-

ratura, as correntes de aire molestas, os cheiros desagradables, a irradiación excesiva e, en particular, a radiación

solar a través de fiestras, luces ou tabiques acristalados.

3. Nos locais de traballo pechados deberanse cumprir as seguintes condicións:

a. Temperatura do local para traballos sedentarios (oficinas ou similares): 17-27 0C.

b. Temperatura do local para traballos lixeiros: 14 - 25 0C.

c. Humidade relativa: 30 - 70%, excepto nos locais onde existan riscos por electricidade estática nos

que o límite inferior será do 50%.

d. Os traballadores non deberán estar expostos de forma frecuente ou continuada a correntes de aire

cuxa velocidade exceda os seguintes límites:


142

1. Traballos en ambientes non calorosos: 0,25 m/s.

2. Traballos sedentarios en ambientes calorosos: 0,5 m/s.

3. Traballos non sedentarios en ambientes calorosos: 0,75 m/s.

Estes límites non se aplicarán ás correntes de aire expresamente utilizadas para evitar o estrés

en exposicións intensas a calor, nin ás correntes de aire acondicionado, para as que o límite será

de 0,25 m/s no caso de traballos sedentarios e 0,35 m/s nos demais casos.

e. A renovación mínima do aire dos locais de traballo, será de 30 m3 de aire limpo por hora e traballador,

no caso de traballos sedentarios en ambientes non calorosos nin contaminados por fume de tabaco

e de 50 m3, nos casos restantes, a fin de evitar o ambiente viciado e os cheiros desagradables.

f. O sistema de ventilación empregado e a distribución das entradas de aire limpo e saídas de aire

viciado, deberán asegurar unha efectiva renovación do aire do local de traballo.

4. Á hora de aplicar estes criterios, débese ter en conta: as características do lugar de traballo; os traballos que se

desenvolvan; e o clima da zona.

5. Facilitarase aos traballadores medidas para que poidan protexerse das inclemencias do tempo en traballos ao

aire libre e locais que non estean pechados.


143

NORMATIVA TÉCNICA SOBRE CONFORT TÉRMICO

No portal de ergonomía de o INSHT atopamos unha serie de normas relativas a ambiente térmico:

UNE-EN ISO 7726:2002. Ergonomía do ambiente térmico. Instrumentos de medida das magnitudes físicas.

Esta norma específica as características mínimas dos instrumentos de medida das magnitudes físicas que definen o

ambiente térmico, así como os métodos a empregar para a medida de devanditas magnitudes.

UNE-EN ISO 8996:2005. Ergonomía do ambiente térmico. Determinación da taxa metabólica.

Esta norma inclúe varios métodos para estimar a taxa metabólica, parámetro necesario para avaliar o confort e o

estrés térmico. A taxa metabólica é un elemento determinante do confort ou a sobrecarga resultantes da exposición

a un ambiente térmico. En particular, en climas cálidos, os altos niveis de produción de calor metabólico, asociados ao

traballo muscular, agravan o estrés térmico, xa que é necesario disipar unha grande cantidade de calor, principalmente

mediante a evaporación da suor.

UNE-EN ISO 9920:2009. Ergonomía do ambiente térmico. Determinación do illamento da vestimenta.

Estimación do illamento térmico e da resistencia á evaporación dun conxunto de roupa.

Establece métodos para a estimación das características térmicas dun conxunto de roupa (resistencia á pérdida de

calor seca e de calor por evaporación) baseándose nos valores correspondentes de pezas, conxuntos de pezas e tecidos

coñecidos. Tamén considera a influencia do movemento do corpo e da penetración do aire sobre o illamento térmico

e a resistencia á evaporación.

UNE-EN 27243:95. Ambientes calorosos. Estimación do estrés térmico do home no traballo baseado no

índice WBGT (Wet Bulbe Globe Temperature).

Ten por obxecto describir un método que pode ser aplicado doadamente nunha contorna industrial para avaliar

o estrés térmico ao que está sometido un individuo exposto a un ambiente caloroso, normalmente vestido (índice


144

de illamento térmico da vestimenta de 0.6 clo), fisicamente apto para a actividade considerada e con boa saúde,

ácondición de que o tempo de exposición non sexa moi curto.

UNE-EN ISO 9886:2004. Ergonomía. Avaliación da sobrecarga térmica mediante medicións fisiolóxicas.

Describe métodos para predicir a resposta fisiolóxica media dos individuos expostos a un ambiente térmico. En

concreto, contempla métodos para medir e interpretar os seguintes parámetros fisiolóxicos; temperatura central do

corpo, temperaturas cutáneas, frecuencia cardíaca e pérdida de masa corporal debida á suoración. Recolle tamén

unha comparación entre os diferentes métodos de avaliación da sobrecarga térmica e establece valores límite dos

parámetros fisiolóxicos da sobrecarga térmica, isto é, valores límite para a temperatura central do corpo, temperatura

da pel, frecuencia cardíaca e pérdida de masa corporal.

UNE-EN ISO 7933:2005 Ergonomía do ambiente térmico. Determinación analítica e interpretación do

estrés térmico mediante o cálculo da sobrecarga térmica estimada.

Nesta norma descríbese un método para a estimación da taxa de suoración e a temperatura interna que o corpo

humano alcanzará en resposta ás condicións de traballo. O citado método calcula o balance térmico do corpo a partir

dos parámetros ambientais (temperatura do aire, temperatura radiante media, presión parcial de vapor e velocidade

do aire), taxa metabólica e as características térmicas da roupa.

UNE-EN ISO 11079:2009. Ergonomía do ambiente térmico. Determinación e interpretación do estrés

debido ao frío empregando o illamento requirido da roupa (IREQ) e aos efectos do arrefriamento local.

Recolle un método baseado na avaliación do illamento requirido pola roupa para manter o equilibrio térmico

do corpo. É aplicable tanto en locais pechados como ao aire libre. O equilibrio térmico do corpo defínese por unha

ecuación xeral, cuxos factores determinantes son as propiedades térmicas da roupa, a produción de calor corporal e

as características físicas do ambiente. A ecuación resólvese para o illamento requirido da roupa (IREQ) que permite


145

manter o equilibrio térmico considerando os criterios de sobrecarga fisiolóxica. Posteriormente, compárase o IREQ co

illamento térmico que proporciona a vestimenta do traballador. Se tal illamento é inferior ao valor prescrito, calcúlase

unha duración de exposición admisible, considerando niveis de arrefriamento corporal aceptables.

UNE-EN ISO 15743:2009. Ergonomía do ambiente térmico. Lugares de traballo con frío. Avaliación e

xestión de riscos.

Presenta unhas ferramentas prácticas para a avaliación do risco debido ao frío e inclúe: modelos e métodos para

a avaliación e xestión do risco, un cuestionario para identificar os problemas relacionados co frío no traballo, un

cuestionario para profesionais da saúde laboral, mediante o cal identifícanse individuos con síntomas que aumenten a

súa sensibilidade ao frío, e finalmente recolle un exemplo práctico extraído do traballo nun ambiente frío.

UNE-EN ISO 7730:2006. Ergonomía do ambiente térmico. Determinación analítica e interpretación do

benestar térmico mediante o cálculo dos índices PMV e PPD e os criterios de benestar térmico local.

Aborda a avaliación dos ambientes térmicos moderados. A sensación térmica experimentada por o ser humano

está relacionada, principalmente, co equilibrio térmico global do seu corpo. Tal equilibrio depende da actividade física

e da vestimenta do suxeito, así como dos parámetros ambientais; temperatura do aire, temperatura radiante media,

velocidade do aire e humidade do aire. Se estes factores foron estimados ou medidos, a sensación térmica global do

corpo pode ser estimada mediante o cálculo do voto medio estimado (PMV). O índice PMV reflexa o valor medio dos

votos sobre a sensación térmica xeral que emitiría un grupo numeroso de persoas no caso de que estivesen expostas

ás mesmas condiciones térmicas ambientais, realizasen a mesma actividade física e levasen roupa similar.

O índice PPD (porcentaxe estimada de insatisfeitos) proporciona información sobre a incomodidade ou insatisfacción

térmica, mediante a predición da porcentaxe de persoas que, probablemente, sentirán demasiada calor ou demasiado

frío nun ambiente determinado. O PPD pode obterse a partir do PMV.


146




Hernández Calleja A. NTP 779: Bienestar térmico: criterios de diseño para ambientes confortables [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2007 [citado 2 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

INSHT. Guía técnica para la evaluación y prevención de los riesgos relativos a la utilización de los lugares de trabajo [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2006 [citado 30 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Hernández Calleja A. NTP 501: Ambiente térmico: disconfort térmico local [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1998 [citado 2 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Castejón Vilella E. NTP 074: Confort térmico: método de Fanger para su evaluación. [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1983[citado 3 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

ÍNDICE

Capítulo 9. Ruído. Confort acústico. Conceptos e magnitudes. Efectos do ruído. Avaliación e medidas preventivas

147

Capítulo 9: RUÍDO. CONFORT ACÚSTICO. CONCEPTOS E MAGNITUDES.EFECTOS DO RUÍDO. AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

Juan Cores CalvoJosé Ramón Muñiz Saborido

Non cabe dúbida de que entre os efectos máis estudados e máis preocupantes do ruído destaca a perda de

capacidade auditiva. Proba diso, é que a maioría das normas que existen nos diferentes países están destinadas a

protexer aos traballadores da hipoacusia producida pola exposición a niveis demasiado altos de ruído. En prevención

de riscos laborais a especialidade que se ocupa deste tema é a de Hixiene Industrial.

Con todo, non podemos esquecer que moitas veces atopámonos con niveis de ruído que non superan os límites

establecidos polas normas nacionais ou internacionais. Estámonos referindo ao ruído que molesta e interfire na

realización de determinadas tarefas, que chega a dificultar a comunicación cos compañeiros de traballo, e que en máis

dunha ocasión pode chegar a producir dores de cabeza ou converterse nun factor de estrés laboral. Son estes efectos

extraauditivos os que preocupan e dos que se encarga a ergonomía. Son efectos difíciles de valorar, que contan cun

forte compoñente subxectivo, pero malia todo son medibles e avaliables e polo tanto poden ser previdos.

CONCEPTOS E MAGNITUDES DE RUÍDO

Son: É un fenómeno vibratorio que se propaga a través dun determinado medio de transmisión, producindo

variacións sobre a presión de devandito medio, e que pode ser percibida polo oído.


148

Ruído: Defínese como todo son molesto e non desexado. Esta definición ten un compoñente de apreciación

subxectiva do oínte respecto dun fenómeno físico medible. É dicir, un mesmo son pode ser molesto para unha persoa

(ruído) pero non para outra (son). Un exemplo podería ser a música escoitada de forma amena en casa por un individuo

(son) e que pode ser percibida como algo desagradable por un veciño (ruído).

Para medir o forte ou o feble que é un son e as características do mesmo, úsanse diferentes magnitudes. Algunha

das máis importantes son as seguintes:

Presión sonora: Defínese como a variación de presión en relación coa presión atmosférica. Os efectos producidos

polo ruído van depender en gran medida da enerxía da presión sonora. A escala de sons audibles establécese entre os

20x106 Pa e os 200 Pa, aínda que habitualmente a unidade que se utiliza para medir o ruído é o decibelio (dB). Desta

forma a escala de son audible estaría comprendida entre 0 dB (limiar de detección) e 140dB (límite da dor).

Frecuencia: É o número de variacións de presión acústica nunha determinada unidade de tempo (ciclos/segundo).

Mídese en Hercios (Hz). A frecuencia dun son determina o ton, desta forma, as baixas frecuencias dan lugar a tons

graves, as altas frecuencias dan lugar a tons agudos. O oído humano é capaz de percibir sons cuxas frecuencias estean

comprendidas entre 20 e 20.000 Hz. Con todo o oído non se comporta igual fronte o aumento de presión sonora a

distintas frecuencias. Deste xeito, o oído atenúa sensación nas frecuencias graves (20 a 1000 Hz), amplifica nas agudas

(1000 a 5000 Hz) e volve atenuar nas moi agudas (>5000 Hz). Para axustar a escala de decibelios á percepción real

do oído humano utilízase a escala de decibelios de ponderación A.

Reverberación: É un concepto moi interesante desde o punto de vista ergonómico, pois vai influír significativamente

no grao de benestar acústico dos traballadores. Cando as ondas sonoras chocan contra un obstáculo, parte son

absorbidas e outra parte son reflectidas con menor enerxía. Deste xeito, o tempo de reverberación dun local defínese

como o tempo necesario para que, unha vez suprimida a fonte de ruído que orixina este, o nivel de presión sonora

diminúa a 60 dB. Canto maior é o tempo de reverberación maior será o nivel de interferencias entre sons.


149

Nivel Diario Equivalente, con ponderación A (LAeq): Exprésase en decibelios A, e fai referencia á exposición

dun traballador ao ruído durante a súa xornada laboral. Os dB (A) teñen en conta a resposta do oído humano ao ruído,

que é máis sensible aos sons agudos que aos graves, aínda que existen outras escalas como a B ou a C.

Nivel de Ruído Máximo ou Nivel Pico (Lmax ou Lpico): Indica o nivel de presión sonora máximo ao que está

exposto un traballador.

EFECTOS DO RUÍDO

Tanto os factores intrínsecos ao individuo (a idade, o estilo de vida, a existencia ou non de patoloxías previas, etc.),

como os factores extrínsecos (a presión sonora, a frecuencia, a intensidade ou o tempo de exposición ao ruído), van

ter a súa influencia á hora de ver aumentados ou diminuídos os seus efectos sobre o organismo. A exposición ao ruído

pode causar numerosos efectos sobre as persoas, estes, podémolos clasificar en dous grupos: auditivos e extraauditivos.

Efectos auditivos

A perda auditiva ou hipoacusia é o efecto do ruído máis estudado, e ao mesmo tempo, dos que máis preocupa á

poboación en xeral, pero ademais, o ruído pode producir outros efectos auditivos que son prexudiciais para o individuo,

por exemplo, o enmascaramento, a fatiga e a xordeira profesional.

Considérase que un ruído enmascara a outro cando afecta á percepción das palabras ou mensaxes que unha

persoa ou máquina queira ou deba transmitir a un individuo. A consecuencia máis importante é o aumento da carga

de traballo que vai ter que realizar a persoa que teña que interpretar esas sinais acústicas, este feito pode chegar a

afectar seriamente ás condicións de seguridade do individuo.

A fatiga é unha diminución temporal da sensación auditiva. Xérase como consecuencia da exposición a niveis de


150

ruído elevados e durante a mesma prodúcese un aumento recuperable do dintel de audición. O tempo de recuperación

ou regreso ao dintel base pode variar de horas a días, en función das características do ruído, do individuo e do tempo

de exposición.

A exposición repetida a niveis sonoros elevados pode producir lesións irreversibles no órgano de Corti, é o que

coñecemos como hipoacusia ou xordeira. A maioría dos autores sinalan a frecuencia de 4.000 Hz como a máis favorable

para producir este tipo de lesións, aínda que hai estudos que sinalan a frecuencia dos 6.000 Hz como a causante das

mesmas. Considérase xordeira profesional cando a hipoacusia alcanza as frecuencias de 500, 1.000 e 2.000 Hz, que

son as bandas denominadas conversacionais e que afectan á comunicación oral entre as persoas.

Efectos extraauditivos

Estes efectos, malia que non se teñen en conta habitualmente, poden ter repercusións tan ou máis graves que os

denominados efectos auditivos do ruído. Moitos deles teñen efectos ou consecuencias fisiolóxicas, outros poden causar

alteracións do comportamento ou potenciar un malestar psíquico aos individuos. Atendendo as súas consecuencias,

podemos clasificalos en tres apartados: efectos psicofisiolóxicos, efectos subxectivos e efectos sobre o comportamento.

Os efectos psicofisiolóxicos poden presentarse a curto ou a longo prazo. Os efectos a curto prazo son provocados

de forma inmediata e son xerados por cambios cualitativos ou cuantitativos que se poden producir no ruído. Un

exemplo deste efecto a curto prazo seríao sobresalto que nos pode crear o feito de escoitar un determinado ruído e que

pode levar consigo un aumento das frecuencias cardíacas e respiratorias, unha sacudida muscular, xerando ademais

pestanexo nos nosos ollos.

A longo prazo o ruído pode producir unha serie de alteracións fisiolóxicas que poden chegar a afectar á saúde,

estes efectos están ligados a outros factores como pode ser o tempo de exposición, o tipo e duración da tarefa e


151

as características individuais. Os efectos a longo prazo máis estudados son os efectos cardiovasculares xa que se

demostrou que o ruído pode producir vasoconstrición periférica e elevar a presión diastólica. Tamén hai estudos que

demostraron que o sono se ve afectado pola exposición ao ruído no traballo, reducindo tanto o número como a

duración dos ciclos do sono.

Para comprender os efectos subxectivo do ruído, temos que ter en conta que un mesmo ambiente acústico pode

resultar molesto para algunhas persoas e con todo non selo para outras. As molestias e a sensación de desagrado

son algún dos efectos non desexados e máis estendidos que produce o ruído. Ao tratarse de valoracións subxectivas,

a avaliación e o establecemento de límites de tolerancia antóllanse difíciles xa que non só interveñen a frecuencia e a

intensidade do ruído, senón que interveñen outros factores como poden ser os psicosociais, o tipo de personalidade,

a actitude respecto ao mesmo, a actividade que se realiza, o posible contido informativo do son, se este é predicible

e controlable, etc.

Entre os efectos máis estudados do ruído sobre o comportamento laboral destacan aqueles que afectan ao

rendemento, á comunicación e ao comportamento social do traballador. Os efectos sobre o rendemento están

intimamente ligados aos efectos subxectivos dos que falamos no apartado anterior, xa que a intensidade do ruído, a

súa frecuencia, que este sexa ou non previsible ou o estado do individuo, son algúns dos factores que van xogar un

papel decisivo á hora de afectar ou non ao rendemento do traballador.

A mera presenza de ruído, por si soa e independentemente das súas características, pode chegar a provocar

un conxunto de sensacións desagradables e molestas, que poden manifestarse como dificultades de comunicación,

perturbacións do repouso, do descanso e do sono, diminuír a capacidade de concentración, provocar sensación de

malestar e afectar ao comportamento individual e social dos traballadores expostos. Se a exposición é crónica as

relacións interpersoais poden chegar a facerse difíciles, os traballadores vólvense irritables, manifestan tendencias

agresivas, son menos atentos cos compañeiros e evitan axudarlles.


152

AVALIACIÓN XERAL DO RUÍDO

Á hora de realizar unha medición de ruído e ao obxecto de que ditas medicións resulten útiles na toma de decisións

encamiñadas a mellorar os niveis de exposición é necesario realizar os seguintes pasos:

Identificar todos postos de traballo susceptibles de ser avaliados, incluíndo sempre aqueles nos que existan

dúbidas razoables respecto diso.

Localizar tódalas fontes xeradoras de ruído e estimación dos postos de traballo que se podan ver afectados.

Descrición dos ciclos de traballo, isto é, o mínimo conxunto ordenado de tarefas que se repiten cíclica e

sucesivamente ao longo da xornada de traballo.

O coñecemento das fontes xeradoras de ruído e dos ciclos de traballo permitirá, en ocasións, establecer

grupos homoxéneos de postos cuxa exposición sexa equivalente. Isto pode simplificar o número de medicións

a realizar, extrapolando os datos obtidos para un posto de traballo a todo o grupo homoxéneo.

Debemos, ademais, coñecer os distintos tipos de ruído que poden existir na contorna de traballo, xa que cada un

esixirá unha estratexia de medición diferente. Desta forma distinguimos entre:

· Ruído estable: Aquel cuxo nivel de presión acústica ponderada A (LpA) permanece esencialmente

constante. Considerarase que se cumpre tal condición cando a diferenza entre os valores máximo e mínimo

de LpA sexa inferior a 5 dB.

· Ruído periódico: Aquel cuxa diferenza entre os valores máximo e mínimo de LpA é superior ou igual a 5

dB e cuxa cadencia é cíclica.

· Ruído aleatorio: Aquel cuxa diferenza entre os valores máximo e mínimo de LpA é superior ou igual a 5

dB, variando LpA aleatoriamente ao longo do tempo.


153

· Ruído de Impacto: Aquel cuxo nivel de presión acústica decrece exponencialmente co tempo e ten unha

duración inferior a un segundo.

Para realizar as medicións de ruído poderemos utilizar distintos tipo de equipos de medición. A súa maior ou menor

adecuación dependerá en gran medida do tipo de ruído do que se trate. Deste xeito podemos atoparnos con:

· Sonómetros: Poderanse empregar unicamente para a medición de LpA cando o ruído sexa estable. A

medición efectuarase procurando apuntar co micrófono á zona onde se obteña maior lectura, a uns 10 cm.

da orella do operario, e, se é posible, apartando ao devandito operario para evitar apantallamentos co seu

corpo.

· Sonómetros integradores-promediadores: Poderanse empregar para a medición do LAeq de calquera

tipo de ruído. As medicións efectuaranse coas precaucións mencionadas no apartado anterior.

· Dosímetros: Poderán ser utilizados para a medición do LAeq, de calquera tipo de ruído.

Coméntanse a continuación as estratexias de avaliación que se deben seguir en función do tipo de ruído do que

se trate:

· Ruído estable: Non é necesario que a duración total da medición abarque a totalidade de devandito

período. Realizaranse como mínimo 5 medicións cunha duración mínima de 15 segundos cada unha.

· Ruído periódico: Se o ruído flutúa de forma periódica durante un tempo, cada intervalo de medición

deberá cubrir varios períodos. As medidas deben ser efectuadas cun sonómetro integrador-promediador ou

cun dosímetro.

· Ruído aleatorio: Se o ruído flutúa de forma aleatoria durante un intervalo de tempo determinado, as

medicións efectuaranse cun sonómetro integrador-promediador ou cun dosímetro. Pódense utilizar dous

métodos: directo (abarca todo o período de exposición) ou aleatorio.


154

· Ruído de impacto: A avaliación do ruído de impacto efectuarase mediante a medición do nivel de pico,

que se realizará no momento en que se espera que a presión acústica instantánea alcanza o seu valor máximo.

AVALIACIÓN DO RUÍDO EN ERGONOMÍA

Para avaliar o ruído en ergonomía podemos utilizar métodos obxectivos e subxectivos. A valoración subxectiva

do ruído pódese realizar mediante cuestionarios e escalas de autovaloración. Da relación entre o resultado destas

avaliacións subxectivas e as características físicas do son, xurdiron as bases que permitiron desenvolver unha serie de

índices acústicos que tratan de valorar as molestias dunha forma obxectiva.

Un destes principais índices é o das chamadas curvas Noise Rating (NR), recollido na recomendación ISO-R-1996

e a Norma UNE 74-022, e que establece, para diferentes frecuencias, os niveis de ruído que se consideran aceptables

para non causar molestias en distintos tipos de actividade.

Para aplicar estes índices faise unha análise de frecuencias mediante unha medición espectral do ruído, elíxese

unha curva NR como criterio de referencia (táboa 1) e compárase cos resultados das medicións. Se algunha frecuencia

das analizadas está por encima da curva criterio, haberá molestias nesa frecuencia (figura 1). Saberemos así en que

frecuencias debemos reducir o nivel de ruído para minimizar ditas molestias.

Así por exemplo, se nun hospital mediuse un nivel de ruído de 60 dB a unha frecuencia de 1000 Hz, estaríamos

claramente ante unha molestia producida por ruído, xa que todos os niveis de ruído medidos deberían ser inferiores

aos correspondentes á curva NR 30. Polo tanto, débense tomar as medidas oportunas para reducir o ruído en todas as

frecuencias que superen a nosa referencia.


155

Hai outros criterios, como os americanos establecidos nas curvas Preferred Noise Criterion (PNC) e Noise Criterion

(NC), que tamén se basean en probas subxectivas e propoñen niveis aceptables de presión sonora en dB para distintas

frecuencias, situacións e tipos de actividade.

Para valorar as interferencias coa comunicación, un dos métodos considerados máis adecuados é o método

SIL (ISO 9921-1:1996 “Speech Interference Level and communication distances for persons with normal hearing

Figura 1. Curvas NR para a avaliación do ruídoFonte: INSHT

Táboa 1. Valores recomendados do índice NR para diferentes locais

Fonte: INSHT

TIPOS DE RECINTO

RANGO DE

NIVEIS NR

(db)Talleres 60-70

Oficinas mecanizadas 50-55Ximnasio, salas de deporte, piscina 40-50

Restaurantes, bares e cafeterías 35-45Despachos, bibliotecas, salas de xustiza 30-40Cines, hospitais, igrexas, pequenas salas

de conferencia

25-35

Aulas, estudos de televisión, grandes

salas de conferencias

20-30

Salas de concerto, teatros 20-25Clínicas, recintos para audiometría 10-20


156

capacity in direct communication”) que establece os niveis máximos de ruído aceptables para o rango de frecuencias

conversacionais (táboa 2).

O SIL é a media aritmética dos niveis de ruído existentes nas frecuencias conversacionais de 500, 1.000, 2.000,

3.000 e 4.000 Hz. O método establece os índices máximos de SIL aceptables para diferentes esforzos vocais (normal e

elevado) e as distancias máximas ás que unha conversación pode resultar comprensible entre un locutor e un receptor.

Tras calcular a media aritmética dos dB medidos nas frecuencias indicadas, mídese a distancia entre os postos e

saberemos así, se as conversacións entre os traballadores poden ou non resultar intelixibles. É importante ter en conta

que os valores de SIL non se dan en escala A, senón que se dan en dB sen corrección.

ÍNDICES MÁXIMOS DE SIL ACEPTABLESSIL (en dB) Máxima distancia á que unha conversación

en voz normal considérase satisfactoria-

mente intelixible (m)

Máxima distancia á que unha conversación

en voz elevada considérase satisfactoriamente

intelixible (m)35 7,5 1540 4,2 8,445 2,3 4,650 1,3 2,655 0,75 1.560 0,42 0,8565 0,25 0,5070 0,13 0,26

Táboa 2. Índices máximos do SIL aceptables para diferentes esforzos vocais e distanciasFonte: INSHT


157

MEDIDAS PREVENTIVAS PARA DIMINUÍR O RUÍDO AMBIENTAL

A solución aos problemas orixinados polo ruído ou a mellora das condicións de traballo en relación co ambiente

acústico pasa en calquera caso pola diminución do seu nivel.

Indícanse a continuación unha serie de medidas que se poderían aplicar para diminuír o nivel de ruído en función

do tipo de molestia que ocasione e de cal sexa a fonte que dá orixe a devandito ruído.

Ruído exterior

No caso de ruído procedente do exterior do lugar de traballo (rúa, tráfico, etc.), a mellor forma de tratar este pro-

blema será evitar a transmisión do ruído ao interior dos espazos coa selección apropiada dos materiais de construción,

o deseño do illamento e, en especial, a selección do tipo de fiestras.

Ruído de persoas

Adoptar medidas organizativas como:

· Distribución adecuada dos postos de traballo.

· Rotación de postos en tarefas ruidosas e pouco ruidosas.

· Organización de tarefas.

· Dotación de lugares sen ruídos para as pausas.

· Realización de pausas ao longo da xornada.

· Formación e información aos traballadores sobre a existencia do ruído.

· Efectuar un tratamento acústico ao local con materiais absorbentes de tal xeito que diminúa o nivel de

enerxía acústica reflectida en paredes, chans, etc.

· Compartimentación dos postos de traballo.


158

Ruído das instalacións

É posible conseguir unha redución do ruído procedente do sistema de ventilación e climatización aplicando medidas

como:

· O uso de conexións illantes nos condutos.

· Encamisado dos condutos con materiais absorbentes de ruído.

· Instalación de silenciadores nos condutos.

· O uso de elementos antivibratorios ou bloques de inercia para evitar a transmisión das vibracións á estrutura.

· Modificación do tamaño ou modelo dos difusores e as reixas de retorno do aire.

· É moi importante un correcto mantemento de equipos e sistemas de ventilación e aire acondicionado.

Ruído dos equipos de traballo

É importante actuar na medida do posible sobre aqueles equipos de traballo xeradores de ruído ou vibracións

con obxecto de limitar os seus efectos sobre as persoas expostas. En moitos casos é posible solucionar o problema

eliminando ou substituíndo os equipos por outros que emitan menos ruído.

É unha práctica recomendable, ao comprar un equipo ou unha máquina, seleccionar o de menor emisión de ruído

ou, no seu caso, o que produza menos vibracións. Para iso será necesario comprobar que no manual de instrucións se

indiquen os niveis de emisión de ruído (declaración do ruído) e, no caso particular das máquinas portátiles ou guiadas

a man, as informacións relativas ás vibracións producidas.

Outra posibilidade é a substitución de materiais (sempre que sexa posible) por outros que absorban o ruído, por

exemplo engrenaxes de metal por plástico, goma ou outros materiais de características similares. Tamén se pode

realizar unha modificación dos compoñentes das máquinas ou do seu réxime de funcionamento como por exemplo,


159

a redución da velocidade innecesariamente alta das partes transmisoras de forza que produzan ruído ou dos sistemas

de transporte.

Se non se poden eliminar ou substituír as máquinas ou equipos de traballo ruidosos, é posible evitar a transmisión

do ruído cunha redistribución de devanditos equipos, afastando estes equipos dos traballadores. É conveniente tamén,

efectuar un tratamento acústico ao local con materiais absorbentes de tal xeito que diminúa o nivel de enerxía acústica

reflectida en paredes, chans, etc.

Un aspecto clave que se debe considerar é o mantemento dos equipos e as instalacións xa que moi frecuentemente

os niveis de ruído producido polas ferramentas e máquinas increméntanse debido a un mal mantemento das mesmas ou

a vibracións innecesarias. O ruído pode proceder de partes afrouxadas ou de partes metálicas golpeadas por materiais.

Devandito ruído pode reducirse doadamente, polo que resulta indicado implantar un programa de mantemento

correcto e periódico dos equipos e sistemas de climatización.

Medidas para evitar a perturbación da concentración mental

É importante evitar ruídos impredicibles, xa que a variabilidade do son é unha característica molesta que produce

distracción.

Cando a diferenza entre os niveis de ruído máximo e mínimo é da orde de 5 dBA fálase de ruído «estable». Este, en

principio, se se atopa nun nivel aceptable (por debaixo dos 55 dBA para tarefas de oficina, e por baixo dos 45 dBA se se

require moita concentración), non ten por que perturbar o mantemento do nivel de atención e concentración necesario.

Tendo en conta o posto de traballo, a natureza da tarefa, e as características do ruído, recoméndase adaptar

algunha das medidas descritas nos apartados anteriores para controlar os niveis de ruído perturbadores.


160

Medidas para evitar a interferencia na comunicación verbal

Se o proceso de intercambio de información verbal suscita maiores esixencias e dificultades de comprensión, o ruído

de fondo non debe exceder de 45 dBA a 50 dBA ou debería estar nunha relación de 20 dBA por debaixo da voz humana.

O principal aspecto xerador de molestias son as conversacións. É posible garantir a redución do ruído das conversacións

mediante a compartimentación adecuada do lugar de traballo e a interposición de barreiras, biombos, etc.

Débense adoptar medidas de enmascaramento do ruído de conversacións irrelevantes ou medidas de control activo

do ruído, para iso, é necesario examinar e avaliar cos traballadores se a comunicación esencial para o desenvolvemento

do traballo e os avisos necesarios se ven impedidos polo ruído. O nivel sonoro do sinal acústica deberá ser de polo

menos 10 dBA superior ao do ruído ambiente. Se o sinal ou nivel sonoro da voz resulta inferior en 10 dBA ao ruído de

fondo, a súa comprensión redúcese ao 70%. En calquera caso débese suscitar, na medida do posible, a substitución de

sinais acústicas (timbres, bucinas, etc.) por sinais luminosas ou por carteis do tipo “pase sen chamar”.

CONSIDERACIÓNS LEGAIS DO RUÍDO DENDE O PUNTO DE VISTA ERGONÓMICO

No apéndice 3 da Guía Técnica para a avaliación e prevención dos riscos relacionados coa exposición de traballadores

ao ruído do Instituto Nacional de Seguridade e Hixiene no traballo, establécense unha serie de criterios para valorar as

posibles molestias debidas ao ruído.

En devandito apéndice, indícase que non é posible determinar, de forma universal, cal é o nivel de ruído por baixo

do cal non se produciran molestias, xa que estas dependen de múltiples factores, en especial os individuais. En calquera

caso, indícanse os criterios que se consideran máis adecuados para a valoración das molestias producidas polo ruído.


161

A Organización Mundial da Saúde define o intervalo de 35 dB(A) a 65 dB(A) como aquel en que a poboación

considera que o ruído é molesto e perturbador, podéndose tomar estes niveis sonoros como criterio de referencia da

posible existencia de molestias por ruído.

Para coñecer e valorar as molestias dunha persoa ou dun colectivo fronte ao ruído, é necesario crear unha

escala que relacione a resposta subxectiva das persoas cos valores que alcanzan as características físicas do ruído

(fundamentalmente, presión sonora e frecuencias, tamén distribución temporal).

Desenvolvéronse diversos criterios técnicos, denominados “índices acústicos”, que establecen límites aceptables de

confort en ambientes interiores asignándolles un valor de referencia dependendo do tipo de local ou da súa finalidade.

Na táboa 3 indícanse algúns niveis de ruído que poden ser utilizados como referencia en función do tipo de local

do que se trate:

Táboa 3.

Valores do nivel sonoro continúo

equivalente estandarizado

Fonte: Guía técnica de ruído do INSHT

Uso do Edificio Tipo de Recinto LAeq,t dB(A)

Administrativo e de oficinasDespachos profesionais 40Oficinas 45Zonas comúns 50

Sanitario Zonas de estancia 35Dormitorios 30Zonas comúns 50

Docente Aulas 40Salas de lectura 35Zonas Comúns 50

Cultura Cines e Teatros 30Sala de Exposicións 45

Comercial Zonas Comúns 50


162

Outro aspecto importante que se destaca no apéndice 3 da Guía é como se pode ver afectado as conversacións

polo ruído. Como é ben sabido, o ruído ambiente, dependendo do seu nivel sonoro, pode provocar o enmascaramento

ou perda da información na transmisión da mensaxe oral.

Parece demostrado que, cando o ruído excede de 50-55 dB(A), o número de queixas aumenta considerablemente,

sobre todo no concernente á comunicación onde, a maior nivel sonoro, maior é o esforzo por parte do emisor en forzar

a súa voz para que a súa mensaxe poida ser perfectamente intelixible polo receptor.

A interferencia na comunicación verbal depende dos seguintes aspectos:

· Nivel sonoro nas frecuencias da comunicación verbal (500, 1000, 2000 e 4000 Hz) durante o intervalo de

comunicación.

· Ton de voz a empregar (esforzo vocal).

· Distancia entre emisor e receptor.

· Contido da tarefa.

O nivel de presión sonora “verbal” continuo equivalente en dB(A), LSA, 1m, é un valor teórico relacionado co

esforzo vocal do emisor medido a unha distancia dun metro do emisor (táboa 4)

Esforzo do emisor LSA, 1m,

Relaxado 54Normal 60Elevado 66

Alto 72Moi Alto 78

Táboa 4. Clasificación segundo o esforzo verbal do emisor / Fonte: Guía técnica de ruído do INSHT


163

Un último aspecto que cabo destacar cando falamos de ruído desde o punto de vista ergonómico é o relativo aos

tempos de reverberación. Como xa se indicou en apartados anteriores, cando unha fonte sonora situada nun local

cesa de emitir, o son non desaparece subitamente senón que decae gradualmente. O gradiente de caída depende da

cantidade e situación do material absorbente no local.

Na táboa 5 indícanse os tempos de reverberación de referencia en función do tipo de local do que se trate e o seu

uso previsto.

Actividade do edificio Destino do local Tempo de reverberación (s)

Residencial

Zonas de estancia < 1,0Dormitorios < 1,0

Servizos < 1,0Zonas comúns < 1,5

AdministrativoDespachos < 1,0

Oficinas < 1,0Zonas comúns < 1,5

SanitarioZonas de estancia 0,8 < TR < 1,5

Dormitorios < 1,0Zonas comúns 1,5 < TR < 2,0

DocenteAulas 0,8 < TR < 1,5

Salas de lectura 0,8 < TR < 1,5Zonas comúns 1,5 < TR < 2,0

Táboa 5. Valores de tempos de reverberación recomendadosFonte: Guía técnica de ruído do INSHT


164

NORMATIVA TÉCNICA SOBRE RUÍDO

Non portal de ergonomía do INSHT atopamos a seguinte relación de normas relativas a ruído:

Norma UNE-EN ISO 9921:2004 Ergonomía. Avaliación da comunicación verbal (ISO 9921:2003)

Establece os niveis de calidade da comunicación verbal requiridos para a transmisión de mensaxes compresibles en

diferentes circunstancias. Casos: Advertencia de risco e perigo e mensaxes informativas en lugares de traballo, zonas

públicas, salas de reunións e auditorios.

Esta norma establece uns requisitos de rendemento da comunicación verbal para sinais de alerta e perigo, mensaxes

informativas e comunicación verbal. Descríbese varios métodos para estimar e avaliar o rendemento subxectivo e

obxectivo en aplicacións prácticas.

Norma UNE-EN ISO 9241-6:2000 Requisitos ergonómicos para traballos de oficina con pantallas de vi-

sualización de datos (PVD). Parte 6:Requisitos ambientais. (ISO 9241-6:1999).

Facilita recomendacións xerais e criterios básicos para cada factor medioambiental, entre eles ruído e vibracións e

as súas posibles solucións integradas para traballos en oficinas con PVD.

Norma UNE-EN ISO 9612:2009 Acústica. Determinación da exposición ao ruído no traballo. Método de

enxeñaría. (ISO 9612:2009)

É un achegamento para determinar o nivel de exposición ao ruído no traballo a partir das medicións do nivel de

ruído. O método consta dunha análise do traballo, selección da estratexia, medición, tratamento de erros e avaliación

da incerteza, cálculos e presentación de resultados. Tres estratexias: Medición baseada na tarefa, baseada na función

e na xornada de traballo completa. O apéndice 5 (medicións do nivel de ruído) da Guía Técnica do Ruído do INSHT

baséase nesta norma.


165

Norma UNE-EN ISO 7029:2000 Acústica. Distribución estatística dos limiares de audición en función da

idade. (ISO 7029:2000)

Parte da perda de audición atópase asociada coa idade e á hora de avaliar o posto de traballo débese ter en conta

este feito. A norma inclúe datos estatísticos descritivos referentes a limiares de audición de poboacións con idades

diversas.

Norma UNE-EN ISO 11690:1997 Acústica. Práctica recomendada para o deseño de lugares de traballo

con baixo nivel de ruído que conteñen maquinaria.

O seu obxectivo é proporcionar unha estratexia para reducir o ruído. Divídese en tres partes diferenciadas:

Parte1: Estratexias de control do ruído (UNE-EN ISO 11690-1:1996)

Parte 2: Medidas de control do ruído (UNE-EN ISO 11690-2:1996)

Parte 3: Propagación sonora e predición do ruído en locais de traballo. (UNE-EN ISO 11690-3:1997)

Norma UNE-EN ISO 28803:2012. Ergonomics of the physical environment- Application of International

Standards to people with special requirements.

É unha norma ISO ratificada. Non se atopa traducida ao español.

Esta norma é xeral e ten como obxectivo establecer uns principios ergonómicos para o acondicionamento do ambiente

físico daquelas persoas con requisitos especiais, ben debidos á idade, ao estado de saúde a unha discapacidade, etc.

Analiza os seguintes aspectos: ambiente térmico, acústico, iluminación e exposición a vibracións. Establece as

peculiaridades de diferentes situacións e axuda á aplicabilidade de diferentes normas relacionadas con cada aspecto.


166




INSHT. Guía técnica para la evaluación y prevención de los riesgos relacionados con la exposición de los trabajadores a ruido [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2009 [citado 30 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Hernández Calleja A. NTP 503: Confort acústico. El ruido en oficinas [monografía en Internet]. Madrid. Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1998 [citado 2 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

ÍNDICE

Capítulo 10. Pantallas de visualización de datos. Fatiga visual, trastornos musculoesqueléticos e fatiga mental. Medidas preventivas

167

Capítulo 10: PANTALLAS DE VISUALIZACIÓN DE DATOS.FATIGA VISUAL, TRASTORNOS MUSCULOESQUELÉTICOS E FATIGA MENTAL.

MEDIDAS PREVENTIVAS


Desde sempre, o ser humano necesitou e buscou medios para facer cálculos e procesar información, o grado

de complexidade deses medios foi sempre da man das necesidades de cada momento e estivo subordinado aos

avances tecnolóxicos. En 1981 IBM presentou un equipo informático formado por tres pezas: unha unidade central

de sobremesa, unha pantalla e un teclado, o seu principal obxectivo era introducirse no mercado doméstico. É a partir

de entón cando os ordenadores persoais comezan a estenderse de forma masiva á maioría das industrias e fogares

da nosa contorna, producindo cambios substanciais no traballo e na nosa forma de vida. Malia que estas tecnoloxías

foron creadas co obxectivo de facilitarnos a vida, se non son utilizadas de forma correcta, poden xerar trastornos na

saúde dos usuarios.

O ordenamento xurídico español promulgou no seu día o Real Decreto 488/1997, sobre disposicións mínimas

de seguridade e saúde relativas ao traballo que inclúen pantallas de visualización. Este Real Decreto define termos

como pantalla de visualización de datos ou usuario, e establece unha serie de obrigacións e dereitos de empresarios e

traballadores, así como as disposicións mínimas que debe posuír o equipo informático, a mesa, o asento e a contorna

de traballo.


168

Segundo este Real Decreto, o termo pantalla de visualización de datos (PVD) refírese a calquera pantalla alfanumérica

ou gráfica, é dicir, capaz de representar texto, números ou gráficos, independentemente do método de presentación

utilizado.

As pantallas máis habituais no ámbito laboral son as que forman parte dun equipo informático. Dentro destas,

as máis difundidas son as pantallas de sobremesa, baseadas ata fai moi poucos anos na tecnoloxía do tubo de

raios catódicos, aínda que hoxe en día gañan máis peso as denominadas “pantallas planas” baseadas en diferentes

tecnoloxías (cristal líquido, plasma, TFT, etc.), que ademais, son as utilizadas nos ordenadores portátiles.

O Real Decreto define como traballador ou usuario de PVD, a calquera persoa que habitualmente e durante unha

parte relevante do seu traballo normal utiliza un equipo con pantalla de visualización. Esta definición de usuario é

amplamente completada na Guía Técnica para a avaliación e prevención dos riscos relativos á utilización de equipos

con PVD, publicada polo Instituto Nacional de Seguridade e Hixiene no Traballo (INSHT) onde se establecen os seguintes

criterios para que un traballador sexa ou non considerado usuario de PVD:

a. Poden considerarse traballadores usuarios de equipos con PVD todos aqueles que superen as 4 horas diarias ou

20 horas semanais de traballo efectivo con devanditos equipos.

b. Poden considerarse excluídos da consideración de traballadores usuarios todos aqueles cuxo traballo efectivo

con PVD sexa inferior a 2 horas diarias ou 10 horas semanais.

c. Poden ser considerados traballadores usuarios, os que, con certas condicións, realicen entre 2 e 4 horas diarias

(ou 10 a 20 horas semanais) de traballo efectivo con estes equipos, sempre que cumpran polo menos, cinco dos

seguintes requisitos:

1. Depender do equipo con PVD para facer o seu traballo, non podendo dispoñer facilmente de medios

alternativos para conseguir os mesmos resultados.


169

2. Non poder decidir voluntariamente se utiliza ou non o equipo con PVD para realizar o seu traballo.

3. Necesitar unha formación ou experiencia específicas no uso da PVD, esixidas pola empresa, para facer o seu

traballo.

4. Utilizar habitualmente equipos con PVD durante períodos continuos dunha hora ou máis.

5. Utilizar equipos con PVD diariamente ou case diariamente, na forma descrita no punto anterior.

6. Que a obtención rápida de información por parte do usuario a través da PVD constitúa un requisito importante

do traballo.

7. Que as necesidades da tarefa esixan un nivel alto de atención por parte do usuario; por exemplo, debido a

que as consecuencias dun erro poidan ser críticas.

PRINCIPAIS RISCOS PARA A SAÚDE DUN USUARIO DE PVD

Os principais riscos para a saúde aos que poden estar expostos os usuarios de PVD son: a fatiga visual, os trastornos

músculo esqueléticos e a fatiga mental. En España, o instrumento máis válido para identificar os factores de risco que

poden xerar este tipo de trastornos, é a Guía Técnica de PVD, que no seu Capítulo III presenta un test para a avaliación

de postos con pantallas de visualización. O test consta dun total de 70 ítems e ten como fin facilitar a detección e

corrección das deficiencias máis comúns que poden presentar este tipo de postos.

Fatiga visual

As molestias ou trastornos visuais e oculares como a visión borrosa, a pesadez palpebral, proídos, lagrimeos,

dificultade para enfocar os obxectos, etc., poden aparecer como consecuencia do movemento repetitivo dos ollos, e


170

dos sucesivos esforzos de acomodación realizados, como consecuencia da realización de tarefas de lectura tanto na

pantalla como nos documentos que poida utilizar.

Outra causa que pode estar detrás destes problemas visuais son os posibles desequilibrios de luminosidade que

se poden dar entre os diversos elementos compoñentes da tarefa visual, así como os existentes entre estes e o seu

entorno. Cando a diferenza de luminosidade entre documento, pantalla e entorno é excesiva, as rápidas e frecuentes

transicións visuais entre estes elementos poden conducir a a fatiga visual, como consecuencia do repetido esforzo de

adaptación esixido aos ollos do operador.

Outros factores derivados da esixencia da tarefa como pode ser o tempo de utilización do equipo, o tamaño dos

elementos a visualizar ou o grado de atención que esixa o traballo, así como as características visuais do propio usuario

(agudeza visual, presbicia, etc.), tamén poden estar detrás deste tipo de molestias.

Trastornos musculoesqueléticos

As principais zonas onde se localizan estes trastornos nos usuarios de PVD son no pescozo, costas, ombreiros,

brazos e mans. As causas destas molestias ou lesións poden ser variadas e a súa orixe pode estar no mantemento

de posturas estáticas durante períodos prolongados, na adopción de posturas incorrectas debido ao mal deseño do

posto ou na deficiente hixiene postural do usuario. Os movementos repetitivos necesarios para teclear, os movementos

levados a cabo durante a utilización do rato, así como os xiros de cabeza que se teñen que realizar durante a lectura

alternativa da pantalla aos documentos de traballo, son outros factores que se atopan detrás deste tipo de lesións.


171

Fatiga mental

A carga mental é o conxunto de requirimentos mentais, cognitivos ou intelectuais aos que se ve sometido o traballador

ao longo da súa xornada laboral, é dicir, o nivel de actividade mental que necesita para realizar o seu traballo.

A fatiga mental é a diminución temporal da capacidade de resposta mental, e provoca no individuo niveles de

activación reducida, trastornos reversibles de memoria, falta de atención ou concentración e incremento do número

de erros ou lapsus. Aparece como consecuencia da exposición continuada do individuo a niveis de carga mental e é

proporcional á intensidade e duración da actividade, aumentando se non se realizan períodos de descanso.

Factores como unha organización inadecuada, un ritmo e volume de traballo elevado, a falta de contido das tarefas,

a imposibilidade de tomar decisións ou a execución de actividades monótonas e repetitivas son algúns dos factores

de risco que se atopan detrás de situacións de carga mental. A utilización de programas informáticos inadecuados ou

que sexan difíciles de manexar polos traballadores, son outros dos factores determinantes deste tipo de problemas.

PREVENCIÓN DOS PROBLEMAS VISUAIS

Nos últimos anos producíronse grandes avances na fabricación de monitores de PVD, malia todo, a calidade obtida

na representación de textos e imaxes neste tipo de pantallas é bastante inferior á que se logra con papel impreso.

Esta escasa definición da imaxe, unida á existencia de reflexos e pestanexos nas pantallas, produce fatiga visual con

maior rapidez que cando realizamos lectura sobre documentos impresos en papel. Se a pantalla utilizada non é de boa

calidade, estes problemas increméntanse rapidamente.

Doutra banda, se o sistema de iluminación non está ben acondicionado pode producir cegamentos ao operador así

como reflexos molestos na pantalla, mesa ou outras superficies reflectantes do entorno. Estes factores contribúen ao

incremento da fatiga visual do usuario e á aparición de molestias visuais.


172

Os principais requisitos ergonómicos a ter en conta para evitar problemas visuais pódense englobar en dous

apartados: requisitos das PVD; e requisitos do sistema de iluminación e do entorno visual.

1. Requisitos das PVD

A pantalla debe ser de boa calidade e apropiada ao tipo de traballo a realizar. O INSHT recomenda unha serie de

requisitos referidos ao tamaño da pantalla, a resolución e a frecuencia da imaxe en función do tipo de traballo principal

que se realice (táboa 1).

TRABALLO

PRINCIPAL

TAMAÑO DA PANTALLA

(DIAGONAL)RESOLUCIÓN (Nº DE PIXELES*)

FRECUENCIA

DE IMAXE

OFICINA 35 cm. (ou 14 polgadas) 640 x 480 70 Hz

GRÁFICOS 42 cm. (ou 17 polgadas) 800 x 600 70 Hz

PROXECTOS 50 cm. (ou 20 polgadas) 1024 x 768 70 Hz

* PIXELES.- elementos máis pequenos da pantalla, direccionais, que forman a trama da imaxe.

Táboa 1. Recomendacións en monitores de PVD segundo tipo de tarefaFonte: INSHT

O tamaño dos carácteres do texto é outro aspecto a ter en conta, así, a matriz de representación dos carácteres en

pantalla debe estar constituída por un mínimo de 5 x 7 píxeles. Sen embargo, para as tarefas que leven unha frecuente

lectura ou onde sexa importante asegurar a lexibilidade, recoméndase que a matriz de representación teña como

mínimo formato de 7 x 9 píxeles.


173

É importante que os carácteres dos textos representados na pantalla teñan un tamaño que permita a súa fácil

lectura, polo que as aplicacións informáticas deben permitir axustar o tamaño dos carácteres ás necesidades de cada

usuario. O traballador debe saber como realizar este axuste e habituarse a utilizalo para conseguir o tamaño que lle

resulte máis cómodo en cada caso, así mesmo debe saber manipular os controis de brillo e contraste da pantalla, xa

que isto vaille a permitir buscar as situacións máis confortables para a súa vista.

Á hora de escribir textos nunha pantalla, esta pódenos ofrecer dúas formas de polaridade: a positiva, na que se

poden xerar carácteres escuros sobre fondo branco; e a negativa, na que se crean carácteres brillantes sobre fondo

escuro. Malia que a dominante ou a elixida na maioría dos equipos é a positiva, son aceptables as dúas xa que cada

unha delas ten as súas vantaxes e os seus inconvenientes (figura 1).

Figura 1. Pantallas con polaridade positiva e negativa: vantaxes e inconvenientes.Fonte: INSHT e elaboración propia

Os reflexos son menos perceptibles. Os bordos dos carácteres aparecen máis nítidos. Obtéñense máis facil-mente o equilibrio de luminancias

O pestanexo é menos perceptible. A lexibilidade é mellor para as persoas

con menor agudeza visual. Os carácteres percíbense maiores do que son.


174

A pantalla debe ser capaz de proporcionar unha luminancia de polo menos 35 Cd/m2 para os carácteres, non

obstante, o nivel preferido de luminancia sitúase arredor de 100 Cd/m2, sobre todo en contornas de alta luminancia.

Outro aspecto importante referido á calidade da pantalla, é que esta debe estar libre de pestanexos.

A relación de luminancias entre os compoñentes da tarefa observados máis frecuentemente, como, por exemplo,

entre pantalla e documento, debe ser inferior a 10:1. Non obstante para un bo acondicionamento aconséllase que dita

relación non sexa maior de 3:1. Entre a tarefa e o entorno, o límite esixido para a relación de luminancias é menos

estrito, pódense presentar problemas cando as relacións son da orde de 100:1.

Doutra banda, a mesa ou superficie onde se coloque o

monitor da pantalla debe ter unha profundidade suficiente

para permitir ao usuario colocala a unha distancia dos ollos

que lle resulte confortable. Se esta regulación non é posible, a

distancia da pantalla aos ollos do operador debería ser, polo

menos, de 40 cm. É ademais recomendable, que a pantalla

se sitúe de maneira que poida ser contemplada dentro do

espazo comprendido entre a liña de visión horizontal e a

trazada a uns 600 baixo a horizontal (figura 2).

Figura 2.Recomendacións para a colocación da pantallaFonte: INSHT

É importante ter en conta que cando se realicen tarefas que requiran alternar a visualización da pantalla coa lectura

frecuente de documentos impresos faise necesario o emprego dun atril para a suxeición deses documentos. Este atril

debería colocarse xunto á pantalla, co fin de limitar os movementos da cabeza e dos ollos do usuario.


175

2. Requisitos referidos ao sistema de iluminación e ao entorno visual

Cando se realiza o acondicionamento da iluminación e do entorno visual dun posto de traballo con PVD un dos

aspectos máis importantes é a orientación do mesmo. Cando deseñemos un posto debemos intentar orientalo de tal

forma que as fiestras queden situadas lateralmente, xa que se o usuario ou a pantalla quedasen fronte ás fiestras,

os reflexos cegarían aos traballadores. Se por calquera motivo, non é posible orientar así o posto, debemos utilizar

cortinas ou persianas para que o traballador poida atenuar a luz natural en función da hora do día e así poder evitar

posibles reflexos molestos (figura 3).

Figura 3. Orientación recomendada para un posto de traballo con PVDFonte: INSHT


176

Cando se realizan ese tipo de tarefas é preferible traballar con iluminación xeral ambiental, se ademais da devandita

iluminación, se utilizan fontes de luz individuais, estas non deben situarse preto da pantalla xa que poden orixinar

cegamentos ou reflexos molestos. Ademais, débese ter en conta, que ditas fontes de luz non provoquen molestias

nos postos do entorno. As lámpadas deben estar correctamente apantalladas, para evitar producir molestias aos

usuarios.

O nivel de iluminación de 500 lux, adoita ser o recomendado para a lectura e escritura de documentos impresos e

outras tarefas de oficina. Este nivel de iluminación non debe alcanzar valores que reduzan demasiado o contraste da

pantalla.

É recomendable que os equipos teñan a posibilidade de axustar a altura da pantalla co fin de optimizar os ángulos

de visión, ou axudarnos a conseguir unha postura máis cómoda para o noso corpo.

Outros consellos

Establecer pausas programadas ou organizar o traballo de forma que exista unha alternancia de tarefas son

medidas moi útiles para reducir ou evitar que se produzan problemas como a fatiga visual, mental ou trastornos

musculoesqueléticos aos traballadores usuarios de PVD.

Exercicios como o “palmeado”, que consiste en colocar as palmas das mans sobre os ollos, manténdoos abertos

sen tocar as pálpebras permanecendo así 20 ou 30 segundos sen ver ningunha luz, ou o feito de apartar a atención da

pantalla e contemplar de vez en cando escenas afastadas, son instrumentos eficaces para axudar a combater a fatiga

visual.


177

PREVENCIÓN DOS TRASTORNOS MUSCULOESQUELÉTICOS

O máis habitual durante o traballo con PVD é que o usuario manteña a mesma postura durante un tempo máis

ou menos prolongado. Estas posturas estáticas poden propiciar a aparición de molestias nas costas. Estas molestias

pódense agravar se ao mencionado estatismo únese o mantemento de posturas forzadas ou inadecuadas.

As malas posturas poden ter varias causas: hábitos adquiridos, deseño incorrecto do posto ou intentos do usuario

de ver mellor a pantalla inclinando o tronco cara adiante ou retorcéndoo co fin de evitar reflexos molestos.

Os movementos repetitivos que se producen cando se utiliza de forma habitual e continua o teclado ou o rato, tamén

se atopan detrás deste tipo de trastornos, sobre todo daqueles localizados nas mans e as bonecas do usuario.

Cando deseñemos ou avaliemos un posto para un usuario de PVD e queiramos evitarlle este tipo de trastornos,

temos que prestar especial atención aos aspectos que forman parte do deseño do posto, como son a mesa de traballo,

a cadeira ou elementos como o teclado, o rato ou o repousapés.

O mobiliario do posto debe ser regulable e os seus controis de axuste débense poder accionar sen requirir demasiada

forza desde a posición de traballo. Estes controis non deben presentar ningún risco para o usuario, nin invadir o espazo

de traballo.

Mesa e cadeira de traballo

A mesa de traballo debe, por unha banda, permitir ao usuario adoptar unha postura cómoda, á vez que debe servir

para que este coloque sobre a mesma, todos os elementos que o traballador necesite para realizar a súa tarefa. Debe

ademais, ser o suficientemente resistente como para soportar o peso deses elementos, dalgunha persoa que se poida

apoiar nalgún dos seus bordos, ou dun traballador que poida usala como agarre para achegarse coa cadeira.

A altura de regulación da mesa debe estar comprendida entre 5 percentil feminino e o 95 percentil masculino


178

da poboación dos posibles usuarios. A profundidade da mesa

debe permitir colocar o monitor, o teclado e o repousamans a

unha distancia adecuada. Débese habilitar un espazo de polo

menos 10 cm. entre o teclado e o bordo da mesa, co fin de que

os traballadores poidan apoiar comodamente os pulsos e parte

dos antebrazos e evitar así as posibles lesións.

Así mesmo, coa finalidade de evitar reflexos molestos, a

superficie da mesa debe ter aspecto mate e carecer de esquinas

ou arestas agudas coas que o traballador poida golpearse ou

cortarse.

A cadeira de traballo (figura 4), do mesmo xeito que a

mesa, debe ser regulable en altura e cubrir o mesmo rango

de usuarios que a mesa, a profundidade do asento debe ser

igualmente regulable co fin de conseguir que o usuario poida

usar de xeito efectivo o respaldo, á vez que debe evitar que o

bordo do asento prema a parte posterior das pernas.

O respaldo da cadeira tamén debe ser regulable de forma

que permita adoptar diferentes grados de inclinación e de

altura, ademais debe posuír unha suave prominencia que

permita apoiar a zona lumbar. Como criterio xeral debería

proporcionar sustento á parte superior das costas.

Axustes accionables desdea posición sentada Altura do asento

regulable

Borde redondeado

Respaldo regulable

Apoiabrazos (opcional)

Apoio lumbar

Cinco apios ou outra base estable

Figura 4. Cadeira de traballo para usuario de PVDFonte: INSHT


179

Os repousabrazos non deben impedir ao traballador achegarse á zona de traballo e débelle permitir adoptar a

postura que elixa. A distancia entre eles, do mesmo xeito que a anchura do asento, debe ser o suficientemente ampla

para poder adecuarse ás características dos usuarios máis anchos.

Recoméndase ademais, que todas as cadeiras estean dotadas con rodas adaptadas ao lugar de traballo e tipo de

tarefa, e que a súa dureza sexa a adecuada para evitar desprazamentos involuntarios. O asento e o respaldo deben ser

de material transpirable, de fácil limpeza e con bordos redondeados. Os mecanismos de regulación deben ser fáciles

de accionar desde a posición sentado.

Outros elementos do posto: teclado, rato e repousapés.

A día de hoxe, o teclado aínda segue sendo o principal dispositivo para a introdución de datos no ordenador,

polo que resulta fundamental que cumpra unha serie de requisitos, entre os que podemos destacar a mobilidade e

independencia con respecto ao resto do equipo. Isto é así, xa que é fundamental poder recolocalo conforme os cambios

de postura que poida realizar o usuario.

O grosor, a altura ou a inclinación do teclado tamén poden influír de forma significativa na adopción de posturas

forzadas do traballador. Para previr este risco, recoméndase que o corpo do teclado sexa o máis plano posible. O ideal

é que os teclados conten con mecanismos de regulación en altura, a condición de que os mesmos non comprometan

a súa estabilidade. Así mesmo, a forma, tamaño e forza que se utiliza para accionar as teclas, deben ser as adecuadas

para permitir que se realice dunha forma precisa e cómoda.

As superficie do teclado non debe orixinar reflexos molestos e o seu corpo non debe presentar bordos ou esquinas

agudas.

Outro dispositivo de entrada de datos é o rato, este debe adaptarse á curvatura da man e o seu tamaño ao percentil


180

5 da poboación de potenciais usuarios. Debe poder moverse con facilidade, aínda que ao mesmo tempo ten que ter

unha lixeira resistencia para evitar que esvare por superficies ou taboleiros lixeiramente inclinados. O seu manexo debe

permitir apoiar a man e pulso, así como parte dos dedos na mesa de traballo e o seu uso debe ser posible tanto para

destros como para zurdos.

Separadamente dos anteriores, podemos atoparnos outros dispositivos de introdución de datos, pero cuxa utilización

é menos habitual nas PVD, como pode ser: Panca de control («joystick»), bóla rastreadora («trackball»), pantalla táctil,

lapis óptico, lector de código de barras, etc.

O repousapés é imprescindible cando a altura da cadeira non deixa que o usuario chegue cos seus pés ao chan,

isto pode ocorrer cando a altura da mesa non ten posibilidade de axuste. O repousapés debe posuír superficies

antiesvarantes, tanto no apoio para os pés como nos soportes para o chan.

Outras recomendacións

De nada vai servir que un traballador posúa o material adecuado para realizar a súa tarefa, se á hora da verdade

non dispón de espazo suficiente no seu posto de traballo ou se non utiliza ou coloca correctamente eses elementos.

Segundo o Real Decreto 486/1997 de lugares de traballo, establecese como dimensións mínimas dos lugares de

traballo as seguintes: 3 metros de altura desde o piso ata o teito (en locais comerciais, de servizos, oficinas e despachos,

a altura poderá reducirse a 2,5 metros), 2 m2 de superficie libre por traballador e 10 m3 non ocupados, por traballador.

A modo de recomendación ergonómica, aconséllase que a distancia entre o bordo da mesa e a parede ou obstáculo

máis próximo ao traballador sexa de polo menos 115 cm.

Para a colocación correcta dos elementos, é fundamental que o empresario lle proporcione ao traballador

a información suficiente para saber como realizalo. Entre os consellos máis importantes destacamos aqueles que


181

fan referencia á colocación da pantalla,

recomendacións sobre como sentarse e como

usar correctamente todo os compoñentes do

seu posto.

O monitor debe estar situado en fronte ao

traballador ou, en todo caso, dentro dun ángulo

de 1200 no plano horizontal, de maneira que

non necesite virar repetidamente o tronco ou a

cabeza para visualizalo (figura 5).

Figura 5. Recomendacións sobre como colocar a PVDFonte: INSHT

O traballador debe saber axustar correctamente a altura do asento, de tal forma que os seus cóbados queden

aproximadamente á altura do plano de traballo, as súas costas deben permanecer en contacto co respaldo da cadeira,

para iso debe saber axustar a altura do respaldo e procurar ademais que a suave prominencia da mesma quede situado

á altura da zona lumbar (figura 6). Outro dos mecanismos que debe manexar é o que permite inclinar cara atrás o

respaldo, xa que utilizado de cando en vez e de forma correcta, pode axudar a relaxar a tensión das costas.

É importante que o traballador saiba colocar o teclado de tal forma, que quede un espazo diante do mesmo que lle

sirva de repousamans (aproximadamente 10 cm.). Tamén debe posuír o espazo suficiente para poder accionar o rato

apoiando o antebrazo sobre a mesa.


182

A cadeira debe estar o suficientemente

preto da mesa de traballo, de maneira

que non teña que inclinar o tronco

cara adiante. Se o asento dispón de

repousabrazos, debe comprobar que os

mesmos deslízanse baixo o taboleiro e

non impiden achegarse á mesa.

Unha vez realizados todos os axustes

anteriores, se non se pode apoiar como

damente os pés no chan, debese solicitar

un repousapés, se a altura da mesa non

é regulable.

Permitir que os traballadores teñan

autonomía para realizar pausas perió

dicas para relaxar a tensión mus

cular e contrarrestar o estatismo pos

tu ral, pode ser unha medida moi

acertada para diminuír os trastornos

musculoesqueléticos. De non ser posible

conceder esta autonomía aos traballadores, recoméndase que ditas pausas estean programadas pola empresa de

antemán. Durante a realización de devanditas pausas é aconsellable que os operarios realicen movementos que

faciliten a circulación sanguínea como estiramentos, movementos suaves do pescozo, camiñar, etc. (figura 7).

Figura 6: Postura adecuada na utilización de PVD


183

Virar a cabeza de dereita a es-querda, estirando o pescozo

Inclinar a cabeza cara a un lado suxeitándoa coa man (a ambos

lados)

2 veces10-20 segundos


2 veces, 10-20 segundos (con ambos brazos)

3 veces3-5 segundos

cada brazo10-12 segundos



8-10 segundoscada lado

8-10 segundoscada lado



184

Sacudir as mans 8-10 segundos Cos brazos flexionados á altura do peito, botar os cóbados cara atrás

Flexionar os cóbados e entrelazar os dedos, realizando rotaciones cos pulsos cara aos dous lados (10-15

segundos)

Apoiar as mans nunha superficie horizontal separando os dedos. Recoller os dedos sobre a palma

da man facendo presión

Tirar suavemente de cada dedo cara a fóra (2-3 segundos cada

dedo). Rotar suavemente os dedos en cada dirección

Cos brazos estirados, virar as mans cara a fóra, ata notar unha peque-na tensión nos músculos dos ante-

brazos (5 veces a cada lado)

Sentado na cadeira, flexionar unha perna ata o peito,mantendo a posición uns segundos (ambas pernas)

O cansazo das pernas prodúcese polo mantemento prolongado nunha mesma postura, xa que a non circulación do sangue fai que esta se estanque en zonas inferiores. Isto evítase dando paseos curtos pero frecuentes que activen a circulación. Estando sentado pódese realizar estiramentos dos

xemelos que impulsen o sangue cara arriba, facendo dorsoflexión co nocello, intentado achegar o pé cara á parte anterior da perna

Figura 7: Exercicios a realizar polos usuarios de PVD


185

Prevención da fatiga mental

Para os usuarios de PVD, unha das principais causas da aparición da fatiga mental é o emprego de programas ou

aplicacións informáticas difíciles de manexar. Aínda que debemos ter en conta que en moitas ocasións, máis que por

causa dun mal programa informático, o problema pode radicar na ausencia de formación e adestramento adecuado

do traballador.

Outra das causas da aparición deste problema débese á existencia no posto de traballo de factores de risco

psicosociais. Unha organización do traballo que non permita as pausas periódicas, que impoña unha excesiva presión

de tempos ou que estableza tarefas excesivamente monótonas e repetitivas pode estar detrás deste problema.

Para eliminar ou diminuír estes factores de risco, as medidas preventivas deber ir encamiñadas a intentar atallalos

mediante unha serie de medidas esixibles por unha banda ao software ou ao programa informático utilizado polos

traballadores, e doutra banda mediante a posta en marcha de medidas orientadas á mellora da organización do

traballo.

Medidas exixibles ao software

A esixencia que debemos demandar de calquera programa informático, é que este sexa fácil de manexar e o

suficientemente flexible como para adaptarse aos usuarios con diferente grado de experiencia. Xunto a iso, é primordial

que o traballador reciba unha formación ou adestramento adecuados, de maneira que poida manexar as aplicacións

con axilidade e destreza.

Como norma xeral, os programas informáticos deben adaptarse á tarefa que se deba realizar. Un programa

adáptase á tarefa na medida na que o usuario pode realizala con eficacia e eficiencia. Así mesmo, debe adaptarse ao

nivel de coñecementos e experiencia do traballador. O programa debe facilitar ao usuario o seu manexo, mediante


186

por exemplo, de sistemas de diálogo intuitivos que resulten directamente comprensibles, ou ben proporcionando

explicacións ao usuario cando este as requira.

A controlabilidade é outro dos requisitos a esixir, un diálogo é controlable cando o usuario pode iniciar e controlar a

dirección e o ritmo de interacción ata lograr o seu obxectivo, por exemplo que o usuario poida anular os últimos pasos

ou accións efectuadas no programa.

Outra condición que debe ter o programa é que poida satisfacer as expectativas habituais do usuario, utilizando

as iconas, códigos e comandos comunmente aceptados. Así mesmo, débeselle pedir que sexa tolerante aos erros, de

maneira que axude ao usuario a descubrir os fallos cometidos, permitindo continuar a tarefa sen necesidade de realizar

correccións ou que esta sexan as mínimas posibles.

O software debe poder adaptarse ao individuo. O sistema de diálogo debe poder modificarse de acordo coa

competencia de cada traballador, por exemplo que se adapte á lingua e cultura do usuario, ao sistema de unidades que

utilice, ás súas capacidades cognitivas e perceptivas, etc.

Ademais de todo o explicado anteriormente, o programa informático debe se fácil de manexar, proporcionando

guías ou exemplos que faciliten a aprendizaxe do usuario.

Medidas preventivas orientadas á organización do traballo

Cando teñamos que deseñar tarefas dun posto de traballo nunha oficina, ou redeseñar un xa existente, temos que

ter en conta unha serie de principios para intentar evitar situacións de fatiga mental ao traballador.

Deberemos evitar que o traballador teña que padecer situacións de sobrecarga ou de subcarga de traballo,

intentaremos que a tarefa non lle resulte repetitiva ou monótona. Así mesmo débese intentar que non exista sobre


187

o traballador ningunha presión indebida de tempos. Igualmente débese procurar evitar situacións de illamento que

impidan o contacto social.

Sempre que a natureza das actividades o permita, debería organizarse o traballo de maneira que os usuarios de

equipos con PVD poidan seguir o seu propio ritmo de traballo e facer pequenas pausas discrecionais co fin de previr

a fatiga.

Cando isto non sexa posible, deberíase alternar o traballo ante a pantalla con outras tarefas que demanden menor

esforzo mental, visual ou musculoesquelético, ou ben establecer pausas planificadas, por exemplo, 10 minutos cada

hora e media de traballo ante a pantalla, ou 5 minutos cada 45 minutos de traballo.

Ruído e condicións termohigrométricas

Ruído.

Niveles sonoros elevados poden causar unha perda de audición, pero o ruído pode producir outros efectos non

desexados para o individuo, como a xeración de molestias e perturbacións na comunicación, ou ben ocasionar

interferencias na atención dos traballadores.

Nos postos de traballo con PVD recoméndase que o nivel sonoro sexa o máis baixo posible, para iso é aconsellable

que os equipos instalados dispoñan dunha emisión sonora mínima e que o local este acondicionado acusticamente.

Para tarefas difíciles e complexas que requiren concentración, o nivel sonoro continuo equivalente(LAeq) ao que o

traballador debe estar exposto, non debe exceder dos 55 dB(A).

Condicións termohigrométricas

Do mesmo xeito que o ruído, a temperatura e a humidade relativa nos lugares de traballo, son elementos que poden


188

contribuír a xerar tanto benestar como disconfort na execución das tarefas, polo que se deben ter en conta cando se

queira acondicionar un posto de traballo.

Nos postos con PVD recoméndase que a temperatura operativa mantéñase entre os 23 e 26 OC no verán, mentres

que no inverno o rango pode abarcar desde os 20 aos 24 OC.

Para estas temperaturas, a humidade relativa aconsellada debe estar entre o 45% e o 65%, axudando a previr

así a sequidade nos ollos e nas mucosas. Doutra banda, a velocidade do aire debe ser menor de 0,15 metros por

segundo.

TRABALLO CON EQUIPOS PORTÁTILES

O Real Decreto 488/1997 especifica que os equipos portátiles quedan excluídos do ámbito de aplicación do mesmo,

a condición de que non se utilicen «de modo continuado nun posto de traballo». A día de hoxe os dispositivos portátiles

son utilizados cada vez máis por determinados colectivos profesionais como poden ser comerciais ou vendedores,

consultores, profesionais das artes gráficas ou visuais, xornalistas, persoal sanitario, etc.

Está claro que debido ás súas características físicas (tamaño e deseño), os ordenadores portátiles non cumpren coa

maioría dos requisitos de deseño tratados neste capítulo. Así por exemplo o tamaño da pantalla pode ser inadecuado

para permitir ler ou ver con claridade os carácteres, os teclados son dun tamaño menor do recomendado o que pode

obrigar aos usuarios a adoptar posturas ou movementos forzados dos dedos.

Outra característica destes dispositivos é que o teclado e a pantalla non son independentes o que dificultan en bo

xeito a adopción dunha postura correcta á hora de ler ou introducir datos no mesmo.

Un inconveniente importante que os usuarios vanse a atopar é que en moitas ocasións non van a dispoñer de

mesa e cadeira adecuadas para poder realizar o traballo. É habitual ver aos usuarios destes equipos traballar co


189

ordenador situado sobre os xeonllos, en cadeiras que non contan con mecanismos de regulación, etc.

As medidas preventivas para este tipo de dispositivos podemos enfocalas cara ao entorno de traballo e cara ao propio

equipo. No caso de que o traballador realice o seu traballo nun habitáculo ou oficina da empresa sobre a que podamos

actuar, débense proporcionar unhas medias de iluminación, ruído e temperatura igual que para os ordenadores fixos

ou de sobremesa. O mesmo podemos dicir sobre o deseño ergonómico do entorno, é dicir, as recomendacións sobre

espazo de traballo, mesa e cadeira, disposición do equipo, etc., así como os requisitos do software ou organización do

traballo, van ser as mesmas que as referidas aos dispositivos fixos.

Se o traballador realiza as súas tarefas fóra do seu posto de traballo habitual ou oficina, deberíanse ter en conta

os seguintes consellos:

· Se é posible, axustar a altura da cadeira de maneira que permita manter os antebrazos flexionados a 90O e

apoiados sobre unha mesa sen levantar os ombreiros. Se non dispoñemos de mesa, débese apoiar o ordenador

sobre o maletín de transporte ou obxecto similar.

· Débese intentar colocar o portátil de xeito que exista un espazo suficiente para apoiar os pulsos.

· É importante sentarse en posición frontal respecto de a pantalla, evitando flexionar excesivamente a cabeza.

Se necesitamos ler documentos, debese intentar apoiar os mesmos nun soporte preto da pantalla, de forma

que non teñamos que realizar xiros ou flexións do pescozo.

· Colocarse de tal forma que se eviten fontes de luz que poidan producir reflexos, tanto de forma directa como

indirecta.

Se o posto de traballo se ten que situar nun medio de transporte podemos ter en conta as seguintes recomendacións:

· Se viaxamos en coche, é preferible traballar co ordenador no asento dianteiro á beira do condutor, xa que por

norma xeral é o lugar onde máis espazo imos a ter, limitando obviamente o tempo de uso ao mínimo posible.


190

Se viaxamos nun avión, procurar utilizar os asentos da saída de emerxencia ou aqueles que teñan barra

apoiapés. Se o facemos en tren, intentar utilizar as mesas comúns entre asentos evitando as mesiñas abatibles

que están detrás dos mesmos.

· Como norma xeral, é recomendable facer pausas periódicas, cambiar a miúdo de postura, realizar exercicios de

estiramento, e levantarse e dar paseos curtos.

En canto ao tamaño da pantalla que utilicemos, esta debería ser igual ou superior a 14 polgadas. Ao obxecto de

evitar posturas forzadas, existen no mercado unha serie de accesorios que nos permiten realizar adaptacións no equipo

para minimizar os riscos, por exemplo soportes que nos axuden a elevar os portátiles e que nos permitan regulalos en

altura e inclinación.

Outros dispositivos que podemos axustar ou utilizar neste tipo de ordenadores e que tamén van contribuír a que

o usuario poida adoptar unha postura correcta á hora de realizar as súas tarefas, son teclados e ratos adaptables.

Un aspecto a ter en conta e que poden contribuír a aumentar o risco de lesión musculoesquelética é o peso do

equipo portátil e a forma na que se transporta. Por norma xeral, procurarase levar o equipo portátil nunha mochila, xa

que así se verá diminuída a presión sobre brazos ou ombreiro e a carga distribuirase dunha forma máis homoxénea

polo corpo. Se o portátil se transporta nun bolso ou maletín recoméndase cambiar periodicamente o brazo. Asemade,

recoméndase elixir no mercado aqueles equipos que teñan un peso máis reducido, utilizando baterías de longa duración

que eviten o transporte de cables e transformador.


191

NORMAS TÉCNICAS SOBRE O TRABALLO CON ORDENADOR

O INSHT ofrece na súa páxina web un resumo do contido das principais normas técnicas vixentes, aplicadas ao

traballo con ordenadores:

UN-EN ISO 9241-1:1997 Requisitos ergonómicos para traballos de oficina con pantallas de visualización

de datos (PVD). Parte 1: Introdución xeral.

Proporciona unha visión xeral de todas as partes e indicacións para a súa utilización, así como indicacións útiles

sobre o enfoque baseado nos resultados obtidos polo usuario.

Moitos dos requisitos desta norma son aplicables ao entorno médico, científico, de telecomunicacións, de acceso

público e salas de control.

UNE-EN 29241-2:1994 Requisitos ergonómicos para traballos de oficina con pantallas de visualización

de datos (PVD). Parte 2: guía para os requisitos da tarefa.

Proporciona unha guía destinada á organización que pon en práctica o sistema e as persoas que utilizan o equipo.

O obxectivo é asegurar a eficiencia e o benestar dos usuarios aplicando os coñecementos de ergonomía ao deseño das

tarefas á luz da experiencia práctica.

UNE-EN ISO 9241-4:1999. Requisitos ergonómicos para traballos de oficina con pantallas de visualización

de datos (PVD). Parte 4: Requisitos do teclado.

Esta parte da Norma aplícase a teclados lineais separables, deseñados para unha utilización estática. É unha guía para o

deseño de teclados empregados en tarefas típicas de oficina e ten en conta a capacidade e as limitacións dos usuarios.

Inclúe unha proposta de método de ensaio alternativo para teclados que non son conformes cos requisitos e

recomendacións referentes ao deseño físico, baseado nos ensaios de comportamento polo usuario e en escalas de

avaliación subxectiva.


192


de datos (PVD). Parte 5: Concepción do posto de traballo e esixencias posturais.

Nesta parte da Norma especifícanse os principios ergonómicos fundamentais de aplicación aos requisitos do

usuario, o deseño e dotación dos equipos para os postos de traballo para tarefas de oficina con PVD.


de datos (PDV). Parte 6: Requisitos ambientais. (ISO 9241-6:1999).

Proporciona unha guía sobre os principios básicos para o deseño ergonómico do ambiente de traballo e do posto de

traballo, tendo en conta a iluminación, os efectos do ruído e vibracións mecánicas, os campos eléctricos e magnéticos,

a electricidade estática, o medio ambiente térmico, a distribución do espazo e o deseño do posto de traballo.


de datos (PDV). Parte 9: Requisitos para dispositivos de entrada diferentes ao teclado.

Proporciona requisitos e recomendacións para o deseño de dispositivos de entrada diferentes dos teclados. Só

inclúe aqueles para os que se publicou suficiente información de carácter ergonómico. Inclúe os seguintes dispositivos:

ratos, ratos ópticos, joysticks, bólas trazadoras, taboleiros e caranta de gráficos (overlays), pantallas táctiles, estiletes

e lapis ópticos.

UNE-EN ISO 9241-11:1998. Requisitos ergonómicos para traballos de oficina con pantallas de

visualización de datos (PVD). Parte 11: Guía sobre utilizabilidade.

Define a utilizabilidade e explica como identificar a información necesaria ao especificar ou avaliar a utilizabilidade

dunha pantalla de visualización de datos empregando a medida dos resultados obtidos polo usuario e a súa propia

satisfacción. Proporciona directrices sobre como describir o contexto de utilización do produto e as medidas de

utilizabilidade pertinentes.


193


visualización de datos (PVD). Parte 12: Presentación da información.

Proporciona recomendacións ergonómicas para a presentación da información así como propiedades específicas da

información presentada en interfaces, gráficas ou baseadas en texto, utilizadas para tarefas de oficina. En canto á cor,

limítase a recomendacións ergonómicas no emprego da cor para destacar e xerarquizar a información.


visualización de datos (PDV). Parte 13: Guía do usuario.

Proporciona recomendacións relativas á orientación e guía do usuario e ás características dos programas utilizados

para tal fin. A orientación e guía do usuario consiste na información adicional ao diálogo habitual entre o usuario e

o ordenador, que é proporcionada ao usuario polo propio sistema. Inclúe recomendacións específicas ás invitacións

(prompts), retroinformación e estado do sistema; xestión dos erros e axuda en liña.


visualización de datos (PDV). Parte 14: Diálogos mediante menús.

Proporciona recomendacións condicionais para os menús utilizados en diálogos usuario-ordenador para realizar

tarefas de oficina típicas. Comprende os menús presentados mediante diferentes técnicas: fiestras, paneis, botóns,

campos, etc. As recomendacións fan referencia aos tres compoñentes principais de deseño de interfaces de usuario:

diálogo, entrada e saída.


visualización de datos (PDV). Parte 15: Diálogos mediante ordes.

Proporciona recomendacións para os diálogos mediante ordes empregadas nas tarefas clásicas de oficina. Ademais

da recomendacións para as ordes mediante teclas de función e teclas directas.


194


visualización de datos (PDV). Parte 16: Diálogos mediante manipulación directa.

Proporciona unha guía para o deseño dos diálogos mediante manipulación directa, na que o usuario actúa

directamente sobre obxectos presentados na pantalla sinalándoos co punteiro , movéndoos e/ou cambiando as súas

características físicas mediante o emprego dun dispositivo de entrada.

UNE-EN ISO 9241-20:2009. Ergonomía da interacción persona-sistema. Parte 20: Pautas de accesibilidade

para equipos e servizos de tecnoloxías de información/comunicación (TIC)

Proporciona pautas para mellorar a accesibilidade dos equipos e servizos TIC. Abarca cuestións relacionadas co

deseño de equipos e servizos para persoas coa maior gama posible de capacidades sensoriais, cognitivas e físicas,

incluíndo a aquelas que teñen un discapacidade temporal e ás persoas maiores. Proporciona pautas xerais para

a adquisición e avaliación de equipos e servizos TIC, incluídos os aspectos hardware e software de equipos de

procesamento de información, medios de comunicación electrónicos, máquinas de oficina e outras tecnoloxías e

servizos similares. Tamén proporciona información importante sobre o contexto de uso.

UNE-EN ISO 9241-110:2006. Ergonomía de interacción persoa-sistema. Parte 110: Principios de

diálogo

Establece os principios de deseño ergonómico en termos xerais, sen referencia a situacións de uso, aplicación,

contorna ou tecnoloxía, e proporciona un marco xeral de aplicación destes principios para a análise, deseño e avaliación

dos sistemas interactivos.

UNE-EN ISO 9241-129:2011. Ergonomía da interacción home-sistema. Parte 129: Directrices sobre a

individualización de software.

Proporciona directrices de ergonomía para a individualización nos sistemas interactivos, incluíndo recomendacións


195

sobre cando a individualización pode ser ou non apropiada e como aplicala. Céntrase na individualización da interfaz

de usuario de software para apoiar as necesidades dos usuarios como individuos ou como membros dun grupo en

concreto, proporcionando orientación sobre como os diversos aspectos da individualización poden resultar utilizables

e accesibles, pero sen especificar que individualizacións serán incluídas nun sistema, xa que estas dependerán do

contexto específico de uso do mesmo. Algunhas das recomendacións poden aplicarse tamén ás interfaces de usuario

de hardware e ás interfaces de usuario que combinan software e hardware.

ISO 9241-143:2012. Ergonomics of human-system interaction Part 143: Forms

Proporciona requisitos e recomendacións para o deseño e a avaliación de formularios, nos que o usuario reenche,

selecciona ou modifica as entradas dos campos que presenta o sistema. As entradas dos formularios baséanse en

gran medida en entradas escritas (abreviaturas ou palabras completas), ou ben na elección dunha opción dunha

lista. Proporciónase tamén unha guía para a selección e deseño da interfaz de usuario adecuada á presentación de

formularios. Os requisitos e recomendacións desta norma son aplicables en todo o proceso de desenvolvemento (por

exemplo, como guía durante o deseño, como base para a avaliación heurística, como orientación para as probas de

usabilidade), así como no proceso de adquisición.

UNE-EN ISO 9241-151:2008. Ergonomía da interacción home-sistema. Parte 151: Directrices para as

interfaces de usuario Web

Proporciona directrices sobre o deseño centrado no usuario, para as interfaces de usuario web co obxectivo de

aumentar a súa usabilidade.

ISO 9241-171:2008. Ergonomics of human-system interaction -- Part 171: Guidance on software

accessibility

Proporciona orientacións ergonómicas e especificacións para o deseño de software accesible para o seu uso no


196

traballo, o fogar, a educación e os lugares públicos. Abarca temas relacionados con persoas coa máis ampla gama de

capacidades físicas, sensoriais e cognitivas.

EN ISO 9241-210:2010. Ergonomics of human-system interaction - Part 210: Human-centred design for

interactive systems (ratificada por AENOR)

Proporciona requisitos e recomendacións para os principios e actividades de deseño centrados no home durante

todo o ciclo de vida dos sistemas informáticos interactivos. Destinado a ser utilizado polas persoas que xestionan os

procesos de deseño, ocúpase das formas en que os compoñentes de hardware e software de sistemas interactivos

poden mellorar a interacción persoa-sistema.

EN ISO 9241-300:2008. Ergonomics of human-system interaction - Part 300: Introduction to electronic

visual display requirements (ratificada por AENOR)

Proporciona unha introdución ás outras partes da subserie ISO 9241 “300” e explica a súa estrutura. Esta subserie

establece os requirimentos para o deseño ergonómico das pantallas de visualización electrónica. Establécense como

especificacións de rendemento, destinadas a garantir as condicións de visualización eficaz e cómoda para o usuario

con visión normal (ou axustada). Para a avaliación do proxecto proporciónanse métodos de proba e metroloxía, e

medidas e criterios de conformidade cos resultados.

EN ISO 9241-302:2008. Ergonomics of human-system interaction - Part 302: Terminology for electronic

visual displays (ratificada por AENOR)

Proporciona a terminoloxía para as pantallas de visualización electrónica e explica os termos e definicións utilizadas

noutras partes da ISO 9241.

EN ISO 9241-303:2011. Ergonomics of human-system interaction - Part 303: Requirements for electronic

visual displays (ratificada por AENOR)


197

Establece os requisitos de calidade da imaxe e proporciona directrices para as pantallas de visualización electrónica.

Danse en forma de especificacións de comportamento e recomendacións xenéricas, independentemente da tecnoloxía,

as tarefas a realizar ou o medio ambiente, que aseguren as condicións de visualización eficaz e cómodas para usuarios

con visión normal ou axustada á normalidade.

EN ISO 9241-304:2008. Ergonomics of human-system interaction - Part 304: User performance test

methods for electronic visual displays (ratificada por AENOR)

Proporciona unha guía para avaliar a ergonomía visual das pantallas de visualización de datos electrónicas baseada

en métodos de proba de rendemento do usuario. O seu uso axuda a asegurar que, para un determinado contexto de

uso, unha pantalla cumpre cos requisitos mínimos de ergonomía visual.

É aplicable a calquera pantalla de visualización, a cor ou monocroma, conectada a un sistema co cal interactúe o ser

humano. Inclúe pantallas de visualización de sobremesa e portátiles, as de dispositivos tales como teléfonos móbiles,

cámaras dixitais e PDA’s, entre outros dispositivos. Baséase na interpretación e o xuízo dos propios usuarios para

avaliar a calidade dunha pantalla incluíndo unha ampla gama de tecnoloxías, usuarios, tarefas e ambientes. Debido a

esta diversidade, non é posible prever un método único e xenérico que se poida empregar con todas estas tecnoloxías.

Ofrécense os principios básicos para a xeración dun método de ensaio que sexa válido para a avaliación dun dispositivo

concreto nun contexto específico. Inclúese un exemplo aplicable ás tarefas con procesadores de texto. A súa aplicación

require certa formación en ciencias do comportamento.

EN ISO 9241-305:2008. Ergonomics of human-system interaction - Part 305: Optical laboratory test

methods for electronic visual displays (ratificada por AENOR)

Establece os métodos de laboratorio ópticos para a predición do rendemento das pantallas de visualización de

datos electrónicas para o cumprimento dos requisitos da parte 303.


198

EN ISO 9241-306:2008. Ergonomics of human-system interaction - Part 306: Field assessment methods

for electronic visual displays (ratificada por AENOR)

Establece os métodos de inspección óptica, xeométrica e visual para a avaliación das pantallas de visualización

electrónica en varios contextos de uso de acordo coa parte 303.

EN ISO 9241-307:2008. Ergonomics of human-system interaction - Part 307: Analysis and compliance

test methods for electronic visual displays (ratificada por AENOR)

Establece os métodos de ensaio para a análise dunha gran variedade de tecnoloxías visuais, tarefas e ambiente,

utilizando os procedementos de medición da parte 305 e os requisitos xenéricos da parte 303 para definir o itinerario

adecuado ao cumprimento dos requisitos das diferentes tecnoloxías no seu contexto de uso.

UNE-EN ISO 9241-400:2007. Ergonomía da interacción persoa-sistema. Parte 400: Principios e requisitos

para os dispositivos físicos de entrada.

Proporciona directrices, baseadas en factores ergonómicos, para dispositivos físicos de entrada de sistemas

interactivos: teclados, ratos, ratos ópticos, pancas de mando, controis de bóla, superficies sensibles ao tacto, persoais

gráficas e tabletas gráficas, pantallas táctiles, estiletes, lapis ópticos, dispositivos controlados pola voz e dispositivos

controlados polo xesto.

Determina as propiedades relevantes para a utilidade, incluíndo propiedades funcionais, eléctricas, mecánicas e

as relativas ao mantemento e á seguridade. Están incluídos os aspectos de interdependencia co entorno de uso e os

programas informáticos.

EN ISO 9241-410:2008. Ergonomics of human-system interaction - Part 410: Design criteria for physical

input devices (ratificada por AENOR)

Especifica os criterios ergonómicos para o deseño dos dispositivos de entrada física para sistemas interactivos,


199

incluíndo teclados, ratos, discos, joysticks, ratos de bóla, trackpads, tabletas e overlays, pantallas sensibles ao tacto,

lapis ópticos e dispositivos sensibles á voz e aos xestos. Orienta sobre o deseño destes dispositivos, tendo en conta

as capacidades e limitacións dos usuarios. Os requisitos de deseño poden darse ben como resultado de considerar o

contexto de uso ou ben determinarse en base ao seu uso previsto (por exemplo por categorías orientadas á tarefa).

EN ISO 9241-420:2011. Ergonomics of human-system interaction - Part 420: Selection of physical input

devices (ratificada por AENOR)

Proporciona unha guía para a selección dos dispositivos de entrada para os sistemas interactivos baseada en

factores ergonómicos, tendo en conta as limitacións e capacidades dos usuarios e as tarefas específicas a realizar e

o contexto de uso. Descríbense os métodos para a selección dun dispositivo (ou combinación de dispositivos) para a

tarefa en cuestión. Pódese utilizar para avaliar a aceptabilidade das solucións de compromiso que se presentan nas

condicións existentes.

É aplicable aos dispositivos de entrada: teclados, ratos, joysticks, bólas trazadoras, taboleiros e caranta de gráficos,

pantallas sensibles ao tacto, estiletes e lapis ópticos.

EN ISO 9241-910:2011. Ergonomics of human-system interaction - Part 910: Framework for tactile and

haptic interaction (ratificada por AENOR)

Proporciona un marco para entender e comunicar distintos aspectos da interacción táctil/háptica. Defínense

os termos, describe as estruturas e modelos e explica as relacións con outras partes da subserie “900” da norma.

Proporciona orientacións sobre como as diferentes formas de interacción pódense aplicar a unha diversas tarefas.

É aplicable a todo tipo de sistemas interactivos que fagan uso de dispositivos e interaccións táctiles/hápticas. Non

se ocupa das interaccións puramente cinestésicas, coma os xestos.


200

ISO 9241-920:2009. Ergonomics of human-system interaction -- Part 920: Guidance on tactile and

haptic interactions

Proporciona unha guía sobre o deseño e avaliación do hardware, o software e as interaccións das combinacións

de hardware e software, incluíndo a codificación, o deseño dos obxectos e as técnicas de interacción entre outros

aspectos.

Non proporciona recomendacións específicas para o sistema Braille, pero pódese aplicar ás interaccións que fan

uso deste sistema. Estas recomendacións son aplicables aos mandos dun espazo de traballo virtual, pero tamén a un

entorno virtual completo (coherente, na medida do posible, cos requisitos da simulación).



Confederación empresarial de Ourense. Guía de recomendaciones en puestos con PVD y nuevos dispositivos [monografía en Internet]. Ourense: Confederación de empresarios; 2011 [citado 21 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://prevencion.ceo.es/

Muñiz Saborido J.R. Pantallas de visualización. En: Gestal Otero J., director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 395-405.

Álvarez Valdivia A. NTP 694: Pantallas de visualización: Tecnologías II [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2009 [citado 8 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Álvarez Valdivia A. NTP 678: Pantallas de visualización: Tecnoloxías I [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2009 [citado 10 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

INSHT. Guía técnica para la evaluación y prevención de los riesgos relativos a la utilización de equipos con pantallas de visualización [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2006 [citado 8 de abril de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Dapena Crespo M.T; Lavín Dapena C. Trastornos visuales del ordenador. Madrid: 3M; 2005.


201

Fidalgo Veiga M; Nogareda Cuixart C. NTP 602: El diseño ergonómico del puesto de trabajo con pantallas de visualización: el equipo de trabajo [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 2001 [citado 10 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

AENOR. Norma UNE-EN 29241: Requisitos ergonómicos para trabajos de oficina con pantallas de visualización de datos. Madrid: AENOR; 1994.

Córdoba García A., Gómez-Cano M. NTP 251: Pantallas de visualización: Medidas de distancias y ángulos visuales [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1989 [citado 10 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

ÍNDICE


202

Capítulo 11: TRABALLO A QUENDAS E SAÚDE.AVALIACIÓN E MEDIDAS PREVENTIVAS

José Ramón Muñiz SaboridoJuan Cores Calvo

A duración do tempo de traballo resulta fundamental na vida de calquera traballador, debido principalmente á importancia

que teñen diferentes aspectos estreitamente relacionados co mesmo. Do tempo que dediquemos ao noso traballo, en boa

medida vanse a ver condicionadas as relacións sociais con familiares e amigos, o tempo de descanso e o tempo de lecer, en

definitiva, a nosa calidade de vida.

O Estatuto dos Traballadores define o traballo a quendas, como “toda forma de organización do traballo en equipo segundo

a cal os traballadores ocupan sucesivamente os mesmos postos de traballo, segundo un certo ritmo, continuo ou descontinuo,

implicando para o traballador a necesidade de prestar os seus servizos en horas diferentes nun período determinado de días

ou de semanas”.

O sistema de organización dun traballo a quendas pode obedecer a estes criterios de clasificación: traballo a quendas con

sistema continuo, con sistema semicontinuo e sistema descontinuo.

O traballo a quendas con sistema continuo é aquel no que se realizan tarefas as 24 horas do día todos os días da semana.

Este sistema adoita estar organizado en tres quendas de traballo de 8 horas cada un, aínda que tamén podemos atopar dúas

quendas de 12 horas e nalgún sector como o sanitario podemos atopar quendas de 24 horas (persoal sanitario de garda).

Capítulo 11. Traballo a quendas e saúde. Avaliación e medidas preventivas

203

O sistema semicontinuo é aquel que se realiza en tres quendas (mañá, tarde e noite) con excepción do fin de semana.

O traballo a quendas con sistema descontinuo é aquel no que hai dúas quendas, con interrupción do traballo ao final da

xornada e durante o fin de semana. Permite que a produción prosiga sen interrupción, por exemplo desde as 6 ata as 22 h.

Os motivos principais polos que un traballo organízase a quendas pode responder a motivos técnicos, económicos e/ou

sociais. Así por exemplo existen motivos técnicos para realizar o traballo a quendas en industrias que demandan un traballo

continuado como a siderúrxica. Os motivos económicos podémolos atopar naquelas industrias que precisan rendibilizar

investimentos ou están suxeitas á subministración de determinado produto a un cliente nun tempo determinado como poden

ser as industrias conserveiras ou de automoción. A motivación social atopámola naqueles colectivos que teñen que prestar

determinados servizos como o sanitario, forzas e corpos de seguridade do estado, prensa, comunicacións, etc.

O traballo a quendas pode ofrecer vantaxes ao empresario e ao traballador. Ao empresario porque pode axustarse mellor

á demanda, non xerar horas extras e polo tanto diminuír os gastos de produción. As vantaxes para os traballadores adoitan

verse traducidas en vantaxes económicas, o traballo a quendas, sobre todo o nocturno, adoita estar mellor remunerado que

unha quenda fixa de mañá ou tarde.

Segundo VII Enquisa Nacional de Condicións de Traballo (2011), en España, catro de cada dez traballadores ten xornada de

traballo partida (mañá e tarde). Esta porcentaxe increméntase notablemente no sector da Construción (69,5%) e en centros

con ata 10 traballadores (48,9%).

Por outra banda, un 22,2% traballa a quendas e un 8,9% ten horario nocturno, ben sexa na quenda fixa de noite ou en

xornada de quendas mañá-tarde-noite.

No que respecta ao traballo a quendas, na Industria afecta ao 28,7% e nas empresas máis grandes, de 250 e mais

traballadores, a un de cada tres empregados. Entre as ramas de actividade destacan as actividades sanitarias e sociais (37,1%)


204

pero tamén é importante este tipo de organización horaria na industria química, saneamento e extractiva, o metal e a hostalería

(31,6%, 32,6% e 30,7%, respectivamente).

Pola súa banda, o traballo nocturno, ben fixo ou mais habitualmente a quendas, afecta máis frecuentemente aos traballadores

das ramas de actividades sanitarias e sociais (23,8%) e química, saneamento e extractiva (22,5%).

Como podemos ver na táboa 1, as mulleres traballan máis frecuentemente en xornadas continuas de mañá e xornadas

continuas de tarde e os homes máis en quendas rotativas que inclúen a noite.

O 22,4% dos traballadores realiza a súa actividade a quendas e un 8,5% ten horario nocturno, ben sexa na quenda fixa de

noite ou en xornada de quendas mañá-tarde-noite.

QUENDAS DE TRABALLO HOME MULLER TOTAL

Xornada partida: mañá e tarde, realizando unha

parada de polo menos dunha hora para a comida46,9 32,6 40,2

Xornada continua (fixo/mañá) 22,2 36,0 28,6

Xornada continua (fixo/tarde) 2,3 7,1 4,6

Xornada continua (fixo/noite) 2,2 1,2 1,7

Equipos rotativos (mañá/tarde) 14,6 14,5 14,5

Equipos rotativos (mañá/tarde/noite) 8,4 5,9 7,2

Equipos rotativos (outro tipo de quenda) 0,6 0,2 0,4

Outro variable ou irregular 2,6 2,4 2,5

NS/NC 0,1 0,2 0,2

Total 100,0 100,0 100,0

Táboa 1. Horario de traballo habitual segundo sexo (2011)Fonte: VII Enquisa Nacional de Condicións de Traballo. INSHT


205

Se temos en conta os traballadores que traballan a quendas por sector ou actividade vemos que o sector Industria é o que

destaca por ter maiores porcentaxes en traballo a quendas, seguido do sector Servizos (ver gráfico 1). Con relación ao ano 2007

aumenta en case un 3% o número de traballadores a quendas no sector Agrario e diminúe o 3,5% na Construción.

32%

28%

24%

20%

16%

12%

8%

4%

0%

22,0%22,3%

18,7%

28,8%27,5%

18,2%

15,3% 15,3%20072011

Agrario Industria Construción Servizos

Gráfico 1. Traballadores que traballan a quendas por sector de actividade (2007 e 2011)Fonte: INSHT

Se temos en conta o horario nocturno, os sectores cunha maior porcentaxe de traballadores con traballo nocturno son a

Industria cun 14,3 % dos traballadores e Servizos cun 9,1% (táboa 2).


206

Tipo de xornada SECTOR DE ACTIVIDADE DO CENTRO DE TRABALLO ANO % Traballadores

Traballo nocturno Agrario 2011 3,4

Traballo nocturno Industria 2011 14,3

Traballo nocturno Construción 2011 1,1

Traballo nocturno Servizos 2011 9,1

Táboa 2. Traballadores que traballan en quenda nocturno por sector de actividade (2011)

Fonte: INSHT

TRABALLO A QUENDAS E SAÚDE

En principio os trastornos producidos polo traballo a quendas non supoñen unha ameaza inmediata e seria para a saúde.

Aínda que a longo prazo, observouse que traballadores que realizan este tipo de traballo sofren unha maior incidencia de

trastornos dixestivos, do sono, desequilibrios psíquicos e patoloxías cardiovasculares.

Un factor que inflúe na presentación ou non destas alteracións, é a satisfacción que o individuo poida encontrar no traballo

a quendas, xa que está mellor pagado e menos suxeito ao control dos mandos, ou á voluntariedade ao mesmo do propio

traballador.

Podémonos encontrar casos nos que o traballador se atopa satisfeito co seu traballo e non presenta ningún tipo de

alteración, aínda que a súa familia pode estar sufrindo as consecuencias do traballo a quendas.

Á hora de dividir ou clasificar os problemas derivados do traballo a quendas podemos facelo en tres grupos: problemas

específicos de tipo médico, biolóxico e social.


207

Problemas médicos

A maioría dos traballadores, adoitan mostrar cansazo, diminución do apetito e redución do período de sono, o día que

realizan quenda nocturna e ao seguinte. Moitas persoas poden aclimatarse a estes síntomas, con todo, entre o 15% e o 20%

dos traballadores sofren trastornos de saúde, fundamentalmente de tipo dixestivo: falta de apetito, estrinximento, dispepsia, e

ata úlcera gastroduodenal.

As alteracións dixestivas atribúense ao cambio dos horarios de comida, que modifican o ritmo fisiolóxico da secreción

gástrica e tamén á calidade da mesma. Por norma xeral adóitanse tomar comidas rápidas con alto contido en graxas e nun

período curto de tempo. Ademais, adoita haber un aumento no consumo de café, tabaco e excitantes.

A falta de sono pode ademais contribuír á aparición de trastornos mentais como poden ser perda de memoria, falta de

confianza, indecisión, irritabilidade, agresividade ou depresión.

Problemas biolóxicos

Os problemas biolóxicos que poden producir o traballo a quendas son basicamente unha alteración dos biorritmos e déficit

do sono.

A alteración dos biorritmos prodúcese porque os horarios que se producen no traballo a quendas, obrigan a cambios nos

horarios de sono, nos períodos de actividade e repouso, nas relacións familiares e sociais e nos horarios e calidade das comidas,

entre outros. Todo isto implica un cambio no ciclo periódico da actividade dos procesos vitais.

O déficit do sono, débese en boa parte á alteración dos ritmos circadianos. O organismo humano ten uns ritmos biolóxicos,

é dicir, as funcións biolóxicas seguen unhas repeticións cíclicas e regulares. Se os ritmos son superiores a 24 horas denomínanse

ultradianos, se son inferiores infradianos e se o ritmo é de 24 horas denomínanse circadianos. A perda de sono constitúe o

principal signo patolóxico dunha desincronización entre os ritmos circadianos e as fases de actividade e repouso.


208

Ademais, hai que ter en conta, que determinados parámetros biolóxicos como poden ser a frecuencia cardíaca, o consumo

de osíxeno ou a temperatura corporal son maiores durante o día que pola noite. Isto significa que as persoas que realizan

actividades nocturnas vanse a ver obrigados a forzar e inverter un ciclo natural (actividade-descanso ou sono-vixilia), véndose

así o organismo sometido a unha tensión para intentar adaptarse a un cambio de ritmo.

Os traballadores da quenda de noite tenden a durmir un terzo menos durante o día. Aos trastornos do sono atribúese

o estado de fatiga que non logra desaparecer durante os días de descanso, se ben tamén pode atribuírse ao feito de que a

máxima capacidade circadiana non coincide no tempo coa parte central da fase de traballo.

Xeralmente na quenda de noite obtense un menor rendemento e unha menor calidade do traballo realizado, especialmente

entre as 3 e as 6 da madrugada, xa que nestas horas a capacidade de atención e toma de decisións, así como a rapidez e

precisión dos movementos é máis reducida.

Problemas sociais

Desde o punto de vista social, a maioría das actividades cotiás están organizadas tendo en conta uns horarios determinados.

O ser humano organiza a maioría das súas actividades en horario diúrno e por bloques. Así por exemplo entre a media noite

e as seis da mañá a gran maioría dos individuos dormen, as tardes, noites ou fins de semana adóitanse utilizar para realizar

actividades sociais ou familiares, etc.

O traballo nocturno altera os horarios sociais e familiares podendo crear no individuo un sentimento de separación da

comunidade e de non participación na vida social e nas responsabilidades colectivas.

Doutra banda, a necesidade de traballar durante os fins de semana e os días de festa afecta ás actividades de lecer

colectivas, ás relacións familiares e de veciñanza e á participación en proxectos de grupo.


209

A vida familiar e social vese menos afectada con rotacións curtas. Por outra banda as quendas fixas tamén poden permitir

organizar de forma máis regular a vida familiar.

AVALIACIÓN DO TRABALLO A QUENDAS

Ante a falta de métodos validados que permitan realizar unha avaliación dun traballo a quendas, o INSHT na súa nota

técnica de prevención (NTP) 502: Traballo a quendas: criterios para a súa análise, presenta as variables que adoitan incluírse

neste tipo de estudos e a metodoloxía que se aplica en cada caso (cuestionario, entrevista, escala, etc.). A NTP fai referencia a

apreciacións dos propios traballadores.

Se queremos coñecer algunha variable relacionada con alteracións fisiolóxicas débese recorrer a técnicas máis específicas

como poden ser a medición da frecuencia cardíaca, determinación de niveis hormonais, etc.

En canto ás apreciacións que poden realizar os traballadores, a NTP divídeas en tres grandes grupos: alteracións do sono,

problemas de saúde (físicos e psicolóxicos) e dificultades na vida familiar e social.

Para coñecer as alteracións do sono necesítase saber o número de horas durmidas polo traballador e o horario en que

dorme. Para a valoración dos aspectos referentes á saúde física pódense incluír escalas nas que se contemplen: síntomas

dixestivos, cardiovasculares, enfermidades, medicación, hábitos, etc. Para avaliar aspectos psicolóxicos pódense utilizar probas

de ansiedade ou de personalidade que sexan validadas previamente.

En canto á valoración das posibles dificultades na vida social e familiar, recoméndase utilizar escalas que permitan identificar

o tempo do que se dispón para realizar as actividades sociais e familiares por exemplo a utilizada polo método Standard

Shiftwork Index (SSI).

Se queremos realizar unha avaliación moito máis específica e individualizada débese ter en conta unha serie de variables

moderadoras, que van condicionar a posible especial sensibilidade de cada un dos traballadores fronte ao traballo a quendas.


210

Algunha das características individuais a ter en conta son as circunstancias individuais de cada traballador (idade, sexo, situación

familiar, posibles persoas ao seu cargo, estudos, expectativas, etc.), tipo de personalidade, etc.

MEDIDAS PREVENTIVAS

Se queremos realizar algún tipo de mellora nun traballo a quendas imos ter que actuar a nivel organizativo. Hai que ter en

conta que non vai existir unha organización de traballo a quendas óptima, pero si podemos establecer uns criterios para que

as condicións de traballo melloren ou sexan máis favorables para os traballadores.

As medidas preventivas deben basearse en intentar respectar ao máximo os ritmos biolóxicos de vixilia-sono e alimentación,

así como as relacións familiares e sociais.

A organización das quendas de traballo é un problema complexo, que require tomar en consideración os condicionamentos

legais existentes xunto con aspectos relacionados co tipo de empresa ou servizo (estrutura, tamaño, situación, servizos que

cobre, etc.), as características dos distintos departamentos (tamaño, especialidade, saturación de demanda, etc.), así como ás

tarefas que deben realizarse, e a estrutura dos recursos humanos.

Con estas premisas, a organización das quendas debe incluír entre os seus obxectivos a protección da saúde dos traballadores.

Para iso, na medida do posible, a elección das quendas será discutida cos interesados. Débese procurar que as quendas respecten

ao máximo o ciclo de sono, evitando que a quenda de mañá empece a unha hora demasiado cedo. Recoméndase que se teñan

en conta a distancia entre o centro de traballo e o domicilio dos traballadores. As quendas de noite e de tarde nunca serán máis

longos que os de mañá, preferiblemente serán máis curtos. Se temos en conta a duración de cada ciclo, recoméndase realizar

ciclos curtos (cambios de quenda cada dos ou tres días), pois parece ser que, deste xeito, os ritmos circadianos apenas chegan

a alterarse, sen embargo, a vida social e familiar faise más difícil cun ritmo de rotación tan cambiante.

Outras medidas que se poden adoptar poderían ser estudar a posibilidade de facilitar o acceso aos traballadores a comida


211

quente, intentar que os traballadores poidan descansar ou durmir durante a quenda de noite (por exemplo en sanidade onde

algúns profesionais traballan a demanda). Outra medida interesante sería a de baixar a idade na que hai que facer quendas

(a OIT recomenda que a partir dos 40 anos o traballo nocturno continuado sexa voluntario). Se é posible deberíase reducir, no

posible, a carga de traballo na quenda de noite, así como dar a coñecer con antelación o calendario coa organización das

quendas para que os traballadores poidan planificarse con antelación (relacións sociais e familiares). Unha medida interesante

sería a de intentar eliminar o traballo monótono durante a quenda de noite, introducindo un sistema de rotación de tarefas ou

cambios no sistema produtivo. Tamén é recomendable que os traballadores poidan participar á hora de determinar os grupos

de traballo, así como manter os mesmos membros nun grupo de maneira que se faciliten as relacións estables. O feito de

establecer un sistema de vixilancia médica que detecte a falta de adaptación vai axudar a previr situacións irreversibles.

Tamén é importante o sentido da rotación. A natural ou no sentido das agullas do reloxo (mañá-tarde-noite) e a inversa

(noite-tarde-mañá). Sobre cal é o máis adecuado non parece haber acordo, pois mentres uns autores defenden que coa

rotación inversa favorécese o descanso (Barton) outros autores (Knauth; Folkard) defenden que unha rotación natural é mellor

para a recuperación da fatiga.

A posible existencia de quendas flexibles tamén podería ser unha medida organizativa. Este sistema consiste en ofrecer ao

traballador diversos horarios de traballo, podendo elixir o traballador aquel que considere máis conveniente. Este sistema pode

axudar a aumentar a produtividade e reducir o absentismo.

Ademais das recomendacións sobre a organización das quendas, a nivel individual cada persoa debería desenvolver as súas

propias estratexias de adaptación. Un punto importante a ter en conta para levar adiante este obxectivo é conseguir o apoio

de familiares e amigos. Á hora de descansar recoméndase dispoñer de lugares escuros e silenciosos. Débese manter un horario

regular de comidas, evitando tomar comidas pesadas antes de deitarse, así como evitar tomar estimulantes, cafeína ou alcol. O

feito de realizar algún exercicio ou actividade física moderada tamén vai contribuír a que podamos aproveitar mellor o tempo

de lecer e favorecer o descanso.


212

BIBLIOGRAFÍAInstituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo. VII Encuesta Nacional de Condiciones de Trabajo [monografía en

Internet]. Madrid: INSHT; 2011 [citado 22 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.oect.es/portal/site/Observatorio/

Gestal Otero J.J., Muñiz Saborido J.R. Trabajo a turnos. En: Gestal Otero J., director. Salud Laboral. Prevención de Riesgos en el Trabajo. Aplicación al Sector Salud en la República de Argentina. Santiago de Compostela: Unidixital S.L.; 2009. p. 431-441.

Battestini Pons. R.: Traballo en quendas. En J.J. Gestal, editor. Riesgos del trabajo del personal sanitario. Madrid: Interamericana /McGraw-Hill/Interamericana de España; 2003.

Nogareda Cruixat C, Nogareda Cruixat S. NTP 502: Trabajo a turnos: criterios para su análisis [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1998 [citado 11 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Nogareda Cruixat C, Nogareda Cruixat S. NTP 455: Trabajo a turnos y nocturno: aspectos org o de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

Nogareda Cruixat S. NTP 310: Trabajo nocturno y trabajo a turnos: alimentación [monografía en Internet]. Madrid: Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo; 1997 [citado 15 de maio de 2013]. Dispoñible en: http://www.insht.es/portal/site/Insht/

ÍNDICE

Ergonomía no sector servizos Prevención de riscos laborais

Documents

Transcript of Ergonomía no sector servizos Prevención de riscos laborais