> 1

emakumeak zorrotzaurre eta olabeagan: (iragana, oraina eta geroa)

emakumeak Bilboko historian

SARRERA .............................................................................................................................................. 4

ZORROTZA ............................................................................................................................................ 5

- Jabonera Tapia ................................................................................................................................. 9

- Víctor Tapia eta Dolores Sainz Fundazioa ..................................................................................... 11

ZORROTZAURRE .................................................................................................................................. 13

- Zorrotzaurreko lehen fabrikak......................................................................................................... 14

- Artiach .............................................................................................................................................20

- La Hacería eta Zwap ...................................................................................................................... 26

OLABEAGA ......................................................................................................................................... 29

- Compañía Euskalduna ................................................................................................................. 31

ZAHA HADID ETA MASTERPLANA ....................................................................................................... 34

EUSKALDUNA ETA ITSAS MUSEOA ...................................................................................................... 38

ITXIERA ................................................................................................................................................ 42

BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................................................... 43

emakumeak zorrotzaurren eta olabeagan:(iragana, oraina eta geroa)

emakumeak Bilboko historian

> 3

EMAKUMEAK BILBOKO HISTORIAN programa osatzen duten ibilbideetako bigarrena aurkezten dugu hemen.

Ibilbide hau, “Emakumeak Zorrotzaurre eta Olabea-gan: iragana, oraina eta geroa”, gidatu eta interpreta-tutako ibilbide gisa izan da diseinatuta, Zorrotzaurre eta Olabeagako arkeologia industrialaren bidez, gure ira-ganetik gure orainaldi arte, Bilboren eraikuntzan ema-kumeek izan duten ekarpena azpimarratuz. Ibilbidean paseatzen, emakumeek eta gizonek hiri eta sozietate berria eraikiko duten etorkizuna imajina dezakegu.

Emakumeak gure historian egin duen ekarpenaren ezagutza eta ikusgaitasuna bultzatzeko, ibilbideak jolas kutsua izango du eta eraikin, eraikuntza eta erreferentzia asko gaur egun arte heldu ez direla ko-ntuan hartuta, argazkiak eta dokumentu ezberdinak erabiliko dira, azaldu eta komentatukoa hobeto uler-tua izaten laguntzeko.

Ibilbide honen iraupena ordu eta erdikoa izango da (gutxi gorabehera). Jarraian, bisitaren edukiak eta geldialdiak zehaztuko ditugu:

IBILBIDEAREN SARRERA

METRO BILBAO Geldialdia noranzko bietan

BILBOBUS: A4 Zorrotzaurre - Deustu

Geldialdia noranzko bakarrean

Hasierako geralekuaTRANBIA

ALDIRIKOAKInfo gehiago: • www.bilbao.eus •010

> 4

SARRERAEgingo dugun ibilbideak tradizio handieneko Bilbo-ko ohiko ibilbide turistikoetan sartuta ez dauden leku berriak ezagutzea aurreikusten du. Ibilbidea Olabea-ga eta Zorrotzaurre inguruan zentratuko da, Zorrotza ere aipatuz.

Zergatik hitz egingo dugu hiru leku hauei buruz? Hiru zonaldeek patu antzekoa izan dute itsasada-rrean duten kokapen estrategikoaren ondorioz, hau da, ontzigintza eta itsas jardueren kontzentrazioaren ardatz egituratua izan ziren, Bilborentzat kanpoko portuaren funtzioak bete zituzten, eta hiriaren inguru hauetan eman ziren industriaren hedapena eta on-doren garapena, Bilborako eta eskualde osorako oso garrantzitsuak izan zirenak.

Errealitate mugatua erakutsiko genuke Olabeagan, Zorrotzan eta Zorrotzaurren lehen aipatu ditugun funtzio eta jarduera horiek guztiak gizonezkoek soilik egiten zituztela esango bagenu. Errealitatea ez dator bat baieztapen horrekin. Lan honen helburua da Bil-boko gizarteari eta bere garapen ekonomiko, sozial eta kulturalari, besteak beste, horrenbeste eman dio-ten emakume horiek agerian uztea. Beharrezkoa da memoria historiko hori berreskuratzea, kasu honetan gainera nahikoa berria dena, beren lan isilarekin gaur egun dugun errealitate berria eraikitzen lagun-du duten emakumeen lanak ezagutzeko eta errei-bindikatzeko.

> 5

Zorrotza Itsasadarraren ezkerreko ertzean dago eta mendebaldeen dagoen hiriko auzoa da. 1958. urtera arte landa inguru baten itxura erabatekoa eduki zuen. 1890era arte Abandoko elizatearen zati izan zen. Kokatuta dagoen lekuarengatik, hi-ruki itxurako penintsula punta-zorrotz batean, lo-turak dauzka Balmaseda eta Castro Urdialesekin; eta gainera, trenez komunikatuta dago, batetik, 1888an inauguratu zen Bilbo-Portugalete lineare-kin, eta bestetik, 1887tik aurrera, fase ezberdinetan eraiki zen Bilbo-Santander linearekin. Itsasadarrak Zorrotza eta Zorrotzaurre bereizten ditu. Ezaugarri geografiko horiek guztiek jarduera protoindustria-laren garapena ekarriko zuten ontziolen inguruan, gutxienez XV. mendetik aurrera, dokumentazioak erakusten duen bezala.

Itsasadarrak, Bilboko ardatz egituratzaileak, bere in-guruan garatzen den jarduera ekonomikoaren ele-mentu dinamizatzaile gisa ere jarduten du. 1610ean, ontzien eraikuntzarako gune egoki eta nahikoa iza-teko beharrak bultzatuta, Jaurerriak Koroari eskatu zion Zorrotzan errege ontziola eta gudu-ontziola bat sortzeko. Eskaera bost urte geroago onartu zuen, 1615ean. Hortik aurrera ontzigintzak garai oparoak bizi izan zituen, izan ere, ontziak eraikitzeko eskaerak biderkatu egin baitziren. Zorrotza hiru ontziola izatera iritsi zen, Erregearena eta jabetza pribatuko beste bi.

1767an etxe-biltegi bat eraiki zuten. 1777. eta 1780. urteen artean diligentziak egin zituzten sokateria lantegi bat eraikitzeko, eta azken urtean burdinde-gi bat, biltegi bat, labeak eta galipot etxe bat ero-

si zituzten. Kontzentrazio protoindustrial bat eman zen antzinako Kordeldegiaren eraikinaren inguruan, baita Kastrexana gaineko eraikin batzuetan ere. Jarduera handiko garai honek 1801era arte iraun zuen. Urte horretan Koroak, Frantziako gudak amaitu ondoren, enkantean atera zuen Ontziola eta prakti-kan haren itxiera gertatu zen.

1890ean Zorrotza Bilboko zati bilakatu zen. Zorrotza-ko posizio pribilegiatua asko baloratzen zen: komu-nikazioen bidegurutzea, tren lineen eta azpiegituren ezarpena, meategiak gertu eta baita industrializa-tzear zeuden zonaldeak ere.

Zorrotzako eraldaketa erabakigarria Primitiva Meate-giaren jarduerarekin dago lotuta, Arraitz mendiaren

ZORROTZA

Antzinako Errege Kordeldegia Zorrotzan

> 6

maldan. Mearen esportazioak itsasadarraren tra-fikoaren hazkundea eragin zuen. Horren ondorioz, portuko inguruak egokitu egin ziren itsasontziak in-guru horretaraino sartu ahal izateko:

Elorrietako bihurgunea eraldatzea, Itsasadarraren bi ertzetan dragatze lanak, kaiak hobetzea, seinalezta-pena jartzea …

Kanpoko aldeko auzo izaera duen arren, komuni-kaziorako puntu estrategikoa izanik, XIX. mendearen amaieran Zorrotza sendotu egin zen industria bilbo-tarraren kontzentrazio leku gisa. Gune ezberdinak zituen bere baitan.

Punta zonaldean Sociedad Fourcade y Compañia zegoen, hain zuzen, 1896tik aurrera ezarri zuen bere izotz lantegia. Dokumentuetan azaldu da 1903an lantegi hau, Fourcade eta Provoten sozie-tatea zena, petrolioaren lantegi edo findegia zela. 1927an CAMPSA (Compañía Arrendataria del Mo-nopolio de Petroleos Sociedad Anonima) bilakatu zen.

1871an sortu zen “Marinel-Lofreinke-Tous y Cia” so-zietate erregular kolektiboa, 1892an sozietate ano-nimo bilakatu zena, Talleres Zorroza izena hartuz. Sozietate honen jarduera eraikuntza metalikoak egitea zen.

1901ean Sociedad Española de Construcciones Metalicas-en sartu zen. Garabietan espezializatu zen, eskukoak, elektrikoak edo baporezkoak, eta bai-ta egitura metalikoetan ere. Ondoren dibertsifikatu egin zuen ekoizpena: ur araztegiak, turbinak, erra-diadoreak, berogailuak, lokomotorak, diesel itsas motorrak, jasotze makinak... Gaur egun Kultur On-dasun gisa inskribatuta dago, Monumentu Multzo kategorian.

Zorrotzako erdialdean Sociedad Anonima Omega ze-goen. Bere jarduera nagusiak, besteak beste, jasotze eta garraio makineria egitea zen eta 1928az geroztik eraikuntza metalikoak. 1975ean bota egin zuten.

Zorrotzako Udal Hiltegia 1941-1943 urteetan eraiki zuten, eta hainbat instalazio zituen. 1992an eraitsi zuten eta lursailari oso bestelako erabilera eman zi-tzaion: egun udal kiroldegia da.

Martin F. Villaran Sozietate Anonimoak material kimi-koa ekoiztu zuen 1942az geroztik. Jarduera bertan behera geratu zen 70. hamarkadaren amaiera al-dera.

ZORROTZA

Talleres Zorrotza S.A.

Zorrotza hiru ontziola

izatera iritsi zen,

Erregearena eta jabetza

pribatuko beste bi

> 7

1941an Anivi Sozietatea Zorrotzako erdialdean finka-tu zen eta industria errotak eta aireztatze makineria egiten zituen.

1940tik aurrera Guerenabarrena y Compañía So-zietate Mugatuak apar harriaren ehoketan jardun zuen. 1944an zabaldu egin zuen jarduera eta era guztietako materialak txikitzen hasi ziren. “Blanco Es-paña” izenez ezagutzen zen gaia lortzen zuten, kal-tzio karbonatoa hautsetan, pintura eta kalkografia lanak egin aurretiko inprimazioetan erabiltzen zena. 70. hamarkadaren amaieran desagertu zen.

Los Secaderos de madera del Norte de España So-zietate Anonimoa Kastrexanako errepidean zegoen, eta jarduera 1960an hasi zuen.

Kastrexanako maldetan Fabrica Noguera Herma-nos zegoen, eta haren jarduera galdaragintza eta berunezko materialak ekoiztea zen. 1950etik aurrera jardun zuen.

Horrezaz gain, 60. hamarkadaren erdialdetik aurrera Flex lantegia ezarri zen, koltxoiak egiten zituena.

San Miguel Plazaren inguruan Grandes Molinos Vas-cos SA enpresa dago, antzinako irin industria. Itsasa-darrarekin eta trenarekin zuen loturak ahalbidetzen zuen aleen helduera eta ekoiztutako azken gaia-ren irteera. 1924an amaitu zuten eraikitzen. 1929ko prezioen krisiak larri eragin zion. 1963an Almacena-mientos Comerciales SA enpresaren jabetzakoa izatera pasatu zen, eta gelak alokatzen zituen bil-tegi independente gisa. 1998an, Aurri Industrialen Eraispen Programaren barruan, bulegoen eraikina eta erantsita zeuden bi nabe eraitsi ziren. Urtebete geroago, Kultura Ondarearen Zentroaren zerbitzu teknikoek proposatuta, espediente bat ireki zuten

Euskal Kultura Ondarearen Inbentario Orokorrean sartzeko. 2005ean museo proiektu bat prestatu zu-ten eraikin honetan Industriaren Euskal Museoa jar-tzeko, gaur egun geldirik dagoen gaia.

Inguru honetan zegoen Vacuum Oil Company olioen Lantegia ere. XIX. mendearen amaieran eraiki zuten eta olioak egin eta gorde egiten zituen. 1936ra arte jardun zuten, CAMPSAk bereganatu zuen arte.

Jakin ere badakigu General Motors Zorrotzan kokatu zela lehengo mendeko 30. hamarkadan. Kamioiak

Zorrotzako Grandes Molinos Vascos lantegiaren fatxada

1890ean Zorrotza

Bilboko zati bilakatu

zen. Zorrotzako posizio

pribilegiatua asko baloratzen

zen: komunikazioen

bidegurutzea

ZORROTZA

> 8

muntatzeko tailerrak ziren, baina ez ziren zabaltzera iritsi gerra zibilarengatik. 1942an Sociedad Anonima SEIDA-ra pasatu zen, Chrysler Corporation-eko ba-natzailea zena, eta autoen muntaian eta karrozeria lanetan jardun zuena. 1974an krisia jasan zuen, eta urte batzuk iraun zuen, 1978. urtean itxi zuten arte. Gaur egun Continental Autobusen garajeak dau-de bertan.

Inguru honetan dago Fabrica Briquetas de Zorro-za de Emilio Saracho y Antonio Menchaca ere. 1910ean itsasadarraren uraren aprobetxamendua eskatu zuten harrikatza fabrikatzeko. Briketak egi-ten zituzten: egur ikaztuaren hautsaren eta brearen

nahasketarekin lortzen ziren blokeak, ondoren la-beetan egosten zirenak.

1894an Central Termica Electrica del Nervion sortu zen tranbia elektrizitatez hornitzeko, baita inguruko beste enpresa batzuk edota Bilbo bera ere. 40. ha-markadan desagertu zen.

Zuraren biltegiratze, lehortze eta tratamendua egi-ten zuen Sociedad Acha y Zubizarreta ere inguru honetan kokatu zen. 1921ean pabiloia handitu egin zuten jarduerarekin jarraitzeko. 1995ean desa-gertu zen, eta gaur egun autobus eta anbulantzien aparkalekua da.

Zorrotzako Industria Quimicas Canarias Industrias Quimicas Canarias enpresako barruko aldea

XIX. mendearen

amaieran Zorrotza

sendotu egin zen

industria bilbotarraren

kontzentrazio leku gisa

ZORROTZA

> 9

Industrias Quimicas Canarias enpresa 1948an ko-katu zen Electrica del Nervion enpresaren instala-zioetan. 1987ra arte mantendu zuen jarduera. Urte horretan ongailu eta ongarri organikoekin lan egi-ten zuen SADER enpresa sartu zen.

JABONERA TAPIA

Jabonera Tapia Deustuko Erriberan sortu zen 1863an. Ondoren Zorrotzara eraman zuten. Lekual-datzearen arrazoiak Zorrotzako industria jarduera-ren hazkundea eta trena gertu egotea izan ziren. 1917. urte inguruan lantegia handitu zen 1988 arte. 1996an eraikuntza eraitsi egin zuten.

Victor Tapia y Buesa 1867ko apirilaren 12an jaio zen Guardian, orduko gizarte eta enpresa munduko fa-milia garrantzitsu batean.

Haurra zela Bilbora etorri zen familiarekin, eta bertan garatu zuen jarduera enpresarial eta filantropikoa, Guardiarekin lotura eten gabe.

Dolores Sainz Isasi Bilbon jaio zen 1876ko otsailaren 4an hiriko familia aberats batean. Alde Zaharrean bizi izan zen, eta ondoren Abandora pasatu zen. Gazte-tatik musikarekiko zaletasun handia erakutsi zuen.

Victor Tapia eta Dolores Sainz 1903ko urrian ezkon-du ziren Bilboko Abandoko San Bizente Martir parro-kian. Hasierako urteetan Bilbon bizi izan ziren, baina 1910ean Negurin erosi zuten lursail bat, txalet bat eraiki zuten eta bertara joan ziren bizitzera. Guar-dian udako etxe bat izan zuten, etxe-gaztelu bat, 30. hamarkadan eraiki zutena. Ez zuten seme-alabarik izan.

Jabonera Tapia Zorrotzan

ZORROTZA

> 10

“Tapia y Sobrino” sozietatea 1893an sortu zen eta sozio fundatzaile gisa Jose Maria Tapia Ugarte osa-ba eta Victor Tapia Buesa azaldu ziren. 1901ean entitatea desegin egin zen eta “Antigua Jabonera Tapia y Sobrino” bilakatu zen. Sustatzaile gisa lau se-nide gehiago sartu ziren, bi fundatzaileez gain.

Jardueraren hazkundeak eta trena gertu eduki-tzeak lantegia Zorrotzara lekualdatzea eragin zuen 1905ean. Data horretan “Jabon Chimbo” merkatari-tza marka erregistratu zuen eta oso denbora labu-rrean maila nazionalean markarik ospetsuena eta salduena bilakatu zen.

Tapiatarren xaboi lantegia izan zen lehenengo en-presa espainiarra xaboia fabrikatzen zati trokelatue-tan etxeko erabilerarako. Zati horiek koko olio bat oi-narri hartuta fabrikatzen ziren, eta arrakasta handia izan zuten herritarren artean. Norbanakoaren higie-nean iraultzailea izan zen.

Victor Tapiak bere enpresatik kanpo ere garatu zituen beste jarduera batzuk: 1907az geroztik Merkataritza,

Zorrotzako Jabonera Tapia enpresaren ikuspegi orokorra

“Jabon Chimbo” oso

denbora laburrean

maila nazionalean

markarik ospetsuena

eta salduena

bilakatu zen

Dolores Sainz eta Victor Tapia

ZORROTZA

Jabonera Tapiako makinen xehetasuna

> 11

Industria eta Nabigazio Ganberako zuzendaritza organoetako kide izan zen, diruzain eta bokal gisa; 1921ean Banco de Vizcayako Administrazio Kontsei-luko bokala; 1923-1947 bitartean Banco de Vizcaya-ko Ordezkaritza Batzorde Iraunkorreko kide izan zen; 1910ean Bizkaiko Alderdi Liberala sortu zuen; 1926an Bizkaiko Lurraldeko Diputatu izatera iritsi zen...

VICTOR TAPIA - DOLORES SAINZ FUNDAZIOA

Senar-emazteak oso sinestunak ziren eta ongintzaz-ko obra pila bat egin zituzten. 20. hamarkadan Guar-diako Eskolen eraikuntza finantzatu zuten, 1927an inauguratu zirenak. Etxe merkeetan ematen zen lan-gileen pilaketa eta espazio faltaren arazoaz jabetuta, 1925ean langileentzako etxe auzo bat eraiki zuten Zorrotzatik Kastrexanarako errepidean Dolores Sain-zen jabetzako lursail batean: Antigua Jabonera de Tapia y Sobrino Etxe Merkeen Kooperatiba. 28 etxebi-zitza ziren, erantsitako etxeak hiru lerrotan banatuta, lorategi txiki banarekin, eta xaboi lantegitik gertu.

Bigarren Errepublikaren garaian Gizarte Etxea-Esko-laren eraikuntza finantzatu zuten. Hamarkadaren amaierara arte Eskola Katoliko gisa funtzionatu zuen. Hogei eta berrogeigarren hamarkaden artean eko-nomikoki Guardiako hainbat behar kultural eta erli-jioso lagundu zituzten: Santa Maria de los Reyes eli-zaren aldare nagusia eta eliz atariaren konponketa, “Amigos de Laguardia” Kultur Sozietatearen sorrera...

Gerra ondoko urteetan tuberkulosiak jota zeuden haurrentzako pabiloi baten eraikuntza finantzatu zu-ten Bilboko Santa Marina Ospitalean. Eraikin berriak Tapia Pabiloia izena hartu zuen eta 1942an inaugu-

ratu zuten. Berrogeita hamar. hamarkadaren hasie-ran, Dolores Sainzek garai hartako milioi erdi pezeta eman zituen aipatutako pabiloiaren hobekuntza eta berritze lanetarako.

30. eta 40. hamarkadetan, Dolores Sainzek aktiboki lagundu zuen Gorlizeko Sendategian tuberkulosiak jota zeuden haurrak zaintzen. Ondoren bere Patro-

natuko kide izatera pasatu zen. Senar-emazteak oheen dohaintza egin zuten 1919an ireki zenetik 1944. urtera arte.

Bilboko Elizbarrutiak 1952an diru kopuru garran-tzitsu bat jaso zuen dohaintzan Mazarredo Zu-markalean zegoen eraikin bat erosi eta ondoren konpontzeko, Accion Catolicako gazteen egoitza

Jabonera Tapiaren baporezko galdara

ZORROTZA

> 12

bilakatzeko xedez.

Ikusten dugunez, 1949ko urriaren 21ean Victor Tapia hil zen arren, Dolores Sainzek haren eginkizun filan-tropikoarekin jarraitu zuen. Izan ere, Victorrek fortuna handia utzi zuen, eta oinorde bakar gisa bere an-drea izendatu zuen.

Dolores Sainzek bere ondasunez gozatzen jarraitu zuen, baita ongintzazko obrak egiten ere 1954ko urriaren 6an hil zen arte. Bere testamentuan onda-sunen zati bat Eliza Katolikoari utzi zion:

• BilbokoApezpikutzariNegurikotxaleta,altzarietabere gauzekin.

• GasteizkoApezpikutzariGuardiakoetxe-gazteluautzi zion.

• Guardiako Apaiztegiari, herrian dagoen landafinka bat

• GuardiakoSantaMariaelizariherrianbertanda-goen beste landa finka bat. Beste dohaintza ba-tzuk Bizkaiko eta Guardiako eliza batzuei.

• Bizkaikoongintzazkoentitateetaospitalebatzueidohaintza batzuk

Gainera, Dolores Sainzek jarraipena eman nahi izan zion bai berak eta bai senarrak bizirik zeudela egindako ongintzazko obrari, eta horretarako tes-tamentuan idatzita utzi zuen ongintzazko izaerako Fundazio baten osaketa: Victor Tapia-Dolores Sainz Fundazioaren misioa ondoko hau da: “ongintzaz-ko helburu mota guztiak eskaintzea zuzenean, edo dauden edo sortuko liratekeen erakunde batzuen bidez, helburu bera izango dutenak, eta betiere baliabiderik ez duten pertsonen onurarako, edo beren gaixotasunak edo behar fisiko eta moralak artatzeko baliabide nahikorik ez dutenen onura-rako. Xedea Bizkaiko lurraldearen barruan bete behar da”.

Gaur egun Fundazioak jarraitzen du Dolores Sain-zek hasi zuen eginkizun filantropikoarekin eta ekintza batzuk egiten ditu, besteak beste, Bizkaiko Elikagai Bankua, Bizkaiko Hiesaren Aurkako Herritar Batzor-dea, Euskadiko Down Sindromedunen Fundazioa edo Gorabide Fundazioa.

Antigua Jabonera de Tapia y Sobrino Etxe Merkeen Kooperatiba.

1925ean

langileentzako etxe

auzo bat eraiki zuten

Dolores Sainzen

jabetzako lursail batean

ZORROTZA

> 13

Deustu elizate independentea izan zen, 1925eko urta-rrilaren 1ean Bilbok de facto anexionatu zuen arte. In-guru honetan XVI. menderako baserriak zeudela ba-dakigu. Baina 1752. urtera arte ez zen eraiki elizatearen lehen udaletxea. Deustun bi bizimodu oso ezberdin zeuden. Batetik, Goierri izeneko zatian, goialdean, ba-serrietan bizi ziren eta jarduera nagusia nekazaritza zuten, baratzeko lana, nagusiki txakolina ekoiztea eta tomatea landatzea, horregatik deitzen zaie deustua-rrei tomateroak. Bestetik Bekoerrin, erriberan, negozioe-tan ziharduten, bai eta itsasoko eta itsas ontzigintzako jardueretan ere Itsasadarraren ertzean.

Orain erribera inguruan dagoen zonaldean, itsa-sadarraren ertzean zabaltzen zen auzo bat ze-

goen, etxeak ilaran zituena, biltegiak, jaki eta oiha-len dendak... Besteak beste, oihalen prestakuntza, arraunak, sokateriarako iztupa eta kalamuaren txiri-kordarekin zerikusia zuen guztia. Eta lehenago ere esan dugun bezala, ontzietako salgaien zamala-nekin zerikusia duten jarduerak, gabarren bitartez-ko garraioa Bilbora, zurgintza, istikatzea eta burdin-gintzarekin zerikusia duten lanak, eta abar.

Bekoerriko parte honetan ere bi gune ezberdin be-reiz ditzakegu, Deustuko Erribera eta Zorrotzaurre bera. 1930. urtera arte Zorrotzaurre izena Zorrotza aurreko ingurura mugatzen zen. 1940tik aurrera Bil-boko hirigintza planek zonalde honi oro har deitze-ko erabiltzen dute Zorrotzaurre izena.

Portua eta Bilboko itsasadarraren nabigagarritasuna eraberritzeko zeregin zailaren testuinguruan Deus-tuko Kanala irekitzeko proiektuak indarra hartu zuen. Hasierako proiektua 1929an onartu zen baina gerra zibilaren gertutasunak atzeratu egin zuen berrogeita hamargarren hamarkadara arte. Portuko Obra Ba-tzordeak lan hori egin nahi zuen helburu ezberdinak lortzeko:

• Garraio bide guztiekin bikain erlazionatutakoitsas eta industria zonalde bat sortzea

• Deustuko erriberan merkataritza zonalde bategokitzea

ZORROTZAURRE

Deustuko Erribera

> 14

• Zonalde industrial guztiak komunikatzearren,bide zabaleko trenbideak itsasadarraren eskui-naldera zabaltzea

• Kaiguztiakelkarrenarteanlotzea

• Itsasadarrarenubideabaliatzeaindustria-kaietagabarrentzako bilgune modura.

• Abandokokaietaraino10.000tonakoontziakiritsiahal izateko erraztasunak ematea

• Itsasadarrarenbialdeenarteanerrepideetakozir-kulazioaren komunikazioa ahalbidetzea zubi ga-rai baten bidez

Lanak 1950ean hasi ziren, Euskaldunatik Elorrietako bihurguneraino uren erabateko ebakidura zuen ka-nal bat irekiz, 100 metroko zabalera zuena eta erra-dio zabaleko bihurgunean 130 metro. Horrela bi kai zabal sortu ziren, itsasadarreko itsas trafikoaren kon-gestioa arintzen lagundu zutenak, zamalanak hobe-tzearekin batera. 1968ko abuztuan zabaldu zen.

ZORROTZAURREKO LEHEN FABRIKAK

Merkataritza eta portua auzoaren sorreraren maila guztietan daude, gizarte mailan, ekonomikoan eta hirigintzakoan. Bilboko portu eta merkataritza gunea-ren zerbitzu funtzioak betetzen zituzten. Erribera ho-nen lehengaiak Euskal Herrian aitzindaria izan zen elikagai kontserben industria ezartzen laguntzeko balio izan zuen.

Lekaleen eta latetan gordetako arrainaren ekoizpe-nera zuzendutako kontserben fabrika zuzendu zuen Francisco Orroñok. Pedro Jose Echevarriak aldiz (1852), Frantziatik inportatzen zen olioaren hornike-taz arduratzen zen fabrika. Nicolas Justo Galindezek (1853) okelen kontserban ziharduen.

1870eko hamarkadaren hasieran Orroñok eta Ga-lindezek 94 langile zituzten. Deustuko baratzetako produktuez hornitzen ziren eta arraina Elantxobeko portutik zetorren. Bilbon ordurako bazegoen Loren-zo Hipolito Barroetaren La Begoñesa fabrika, tomate, piper, zainzuri eta ilarren kontserbak egiten zituena, Deustuko erriberatik eta Barakaldotik zetozenak.

Olabeaga eta Zorrotza ondoan zegoen eta Bilbon ezarri zen lehen industriaren garapenean kokaleku garrantzitsuaren eginkizuna izan zuen. XX. mendea-ren lehen hamarkadan Zorrotzaurrek industria inber-tsioen bultzada handia ezagutu zuen. XIX. mende bukaeraren eta XX.aren hasieraren artean fabrika-guneak ugaldu egin ziren. Gainera sektorearen di-bertsifikazioa gertatu zen, Botika Zaharretik Zorrotzau-rreraino, gerra zibilaren garaira arte luzatu zena: Juan Muñoz Mendizabal Tigrearen tailerra, industriarako

Deustuko Kanalaren lanak

ZORROTZAURRE

> 15

transmisio uhalak egiten zituena; Cadenas Vicinay, itsas industriarako kateen fabrikatzailea; Artiach; Talle-res Zar, Industrias Beta, Saft Nife España, Cromoduro, Tarabusi, Mefesa...

TOLDOS GOYOAGA

Inguru hartan egoitza izan zuen enpresetako bat Tol-dos Goyoaga izan zen. Enpresa 1833an sortu zuten, itsasadarrean egiten ziren edo Bilboko portuan por-turatzen ziren ontziak hornitzeko xedez. Haize oihalak, belakiak eta txalupetarako zorroak fabrikatzen zituen. Beren ekoizpena, espero litekeen bezala, bilakaera izan zuen denboran zehar: XIX. mendearen amaie-ran produktuak iragazgaizten hasi ziren eta 1920tik aurrera eguzkiaz babesteko eta fatxadetarako tol-doak eta antzerako olanak ekoizten. 1958 inguruan plastifikatuak produzitzen hasi ziren eta 70. hamarka-dan gasa eta likidoak iragazteko oihalak. Gaur egun zuntz sintetikoak ere erabiltzen dituzte beren oihale-tarako.

1911. urtean gertatutako sute bat oso azkar zabal-du zen, eta fabrika eta Goyoagatarren egoitza kiska-li egin zituen. Baina gertakizun horrek ez zien beren jarduera utz arazi eta pabiloi berriak eraiki zituzten. Auzoaren sarreran dagoen garai bateko bere fatxa-datik 1912ko azuleju panel bat gordetzen da. Fabri-karen orubearen aurrean bi erriberak komunikatzen zituen kaietako bat dago.

COROMINA INDUSTRIAL SA

1923an sortu zuen jatorri katalaneko Luis Quintana Coromina industrialariak. Garai bateko ontzi eta itsas jarduerak industria dibertsifikazio handiagoko beste batzuez progresiboki ordezkatuak izateko beste adi-bide bat da hauxe.

Fabrikako jarduera karbono dioxidoa eta anhidri-do sulfurosoa ekoiztera zuzenduta zegoen. 1983ko uholdeen ondoren amaitu zuen bere industria jar-duera. 1988an “Carburos Metalicos” enpresak be-reganatu zuen eta bere instalazioak biltegi bihurtu zituen.

Arkitektoa Manuel Maria Smith izan zen. Gune osoa zortzi pabilioik osatzen zuten, guztiak patio laukizuzen baten inguruan antolatuak; gaur egun patio hori bi-tan banatuta dago: aurrealdeko patioa eta atzekoa. Gunean atezaindegia eta hainbat etxebizitza eta bulego ere badaude. Etxebizitzetako batean ardura-duna bizi zen.

Toldos Goyoaga

1923ko urtarrilean

Rocheltarren fabrikan

greba bat izan zen,

langileek arduraduna

kaleratzea eskatu

baitzuten

ZORROTZAURRE

> 16

Eraikinak “U” formako oina du eta bi solairu ditu. Egi-tura zementuzkoa da eta hormak, zarpiatuak, adrei-luzkoak dira, harrizko behealde batekin. Fatxadan honako inskripzioa dago: ‘Anhídridos carbónico y sulfuroso. 1923’. Orain Vicinay Cadenas enpresaren bulegoak daude bertan, Zorrotzaurreko enpresa-rik handiena eta bere lekualdaketa prestatzen ari dena.

RICARDO S. ROCHELT E HIJOS

Lekukotasun dokumentalen arabera, 1878ko uztai-laren 24an egindako agiri publikoaren bitartez, Os-car Palme eta Ricardo Rochelt-ek Andres Conge jaunarena zen sarrera pribilegio-zedula eskuratu zu-ten, metaletan era guztietako litografia ezarpenen argiztapen eta estanpatze prozedura bat praktika-tzeko.

Ricardo S. Rochelt-ek XIX. mendearen amaieran ezarri zuen “Ricardo S. Rochelt e Hijos” izeneko bere fabrika Botika Zaharreko 25ean. Enpresa horren jarduera koroa tapoiak eta ontzi metalikoak fabri-katzea eta horien litografia egitea zen. Koroa tapoi horiek dira, “iturri” izenekoak, neska-mutikoek txape-tan jolasteko erabiltzen zituztenak. Herrialde osoko garagardo eta freskagarrietarako tapoiak egiten zi-tuen. Latak ere egiten zituen, Ondarroan, Bermeon, Lekeition eta Espainiako hainbat lekutan zeuden arrain kontserba-fabrika ugarientzat, bai eta gai-letetarako latak ere, besteak beste. Labe Garaiek hornitzen zuten txapaz.

1912ko apirilean Ricardo Rochelt-i baimena eman zioten Botika Zaharrean San Antonio izeneko lur-sailean bere jabetzakoa zen fabrikan pabilioi bat eraikitzeko. Hilabete batzuk geroago, irailean, fabri-karen ondoan zeukaten orubean eraikuntza berri

Coromina Industrial SA-ren eraikina

Coromina Industrial SAren fatxada Hozteko dorrearen xehetasuna

ZORROTZAURRE

> 17

Gizonezkoak eta emakumezkoak lanean R. Rochelt e Hijos-en latorri fabrikan

ZORROTZAURRE

> 18

bat egiteko baimena eman zieten, bertan tailerrak eta biltegiak jartzeko.

Enpresaren jarduera haziz zihoan eta horregatik beharrezkoa egin zen fabrika zabaltzea. Horretarako baimena 1924ko abenduaren 27an eman zitzaien. 1926ko apirilean berriz handitu zuten fabrika 3 pabi-lioi berrirekin.

1923ko urtarrilean Rocheltarren fabrikan greba bat izan zen, langileek arduraduna kaleratzea eskatu baitzuten harekin lantokiaz kanpo zuten harreman pertsonal txarra zela eta. Orduan izandako istiluen-gatik dakigu data horretan fabrika horretan 52 gizo-nezkok eta 71 emakumezkok lan egiten zutela. Urte batzuk geroago guztira zeuden 168 langileen artetik 99 ziren emakumeak.

PROVEEDORA DEL HOGAR SA

Proveedora del Hogar SA enpresa Añil edo Azulete izenez zen ezaguna, eta Deustuko Madariaga etor-bidean zegoen.

Proveedora del Hogar enpresako kudeatzaile Juan T. Mole-k, 1922ko urtarrilaren 12an, berak ordezka-tzen zuen merkataritza sozietatearentzako baimen eskaria aurkeztu zuen, lehenago automobilen kon-ponketa-tailer bat zegoen saltokian ontzien biltegi bat jartzeko: “Aranabide Pabilioian lanak egiteko beharra izanik, eta bertako planoa aurkezten du-gularik, leku hori egokitu nahi dugu Brasso anil ur-dinaren eta metal garbitzailearen fabrika eta biltegi modura, eta bertan errota lainoztatzaileak, hautsa trinkotzeko prentsa eta berarentzako lehorgailu bat, kartoizko kaxak josteko bi makina eta biltoki nahasle bat, eta irabiagailuak eta latorrizko ontziak betetze-ko zilindroak ezarriko dira, eta pabilioi hori Udal ho-

Arotzak R. Rochelt-en fabrikan

Brasso SAE-ko langileak

ZORROTZAURRE

> 19

rren barrutian dagoelarik, baimena ematea erregu-tzen dugu (...)”.

1922ko abuztuaren 5ean baimena eman zitzaion Sozietateari bere jabetzako fabrika abian jartzeko. “Lanak oraingoz anilari dagokion zatian hasiko dira, metal garbitzailearen fabrikaziorako instalazioak oraindik amaituta ez daudenez zati hori ez baita ha-siko dagozkion instalazioak amaitu arte eta Alkatetza horri baimena eskatu ondoren”. Urte bereko urriaren 24an, bisitaren eta ikuskatzearen ondoren, instala-zioak osorik erabiltzeko eta osasun betebeharrak be-tetzeko aldeko txostena erredaktatu zen.

1924an 48 langile zituen, horietatik 46 emakumeak. Enpresak hazkunde handia izan zuen. Bulegoak zabaldu zituzten Madril, Bartzelona eta Valentzian. 1928ko apirilaren 28an egindako Batzar Nagusi be-rezian hartutako erabakiaz, Proveedora del Hogar SA izena Brasso SA Española izenaz izan zen ordez-katua.

Produktu izarrak “anil poltsatxo” ospetsuak ziren, behin trokelatuak izan ondoren, “emakumezkoen gudaros-te” batek paperean eta zapian biltzen zituenak, eta baita “Nugget” betuna eta “Sidol” metal garbitzailea ere.

1924an Proveedora

del Hogar 48 langile

zituen, horietatik 46

emakumeak

Brasso xukapapera Brasso metal garbitzailea

ZORROTZAURRE

> 20

ARTIACH

Bilboko industriaren beste mugarri handietako bat, itsasoko sektorekoa ez dena, Artiach gaileten in-dustria izan da. Lehenago aipatu dugun bezala, industriaren dibertsifikazio gero eta handiagoa ger-tatzen hasi zen. Gaileten enpresa honek, arrakasta handia izateaz eta nazio mailan erreferentzia bihur-tzeaz gain, emakume kopuru handiari ematen zion lana. Gertakizun horrek, hau da, emakumeak etxe-tik kanpo lan munduan hasi izanak beraiengan eragin zuen, beren ohituretan, beren burua erre-

bindikatzeko moduan... Sarrera labur bat Artiachen hasierako garaiei buruz.

Ignacio Artiach aulestiarra zen eta 1824ko mar-txoan ezkondu zen Erandioko Dominga Astegirekin. Sondikan bizi ziren eta bi seme izan zituzten: Juan Cruz 1827an eta Gabriel 1835ean. Baratzeko oina-rrizko produktuen, ardoaren eta gariaren saleroske-tan ziharduen familia zen.

1859an Gabriel Artiach Astegi Sestaoko Lina Eche-varria Nicolasekin ezkondu zen eta 10 seme-alaba izan zituzten. Gabriel 1874an hil zen 39 urterekin, eta

bere emaztea handik gutxira, 42rekin. Hamar se-me-alabetatik sei zeuden bizirik, eta beren osaba propioa zen Juan Cruz Artiach Astegik adoptatu zi-tuen.

Juan Cruz gizon ekintzailea zen eta nolabaiteko segurtasun ekonomikoa ematen zioten negozioak zituen. Batez ere, irinen salerosketa eta fabrikazio-ra lotuta zegoen eta gutxienez hiru irin fabrikatako jabe izatera iritsi zen, Bilboko Pozondo eta La Isla, eta Arrigorriagako La Magdalena errota. Gaine-ra, beste batzuekin batera hainbat gabarra zituen eta salgaien garraiorako goletaren bat edo beste pleitatu zuen. Berunaren eta kobrearen salmentan ere baziharduen, bere jabetzako etxeak eta okin-degiak alokatzen zituen eta hiriko beste merkatari batzuen negozioen administrazioa ere eramaten zuen.

Krimeako Gerraren ondorioz, Espainiako irin eta la-boreen esportazioak bultzada handia izan zuen. Bere egoerarekin ase ez, eta eskuratutako irabazie-kin Juan Cruzek hobekuntzak egin zituen bere fa-brika eta errotetan, eta hainbat lokal eskuratu ere egin zituen.

Pixkanaka bere “inperio” txikia osatuz joan zen, bene-tako “irin trust” bat egin arte, Maite Ibañez eta Marta Zabalak beren “Las galleteras de Deusto” liburuan dioten moduan. Lan horren ondorioz 1902ko aben-duaren 20an “Harino Panadera, SA” sortu zen.

Bere seme Crisanto Vienara bidali zuen okindegi ingeniaritza ikastera. Kanpoan zortzi urte egin on-doren, Bilbora itzultzean Harino Panadera zuzen-tzen hasi zen, administrazio kontseiluko lehendakari modura. Enpresan sarbidea eman zion bere anaia Eustasioren semeari, Pedro Artiach Perez.

Cantarranas kaleko fabrikaren planoa

ZORROTZAURRE

> 21

1907ko apirilaren 5ean “Isasa y Artiach” sozietatea sortu zen Garcia Salazar kalean zeukaten lokal ba-tean, gailetak modu industrialean egiteko xedeaz. 1919an Gumersindo Artiachek beretu zuen eta erre-gistroan baja eman zitzaion. Sozietate berri horren barnean, Gurmensidoren semeen artetik Gerardo saltzaile bezala gelditu zen eta Gabriel fabrikazioaz arduratu zen. Baina laster ardurak aldatuko zituzten. Formula berri horrek saltzeko modu berria suposatu zuen, bezeroari 24 orduko epean egindako salmen-ta zuzena baitzen, gailetak egoera onean iristeko, eta horrela atzerriko merkatu berrietan edo sektore-ko azoketan sartuz bertan saldu ahal izateko. Gai-nera gaileta mota berriak sartzea suposatu zuen.

Negozioaren arrakasta handia zela eta, hedatzen zihoana gainera eta markaren berme nagusi mo-dura Artiach gaileta zuena bere kalitateagatik, “La Carmen” izeneko okindegiak lehenago zuen lo-kalera lekualdatu ziren, Cantarranas eta Urazurru-tia kaleen arteko etxadian. Kokaleku berri horretan makineria berrian inbertitu zuten, modernoagoa eta ahalmen handiagokoa. Labe horretan goizeko seietatik gaueko bederatziak arte egiten zen lan, eta horrek auzokoak gogaitu egiten zituen zaratengatik. Cantarranas kaleko 20an labeak eta oratzaileak iza-teaz gain, almendren zuritzaile bat, arrautzen bi ira-biagailu, haizagailu handi bat, barkilloetarako zerra bat eta almendra eta kakaoetarako txigorgailu bat zituzten. Apur bat aurrerago, 22an, tailer mekanikoa zegoen, eta bertan zulagailua, zorrozteko harria eta sutegia; gainera, glas azukrearen errota zegoen.

Garapen industrialak, burgesiaren hazkundeak eta kontsumoko ondasunen ugaritzeak Artiachtarren negozioa sendotzea eragin zuten. 1917an Bilboko Udalak antolatutako Zuhaitzaren eta Txoriaren Fes-tako bederatzi mila parte hartzaileen askaria gaileta

zorroez hornitzeko lehiaketan hartu zuen parte, gai-leta mota ugari eskainiz: Ekialdeko bizkotxoa, Sud-ex-pres eta Iris. Lehiaketa irabazi egin zuten eta ikasle horietako asko zoriontsu egiteko ardura izan zuten, bestela ez baitzuten izango gailetak jateko aukera-rik.

1920ko abuztuan Cantarranaseko fabrika osorik kis-kali zuen sute bat gertatu zen. Pentsatuta zeuzkaten eraberritzeak egin ezinik, gaileta fabrikarako kokale-ku berri bat bilatzen hasi ziren. Leku egoki hori Zo-rrotzaurren aurkitu zuten, industria jarduera handiko

Gaileta fabrikaren ikuspegi orokorra Zorrotzaurren

Artiach fabrikaren fatxada nagusia Zorrotzaurren

ZORROTZAURRE

> 22

gunea: 1916an hogeita bederatzi fabrika zituen, eta 1919an hirurogeita hiru.

Bi urtez ekoizpena geldirik egon zen, Gurmesindo Ar-tiachek Llonako galdaketako tailerrak eskuratu arte, eta horiek konpontzeko eta beste bi berri eraikitzeko izapideak egin ziren arte. Erribera kaleko 58. zenba-kian hasi zen 1922an gailetak egiteko jarduera, hiru-rogei langileren eskutik. Langile taldea haziz joan zen: 1923an 77 langile zituen, 55 emakume eta 22 gizon; 1924an 88 langile, 63 emakume eta 25 gizon; eta hamarkada batzuk geroago: 800 langile, 600 ema-

kume eta gainerakoak gizonak. Aroztegi, garraio eta mantentze lanak gizonezkoek soilik egiten zituzten. Ordezkaritzen buru, eta administrazio, kudeaketa eta zuzendaritza lanpostuetan ere gizonezkoak zeuden. 1927an zituzten 19 saltzaileetatik bi soilik ziren emaku-meak: Consuelo Neguerouela eta Antonia Fernan-dez.

1930eko maiatzaren 19an Gumersindo Artiachek neurri handiagoko proiektu bati ekin zion, gailetak espresuki egiteko fabrika baten eraikuntza, eta bu-lego nagusiak Kale Nagusiko 46. zenbakira eraman zituen. Proiektua Jose Artiach ingeniariak sinatu zuen, Gumersindoren seme gazteena, eta fabrika honela banatu zuen: beheko solairuan gasogenoak, taile-rrak, garajeak eta barkilloaren prestakuntza; lehen solairuan paketatzea eta ontzien eta bilgarrien pres-taketa; bigarrenean latorri tailerrak kokatuta zeuden, eta hirugarrenean bulegoak, jantokiak, jantzitegiak eta dutxak. Azkenik, laugarrenean laborategiak eta agiritegiak zeuden.

Fabrikak hainbat sail zituen, ekoizpen prozesuarekin hurrenkera logikoan: lehengaien biltegia, formulen prestakuntza eta oratzea, pasten ekoizpena, molde-katzea, estanpatzea eta prentsatzea, egosketa, hoz-tea eta paketatzea. Behin zorroetan zeudela, bildu egiten ziren eta zigilatu, kamioetan kargatzeko prest, kaira eta geltokietara garraiatuak izateko. Fabrika ho-netatik oso gaileta ezagun eta estimatuak atera zi-ren: Maria, Chiquilin, Craker, Cocochu, Digesta, Baby, Bizcocho Artiach, Ceylan, Boronitas, Corinto, Eli, Fru-tina, Madejita, Maga, Maniguas, Valentino, Surtidos, Nati, Oriente, Popi, Rizada, Pralinos.

Artiachek haziz eta sendotuz jarraitu zuen eta 70. ha-markadan zortziehun langile zituen. Garai horretan estatu osoan hogeita lau ordezkaritza zituen, bere

1927an zituzten 19

saltzaileetatik bi soilik

ziren emakumeak:

Consuelo Neguerouela

eta Antonia Fernandez

Artiacheko emakume langileak gailetak biltzen

ZORROTZAURRE

> 23

banaketa biltegi eta guzti. Lan horretan laguntzeko sortu zen SAETA (Sociedad Anonima Española de Transportes Artiach).

Galletas Artiachek bere enpresaren aktiboen %75 gaileten sektorean lider den NABISCO (National Bis-cuit Company) multinazional amerikarraren esku utzi zuen. Krisiaren garaian Nabiscok hainbat erabaki hartu behar izan zituen, emakume langileen gus-tukoak izan ez zirenak, izan ere, erregularizazio poli-tikekin eta lana automatizatu zuten makinekin haiek lanik gabe gelditu baitziren.

1983ko abuztuko uholdeek Artiachen instalazioak eta makineria suntsitu zituzten, itsasadarretik horren gertu egonik ura hiru metroko altueraraino iritsi bai-tzen. Negozioaren arduran 75 urte egon ondoren, Ar-tiach familiak bere partaidetza saldu egin zuen. Na-biscok fabrikarentzat kokaleku berri bat bilatu zuen eta Orozkon aurkitu zuen. Bertan, Eusko Jaurlaritzaren finantzazioarekin, gaileten fabrikaren egoitza izango zen eraikin berri bat egin zuen. Fabrika 60.100 m2-ko azalera duen lursail batean dago, Torrezarren, Oroz-koko herrigunetik kilometro eta erdira, eta eraikitako nabe eta bulegoek 35.000 m2 inguruko azalera be-tetzen dute.

Gaur egun Zorrotzaurreko Artiach gaileten fabrikan Open Your Ganbara bezalako ekitaldiak egiten dira, hilabete bakoitzeko azken igandean antolatzen den azoka, gero eta eduki eta bisitari gehiago izaten ari dena, eta gaileta fabrika zaharraren gunea hiri kul-turako eta kultura digitaleko gune bihurtzen duena.

Artiach gizarte arloan ere aitzindaria izan zen. “Seas-ka gela” zeukan, lan ordutegian gaileta egileen se-me-alabak zaintzen zituzten langile gaituekin. 1926-1927az geroztik emakume langileentzako onurak

etorri ziren, langileentzako zerbitzua emango zuen jantoki baten diseinuarekin, 90 emakumerentzako lekua zuena, eta beste gela txikiago batekin gizo-nentzako jantokia izateko. Dutxa eta komun bereiziak ere egin zituzten. Urte batzuk geroago sukalde txiki batzuk jarri zituzten, norberak bere bazkaria prestatu ahal izateko, enpresaren menu orokorraren bestela-ko aukera baten modura. Osasun zerbitzu iraunkorra ere bazuten.

Kultur ekintzak ere egiten ziren eta Artiach Museoa sortu zen, fabrikako bulegoen harreran. Enpresak li-

Artiachen egindako Chiquilin gailetak

Artiach gizarte arloan

ere aitzindaria izan zen.

“Seaska gela” zeukan, lan

ordutegian gaileta egileen

seme-alabak zaintzen

zituzten langile gaituekin

ZORROTZAURRE

> 24

burutegi handi bat ere bazuen, langileek erabili ahal izateko.

Gainera, iparraldera iristen ziren bidaiariek iragarki hauek ikus zitzaketen: “Bilbo bisitatu eta gailetak sor-tzen ikusi ahal izango duzu”, izan ere Artiach fabri-kara bisita gidatuak egiteko zerbitzua baitzegoen, eta bukaeran bisitariei gaileta sorta bat oparitzen zitzaien.

Artiach bezalako enpresetan emakumezkoak etxetik kanpora lan egiten hasi ziren, baina hala ere etxe-ko lanekin ere jarraitu zuten, lantokikoak eta etxekoak eginez. Gizonezkoak dira etxera dirua ekartzen jarrai-tzeko arduradunak, eta emakumezkoak etxeko eko-nomian laguntzeko bigarren eginkizun bat izaten

hasi ziren. Emakumeak industrian oro har gutxien-goa dira, salbu eta ehungintzan eta elikadura sekto-rearen atal batzuetan, honetan bezala. Kualifikaziorik gabeko langileak dira, eta hortaz, gizonezkoak baino merkeagoak, hain zuzen ere, hasieratik indarra hartu zuen errebindikazioa izan zen hori. 1917ko ekainaren 22an gaileta fabrikan lan gatazka sortu zen, itxuraz Agustin Llerobi izeneko tailer maisu batek Maria Diaz paketatzailea eraso zuelako. Istiluek uztailaren 9ra arte iraun zuten.

Errebindikazio guztiek bilatzen zuten fabrikan ema-kumeek egiten zuten lana garatzeko behar zituzten baldintzak hobetzea: 1) zortzi orduko lanaldiak iza-tea, bederatzi ordutan onartuta geldituko zena; 2) soldatak pezeta batez handitzea, azkenean 50 xen-

timotan onartua; 3) betebeharrak ez betetzeaga-tiko barne isunak desagertzea; 4) sarreran kanpai bat jartzea sarrera eta irteera orduak adierazteko; 5) greban kanporatutako emakume langileak be-rriz kontratatzea, eta azkenik 6) jai egunetan lanera joaten ez ziren emakume langileak ez kaleratzea.

Zorrotzaurreko fabrika berriz irekitzean errebindika-zioak egon ziren 1922ko urtarrilaren 24tik 29ra, sol-datak nabarmen jaitsi zirelako. Hirurogei langileen artetik berrogeita bostek uko egin zioten, lau gizo-nek eta berrogeita bat emakumek. Urte horretako udaberriko eta udako jarduna ia astero egon zen baldintzatuta lan geldialdiengatik. Maiatzaren 20an grebari ekin zioten hamaika emakumek, eta bost egun geroago hamazazpi ziren, bai eta bi gizon ere. Hilez hile gorabeherak izaten ziren lan geldial-diak egiten zituzten langileen kopuruan. Ekainean eta uztailean batez beste hiru gizon eta hogeita bi emakume egon ziren greban. Bi aldeen arteko ne-goziazioetan ez zen egon jarreren arteko hurbilketa zantzurik, are gehiago, langileek, beren artean zituz-ten ezadostasunengatik indarra galtzen ari zirenez, “bajaren printzipioa” onartu behar izan zuten.

Urte bukaeran, abenduaren 22tik 29ra bitartean, erre-bindikazio zikloa bukatu egin zen. Hiru langileren ka-leratzearen ondorioz eta haiekiko elkartasunez, lehen egunean 11 langile ez ziren sartu fabrikan lan egi-tera; grebaren bigarren egunean 52 emakume eta 3 gizon; grebaren azken egunean, 29an, ez zen bat bera ere sartu. Abenduaren 31n lanera itzuli ziren kaleratutakoak berriz hartzea lortu gabe. Artiachek krisi ekonomikoaren eta sindikatuen ahultasunaren errealitatea baliatu zituen enpresari bezala bere izae-ra sendotzeko eta bere langileen errebindikazio bat bera ere ez onartzeko. Artiachen elkarte sozialistek zeukaten ordezkaritza aski txikia izan zen, emakumez-

Artiacheko emakume langileak

ZORROTZAURRE

> 25

ko langile kopuru handia zuten fabriketan ohikoa iza-ten zen moduan.

Artiachen lan egiten zuten emakumeak estatuko hainbat lekutatik zetozen: Leon, Valladolid, Avila, Bur-gos, Palentzia, Zamora, Caceres, Badajoz, Coruña, Lugo eta Pontevedra; fabrikatik gertu bizi ziren (Bil-bo, Barakaldo, Sestao, Erandio eta Santurtzi), baina Deustuko Erriberan lauk soilik zuten etxebizitza.

Gaileta fabrikan lan egiten zuten emakumeak nor-malean gazteak eta ezkongabeak ziren. Profil hori ez zen aldatu XX. mendea aski aurrera joan zen arte. Oro har, ezkontzeko unea iristean horietako askok lanpostua utzi egiten zuten, eta oso gutxi ziren ezkon-duta egonik lan egiten zutenak, seguruena familia oso ugaria zutelako ekarpen ekonomikoa egitea beharrezkoa zitzaienak. Era berean, emakume langi-leen artean oso gutxi ziren alargunak. 25 urteko adi-na lana uzteko beste mugarri bat izan ohi zen, adin horretan izaten baitzuten lehen seme-alaba.

Denak ziren langileak. Gehienak emakumezkoak iza-teak erraztu egiten zuen mailaz igotzea eta lan kua-lifikatu batzuk egitea. Espezializazio gutxieneko lanak eta emakume gazteenak mekanizazio eta errutina maila altuko lanetara zuzenduta zeuden. Aipatu du-gun bezala, gizonezkoena baino eskulan merkea-goa ziren: “1930erako emakume langileak egunean 3,3 eta 4,3 pezeta artean eskuratzen zituen; gizonez-ko langile kualifikatuak 7,4 eta 9,2 artean; ikastun emakumezkoak 1,6 eta 2 pezeta bitartean; ikastun gizonezkoak 2,5 eta 3,1 artean”.

Demokraziaren hasieran emakumeak ardura eta kualifikazio handiagoko lanpostuetarako kontrata-tuak izaten hasi ziren, kasu batzuetan zuzendaritza postuak ere hartuz, ordura arte gizonezkoek soilik

zituztenak. Pixkanaka bidea egiten zihoazen. Ema-kumeak jabetzen hasi ziren lanbide ibilbidearen ga-rrantziaz, ez dagokiena gizonezkoei soilik.

Hirurogeigarren hamarkadatik, ordura arte ezkon-gabeena zen nagusigoa ezkonduena hasten da izaten, eta familia eta lana uztartzeko nahiz eta kasu askotan lanaldi partzialak edo aldi baterako kon-tratuak izan, dagoeneko ez dute albo batera uzten beren izaera profesionala. Kasu askotan etxera diru ekarpena egiteko premia izatetik lanbideaz bene-tan gozatzeko kontua izatera pasatu zen, eta ho-rrek gainera asetze pertsonala eta independentzia ematen zien.

Kualifikaziorik gabeko

langileak dira, eta

hortaz, gizonezkoak baino

merkeagoak; hasieratik

indarra hartu zuen

errebindikazioa izan zen hori

Artiacheko bulegoak

ZORROTZAURRE

> 26

Etxetik kanpora lan egiten zuten emakumeen kopurua-ren hazkuntzarekin batera, batetik, jaiotze tasaren txiki-tzea gertatu zen, garai horretan askoz ere kontrolatua-goa zegoena, eta bestetik, etxean etxe-tresnak sartzea.

Etxeko lanetan horrenbeste denbora pasa behar ez izateak, errebindikazio feministek eta garai hartako hezkuntza lorpenek ere lagundu zuten emakumeen garapen pertsonal eta profesionalean, eta ondorioz emakumeak behin betiko eta atzeraezina den mo-duan sartu ziren lan munduan.

HACERIA ETA ZAWP

Gorago aipatu dugu 80. hamarkadako industria kri-siaren ondorioz, eta batez ere 1983ko uholdeen on-doren, berez zegoen egoera larriagotu egin zela. Zo-rrotzaurre penintsula pixkanaka lantegiez hustu zen, eta horren ondorioz biztanle kopurua ere nabarmen jaitsi zen. Sektore ezberdinetatik auzoaren utzikeriaz hitz egiten zen, eta bizilagunek zerbitzu gehiago eta hobeak aldarrikatzen zituzten. Elkarte ezberdinetatik eskaera ugariak bateratzen saiatu ziren auzo elkar-teen bidez. Gainera, 1997an hACERIA arteak izene-ko irabazi asmorik gabeko kultur elkartea sortu zen. Gune industrial bat bereganatu zuten kultura-gune bilakatzeko, hACERIA aretoa, hain zuzen, bizi dugun errealitatearen isla diren kultur ekintzak sustatu eta burutzeko, errebindikazioek ahotsa duten lekua, eta Bilboren etorkizunerantz zuzenduko gaituen bide orria planteatzen den lekua. Jarduera hauetan guz-tietan, emakume talde asko dira protagonistak.

Erabilera askotariko gune hau, besteak beste, kez-kak, beharrak eta prestakuntza era artistikoan adie-

Artiacheko langileak

ZORROTZAURRE

> 27

razteko beharra duten guztiei aukerak eskaintzeko pentsatua dago.hACERIA aretotik astean zehar jar-duerak egiten dituzten gaikako klub ezberdinak sor-tu dira: hACERIA jazz kluba, hACERIA flamenko kluba, hACERIA ekinez eszenikoa eta English hACERIA kluba.

2008an hACERIA arteak zentrotik ZAWP Bilbao (Zo-rrotzaurre Art Work in Progress) sortu zen. Penintsu-larentzat eta bertako bizilagunentzat Zorrotzaurreko Masterplanak izan zitzakeen ondorioekin kezkatuta, planaren exekuzioaren zain egon beharrean, ak-tibatu egin ziren denbora espazio hori errealitate bihur dadin: bitartean kontzeptuak bizia hartu zuen. ZAWPek hiri eraldaketa prozesu horren begirada artistiko, berritzaile eta sortzailea izan nahi du, me-moria gordetzeak duen garrantzi handia kontuan hartzen duena, penintsula izan zena uharte bila-

katzeraino. Bere baitan hartzen dituen proiektuekin inguruko birsortze ekonomikoan eta sozialean lan egiten du, kulturan eta berrikuntzan oinarritutako aukerak sortuz.

Beren webgunean jasota dagoen bezala, ondoko hauek dira lan lerroak:

• Sormenasustatzeahirieraldaketatik

• Erriberaren historiaren kontserbazioa eta balioaematea sustatzea, baita bere garapena ere

• Tokikobiziberritzeanlanegitea

• “ZoneArtWorkinProgress”,iragate-prozesuanda-goen urbanismo eredu bat prototipatzea

Industria pabiloiak fisikoki zaharberritu behar izan zituzten erabilera berrietara egokitzeko, barruan edozein jarduera abian jarri aurretik. Horretarako, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren Sormen Lante-giak Programaren bidez Bilboko Ekintza Sozietate Publikoak kudeatutako finantzazioa izan zuten.Era-kundeen arteko lankidetza hitzarmen batek ahal-bidetu zituen esku hartze horiek.

Zaharberritzea bi fasetan garatu zen: lehenen-goa, gizarteratze eta laneratze programa publiko baten bidez; bigarrena, lehiaketa publiko baten bidez. Espazioen suspertze horren ondorioz, bes-teak beste, Garabia, 2. Pabiloia, 6. Pabiloia, Baza-wap, Papelera eta Artiacheko Open Spacio gu-neek bizitza dute eta garatu eta eskaintzeko eduki ugari.

Haceriaren barruko aldeaHaceriaren kanpoko aldea

ZORROTZAURRE

> 28

Adibide legez 6. Pabiloia daukagu, 400 metro karra-tuekin gutxi gora behera, Arte Eszenikoetarako era-kusketa gunea, bere sortzaileek autogestionatua. 200 bazkide fundatzaile baino gehiago ditu, ahots eta botodunak. Ekimen honen sustatzaileetako ba-tzuk ondoko hauek izan ziren: Ander Lipus, Irene Bau, Nuria M. Cres, Jose Ibarrola, Ramon Barea, Pako Re-vueltas, Borja Ruiz, Matxalen Bilbao, Blanca Arrieta, Josu Montero, Jose Urrejola, Patxo Telleria, Nagore Na-varro.

Gaur egun elkarteko zortzi lagun arduratzen dira ZAWPen jarduerak dinamizatzen, eta jardueren edu-kiak eta bere baitan hartzen dituen proiektuak era-bakitzen. Une hauetan zortzi proiektu ditu bere bai-

tan, egoiliar gisa. Proiektu horiek eskain ditzaketen ezaugarrien arabera aukeratzen dira, ahal dela den-boran laburrak direnak beste berri batzuei aukera eman ahal izateko, eta lankidetzan oinarritutakoak. Proiektu batek baino gehiagok parteka dezake es-pazioa, elkarrizketak sortzen dira, sinergien baturak, edo ez. Loturak eta ekintzak aldakorrak dira proiek-tuaren arabera.

Proiektuek sustatzen dituzten jarduerak askotarikoak dira: arte eszenikoak, antzinako gauzen biltegia eta salmenta, erakusketa jarduerak, haurren sormena-ren estimulazioa, zirko jarduerak, altzarien diseinua eta fabrikazioa birziklatutako kartoiarekin, hezkuntza jardueren antolakuntza eta praktikak, musika ekoiz-

pena, topaketen sorkuntza, animazioa 3D-n, Feng Shui filosofia oinarri hartuta barrualdeen zaharberri-tzea eta apainketa, ikuskizunen sorrera...

Kultur suspertzea penintsula osoan egiten da. Horren adibidea dugu Street Design Proiektua, mihisetan eta hiri eszenatokietan esku hartzeak eginez. Helbu-rua da birdiseinatzea eta birdeskubritzea esku hartze artistiko eta sozialaren bidez hiri espazioan. Auzota-rrek parte hartzen dute Zawpen jardueretan, publiko edo enbaxadore gisa.

Haien inplikazioa “bitartearen tarte honetan” garran-tzitsua da Zorrotzaurrek historia bat izan zuelako, eza-gutzera eman behar den historia, asko dagoelako egiteke trantsizio garai honetan, eta etorkizunean asko egongo delako esateko eta egiteko. Emaku-meek eszenatoki bat dute eta gizarte, kultur, hezkun-tza... eragileekin elkarrizketan aritzeko aukera dute. Aukera paregabea haien aletxoa jartzeko eta Bilbo-ko etorkizunean arrastoa uzteko. Zalantzarik gabe, penintsula eszenatoki bilbotar berria da jarduteko eta lerrotzeko.

Garai bakoitzean emakumeak beren burua errebin-dikatzen saiatu dira, eta jakin eta ahal izan duten bezala egin dute. Ibilbidean zehar saiatu gara era-kusten emakume kopuru handi batek oso aktiboki parte hartu zuela hiriaren zabalkunde eta garapen ekonomikoan. Industrializazioak erabat bereizi zituen sexuak ekoizpen jardueraren arabera. Jarduera ba-tzuk gizonezkoenak ziren bereziki, eta beste batzuk, emakumezkoenak. Urteetan zehar handitzen joan-go zen nolabaiteko independentzia pertsonal eta ekonomikoa zutenak, haien egoerarekin konforme ez zeuden emakumeak eta maila pertsonalean, bi-kotean edo familian, lanean, bizi ziren gizartean... ho-bekuntzak lortzeko borrokatu zirenak.

ZAWP papelera

ZORROTZAURRE

> 29

Olabeagan hasiko dugu ibilbidea. Abandoko eliza-tearen zati izan zen 1890era arte; orduz geroztik Bilbo da. Itsasadarraren ezker aldean dago, eta ertzaren bestaldean Deustu. Ziri itxurarekin Arraiz mendia itsa-sadarraren ertzeraino sartzen da, eta oso lur gutxi uz-ten du erabilgarri. Baldintza topografiko horiek auzo gisako antolakuntzan eragin handia izan dute, baita bertan egiten diren jardueren garapenean ere.

Protoindustrializazio fasean, XIX. mendearen azken herenera arte, Olabeagako biztanleek itsas trafikoan eta ontzigintzan jardun zuten. Ainguratoki, dike, kon-ponketetarako tailer txiki, laguntzako ontzi tailer, erro-ta, gabi, ontziola eta abarren beharra zegoen, goi-i-barretik Zorrotzaraino.

Bilboko Areatzan marinelak eta itsasgizonak batzen zi-ren, baita merkatariak, gabarreroak, emakume zama-

ketariak eta gurdizainak, eta pertsonen eta merkan-tzien joan-etorrian zerikusia zuten gainerako guztiak ere. Zingo handieneko ontziek ezin zuten itsasada-rrean gora hiriraino igo hondoan zeuden barrengatik. Horren ondorioz, ainguralekuak Olabeagan zeuden, eta emakumeak, gabarren bidez eta tiroko anima-liek lagunduta, gaien garraioa egiten zuten Ripa edo Areatzako kaietaraino. Emakume hauek zirgariak ziren, oso ohikoak inguru honetan. Zirgariak ertzetik etortzen ziren oinez, salgaiez gainezka zeuden gabarrei tiraka buruan eutsitako soka batzuekin (zirgak).

2017ko otsailaren 20an Bilboko Udalak, Memoria Histo-rikoaren Legea aplikatuta, Zorrotza eta Olabeaga lo-tzen dituen kaiaren, alegia, Alfonso Churruca Kaiaren izendapena aldatu eta, horren ordez, Zirgarien Kaia izendatu du. Zirgariak Kaiaren izendapen berriaren inaugurazioarekin, Udalak xede du, alde batetik, ka-

OLABEAGA

Olabeagako ikuspegia, San Mames berriaren egitura atzealdean dagoelarik

Zirgaria

> 30

leen izenak berrikustea eta Memoria Historikoaren Le-geari egokitzeko konpromisoa betetzea, eta, bestetik, belaunaldiz belaunaldi kai hauetan gora eta behera ibili ziren emakume anonimo haiek gogora ekartzea, euren ahaleginak XIX. mendearen amaierako Bilbo-ren garapenean lagundu baitzuen..

XIX. mendearen bigarren erdian jarduera mota ho-netan gizonezkoen eskulanaren lehia hasi zen, nor-malean erakundeen ardurapean eta teknologia aurrerakuntzarekin eta lanaren antolaketarekin lotu-ta. Emakumeek jarraitu zuten Zirgari eta eskuz egiten zituzten zamalan astunenei loturik.

Itsas izaera handia zuen auzoa zen, eta bertako biztanleen jarduerak bereziki lotuta zeuden itsasoa-rekin eta nabigazioarekin: ontzien konponketa eta eraikuntza, itsasontzien zama lanak, salgaien ga-rraioa gabarretan …

Itsas arrantza jarduerekin batera, tabernak sortu ziren Olabeagan, bertan prostituzioa, jokoa eta al-kohol kontsumoa garatuz.

Jarduerek herritarren idiosinkrasia eta izaera defi-nitzen lagundu zutenaren adibidea Olabeagan dugu, “Norvegia bilbotarra” goitizenez ezagutzen dena. Auzoko biztanleak norvegiar gisa ezagunak dira oraindik ere. Bertako kaietara bakailaoa eta mea ekartzera herrialde nordikotik iristen ziren on-tzi ugarien garaitik datorkien goitizena da.

1860. urtearen inguruan, aurrez aipatutako tailer, errota, gabiak... bertan behera utzi zituzten, zaharki-tzearen eta produktibitate ezaren ondorioz, eta lan-tegiak agertu ziren etapa industrialago bati hasiera eman zitzaion. Itsasadarrak egituratutako hiri arte-riaren garapena etorri zen.

Olabeagak portu eta merkataritza gune bilbotarrak behar zituen funtzioak hartu zituen bere gain, eta Zorrotza eta Deustuko erriberarekin batera, Bilboko portu unitateetako besoetako bat osatu zuen.

Pablo Alzola Alkateak (1877-1879) Udalaren eta Por-tuko Obren Batzordearen ahaleginak batu zituen hiria modernizatzeko xedez. 1878an Portuko Obren Batzordeak itsasadarraren eta barruko portuaren ho-bekuntza plan bati eman zion hasiera. 10 urtean ho-bekuntza nabarmenak egin ziren itsasadarra Area-tzako kaietarako kanal erabilgarri bilakatzeko 6 metro zingo eta 90 metro luzera arteko itsasontzientzat.

Olabeaga

OLABEAGA

> 31

Zorrotzaurre penintsula industria balio handikotzat jo zuen Bilboko Eskualdeko Antolamendu Orokorre-ko Planak (1946), erdi mailako industria kokatzea izanik bere xedea, hirigunetik gertu zegoelako.

Alderantziz baina, pareko ertzean, Olabeagak Euskaldunako lurrak zituen, baina leku arazo han-diak zituen hazten eta hedatzen jarraitzeko, lur eremu mugatuak oztopatzen zuelako. Komunika-zio eta garraio arazoak ere bazituen. Eskuin alde-ko auzoak, Begoña, Santutxu, Txurdinaga, Otxar-koaga, Deustu eta San Ignaziok 70. hamarkadako hazkunde demografikoa eta hiri hedapena irentsi zuten.

COMPAÑIA EUSKALDUNA

1900. urtean Compañía Euskalduna osatu zen Eduardo Aznar y de la Sota, 1830ean Sevillan jaioa eta Ramon de la Sota y Llano, 1957an Castro-Urdia-lesen jaioa lehengusuak buru zirela.

Enpresaren sorrerarekin batera, San Mameseko di-keen jabetza Compañia Euskaldunaren eskuetara eraldatu zen. 1900. urteko martxora arte, jarduera-ren inguruan egiten zen planteamendua guztiz ezberdina zen: Sociedad de los Diques Secosek instalazioen erabilera eskubidearengatik soilik ko-bratzen zuen. Garbiketa eta konponketa lanak ar-madoreen kontura ziren, eta beraiek kontratatzen zuten egokiena iruditzen zitzaiena. Aldaketa txiki hori sartzeak negozioa ulertzeko beste era bat eka-rri zuen: dikeen azpiegitura muntatuta zegoen, eta gainera osagarriak ziren beste zerbitzu batzuen es-kaintza ere egiten zen.

Compañia Euskalduna osatu zen datan Olabea-gan ondokoek jarduten zuten: Viuda de Cortina y Vidaurrazaga, Domingo de Mendiguren jau-nak, eta Viuda e Hijos de Peres. Troca y de Averly y Compañiaren tailerrak ere bazeuden, burdingin-tzako negozioetan zihardutenak baina, era be-rean, itsasontzien osagai metalikoen konponketa edo birjartze zerbitzu batzuk eskaintzeko moduan zirenak.

Oso azkar Compañiak arrakasta handia izan zuen eta bere hazkundeak gora egin zuen berehala. Enkargu ugariak zituzten eta negozio bolumenak eta langileen kopuruak gora egin zuen proportzio berean. 1914an 950 langile zeuden, eta 1930eko

Emakumeek jarraitu

zuten Zirgari eta eskuz

egiten zituzten zamalan

astunenei loturik

Compañia Euskaldunako postala

OLABEAGA

> 32

abenduan 3509ra iritsi ziren. Ez zegoen emakume bakar bat ere langileen artean, ezta hamasei urte-tik beherakorik ere. Emakumeen presentzia antze-man dugu langileentzako jangeletan argazkien bidez.

Emakumeen presentzia aurkitu dugu ontziolatik ateratzen ziren itsasontzi batzuen uretaratzean. 1917an, Artagan-Mendiren uretaratzearen ka-suan, Asuncion de la Sota izan zen amabitxia; edo 1941eko irailaren 22an, Calvo Sotelo Petrolio-on-tziaren uretaratzean Calvo Sotelo andrea izan zen itsasontziko amabitxia, CAMPSAko fundatzailearen alaba.

Nabarmentzekoa da Ramon de la Sotak egindako gizarte eta lan politika. Sociedad Benefica de So-corros delakoaren ohiko babesa sustatu nahi zuen urteroko dohaintzen esleipenarekin. Langileen etxebizitzen eraikuntzarako kooperatiba baten so-rrera ere sustatu zuen, 1920an sozietatearen esta-tutuetan era horretako hobekuntzak sartuz.

Eraikitzaileek nahitaez jarri behar zuten jasotako diru laguntzaren %2 benefizentziako erakundeak finantzatzeko. 1910ean berezko entitate bat sor-tu zen ontziolako langileak laguntzeko. Sozietate honek oinarrizko hiru jarduera ildo zituen: langi-leentzako mediku eta farmazia asistentzia, diru la-guntzen bidez lan egiteko gai ez zirenerako soros-pena, eta Bilboko Ospitale Zibileko egonaldia edo antzeko zentroren batekoa sustengatzea. Ekarpen modura egiten zen ehuneko horren ondorioa da sozietateak ontziolak zuen etorkizun bera zuela. 1953an zerbitzu berriak sortu ziren. Establezimendu bilbotar batzuk sortu ziren bazkideei oinetako eta oihalak prezio egokiagoetan saltzeko. 1961ean Au-rreikuspeneko Mutualitate bilakatu zen.

Emakumeak Compañia Euskaldunako jantokian lanean

OLABEAGA

> 33

Artagan-Mendiren uretaratzea 1917an. Asuncion de la Sota amabitxia.

OLABEAGA

> 34

Zaha Hadid Bagdaden jaio zen 1950ean. Miamin hil zen, 2016an, nazioarteko ospea duen arkitek-toa da. Londresen egin zituen arkitekturako ikas-ketak eta 1977an lortu zuen diploma Aipamen Be-reziarekin. Orduz geroztik Harvard eta Chicagoko Unibertsitateetako katedrak bete zituen eta irakas-le gonbidatua izan zen Hanburgon, New Yorken eta Ohion. Yale Unibertsitateko katedraduna, eta, Arte eta Letretako Akademia Amerikarraren eta Arkitekturako Institutu Amerikarraren Ohorezko ki-dea izan zen.

Bere lorpenen artean aipatzekoak dira Cincinna-tiko Arte Garaikidearen Zentroa (1998) edo Vitrako Suhiltzaileen Parkea (1993). Behin baino gehiago-tan jaso ditu nazioarteko aitortzak, besteak beste, Pritzker Saria 2004an. Bestalde, lehen emakumea izan da Stirling Saria jasotzen.

2004an Zaha Hadidek aurkeztutako proiektua auke-ratua izan zen Bilboko egungo penintsula hori Man-hattan bilbotarra bilakatzeko, batzuek deitzen ausar-tu diren bezala. Berarekin batera bertako bi arkitektok lan egingo dute: Iñaki Peña eta Anton Agirregoitia.

Bilboko Arte Ederretako Museoan aurkeztu zen proiektua. Deustuko Kanalaren irekiera da proiek-tuaren protagonista, San Felicisimo Bidearen eta Euskalduna Zubiak Botika Zaharreko lorategiek bat egiten duten puntuaren arteko lur mihia uretan hartzen zuena. Horrela, Zorrotzaurre hamar zubiren laguntzaz gainerako Bilborekin komunikatuta dago-en uharte bilakatuko zen.

Zorrotzaurre gainbeheran dagoen zonalde baten proiektuari ekiteko erronka da. Prozesu konplexua da auzo osoa egungo erabilerez askatzea. Libre

ZAHA HADID ETA ZORROTZAURRE-RAKO MASTERPLANA

Deustuibarra

Zaha Hadid

> 35

dauden lursail batzuk badaude, Eusko Jaurlaritza-ren laguntza programarekin suntsituak izan diren eraikinenak. Zorrotzaurreko zati handi bat lursailez eta suntsitutako eraikinen aztarnaz beteta dago, oso egoera kaxkarrean dauden solairuetako blokeak daude, baita martxan diren tailerrak ere …

DEUSTUKO ERRIBERA

Zorrotzaurreri bereziki, baina baita Olabeagari ere, eragiten dion proiektu honekin hiri ehuna, azpiegitu-ra bat eta hirira eta lurraldera hurbilpen bat definit-zeko aukera dugu, mugimendu hori berreskuratuko duena kultur eta ekonomia berri baterantz Itsasa-darrean zehar. Ibaizabalera duen orientazioak zutik dauden eraikinak kontserbatzea ahalbidetzen du. Halaber, nabarmentzekoak dira berrerabiltzeko mo-dukoak diren eraikin industrial oso handi batzuk. Di-seinuak altuera ezberdinak izango ditu, beraz, uztar-tu egin beharko dira dagoeneko daudenak eraikiko direnekin. Espazio ireki eta itxiaren arteko harremana, pribatu eta publikoaren artekoa, gune profesional eta pertsonalen artekoa…

Zorrotzaurre finkatu behar da Bilboko eraldaketaren bigarren faseko erreferentzia gisa, bai arkitektura proiektuarengatik eta bai honi esleitutako funtzio-engatik ere, hori guztia, berrikuntza asmoarekin. Epe laburrera begira lanerako espazio batzuk eskaini ahal izango dizkie unibertsitateetatik etorritako sort-zaile berriei, horrela Unibertsitatearen eta erakun-deetako sormen zentroen arteko jarraikortasuna ahalbidetuz.

Hasierako proiektuak lekua hiru barrutitan banat-zea aurreikusten zuen, eraikitzeko dentsitateak eta espazioen erabilerek definituta. Lehenengoan, Euskalduna zubitik gertuen dagoena, hau da,

Zabalgunea, Abandoibarra, Deustu eta Sarrikoko unibertsitateak, Ingeniaritza Eskola eta Basurtuko ospitaletik hurbil dagoen horretan, aukerak ikusten dira “ezagutzaren ekonomiaren garapenerako”. Zonalde horretan kontzentratzen da eraikin kopu-rurik handiena, eta etxebizitza eta bulegoetarako gunea izango da.

Bigarren barrutia edo Barruti Zentrala iraganaren eta etorkizunaren lotura-gunetzat hartzen da, eta hor protagonismo handia dute industria eraikin interes-garrienen kontserbazioak, eta tailer, estudio eta ge-len erabilerak.

Proiektuak kirol pabiloi bat eraikitzea aurreikusten du eta parke erabilera izango duen espazio ireki bat jarraian, Sarriko Parkearen jarraipena izango litzatekeena. San Pablo eliza ere barruti honetan sartzen da.

Zorrotzaurrerako Masterplanaren aurkezpena

Zaha Hadid, behin

baino gehiagotan

jaso ditu nazioarteko

aitortzak, besteak beste,

Pritzker Saria 2004an

ZAHA HADID ETA ZORROTZAURRERAKO MASTERPLANA

> 36

Azkenik, Iparraldeko Barrutia egoitza auzoa izango da, eta besteak beste, kaiak izango ditu txalupa txikientzat, uraren gaineko zurezko pasealekuak eta tabernak erriberaren ondoan. Beraz, Zorrotzaurreko puntan kontzentratuko dira aurreikusi diren 5.300 etxebizitza gehienen eraikuntza, horietako batzuk babes ofizialekoak.

Hiru barrutien ardatza erdiko etorbide bat izango da, Kale Nagusia baino apur bat luzeagoa. Gaine-ra uharte iraunkorra eraikitzea aurreikusi da, garraio publikoaren presentzia handiarekin:tranbia eta Bil-bobus izango dira barneko eta gainerako hiriko al-deekin kanpoko komunikazioa ziurtatuko dutenak. Itsasadarraren ertzak gordeko dira herritarrak oinez eta bizikletaz ibil daitezen sustatzeko.

Orain arte gertatu den bezala, Itsasadarrak garrantzi handia hartuko du hiriaren eta Zorrotzaurren garatu-ko den proiektuaren elementu egituratzaile gisa. Ur-maelek, kaiek, ertzetako jarduerek... garrantzi handia dute portuko jardueren desagertzearen ondorioz erdi hutsik dagoen ibilgu horren biziberritzearekin.

Ia hamar urte igaro dira proiektua aurkeztu zenetik. Errealitate ekonomikoa ez da berdina, eta auzo el-karteek behin eta berriro egindako kexek eta propo-samen berriek eragin apur bat izan dute Masterpla-naren berrikuspena eragiten.

Planak bere baitan hartuko dituen 838.781 m2-ko aza-leraz ari gara, Deustuko Kanala eta haren etorkizuneko irekiera barne. 5.473 etxebizitza eraikiko dira guztira, eta horien erdiak babes ofizialekoak izango dira. Jardue-ra ekonomikoetarako lekua ere egongo da, eraikitako guztizko azaleraren %25 hain zuzen, 201.360 m2 bu-legoetarako, tartean hiriko parke teknologikoaren bi egoitza. 155.893 m2 espazio libreetarako izango dira: pasealekuak, etorbideak eta berdeguneak.

Eraikinen banaketa antolatua egingo da. Hegoal-deko barrutiaren puntan uharteko eraikin altuenak kokatuko dira. Horietako gehienak Hiriko Parke Tekno-logikoaren hegoaldeko egoitzaren bulegoak izango dira. Horien artean BBKren egoitza egongo da, Zaha Hadidek diseinatua, 20 solairuko eraikina eta 90-110 metroko altuerakoa, gutxi gorabehera. Haren on-doan 19 eta 13 solairuko eraikin batzuk. Gainerako eraikinak, uhartearen barruan leudekeenak, 5-6ko solairu izango dituzte, dagoeneko bertan dauden eraikinekin egokituz.

Nabarmendu behar dugu BBKren Dorrearen ondo-ko lursail bat, ekipamendu pribaturako gordeta da-goena. Oraindik ez dakigu zein izango den haren

Masterplana eta mugikortasun iraunkorra

Zorrotzaurre finkatu

behar da Bilboko

eraldaketaren bigarren

faseko erreferentzia gisa

ZAHA HADID ETA ZORROTZAURRERAKO MASTERPLANA

> 37

erabilera. Plan honekin egiten den apusturik han-dienetako bat da mugikortasun iraunkorraren alde egingo dena: bidegorrien sarea sortuko da eta Bil-boko tranbiaren sarea handituko da.

Erdialdeko gunean eraikinek, bataz beste, 7-8 solai-ruko altura izango dute, eta inongo kasutan ez dute 12koa gaindituko. Barruti horretan aurkituko ditugu egoitza eraikin gehienak. Eraikin berri horiek uztar-tu egingo dira berreskuratutako nabeekin, gehie-nak ekipamendu publikoetarako erabiliko direnak. Hemen aurreikusita dago parke handi eta lineala eraikitzea, etorbide nagusiaren eta Deustuko kana-laren artean.

Iparraldeko barrutia trinkoagoa izango da. Izan ere, egoitza eraikinek 19 pisu arteko altura izango dute gehienez ere. Altura apurka-apurka jaisten joango da erdialdeko gunera hurbildu ahala. Zonalde ho-netan kokatuko da Hiriko Parke Teknologikoaren ipa-rraldeko egoitza, eraikin berriak eta lehengo lantegi zaharberrituak egongo dira.

Deustuko Kanalaren beste aldean, dagoeneko Idom eta IMG Klinika dauden lekuan, eraikinek 9 eta 13 pisu arteko altura izango dute.

Planetik baztertu dira Elorrietan egitekoak ziren Deus-tuko Kanaleko betelanak. Hori dela-eta hasierako pla-nean aurreikusten ziren etxebizitzak baztertu dira, baita ondoren proposatu zen parkea ere, eta beraz, erribe-rako zabalgune hori handitu gabe geratuko da.

Plana mugikortasun iraunkorraren aldeko apustu handia da: bidegorrien sarea sortuko da eta Bilbo-ko tranbiaren sarea handituko da. Tranbiaren linea berri bat proposatu da. Itsasadarrarekin paraleloan uharte osoa zeharkatuko luke, hegoaldeko muturra

Bilboko erdialdeko linearekin lotuko litzateke, eta Zo-rrotzara iritsiko litzateke, ondoren, Barakaldo eta Urbi-nagarekin lotura egiteko Sestaon.

Bilboko zentroarekiko lotura tranbiaren bidez egingo litzateke, Euskalduna zubia handituz eta tranbiak eta oinezkoek soilik erabiltzeko biaduktu berri bat eginez.

Planak zubi kopurua murriztu du, hamarretik hiru-ra. Lehenengoa hegoaldeko barrutian eraikiko da, Deustuko Kanalaren irekieran, uhartea Deustu au-zoarekin lotuz. Zuzenean lotuko ditu Ibarrekolanda tunela batetik eta Euskalduna zubia bestetik. Ondo-ko hauek izango ditu: oinezkoentzako espaloiak, bi-degorria eta autoentzako galtzara 2 errailekin zentzu bakoitzean.

Beste bi zubiak iparraldeko muturrean eraikiko dira, eta uhartearen eta San Ignazioren arteko lotura ahalbidetuko dute eta Zorrotzaurre eta Zorrotza. hurrenez hurren. San Ignaziokoak oinezkoentzako espaloiak, bidegorria eta zentzu bakoitzerako errail bateko galtzada izango ditu.

Masterplan honekin Zorrotzaurre irudika dezakegu arkitektura berriaren erreferentzia gisa, lehendik eraiki-takoarekin harmonian, negozioetarako eta aukera berrientzako erreferentzia, baita kultura eta aisialdi-rako ere. Azken finean, Bilbok bere historia idatzi be-harko du gune honetan.

ZAHA HADID ETA ZORROTZAURRERAKO MASTERPLANA

Zorrotzaurreko etorkizuneko irla

> 38

Industria krisiaren ondorioz, garai bateko amaiera iritsi zen 80. hamarkadan. 1984ko irailaren 27an hel-muga Yugoslavia zuen Bijelo Polje itsasontzia ureta-ratu zen. Euskaldunatik atera zen azken ontzia izan zen. Jarraipen Batzorde bat sortu zen ontziolaren birmoldaketarako 1988an. INIk langileei kontratuen desegitea aurkeztu zien.

Industria ondorengo metropoliak errealitate ara-zotsua utzi zuen: hiriguneen saturazioa eta kon-gestioa, lur urbanizagarriaren eza, irisgarritasun arazoak, topografia berezia dela-eta lur libre urria, lurraren erabileren nahaspila antolamendu eza-gatik, industria ehunaren degradazioa eta zahar-kitzea, enpresa handien jabetzako lurren erabilera eskasa...

1989ko Hiri Antolamendurako Plan Orokorrak irten-bide batzuk proposatu zituen antzinako industria enklabeak berregokitzeko eta beren funtzioak bir-bideratzerako egoitza eta hirugarren sektoreko era-bileretara.

1993an Euskaldunako eraikinak suntsitu zituzten. Antzinako ontzioletatik geratu den ondare mate-rial bakarra ondoko hau da: bonba etxea, 2. eta 3. dikeak eta Carola garabia, martxan zena 1954az geroztik.

Talleres de Erandio enpresak eraiki zuen Carola ga-rabiak Deustutik beste aldera gasolinoan egunero pasatzen zen emakume baten izena hartu zuen. 65 m-ko altuerako garabi elektriko bat da, gehie-

nez 40 tona zama altxa ditzakeena, herrialdean instalaturiko garabi indartsuena.

Bere funtzio nagusia itsasontzien eraikitze lanetan laguntzea zen, lehenengo eskeletoa eta ondoren kaskoaren estalki metaliko astuna osatuko zuten pieza astunenak hurbilduz.

Bilboko Itsasadarra Itsas Museoa Fundazioa 1996an sortu zen ondoko misioarekin: “historian zehar Itsasadarrak, Bilboko portuak eta Bizkaiko lurraldeak izan duten itsas jarduerek metaturiko kultur ondarearen ikerketa, zaintza eta hedape-na sustatzea”. Urtebete geroago Patronatua osatu zen Bilboko eremu publiko eta pribatu nagusietako ordezkariekin.

EUSKALDUNA JAUREGIA ETA BILBOKO ITSASADARRA ITSAS MUSEOA

Carola garabia, dikeak eta bonba etxea. Bilboko Itsasadarra Itsas Museoa

> 39

Ondare material horrek okupatzen duen gunea (Carola garabia, bonba etxea eta dikeak) 2003an abian jarri zen Bilboko Itsasadarra Itsas Museoaren zati da. 10 urteotan, jarduera pila bat egin dira mu-seoan, eskola tailerrak, aldi baterako 50 erakusketa eta 30 itsasontziren bisita baino gehiago.

Compañia Euskaldunak okupatzen zuen beste gune handiari dagokionez, Biziberritzeko Plan Estra-tegikoaren ekimenez Kongresu eta Musikaren Eus-kalduna Jauregiaren eraikuntza egin zen. 1991n makineria aktibatu zen, eta Eusko Jaurlaritzako Kul-tura Sailak batzorde bat osatu zuen nazioartean zegoen eskaintza aztertzeko xedez. Urtebete geroa-go Jauregia eraikitzeko ideia lehiaketaren deialdia egin zen. 94 proiektu aurkeztu ziren lehiaketara.

Horietatik Dolores Palacios eta Federico Soriano-ren Wagnerren Ontzi Mamuarenak irabazi zuen. 1995eko ekainean hasi ziren eraikina egiten eta 1999ko otsailean inauguratu zen.

DOLORES PALACIOS ETA WAGNERREN ONTZI MAMUA, NOSKI

Bilborako proiektu honen diseinuan ekarpen han-dia egin zuen emakumea Dolores Palacios izan zen, Bilbon jaioa 1960ko urriaren 14an. Madrileko Goi Mailako Arkitektura Eskola Teknikoan ikasi zuen eta Arkitektoa da 1987az geroztik.

Revista Fisuras de la Cultura Contemporanea-ko argitaratzailea eta Valentzia Erkidegoko Arkitektoen

Elkargoko Revista Via Arquitectura-ko erredaktorea da, eta, hainbat arkitektoren obrei buruzko argital-penak ditu: “Felix y Jose Luis Iñiguez de Onzoño”, “Alvaro Libano”, “Rufino Basañez” eta jakina, “Wag-nerren ontzi mamua, noski”, Euskalduna Jauregiari dagokiona.

1992an, Federico Sorianorekin batera Soriano eta Asociados Arkitektura Estudioa (S&Aa) sortu zuen. Estudioak egindako proiektuen artean adibideeta-ko batzuk zerrendatuko ditugu ondoren: Euskaldu-na Jauregia Bilbon (1991-98), Benidormeko Entzu-naretoa (Lehiaketan, bigarren saria), Etxebizitzak Barakaldon (Europan 5, aipamena), Laminar Do-rrea. Glories Plaza. Bartzelonan (Lehiaketan, lehen saria) (2001), Bizkaia Plaza eraikina. Eusko Jaurlari-

Dolores Palacios eta Federico SorianoBilboko Itsasadarra Itsas Museoaren sarrera

EUSKALDUNA JAUREGIA ETA BILBOKO ITSASADARRA ITSAS MUSEOA

> 40

tzaren eraikuntza korporatiboa (Lehiaketan, lehen saria) (2007), San Pelaio ikastetxea. Ermua Hiriko egitura nabarmena (Bizkaia) eta ikasketa zentroa. (2007), Malagako Entzunaretoa. Oinarrizko proiek-tua. (2008), Paleontologia eta Giza Bilakaeraren Museoa. Pacheco Dorrea. Murtzia. (2008)

Gainera, Enric Miralles Saria irabazi zuten Arkitek-tura Espainiarraren IV. Bienalean, 2001ean, Bilbo-ko “Kongresu eta Musikaren Euskalduna Jauregia” obrarengatik.

25.000 metro karratu baino gehiagoko Euskaldu-nako ontziola zaharren lursailaren gainean, jaure-

giak antzinako itsasontzi erraldoi bat dirudi, eten-gabe eraikitzen ariko liratekeena, itsasadarrean ainguratuta, kanpoko aldea herdoildua duela denboraren poderioz.

2003an Munduko Biltzar Jauregirik Onenaren Sa-ria jaso zuen gune honek urtero milaka lagun el-kartzen ditu bertan egiten diren ehunka kongresu, biltzar eta ekitaldietan. Bilboko Orkestra Sinfonikoak bertan du bere egoitza, eta hortxe ere eskaintzen du bere Opera denboraldia OLBEk, emakumezkoei dedikaturiko obra ugarirekin: Carmen, Adriana Le-couvreur, Tosca, Aida, Ana Bolena, Madame But-terfly, Luisa Miller, María Stuarda, Manon, Lucrezia

Euskalduna Jauregia

Dolores Palacios

Bilbon jaioa 1960an,

Bilborako proiektu

honen diseinuan

ekarpen handia

egin zuen

EUSKALDUNA JAUREGIA ETA BILBOKO ITSASADARRA ITSAS MUSEOA

> 41

Borgia, Alcina, Rusalka, Elektra, Norma… Era guz-tietako kultur eta aisialdiko jarduerak eskaintzen ditu: kontzertuak, opera, antzerkia, balleta, musi-kalak… 2013an 744 ekintza eta emanaldi egon zi-ren, 494.430 ikusle, eta %92ko betetze-maila. Horrek guztiak esplotazioko 116.216 euroko etekinak ekarri zituen eta 77,5 milioi euroko inpaktu ekonomikoa eragin zuen.

Euskalduna Jauregiak aukera eman dio Bilbori ma-pan kokatzeko, nazioarteko kongresuetako egoitza gisa erreferente bilakatuz, horrek guztiak hiriaren-tzat duen eragin ekonomikoa kontuan izanik. Bai-na gainera, kultura eta aisialdi erreferente bat da kanpora begira eta baita bertako herritarrei begira ere. Elementu dinamizatzaile bikaina, orain dela hamarkada batzuk Bilbo industriala protagonis-

ta zen leku berean. Birmoldaketak, berregokitzeak, berrerabiltzeak hirugarren sektoreko erabilera eta jardueretaranzko bilakaera eragin dute.

Arrantza, ontziola eta industriako itsasadarrek ai-sialdiko itsasadarra babesten dute bere baitan. Olabeagan urtero egiten da Ingeniaritza Eskola-ren eta Deustuko Unibertsitatearen arteko estropa-da. Ertzak jadanik ez dira dikeak eta kaiak, arteen museoaren fatxada eginkizuna bereganatu dute. Olabeagako kaiko pasealekua hiriko topaleku eta aisialdi gune bilakatu da, auzoko biztanleak zein botxoko gainerakoak paseatzen dira oinez, bizikle-taz, patinetan edo baita trizikloan ere. Zaha Hadi-den proiektua aukera handi bat da hazteko eta auzo gisa garatzeko, definitzen duen izaera man-tenduz.

Zirgarien kaia

Estropadak Olabeagatik igarotzen

Itsasadarrean zerbitzu turistikoak eskaintzen dituzten txalupak

EUSKALDUNA JAUREGIA ETA BILBOKO ITSASADARRA ITSAS MUSEOA

> 42

Azkeneko 40 urteetan emakumeei aitortutako esku-bideek diktaduraren dikatadura urteetan planteatu-tako errebindikazioetako batzuk eskuratzea suposatu dute. Eskubideak, berdintasuna, aukerak, garapen pertsonala eta profesionala, aitortza, ikusgaitasuna... asko dago oraindik egiteko...

Ibilbide honen bidez bisibilizazioa eman nahi diegu hitz egin dugun emakume horiei guztiei, era indibi-dualean eta kolektiboan, eurek inbertitutako esfortzu eta energiaren esker ona.

Lan honek agerian utzi nahi ditu aipatu ditugun emakume horiek guztiek, banaka eta taldean, egin-dako ahaleginaren eta inbertitutako energiaren ai-torpena. Errazagoa zaigu emakumeen errealitatea eta bete zuten paperaren garrantzia ezagutzea XVII-XIX. mendeetako Bilbon. Kosta egiten zaigu lor-turiko helburuak aitortzea edo pairatzen ditugun desberdintasunak identifikatzea; beste herrialde eta kultura batzuetan, aldiz, berehala identifikatzen ditu-gu. Hemengo eta oraingo azterketa egitea, Bilbon, 2014an, kostatu egiten zaigu. Baita Bilboko etorkizu-nari eta bere emakumeei buruz hitz egitea ere. Hale-re, gogoeta egiteko puntu batzuk jasoko ditugu.

2010-2011 ikasturtean ehun urte bete ziren unibertsi-tatea emakumeentzat ireki zenetik. Lehenengo gizo-nezkoek zuten hezkuntza eskubide antzekoa lortzea izan zen, eta emakumeak beraiek hezitzaile izatea.

Gure Autonomia Erkidegoan 2011/2012an unibertsi-tateko goi mailako ikasketetan 22 urtetik gorako ema-kumeen eskolaratze tasa %36,4koa izan zen, eta adin bereko gizonezkoena %27,6koa.

Bilbo Handiko 25-29 urte bitarteko goi-mailako titulu-dun emakumeen okupazio tasa handiagoa da ere 2011an, baina azpimarragarria da ere emakumeen lana zerbitzu sektorean dagoela kontzentratua batez ere, neurrigabeko ehuneko altua osasunean, gizarte zerbitzuan eta hezkuntzan egonda. Hau da, zaintza-rekin lotutako lanpostuak.

Gero eta emakume gehiago iristen dira ardura pos-tuetara erakundeetan, eta gero eta gehiago dira emakume ekintzaileak beren enpresa sortzeko au-kera baliatzen dutenak...arlo hauetako emakume kopurua gizonena baino askoz ere baxuagoa bada ere oraindik. Erronka ezberdinak ditugu oraindik, bes-teak beste, soldaten aldea gizonen soldatekiko, eran-tzunkidetasuna laborala, familiarra eta pertsonala, aitortza profesionala...

Gizarte globalizatu batean bizi gara, eta eskubideen berdintasuna aitortu bai, baina ez da beti gauzatzen. Egungo emakume bilbotarren belaunaldiek erronka handiak dituzte lortzear. Haien aurrekoek lan handia egin zuten, bidea hasi zuten haien presentzia eta ekintzekin eta Bilboko historiaren parte dira. Hiriaren etorkizunak emakumeen izenak ere izango ditu.

ITXIERA

> 43

Atienza, Maria Gracia (Koord.): Espainiako Arki-tekto Gazteen 6. Erakusketa Fundación Antonio Camuñas, Madril, 2000.

Basas, Manuel: Diccionario abreviado de las calles de Bilbao. Bilboko Udala, Bilbo, 1991.

Bilbao-Goyoaga, Jesus: El genio de la Ría: una evocación desde la Ribera de Deusto. Muelle de Uribitarte, Bilbo, 2005.

Brancas Escartin, Marta: Bilboko emakumezko-en antzinako lanbideak. Bilboko Udalaren Enplegu, Emakume eta Ingurugiro Saila. Bilbo, 1998.

Candina, Begoña eta Casanovas, Teresa (Zuz.): Mendeurreneko erakusketa (1886-1986). Bilboko Merkataritza, Industria eta Nabigazio Ganbera. Bil-bo, 1986.

Esteban Galarza, Marisol: Bilbao, luces y som-bras. Universidad del País Vasco, Bilbao, 1999.

Fundación Tapia-Sainz: 50. urteurrenaren oroit-zapen txostena. Fundación Tapia- Sainz, Bilbo, 2006.

Garrido, Almudena eta Alcock, Robert (Ed.): Foro para un Zorrozaurre sostenible. “Euskaldunako Zubia” Auzo Elkartea, Bilbo, 2004.

Gonzalez Portilla, Manuel (Ed.): Los orígenes de una metrópoli industrial: la Ría de Bilbao. I. Lib. Fun-dación BBVA, Bilbo, 2005.

Ibañez, Maite; Santana, Alberto eta Zabala, Marta: Bizkaiko industria ondarea. Eusko Jaurlarit-zako Kultura eta Turismo Saila, Bilbo, 1988.

Ibañez, Maite; Ibarra, Jose Luis eta Zabala, Mar-ta: Euskalduna: del Astillero al Palacio de Congre-sos y de la Música. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 2002.

Llano Hernaiz, Jose Miguel: Olabeaga Ribera/Zorrozaurre. Auzoak XXI. mendeari begira. Bilboko Udaleko Ingurumen eta Hirigintza Saila, 2006.

Ordeig Corsini, Jose Maria: Zorrozaurre, diseños para la reactivación de la Ría de Bilbao. Bilboko Udala, Bilbo, 1998.

Ortega, Victor: 3000 Viejas Fotos para la historia de Vizcaya, 2. albuma, Durango y los pueblos de la Ría desde 1850, Victor Ortega, La Gran Enciclope-dia Vasca argitaletxea, 2001.

Pereda, Iñaki: Apuntes sobre la historia de Zo-rroza in Alonso Olea, Eduardo J.(Koord.): Bilbao y sus barrios: una mirada desde la Historia. Bilboko Udaleko Kultura eta Hezkuntza Saila, Bilbo, 4. Bilbo, 2009.

Pereda, Iñaki: Osterak Bilboko auzoetatik. Ant-zinako Deustuko elizatea. Bilboko Udaleko Kultura eta Hezkuntza Saila, Bilbo, 2010.

Ruzafa Ortega, Rafael: Antes de la clase. Los trabajadores en Bilbao y la margen izquierda del Nervión, 1841-1891.

Sanchez, Esteban: Artiach, la fábrica de galle-tas de Bilbao 1907. Bilbao Bizkaia Kutxa, Bilbo, 2007.

Sánchez Tirado, J.M.: 100 años de la Historia de Bilbao (1889-2002).La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 2002.

BIBLIOGRAFIA

> 44

Serrano Abad, Susana: La Ribera de Deusto, industria y portuaria, in Perez Perez, Jose Antonio (Koord.): Bilbao y sus barrios: una mirada desde la Historia. (3. liburukia) Bilboko Udaleko Kultura eta Hez-kuntza Saila. Bilbo, 2008.

Serrano, Susana: Olabeaga, Cultura y Patrimonio de una ciudad post-industrial in Perez Perez, Jose An-tonio (Koord.): Bilbao y sus barrios: una mirada des-de la Historia. (2. liburukia) Bilboko Udaleko Kultura eta Hezkuntza Saila. Bilbo, 2007.

Silveti, Jorge (Koord.): Los márgenes de la Ría. Bi-zkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1998.

Villota Elejalde, Ignacio: Recuerdos del Deusto de mi niñez. Elkar, Bilbo, 2012.

Villota Elejalde, Ignacio eta Altube, Txomin: Deus-to del ayer y de hoy. Bilboko Udala, Bilbo, 1987.

Bizkaiko Foru Artxibategiko Epai, Udal eta Ogasun Funtsak. Bilboko Udal Artxibategiko Funtsak.

Bizkaiko Elizaren Histori Artxiboko Sakramentu Fon-doak

Bilboko Aldizkako Argitalpenen Funt-sak, Bilboko Udala: http://www.bilbao.net/cs/Satel l i te?c=Page&cid=3000038753&lang-uage=es&pageid=3000038753&pagename=Bilba-onet%2FPage%2FBIO_listadoPublicaciones, 2014ko urtarrilean kontsultatua

Haceria: http://haceria.com/, 2014ko otsailean kontsultatua

ZAWP Bilbo: http://www.zawpbilbao.com/, 2014ko otsailean kontsultatua Open Gunea: http://espacioopen.com/, 2014ko otsailean kont-sultatua

Arquitectura Bilbao en Construcción bloga: http://bilbaoenconstruccion.com/, 2014ko urtarri-lean kontsultatua

Euskalduna Jauregia: http://www.euskalduna.net/, 2014ko urtarrilean kontsultatua

Todo Coleccion, objektuen enkanteak: http://www.todocoleccion.net/papel-secante-pinturas-brasso-s-e-deusto-bilbao~x35629953, 2014ko otsai-lean kontsultatua

Todo Coleccion, objektuen enkanteak: http://www.todocoleccion.net/botella-azul-brasso-liqui-do-perfumado-reckiti-brasso-s-e-bilbao-22-ptas-375-grs~x28216113#sobre_el_lote, 2014ko otsailean kont-sultatua

“Bilbao zenbatekoetan”, Bilboko Udalaren web-gunea:, 2014ko otsailean kontsultatua

BIBLIOGRAFIA