ERDI  AROA 

2015 /2016 ­5.A

ERDI AROAREN  HASIERA 

Hasiera data 476.urtean kokatzen da generalean, Erromatar  mendebaldeko Imperioko azken emperadorea, Romulo Augustulo, tronutik at utzi zutenean.

Erdi Aroa V.mendean hasi zen, Erromatarren  gainbeherarekin. Rhin eta Danubio ibaien bestealdean bizi zirenak oso pobreak ziren, baina erromatarrek ez zieten pasatzen uzten. 409.urtean hotz handia egin zuen, tropelka pasa ziren eta pixkanaka beraiek egin ziren erromatarren probintzietako jabeak. Gerrak  izan ziren eta erromatarrek egindako hiri eta monumentu asko suntsituak izan ziren.

ESPAINIA  BISIGODOA:

Erromatar inperioak azkenetan zela, ahuldu egin zen, eta arazo handia izan zituen bere mugak defendatzeko.Europa iparraldetik eta ekialdetik zetozen zenbait herri, muga horiek igarotzen hasi ziren.  

V.mendean, alanoek , sueboek eta bandaloek inbaditu zuten Hispania.Erromatarrek barbaroak esaten zieten herri horiei.Barbaroek Erromako hiria hartu zuten urteak , k.o. 476.urteak , Antzin Aroaren amaiera eta Erdi Aroaren hasiera adierazten du.

Herri inbaditzaile horietako gehienak germaniarrak ziren jatorriz (hala nola, sueboak eta bisigodoak).  Baina, Erromatar Inperioaren mugen barruan kokatutakoan, kristautasunera aldatu ziren, eta erromatarren hizkuntza, Latina, berea egin zuten. INBASIOAK,  HISPANIAN :

Egoera konpontzeko, erromatarrek ituna adostu zuten Frantzia hegoaldean menpean zuen beste germaniar herri batekin, bisigodoekin. Eta erromatarrek Hispainian kokatzeko aukera eman zieten. Bisigodoak penintsulan sartu ziren eta alanoak eta bandaloak menpean hartu zituzten. Suebok luzaroago eutsi zieten bisigodoei, penintsularen ipar mendebaldean.

VI.mendearen hasieran, beste germaniar herri batekoek ,  frankoek , bisigodoak  garaitu  zituzten Pirinioetatik ipar aldera. Horren ondorioz, bisigodoek Frantzia hegoaldea utzi behar izan zuten,  eta beren lurraldea iberiar penintsulara mugatuta gelditu zen.

TOLEDOKO  ERRESUMA  BISIGODOA :

Bisigodoek Toledon  ezarri zuten erresumaren hiriburua. Hasieran, ez zuten kontrolpean penintsulako lurralde osoa. Ipar­mendebaldean, sueboek beren erresumari eutsi ziotelako; eta ipar aldean, baskoiek ere amore ematen ez zutelako. Bisigodoak eta hispaniar­erromatarrak kristauak ziren guztiak , batzuek eta besteek ez zituzten sinesmen eta lege berak eta horrela, erresuma ez zegoen batuta.

Leovigildo erregeak sueboak menpean hartu eta baskoiak baketu zituen. Rekaredo katolizismora aldatu zen eta, harekin batera, bisigodo guztiak. Bisigodoek eta hispaniar­erromatarrek erresumaren batasunerako bidea zabaldu zuten. Ondorengo zenbait erregek (esaterako, Rezesvintok),bisigodo eta hispaniar­erromatar talde nagusientzako lege komunak ezarri zituzten eta, VII. menderako erresuma bisigodoa batuta zegoen.

Beñat Martinez eta Maitane Ostolaza

                             Al Andalus    

Poitiers­eko bataila 

711n, armada musulmanak Gibraltarreko itsasartea zeharkatu zuen. Soldadu gehienak Afrika iparraldeko bereberrak ziren. Handik lau urtera, jaun eta jabe egin ziren ia Iberiar penintsula osoan. 732an, Carlos Malcelen agindupeko zalditeria frankoak tropa musulmanen hedapena geldiaraztea lortu zuen, Poitiersen, (Frantzia). 

Al Andalusen bilakaera:  

Inbasio musulmanak amaiera eman zion ,Erresuma bisigodoak Iberiar penintsulan egindako 200 urteko ibilbideari. Zein azkar konkistatu zuten ikusita, eta,batik bat, armada musulmanak soldadu gutxi zituela kontuan hartuta, bistakoa da bisigodoek nahiko berehala eman zuela amore. Batetik ,, nobleziak hitzarmenak egin zituen, beren jabegoei eutsi ahal izateko, eta, bestetik ,, biztanle gehienek musulmanak ongi hartu zituzten, gizarte islamiarrean berdintasun handiagoa zegoelako. 

Kordobako Emir rer r ia   :

Al­Andalusen bilakaera: Penintsulako lurraldea (Al­Andalus) Damaskoko kaliferriaren mendeko emirerri bihurtu eta Kordoba izendatu zuten hiriburu. Era berean, Emirrerria probintziatan banatu zuten. Probintzia bakoitzeko burua bali   izeneko agintaria zen. 

Gizartea:  Iberiar penintsulara heldutako musulman taldea 50.000 bat lagunekoa zen: guztizko biztanleriaren % 1,5 inguru. Talde horretan, arabiarrak eta siriarrak gutxiengoa ziren (buruak , ordea), eta gehiengoa bereberrak. 

Bertako biztanle gehienak islamera bihurtu ziren, jazarpen erlijiosoak saihesteko eta musulmanen eskubide berberak izateko (zerga handiagoak ez ordaintzeko, adibidez). Islamera bihurtutakoei muladi  izena ezarri zitzaien. 

Kristautasunarekiko atxikimenduari gutxiengoak (batez ere, hirietako artisau eta merkatariek) eutsi zion; mozarabiar rak ziren. Jazarpena jasan zuten arren, agintari musulmanek haien ohiturak nahikoa errespetatu zituzten. Beste taldetxo bat juduek osatzen zuten. Gehienak hirietan bizi ziren, eta artisautzan eta merkataritzan egiten zuten lan, oro har. 

Ekonomia  :Nekazar itzak (bereziki, zerealaren eta olioaren ekoizpenak) Al Andaluseko ekonomiaren oinarria izaten jarraitu zuen. Landaketa berriak ezartzeaz gain (arroza, lihoa, abrikota, laranjondoa, azukre­kanabera, kotoia etab,), musulmanek nekazaritza­teknika berriak ekarri zituzten, eta, besteak beste, ureztatzeko sistema nabarmen hobetu zen. Artisautza, oihalak eta luxuzko artikuluak (bitxiak , tapizak , zeramikak…) nabarmentzen ziren. Toledoko armek eta Kordobako larruek (cordobanes izenekoek) ospe handia zuten. Artisautzaren oparotasunari esker, Al Andalusen baitan (hirietako azoketan) eta erresuma kristauetan, merkataritza erruz garatu zen.          

       ERRESUMA  KRISTAUAK 

Kristauen er res istentzia :

Musulmanak ez zituzten iberiar penintsulako iparraldekolurrak konkistatu.Bertan, musulmandarrengandik ihes zihoazen bisigodo asko babesa bilatu zuten. Musulmandarrek oso azkar konkistatu zuten ia penintsula osoa.Denbora aurrera egin ahal, lurralde horietan gune politikoak osatzen joan ziren:

• Astulendar erresuma.• Nafarroako erresuma. • Aragoiko erresuma.                • Kataluinako erresuma. • Gaztelako erresuma.

Kr istauen­er resumen antolaketa:

Errege­erreginek aginpidea zuten. Gortea ibiltaria zen eta kontseilariak errege­erreginak zeuden lekura joaten ziren.Gorteleku­sare bat eraiki zuten eta buruzagi militarrak ospe handia lortu zuten.Ez zegoen armada iraunkorrik , gerlariak basailutzaren bidez jartzen ziren errege­erreginen agindutara. Konkistatutako lurraldeak nekazari askeek jendeztatzen zituzten lurraldeen jabetzarekin.

Nekazari atzeratuak eta ekoizpen gutxikoak bazeuden, eta merkataritza ia desagertu egiten zen.

Kr istau­er resumen hedapena:

XIII. mendean kristau erresumak Guadalquivir, Levante eta Balearretako erresumetara zabaldu ziren.

 1492.ean Errege Katolikoek , Granada konkistatzen dute.

Konkistaren ondor ioz gizarte ber r ia:Kristauak musulmandarrei lurrak konkistatu ondoren, populazio gehien lurraldean gelditzen zen eta agintariak aldatzen ziren. Gizarte antzitasuna handitu egin zen: 

• Kristauen lurraldetan geratu ziren musumandarrak , Mudejarrak dira.• Kristauek okupatutako lurraldetan, kristau bihurturiko musulmandar 

ohiak , Moriskoak dira.

Kristauak ez ziren integratu, bereizitako auzoetan bizi ziren eta talde bakoitzak bere tradizioei eusten zien.

Nahia Zamora eta Cristina Ferician  

 HERRIXKAK  ETA  HIRIBILDUAK

Etxeak: 

Nekazariek oso etxe pobreak zituzten, zurezkoak eta pozozkoak , eginak , ate bakarrarekin eta leihorik gabe. Ez zuten altzaririk , lurrean egiten zuten lo eta egindako suaren inguruan bero­bero egoteko.

Elikadura:

Nekazariek arbiak , indabak , txitxirioak eta ilarrak egosita jaten zituzten, ardoarekin eta zekale ogiarekin lagunduta. Batzuetan txerrikia edo gatzetan jarritako arraina eta ardi esnez egindako gazta ere jaten zuten.

Lanbideak:

Nekazar iek nekazaritzan lan gogorrak egiten zituzten egunez. Ia ez zuten gurdi abererik sailak ,; goldatzeko, batzuetan basora joaten ziren, fruitu bila, baina ezin zuten aimaliarik harrapatu, jaunek baino ezin baitzuten ehizan jardun.

Bidaiak:

Noizean behin, ordea, gertueneko hiriko asteko azokara joaten ziren, beren produktuak saltzera. Erromesek eta merkatari ibiltari batzuek baino ez zuten bidaiatzen.

Herr ixkak:

Herrixka kristauak soroz eta basoz inguratuta zeuden. Herrixketan ehun edo berrehun lagun inguru baino ez ziren bizi.

Hir ibi lduak:

Erdi Aroan, hiri handietan, artisan eta merkatari ugariz gain, unibertsitateak sortzen hasi ziren, eta katedral ugari eraiki ziren.Goiz Erdi Aroan lehen mendekoaz oso bestelako bizimodua zabaldu zen. Hiribilduak sortzeko arrazoi asko izan ziren. Batzuek  , une estratejikoan zeudelako eraiki zituzten; eta beste batzuek , erresumen arteko mugak zehazteko, arrazoi politikoengatik (Segura, Ardisa, Tolosa) ; defentsarako ( Uxue, Argueras, Caparroso, Peñalen...), merkataritzarako (Nafarroako salgaiak itsasoratzeko) kostaldean ( Hondarribia, Donostia, Bartzelona...) Gaztelako artila kanporatzeko ( Santander) eta Donejakue bidearen inguruan.

Asier  Sarratea eta Ainhitze  Zabala

GIZARTEAREN  ANTOLAKETA

Kristauen gizartea hiru taldetan antolatuta zegoen :   

1.  Nobleak :  Nobleziak gizartea defendatzen zuen. Erregeak eta zaldunek (erregearen basailuak) osatzen zuten.

Erregeak agintari politiko nagusia zen. Segurtasunik gabeko eta guda askotako garai honetan, errege kristauek nobleei eman zieten boterea  lurraldea defenditzeko. 

Nobleek baino ezin zituzten gazteluak eraiki eta zaldunekin ejerzitoa  eduki. Basailu omenaldi ohoretsu bat egin ondoren. Nobleek leialtasuna zin egiten zuten eta aholkuak emateko prest zeudela adierazi behar zuten. Honen  truke, erregeak lurrak eta babesa ematen zizkien. Noble hauek , bere inguruan zaldunak zituzten eta zerbitzu militarren truke basailu egiten zituzten.Nobleen eta zaldunen ekintza nagusia guda zen.Txikitatik , nobleen eta zaldunen semeak , ehizan zaldi gainean ibiltzen eta burrukatzen ikasten zuten.Hamabi urterekin ezkutari izendatzen zuten eta armak erabiltzen ikasten zuten.Hemezortzi urterekin zaldun izendatzen zituzten.Zaldunen eta nobleen alabek ikasi behar 

zuten gerlarien emazteak izateko. Hauek ,senarrari adorea emateaz gain seme­alabak hezi eta gaztelua zaindu behar zuten.Nobleen aisialdiko jolasak ehiza eta torneoak ziren.Musikariek eta akrobatek gazteluko biztanleak alaitu egiten zituzten. Trobatzaileek eta koblakariek zaldunen jestak kantatzen zituzten.Nobleek lur asko eskuratzen zituzten gerretan.Boteretsuenak gazteluetan bizi ziren, morroiekin eta beste zaldun batzuekin batera.

2.KLEROA:

Kleroa gotzainek , apaizek eta monjeek osatzen zuten.Monjeak ere landan bizi ziren, monasterioetan. Monasterio batzuk oso handiak ziren eta lur asko izaten zituzten.

3.NEKAZARIAK :

Nekazariek landan egiten zuten lan. Libreak izan zitezkeen baina ia denak morroiak ziren, eta jaun batentzat lan egiten zuten. Gainera, lantzen zituzten lurrak ez ziren beraienak izaten. Gertu bizi ziren, zurezko eta pezozko etxeetan. Etxeak herrixketan biltzen zituzten. Herrixketako eraikinen artean eliza nabarmentzen zen, bere dorre, kanpandorre eta guzti. Gazteluak edo monastegiak zituen lur eremuetan nekazariak bizi ziren. Nekazarien etxebiztzak oholez eta lur lehorrez eginak zeuden. Telaitutan lastoa edo kainabera ipintzen zuten. Etxebizitza hauetan gela bat baina ez zegoen, eta bertan bizi ziren guztiak. Zorua lurrezkoa eta altzariak oso exkaxa zen.

Neguan izan ezik , urtean zehar nekazariek goizetik gauera ematen zuten lanean.

Nekazarien lanak oso gogorrak ziren. Hauen tresnak ez ziren batera aurreratuak ,, antzinako goldea erabiltzen zuten eta ongarria ez zen oso ugaria.Talde honetan artisauak eta merkataritzan aritzen zirenak sartzen ziren.Hiriek , lege berezia edo foruak zituzten, erregeek emandako harresiz inguratuta egoten ziren eta ateak izaten zituzten.Hirietan eraikinik  garrantzitsuenak zeuden, katedrala eta udaletxeak. 

Boubacar Fall eta Naiara Urtizberea

GAZTELUAK  ETA  ZALDUNAK

GAZTELUAK:

Garai hartako segurtasun faltaren ondorioz, erregeek eta jaunek gotorlekuak eraiki zituzten etsaien armaden erasoei aurre egiteko. Hasieran gazteluak muinoen gainean eraikitako zurezko dorreak baino ez ziren. Geroago, harresi batez edo gehiagoz inguratu zituzten. Harresien arteko tarteari arma­patio esaten zioten. 

Gazteluak toki estratejikoan eta defendatzeko leku errazetan eraikitzen zituzten: muino baten gainean, amildegi baten ondoan, ibai edo intzira baten bazterrena eta etabar. Horrelako aukerarik ez zegoenean, gazteluak inguratzen zuen zulo bat prestatzen zuten.

Errege­familiaz edo jaunaren familiaz gain, gazteluaren barnean soldadoak eta horien beharrak asetzeko zerbitzari asko bizi ziren.

Amore emateko prest ez zeudenean, etsaiek  gazteluari erasotzen saiatzen ziren eta, horretarako, arietera, katapulta eta dorre mugikorra erabiltzen zituzten ateak botatzeko.  Gazteluak aurrean urez betetako zulorik ez baldin bazuen, etsaiek harresien azpiko lurrak ateratzen zuten, harresiak botatzeko edo tunel baten bidez barnera sartzeko.                    Arietea                                              Katapulta

       Hala ere, batzuetan erasoa edo setioa zen gazteluan sartzeko modu bakarra, motelagoa izan arren: gaztelua inguratzen zutenez,  barrukoak ezin ziren bertatik irten eta ezin zuten kanpoko laguntzarik jaso. Egunak aurrera joan ahala, egarriaren eta gosearen ondorioz gaztelukoek amore ematen zuten.

ZALDUNAK : 

Nobleak  bere inguruan zaldunak  izaten zituzten eta zerbitzu militarren truke basailu egiten zituzten.Zaldunak jauntxoarekiko leialtasuna erakutsi behar zuten eta era berean erregearekiko.

Nobleen eta zaldunen ekintza nagusia guda zen. Txikitatik , nobleen eta zaldunen semeek ehizan, zaldi gainean ibiltzen eta burrukatzen ikasten zuten.

Hamabi urterekin ezkutari izendatzen zituzten eta armak erabiltzen ikasten zuten.Hamazortzi urterekin zaldun izendatzen zituzten.

 

Mariam  Sro eta Julen Goñi

GREMIOAK  ETA LANBIDEAK 

GREMIOAK:

Erdi Aroan, hiriak eta artisautzak  goraldi bat izan zuten, eta artisauen lana arautzen hasi ziren. Lanbide berean ziharduten pertsonek beren interesen alde egiteko elkarteak , gremioak ,  antolatu zituzten.

Gremio ezagunenak honako hauek ziren: errementariak , olagizonak , ehuleak , larrugileak , tindatzaileak , etxegileak , ontzigileak , armagileak , teilagileak , eta, Flandrian eta Italian nagusi zirenak , oihalgintzarekin lotutakoak. Esate baterako, Parisen, XIII. mendearen bukaeran, 130 gremio inguru zeuden araututa.

Gremioen araudietan gauza asko zehazten ziren (langile motak , lan egiteko era, salneurriak…)

Gremioetan hiru langile mota bereizten zituzten:

­Maisua . Lanabesen eta lantegiaren jabea.

­Of iziala . Soldata baten truke lan egiten zuena. Urte askoan lanean aritu eta maisulana egiten bazuen, maisu bihur zitekeen, lantegia edo denda zabaltzeko nahiko diru izanez gero, behintzat.

­Ikaslea . Oso gazterik lantegian hasitakoa. Bost edo sei urtez ikasten aritu behar izaten zuen. Gehienetan, maisuaren etxean bizi zen, lanaren truke mantenua doan zuela. Batzuetan gurasoek ordaindu ere egiten zioten maisuari, semeari ofizioa irakasteagatik.

LANBIDEAK: Nekazariak: Gazteluak edo monastegiak zituen lur eremuetan nekazariak bizi ziren. Etxebizitza oholez eta lur lehorrez eginak zeuden. Teilatuan lastoa edo kainabera ipintzen zuten. Etxebizitza hauetan gela bat baino ez zegon, eta bertan  bizi ziren guztiak. Neguan izan ezik ,urtean zehar nekazariek goizetik  gauera ematen zuten lanean. Nekazarien lanak oso gogorrak ziren. Hauen tresnak ez ziren batere aurreratuak ,, antzinako goldea erabiltzen zuten eta ongarria ez zen oso ugaria. Nekazarien elikadura ez zen nahikoa haiek egiten zuten lanerako. Beraien elikadura, garia eta artoa (ogia, opilak), lekariak eta zopa urdaiarekin edo okelarekin zen. Lurretik hartutako produktua ez zenez nahikoa eta sarri baino sarriago uztak eskasak zirenez goseteak eta izurriteak heltzen ziren. Beste lanbide batzuk  hiriguneetan egiten ziren. 

– Metal­lanketarekin lotuta zeuden: errementariak , sarraigileak , eztainugileak , zilarginak , labangileak , armagileak...

– Ehunekin eta jantziekin: zamarginak , tindatzaileak ,, poltsagileak , pergaminogileak...

– Eta eraikuntzan zein etxeko tresnekin: arotzak , harginak ,, tornulariak , pitxargileak... ; etabar.

MATERIALAK:­ Inguruko basoetako zura ere erabiltzen zuten, habeak ,, garabiak eta aldamioak egiteko.­ Arkitekturako eraikinetarako harrobietako harriak eta arkaitzak.

Zura

                 Harriak

Iker Lekuona eta Udane Retegi

ARTE  ERROMANIKOA

Erromanikoa  Europan XI. eta XII. mendeetan arkitektura, eskultura eta margolaritza arloetan garatu zen estilo artistikoa da. 

VIII. eta IX. mendeetan gertaturiko inbasioak bukatu ondoren, herri inbaditzaileak kultura bereganatu zuten.1000. urtearen  inguruan, munduaren amaiera gertatuko zelakoan bizi baitziren eta hori gainditu ostean Jainkoari eskerrak emateko joera zabaldu eta nagusitu zen;  eta honek ,, eragin handia sortu zuen arte erromanikoan, Kristoren garaipena  helburua baitu.

Erdi Aroko erromes­bidearen zehar landu zuten bereziki: Tours, Limoges, Conques, Tolosa Okzitaniakoa eta Santiago de Compostelarako bideetan alegia. Eraikin garrantzitsuenak elizak eta monasterioak ziren. Erromanikoaren arkitektura oso inportantea zen,  beraien  mende zeuden pintura eta eskultura.

OINARRIAK:

XI.mendearen hasieran,mundu kristauak ,bere burua zahartua eta erabiltzen ez diren hitzak ikusirik , erabateko iraultza egin zuen, espirituala eta materiala, eta mundu berri bat eraiki zuen urte gutxitan: zibi l izazio  er romanikoa.  Zibilizazio horren adierazpena sakratua da, hain zuzen, arte erromanikoa.1820. urtean, Charles de Gerville frantziar arkeologoak ,, latinetik  ostutako hizkuntzak izendatzeko erabiltzen zen hitz bera hautatu zuenekoan, puntu erdiko arkuan  oinarritzen zen arkitektura guzti hau. 

ARKITEK TURA  LAIKOA:

Eraikuntza laiko gutxi gelditzen da garai hartakoa. Garrantzitsuenak XI.mende bukaeratik aurrera harriz egindako dorreak eta gotorlekuak dira.

                 ESKULTURA    ERROMANIKOA:

Eskultura erromanikoaren helburua didaktikoa zen eta era berean apaindurazkoa. Erliebeen bitartez ,kristau dotrina irakatsi nahi zitzaion 

herri alfabetatu gabeari. Abadetxeetan, sarrera mugatua baitzegoen, ikonografia konplexuagoa zen. 

Harriak , eraikuntzan aurretik lantzen ziren. Hori zela eta, harginek ,, eskultoreek eta arkitektoek elkarrekin egin behar zuten lan. Arkitekturaren mende jarri zen eskultura, ebanjelarien sinboloez eta azken epaiketaren irudiz inguratuta. Arkitekturaren mende ez zegoen eskultura, zurezko eta polikromatua zen, maiz harri bitxiez eta esmalteez apaindua.  Eskultura erromanikoak XII.mendean izan zuen garairik beteena ; ezaugarri nagusia zuten hieratikotasuna galduzjoan ziren pixkanaka,eta gotiko estilorantz jo zuten .

PINTURA  ETA  APAINGARRIAK:Horma irudietan freskoaren teknika erabili zuten .Ikonografia eta helburuak eskulturarenak berak ziren. Marrazkiaren arrastoa lodia zen , irudiak inguratzen zituen eta koloreak bereziki. Koloreak , gainera, lauak eta nahasketarik gabeak ziren; antolaketa xehea zen, giza irudiak markatuak eta aurrez agertuak ziren.

Gadea Etxebeste eta Oier Kanpandegi

NAFARROAKO    ERRESUMA

Nafarroako erresuma Europako Erdi Aroan, IX. eta XVII. mendeen artean, izan zen.Erresumaren hedadura XII. mendetik gutxituz joan zen;  Gaztelako Erresumak Nafarroa Garaia inbaditu zuenetik.

Eneko Aritza buruzagiak sortu zuela 824. urtean, esan daiteke.

Iruñeko erresuma baskoien lurralde tradizionalean sortu zen. 

Hainbat errege godok , baskoien aurka egin zuten borroka.  Geroagoko zenbait kroniketan irakur daiteke, errege horietako askok baskoiak menderatu zituztela, baina behin eta berriro menderatzeko behar izateak esan nahiko luke ez zituztela inoiz menderatzen.

Iruñeko Erresumaren sor rera:

IX. mendean, Aritza familiak erregetza ezartzea lortu zuen Iruñea inguruan, Tutera eta Zaragoza arteko Ebro ibarra kontrolatzen zuen. Leireko monasterioa izan zen Iruñeko Erresuma berriaren gune politikoa. Harreman onak  izaten jarraitu zuten musulmanekin .

Ximenotar ren dinastia:

X. mendearen hasieran, Ximenotar ren dinastiak  edo leinuak hartu zuen Iruñeko erregetza, eta Antso I.a Gartzez (905­925) izan 

zen leinu horretako lehen erregea. Erregeak , Leongo erregeekin aliatuta, bultzada handia eman zion 

musulmanen aurkako bor rokei . Mende horren erdialdean, Iruñeak Aragoiko Konderria bereganatu zuen, eta mendebalderantz hedatu zen, Gaztelaren kaltetan. 

XI.Antso II.a Gartzez Abarkaren garaian (970­994), Arabako lurraldearen zati bat Iruñeko Erresumari lotuta geratu zen.

Antso III.aren er regealdia:

Antso III. erregeak musulmanen aurkako borroketan arrakasta handirik izan ez bazuen ere, erresumaren mugak zabaltzea lortu zuen, sortu berria zen 

Gaztelatik Kataluniako mugaraino, eta, barne arazoez baliatuta, Leongo Erresuma ere bere eraginpean jarri zuen. Antso III.aren boterea Lapurdira eta Nafarroa Behereko lurralde batzuetaraino zabaldu zen.

Antso III.a hil  zenean,  er resumako mugak bere semeen  artean banatu ziren . Gartzea Santxez Naiarakoari Nafarroako lurrak egokitu zitzaizkion, eta baita bere anaien gaineko aginte gorena ere. Hauek zituen anaiak: Ramiro, Aragoiko erregea; Fernando, Gaztelakoa; eta Gonzalo, Sobrarbe eta Ribagorzako kondea. Anaien arteko desadostasunen ondorioz, Atapuercako zelaietan hil zen Gartzea Santxez Naiarakoa, Fernando Gaztelakoaren aurka aritu ondoren. Antso IV.a Peñalengoa erresumaren buru jarri zen, Aragoiren eta Gaztela eta Leonen hedatzeko asmoen mehatxupean.

Antso Jakitunaren eta Antso Azkarraren er regealdiak:

Antso IV.a hil egin zuten, eta Iruñeko nobleziak Aragoiko Antso Ramirez erregeari eman zion Iruñearen gobernua. Haren agintaldian,  herri ugari sortu ziren (Lizarra, Zangoza, Gares…) eta bizilagun asko bildu ziren herri haietara (Erdi Aroko herri edo herrixka), emandako pribilegioek eta salbuespenek erakarrita. Iruñeko Erresumak Aragoiren inguruan jar raitu zuen  ondorengoen agintaldian ere. Nafarroako Gartzea Ramirez (1134­1150) erregeak bereizi zuen Nafarroa Aragoitik.

Antso VI.a Jakitunarekin batera, Iruñeko Erresuma izenarekin ezagutzen zenari Nafarroako Erresuma deitu zitzaion. Errege horren garaian erresumaren osotasunari eutsi nahi izan zitzaion. Hala ere, pixkanaka­pixkanaka, ondoko bi erresuma boteretsuk , Gaztelak eta Aragoik , itzal egin zioten Nafarroari, eta erresuma txiki bilakatu zen.

Antso VII.a Azkarraren (1194­1234) agintaldian, Nafar roak Araba eta Gipuzkoa galdu zituen; eta erregea oinordekorik gabe hil zen.

Nafar roaren konkista

Nafar roako Erresumaren konkistaren hasiera 1512an hasi  zen, hau da, Gaztelako Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatzea agindu zuenean. 1512ko uztailetik irailera bitartean, Albako dukeak Nafarroa konkistatu zuen. Urritik abendura bitartean, Nafarroako erresuma berreskuratzeko lehenengo ahalegina egin zen, baina porrot egin zuen. Nafarroako tronuan berriz ere legezko errege­erreginak jartzeko beste ahalegin batzuk egin zituzten,baina haiek ere porrot egin zuten. Iritzirik zabalduenaren arabera, armek beharturik baretu zuen Gaztelak Nafarroa,  sinesgarriak ez ziren arrazoi juridikoak erabiliz eta Julio II. ,aita santuaren, agiri eztabaidagarriak baliatuta. Nafarroako Erresumak Nafarroa Beherean jarraitu zuen 1620ra arte.                Osertz  Larretxea  eta  Ander  Piedrola

DONEJAKUE  BIDEA

Done Jakue apostoluaren heriotzetik (k.o.l) eta zortzi mende pasa ondoren, Hispaniako ipar mendebalde inguruan, Done Jakue apostoluak zonaldea ebanjelizatu ostean, bertan hilobiratu zutenaren kondaira zabaldu zen.   

               

Alfontso II.a bertara hurbildu zen bere gorte guztiarekin, Historiako lehen erromesa izan zelarik. Iritsitakoan bertan elizatxo bat eraikitzea agindu zuen.  Albiste hau azkar ezabatu zen inguruko lurretan. 

814. urtetik aurrera, Konpostelako Donejakue erromesak jasotzen hasi zen. Albistea azkar zabaldu zen Europa katolikoaren zehar eta bertatik erromesak iristen hasi ziren hilobia zegoen gunera, Campus Stellaera, eta hortik egungo Compostela izena.

Donejakue bidea egiteko Euskal Herritik  zehar hiru aukera nagusi daude: Nafarroako Bidea, Iparraldeko edo kostaldeko Bidea eta Barnealdeko Bidea. 

Bigarren mailako beste adar bat dago, halaber, Iruñea eta Agurain, Sakanatik lotzen dituena.                           

Europa kontinentaletik datozen Bide nagusiak Frantzian elkartzen dira, Iberiar Penintsulan sartuz, horregatik du izen hau.  Haien artean hiru Ostabaten biltzen duena, Donibane Garazitik eta Orreagatik Pirineoak zeharkatzen ditu; bestea ,Arlestik dator, eta Pirinioak Somporten zeharkatzen ditu; biak Garesen batzen dira; eta Bide bat izanik , Nafarroatik ,, Burgostik , , Leondik eta Coruñatik barrena jarraitzen du, Santiago de Compostelaraino.

Erromes bidea apostoluaren serraldo aurkitzearekin batera hasi zen. Asturiasko Erresuma bere eremua zabaltzen ari zen, eta Leongo lurrak konkistatzen, musulmanekiko mugak hegoalderantz eramanez. 

Santiago bidea, Erdi Aroan erromesentzat sortutako ibilbidea izan zen; erromesak , beren kristau fedea erakusteko, Santiago apostoluaren hilobiraino joaten ziren oinez; Santiagora, hain zuzen. Bidea santutegi, eliza, ermita eta antzeko eraikuntza asko daude.Musulmanen borroketan kritauei laguntzeko kanpaina militarretan ikus daitekeen moduan.                                                                                                                                                             

JUNE  GOMEZ  eta  GALDER   LARRAZABAL

PERTSONAIA  OSPETSUAKRICARDO (CORAZÓN DE LEÓN):(1157ko irailaren 8a­ 1199ko apirilaren 6a)Inglaterrako errege izan zen 1189 eta 1199  bitarte. Rikardo I.a . (Rikardo Lehoi Bihotz deitua). Henrike II.aren eta Eleonor Akitaniakoaren hirugarren semea zen, Joan Lur Gabearen anaia. Hamaika urte zituela jaso zuen amarengandik Akitaniako duke titulua eta haren mende geratu ziren egungo Ipar Euskal Herria eta Gaskoina. Ondorengo urteetan eraso latzak bideratu zituen  Lapurdiko kondearen aurka. 

➢ 1173­1174 urteetan aitaren aurka egin zuen, anaiekin batean, eta  aitak menderatu zuen Akitaniako lurretan. 

➢ 1175ean Okzitaniako Tolosako kondea menderatu zuen. 1➢ 1183an berriro zapaldu zuen akitaniarrek haren kontra bideraturiko 

matxinada bat, eta   Frantziako Filipe II.a Augustorekin aliatu zen aitaren eta anaien aurka. Laguntza hartaz baliatuta, 1188an aitari nagusitu zitzaion, eta Ingalaterrako koroa beretzat izatea ezarri zion baldintza bizirik iraun nahi bazuen. 

➢ 1189an hil zen aita, eta errege izendatu zuten. Frantziako erregearekiko aliantza alde batera utzi eta aspaldiko nahi bati ekin zion berehala: Lur Santura joan eta Saladino buruzagi musulmana preso hartu. 

➢ 1190. urtean abiatu zen Sizilia aldera Hirugarren Gurutzadako buru. ➢1191.urtean  ezkondu zen Berengaria Nafarroakoarekin Zipreko 

Limasol hirian. 

Ingalaterrako erregearekin inola moldatzerik ez zeukala. Frantziara itzuli eta Joan Lur Gabearen alde jarri zen anaiari Ingalaterrako koroa ken ziezaion. 

➢1192an, anaia azpijokoan ari zela jakin orduko, Ingalaterrara itzuli zen.  

➢1194an iritsi zen Ingalaterrara, anaiari barkamena eman eta Normandia aldera igaro zen,  Augusto Frantziakoak kenduriko lurrak berreskuratzeko asmoz. Limoges aldeko Châlus­ko gazteluaren setioan hil zen 1199an. Politika eta zaldun egitekoetan nabarmendu zen Rikardo Lehoi Bihotz, harreman onak izan zituen Antso VI.a Jakituna Nafarroakoarekin eta herriaren aurrean ospe handia izan zuen bizi zela, Palestinan lorturiko garaipenen oroimenez. Poesia lirikoa zuen gogoko eta trobadoreek heroi bihurtu zuten berehala. 

ABD­AL­RAHMAN III:Abd­Al­Rahman III Kordobako lehenengo kalifa izan zen, eta erdi aroko gizon boteretsuen artean kokatu ahal da. Hogeita bi urte besterik ez zituela ailegatu zen tronura eta hurrengo berrogeita hamar urtez omeiar leinuko printzerik boteretsuena izan zen. Bere barne etsaiak militarki garaitu zituen, eta horregatik , ospe handia hartu zuen eta bere burua kalifa aldarrikatu zuen.

KARLOMAGNO:Karlomagno frankoen erregea izan zen eta Karolingiar inperioa sortu zuen, gero Germaniako Erromatar Inperio Santua izango zena.

LEONARDO  DA  VIN CI:Pertsonai hau bere koadroengatik egin da famatua, baina bere marrazki askotan ikusten den bezala, gerrarako asmakuntzak egiten zituen.

 

ISABEL KATOLIKA  ERREGINA:Deitzen zioten Gaztelako Isabel Ia (1451­ 1504). Erregina, 1474ean izendatu zuten. Fernando printzearekin ezkondu zen, Aragoiko Juan II.aren semea.Errege Katolikoak deitzen zieten. Errege hauek Inkisizioa sortu zuten, eta erlijio katolikoaren zabalkuntza Espaina guztian inposatu zuten.Kristobal kolonen bidaia baimendu zuten.

ANE  AMUNARRIZ eta  UNAX  ARRIETA

ERDI  AROAREN  AMAIERA

Erdi Aroa, hondamendi naturalengatik , Izurrite Beltza eta gerrengatik bukatu zen.XII. eta XIII. mendeetan gertatu zenarekin gelditu zen.

Hondamendi  naturalak :Euriak eta eguzki orduek kalte handia eragin zieten uztei. Uzta txarrengatik gizaki asko gosez hil egin ziren.

 

Izur r ite Beltza : 

Epidemia 1.348. urtean heldu zen Europara, ekialdetik zetozen arratoiek kutsatu egin zietelako.1.300. eta 1.400. urteen artean, Europa 63.000.000 biztanle ingurutik 45.000.000 biztanle bizirik  geratu ziren, hau da, 18.000.000 biztanle inguru hil ziren Izurrite Beltzarengatik.

                              

Ger rak :  

Mongol eta Turkoak eragin zituzten erasoak ehun urteko gerran (1337­1453), Frantzia eta Inglaterraren aurka jarri ziren, eta Espainian eta Herbeheretan ere eragin zien.Alemanian eta Italian ere gatazkak izan ziren.

           

     Urko  Abanzabalegi eta Lander Colas