EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio...

22

Transcript of EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio...

Page 1: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako
Page 2: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN

Asmatzaileak eta aitzindariak

Page 3: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu,

jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren diru-laguntza jaso du.

1. argitalpena: 2020ko maiatzean

Azalaren diseinua:Erein

Maketazioa:Itxaropena

© Gontzal Avila Rodriguez© Ilustrazioak: Iosune Avila Rodriguez

© EREIN. Donostia 2020ISBN: 978-84-9109-497-5

D.L.: D 00430-2020EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 107

20018 DonostiaT 943 218 300 F 943 218 311

[email protected]

Inprimatzailea: Itxaropena, S. A.Araba kalea, 45. 20800 Zarautz

T 943 835 [email protected]

Page 4: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN

Asmatzaileak eta aitzindariak

Gontzal Avila Ilustrazioak: Iosune Avila

Page 5: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

Me estremeció la mujerque parió once hijos,

en el tiempo de la harinay un kilo de pan,

y los miró endurecersemascando carijos,

me estremeció porque erami abuela, además.

Me estremecieron mujeresque la historia anotó entre laureles,

y otras desconocidas gigantes,que no hay libro que las aguante.

Silvio Rodríguez

Page 6: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

7

AURKIBIDEA

Hitzaurrea .............................................................................13

Liburuaren antolaketari buruz .......................................... 17

Lehenengo atala. Atik Zra .......................................................19

Ada Lovelace ................................................................... 21Amanda T. Jones ............................................................. 23Amelia Earhart Otis ......................................................... 25Anna Connelly ................................................................ 27Anna Wagner Keichline ................................................... 28Ann Makosinski .............................................................. 30Annie Londonderry Cohen Kopchovsky ............................ 32Angela Ruiz Robles .......................................................... 33Barbe-Nicole Clicquot ...................................................... 34Beatrice Tilly Shilling ....................................................... 36Bertha Benz .................................................................... 38Beryl Markham ............................................................... 40Bessie Coleman ............................................................... 42Beulah Louise Henry ....................................................... 45Bette Nesmith Graham ..................................................... 47Candelaria Perez .............................................................. 49Caroline Lucretia Herschel ............................................... 50Celia Sanchez-Ramos Roda .............................................. 52Cristina Casadevall de la Camara ...................................... 54Edith Clarke .................................................................... 55Eldorado Jones ................................................................ 57

Page 7: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

8

Elena Garcia Armada ....................................................... 59Elia Garci-Lara Catalá ...................................................... 61Elizabeth J. Magie ............................................................ 62Elizabeth MacGill ............................................................ 64Ellen Ochoa .................................................................... 66Ellen Swallow Richards .................................................... 67Emily Warren Roebling .................................................... 69Emma Lilian Todd ........................................................... 72Erna Schneider Hoover .................................................... 74Esther Borao Moros ......................................................... 76Evelyn Berezin ................................................................ 78Fermina Orduña .............................................................. 80Florence Lawrence ........................................................... 82Francisca Jaquinet ............................................................ 84Gladys Mae West ............................................................. 86Grace Murray Hopper ...................................................... 87Harriet Williams Russell ................................................... 89Hedy Lamarr ................................................................... 90Helen Blanchard .............................................................. 92Hélène Dutrieu ................................................................ 94Henrietta Swan Leavitt ..................................................... 96Hertha Marks Ayrton ....................................................... 98Hipatia Alexandriakoa ................................................... 101Jeanne Villepreux-Power ................................................ 103Joy Mangano ................................................................. 104Josephine Cochrane ....................................................... 105Julia Rodriguez Maribona ............................................... 106Juliette Gordon Low ....................................................... 107Kate Gleason ................................................................. 108Katharine Burr Blodgett ................................................. 110Lillian Moller Gilbreth ................................................... 112Luz Rello Sanchez .......................................................... 113Margaret Meg Crane ...................................................... 115

Page 8: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

9

Margaret Eloise Knight................................................... 117Maria E. Beasley ............................................................ 120Maria Hebrearra ............................................................ 121Maria Montessori .......................................................... 122Maria Telkes .................................................................. 124Maria Teresa de Pedro Lucio ........................................... 125Marie Marvingt ............................................................. 127Marie Van Brittan Brown ................................................ 129Marion Donovan ........................................................... 131Marjorie Stewart Joyner ................................................. 133Martha Coston .............................................................. 135Mary Anderson ............................................................. 137Mary Dixon Kies ........................................................... 139Mary Elizabeth Walton ................................................... 140Melitta Bentz ................................................................. 141Miriam Benjamin .......................................................... 142Nancy M. Johnson ......................................................... 144Olive Wetzel Dennis ...................................................... 145Patricia Billings ............................................................. 147Rachel Zimmerman Brachman ....................................... 148Ruth Benerito ................................................................ 149Sarah Boone .................................................................. 151Sarah Goode ................................................................. 152Sarah Guppy ................................................................. 153Shirley Jackson .............................................................. 155Sophie Opel .................................................................. 156Stephanie Kwolek .......................................................... 157Sybilla Masters .............................................................. 158Temple Grandin ............................................................ 159Valentina Tereshkova ..................................................... 160Valerie Thomas .............................................................. 162Yvonne Brill .................................................................. 163

Page 9: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

10

Bigarren atala. Emakume euskaldunak eta euskal jatorrikoak .. 165Cesarea Garbuno ........................................................... 167Eulalia Abaitua .............................................................. 170Maitane Alonso Monasterio ............................................ 172Margot Duhalde Sotomayor ............................................ 174Martina de Zuricalday .................................................... 176Mercedes Diaz Morales .................................................. 179

Hirugarren atala. Emakumeen kolektiboak Euskal Herrian .... 183Batelariak ..................................................................... 185Liho-ehuleak ................................................................. 187Zigarrogileak ................................................................ 189

Laugarren atala. Laburrean .................................................. 193Alice H. Parker .............................................................. 195Amye Everard Ball ........................................................ 195Angela Vilariño Facal ..................................................... 196Barbara S. Askins ........................................................... 196Berenice Abbott ............................................................. 197Barbara Crawford Johnson ............................................. 197Carmen Fabregas ........................................................... 197Charlotte Bridgwood ..................................................... 198Clatonia Joaquin Dorticus .............................................. 198Deepika Kurup .............................................................. 198Elisa Leonida Zamfirescu ............................................... 199Ellen Eglin .................................................................... 200Emilia Pardo Bazan ........................................................ 200Emily Jayne Cummins .................................................... 200Evelyn Miralles ............................................................. 201Florence Parpart ........................................................... 201Frances Gabe................................................................. 202Gerda Taro .................................................................... 202

Page 10: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

11

Grace Aboh Dotou ......................................................... 203Hannah Slater ............................................................... 203Ida Forbes ..................................................................... 204Jane Ni Dhulchaointigh .................................................. 204Janet Emerson Bashen ................................................... 204Jeanne Bertrand ............................................................ 205Judy W. Reed ................................................................ 205Letitia Geer ................................................................... 205Louisa Llewellin ............................................................ 206Mallika Srinivasan ........................................................ 206Maral Yazarloo-Pattrick .................................................. 207Margarete Steiff ............................................................ 207Margaret Wilcox ............................................................ 208Maria Bernaldo Quiros .................................................. 208Maria Cunitz ................................................................. 208María del Carmen Ortiz de Arce ..................................... 209Mariam Al Asturlabiyy ................................................... 209Maria Pereira ................................................................ 210Maria Teresa De Filippis ................................................ 210Martha Jones ................................................................. 211Martine Bertereau ......................................................... 211Martine Kempf .............................................................. 211Mary Engle Pennington ................................................. 212Mary Jane Reynolds ....................................................... 212Mary Jones De Leon ...................................................... 212Mathilde Fibiger ............................................................ 213Melisa Marquez Rodriguez ............................................. 213Nana Akua Oppong ....................................................... 213Olga D. Gonzalez-Sanabria ............................................. 214Omowunmi Sadik ......................................................... 214Pratibha Gai ................................................................. 214Raymonde de Laroche .................................................... 215Rita de Morais Sarmento ................................................ 215

Page 11: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

12

Ruane Jeter ................................................................... 215Ruth Handler ................................................................ 216Sarah Mather ................................................................ 216Salome Campos ............................................................. 217Tabitha Babbitt ............................................................. 218Thérèse Kirongozi .......................................................... 218Veena Sahajwalla ........................................................... 219

Bosgarren atala. Glosario txikia ............................................ 221

Informazio-iturriak: bibliografia, blog eta web-orriak, dokumentalak, filmak eta bideoak. Beste informazio-iturri batzuk ............................................. 229

Erreferentziak ...................................................................... 233

Argazki eta irudien jatorria .................................................. 235

Eskertzak ............................................................................. 237

Page 12: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

13

HITZAURREA

Amye Everard Ballek Ingalaterran 1637. urtean azafrai-tintura pa-tentatu zuenetik, milaka emakumek eskaini dute beren lan, ekimen eta asmamena eguneroko bizitzako arazo askori erantzuna emateko, betiere soluzio originalen, burutsuen eta, batez ere, praktikoen bidez, horiek baitira, azken finean, mundu teknologikoaren oinarria.

Gaur egun, ikertzaile askok zalantzan jartzen dute emakumeak his-torian izandako paperaz eman den ikuspegia. Jose Luis Corral Lafuen-te historialariak horren inguruko hainbat datu ematen dizkigu: “X. mendean, emakumeak zeuden eskuizkribuak argiztatzeko tailerren buru. Kasu nabarmenetako bat Enderena izan zen. Endek Tábarako (Zamora) San Salvador monasterioko miniaturen tailerra zuzentzen zuen Emeterio fraidearekin batera. 1254. eta 1271. urteen arteko Pa-risko ofizioen liburuan, emakumeek egiten zituzten lanetako batzuk zerrendatzen dira, eta horien artean ageri da eraikuntza. Marseilla hi-riko gremioen 1297ko erregistro batean, 150 ofizio jasotzen dira non emakumeak agertzen diren: XIX. mendean baino gehiago. Era berean, dokumentu zaharretan jasota dago Erdi Aroko Europako katedral go-tikoetako langileen % 30 emakumeak zirela. Kare-orea prestatu eta ga-rraiatu, materialak eta adreiluak eraman, metalak landu, igeltsu-xaflak egin, beirateak… Azken finean, gizonen lan berberak egiten zituzten. Erdi Aroko emakumeek hezkuntzarekiko interesa ere bazuten; horren erakusgarri da Llibre de les dones* (Emakumeen liburua), Francesc Eixi-menisek 1396 inguruan katalanez idatzitako lana. Bertan, emakumeen hezkuntzarako gida bat dago, eta gomendatzen da irakurtzen eta idaz-ten ikastea(1).

Lumière anaiek beren lehen dokumental laburra XIX. mendearen amaieran emakumeak industrian jokatu zuen paperaren testigantza grafiko bihurtu da hura grabatu eta 125 urtera. Izan ere, Lumière fa-brikako langileen irteera dokumentalean, argi eta garbi ikus dezakegu

Page 13: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

14

emakume ugari fabrikatik irteten. Berrogeita bost segundo garran-tzitsu, emakumearen eta teknologiaren arteko harreman ukaezinaren ikuspuntutik.

Banakako ahaleginen adibideak ere aurkitu ahal izan ditugu emaku-meen artean. Besteak beste, lehen ontzi-garbigailua, autoen haizetako- garbigailua eta hegazkinen zarata arintzeko isilgailua Estatu Batuetako hiru emakumek asmatu zituzten. Hirien arteko distantzia luzeak au-toz egiten ez ziren garai batean, alemaniar emakume batek egin zuen lehen bidaia luzea (107 km), eta harrigarria iruditu arren, hogeita sei urteko errusiar emakume bat izan zen espaziora joan zen lehen per-tsona zibila.

Lan honetan zehar, agerian gelditzen da emakumeek zer-nolako ga-rrantzia duten, tradizioz hainbat eskubide ukatu zaizkion arren. Hain zuzen ere, diskriminazioa ohikoa izan da emakumearen lanari lotuta. Erdi Aroan dagoeneko, katedraletan lan egiten zuten emakumeei gizo-nezkoei baino gutxiago ordaintzen zieten(2). Urte askoan, emakumeek ezin izan dute jabetzarik izan beren izenean. Aiten, senarren eta semeen izenean jarri behar zituzten beren sorkuntza eta asmakizunak. Esate-rako, 1809ra arte, Estatu Batuetan emakume batek ezin zuen asmakizu-nik bere izenean jarri.

Frantziar jatorriko Francisca Jaquinet izan zen Espainian asmaki-zun bat erregistratu zuen lehen emakumea, 1826an, eta senarraren izenean jarri zuen. Ordurako, ordea, senarra hila zen. Benetan izan zen asmatzailea senarra? 1909an, Elisa Leonida Zamfirescuk Berlin-go Unibertsitate Teknikoan sartzea lortu zuen, baina, izena ematean, errenuntzia zezan konbentzitzen saiatu zen dekanoa. Horretarako, hiru K-k aipatu zizkion: Kinder, Küche, Kirche (seme-alabak, sukal-dea, eliza). Elisak hiru urtean eta bikaineko emaitzekin bukatu zituen ikasketak, ordea. Historiako lehen emakume ingeniarietako bat izan zen.

Bizikletaren historia bitxian, pedalkadak ematera ausartu ziren lehen emakumeak iraindu, harrika hartu eta gaitzik txarrenetara kondenatu zituzten. Medikuen arabera, bizikletan ibiltzeak antzutasuna eta nerbio- nahasmenduak eragin zitzakeen(3). XIX. mendearen bukaeran, ordea, haietako batek munduari bira eman zion bizikleta gainean.

Page 14: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

15

Espainian, 1910era arte, Alfontso XIII.aren errege-agindu batek le-hen aldiz aukera hori eman zuen arte, emakumeak ezin ziren uniber-tsitatean matrikulatu. Eta 1962ra arte ez zen legez baimendu emakume ezkonduek lan egitea.

Ana eta Rosa Iziz Iruñeko ahizpa historialariek aipatzen dutenez, emakumeen protagonismoa nabarmentzen duen dokumentazioa aur-kitzea ez da erraza. Haiek diotenez, “erdi ikusezinak beste erdiarekin partekatzen zituen nekazaritzako, ehungintzako eta merkataritzako la-nak, eta baita gazteluak, harresiak eta zubiak eraikitzeko lanak ere”(4). Alegia, emakumeak, nekazaritzan eta ehungintzan ez ezik, merkatari-tzan eta eraikuntzan ere partaide aktiboak ziren.

Iago Irixoak datu batzuk ematen dizkigu euskal emakumeen lanei buruz: “Emakumeak gizartearen ezinbesteko zati ziren eta komunita-tearen partaide izaki, komunitate horren beharretara joateko obligazioa zuten. Beraien partaidetza guztiz errotua zegoen bideak garbitzen, lurra kentzen, edo material-garraiolari gisa”(5).

Iruñeko katedralean bertan dugu emakumeek eraikuntzan lan egiten zutela erakusten duen froga garbi bat: klaustro gotikoko kapitel batean emakume bat ontzi bat eta morteroa garraiatzen ikus daiteke.

Emakume askok alarguntzean garatu ahal izan dute beren lana; izan ere, orduan, emakume independente gisa, senarrak hasitako negozioa beren gain hartzen zuten, askotan, baita negozio hori hobetzen, diber-tsifikatzen eta erabat eraldatzen ere. Alargunari jarduteko gaitasuna ai-tortzen zion legeak (ezkondutakoak, aldiz, senarraren lizentzia behar zuen). XVI. mendetik XVIII. mendera bitartean, alargunen pribilegioa beste emakume batzuei ere aplikatu zieten: etsaiek harrapatutakoen, er-besteratuen, espetxeratuen, errege-ontzietan zauritutakoen eta itsuen emazteei, hain zuzen(6).

Kostaldean, senarrak itsasoratzen zirenean, emakumeek hartzen zi-tuzten beren gain haien lanak, itsas-portuetan itsasontzien maniobrak zuzentzeko edo hiribilduen defentsako lanak barne. Pasaiako XVI. men-deko emakumeek itsasontziak gidatzen eta galeoiak atoian eramaten zituzten. Emakume askok lihoa lantzen zuten baserrietan, era guztie-tako lanabesekin, eta geroago ehungintza-fabriketan lanera sartu ziren. 1893an, Errenteriako Fabril Lanera lantegian bi sexuetako 200 langile

Page 15: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

16

inguru enplegatzen ziren(7). XX. mendean, emakume askok lan egiten zuten fabriketan, Donostiako tabako-fabrikan adibidez, non, 1925ean, 1.030 langileetatik 913 emakumeak ziren(8).

1940ko hamarkadan, Legazpiko Corporación Patricio Echeverria enpresan, emakumeek erabiltzen zuten batez ere karraka lauak egiteko makina, laurogeita bost karraka orduko egiten zituena(9).

1950eko hamarkadatik aurrera, emakumeek paper nabarmena izan zuten Eibarko bizitzan eta ekonomian, loratzen hasi berria zen makina- erremintaren sektorean batez ere. Normalean, 14 urterekin hasten ziren lanean, ikasketak uztean. Beistegi Hermanos S.A. lantegian bereziki ga-rrantzitsua izan zen emakumeen lana. “Puntzoiei akabera onena ematen zietenak” zirela esaten zuten. Askok sopleteak egiten lan egiten zuten(10).

Gure artean ere ezagutu dute emakumeek diskriminazioa eta esplo-tazioa zer den. 1850etik 1910era bitartean, Intxaurrondoko eta Altzako emakumeek trenbidean lan egiten zuten, eguzkiz eguzki, eta gero, bes-teak beste, belarra mozten, behiak jezten, egurra mozten eta arropa gar-bitzen aritu behar izaten zuten(11). Noiz egiten zuten lo?

1900eko erroldaren arabera, Gipuzkoan 95.945 gizon eta 99.905 emakume bizi ziren; lehen hezkuntzan 18.083 mutil eta 17.625 neska ari ziren; bigarren hezkuntzan, 1.451 mutil, eta neska 25 baino ez(12).

Gerra aurreko urteetan, Eibarko Alfa enpresako gizonek eta emaku-meek ez zuten ordutegi bera, emakumeek beste behar batzuk bete be-har zituztelako. Eibarko enpresa gehienek 8etatik 12etara eta 13,30etik 17,30era lan egiten zuten arren, Alfako emakumeei ordutegia aldatzea erabaki zuten, 8,15etik 11,45era eta 14,15etik 17,15era lan egin zezaten. Horrela, nahikoa denbora izaten zuten goizean oheak egiteko eta baz-karia prestatzeko; pixka bat beranduago sartzen ziren arratsaldeetan, garbiketa egiteko; eta lehenago irteten ziren erosketak egiteko(13).

Esanguratsua da Donostiako tabako-fabrikako 1959ko kontratu ba-tean irakur zitekeena:

“Aprendizgoak irauten duen bi urteetan, emakumea ezingo da ezkon-du. Ezkonduz gero, enpresak langilearekiko kontratua deuseztatuko du, hark inongo kalte-ordainik jasotzeko eskubiderik gabe”(14).

Page 16: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

17

Zer gertatu da, orduan, historian zehar emakumeen trebetasunak ia oharkabean pasatu daitezen? Zergatik emakumeak eta teknologia biko-te bateraezintzat jotzen duen lelo hori, edo negozioetarako eta enpresa- zuzendaritzarako ustezko ezintasun hori?

Ez da liburu honen helburua galdera horiei erantzutea, baina Jose Luis Corral Lafuente idazle eta historialariak argibide batzuk ematen dizkigu: hainbat mendean zehar emakumearen papera ezkutuan gorde da, besteak beste, Santo Tomas Akinokoa eta Aristoteles pentsalarien eraginez; elizaren eraginez, XIII. mendearen bigarren erditik aurrera; Errenazimenduko humanisten eraginez, XV. mendearen amaieran; eta XIX. mendeko historialari kontserbadoreen eraginez(15).

Gaur egun, ordea, badakigu asko direla teknologiaren esparrua-ri ekarpenak egin dizkioten emakumeak. Horietatik gutxi batzuek bakarrik lortu dute aitortza, beren asmakizunen eta lanen ordainetan bizitzea eta gizartearen esker ona jasotzea. Gehienak, tamalez, ez dira aintzat hartuak, eta, horien artean, asko dira gutxietsirik eta zangopila-turik bizi izan direnak. Halaber, ez dira gutxi pobrezia gorrian hil dire-nak, eskrupulurik gabeko enpresaburu apartak beren ekimenaz balia-tzen ziren bitartean, eta, askotan, haien sormenaz baliatu den gizarteak baztertuta eta ahaztuta.

Liburu hau urrats txiki bat baino ez da teknologiarekin, asmakizune-kin, enpresarekin eta beste hainbat gairekin zerikusia duten emakumeak ezagutzeko; aurrera ateratzeko aurkitu dituzten zailtasunak ezagutzeko, eta haietako askori egokitu zaien egitekoa zalantzan jartzeko.

Zoritxarrez, oraindik emakume asko daude iluntasunean ezagutzea merezi dutenak, orri hauetan ere tokirik izan ez dutenak. Lan honek balio beza emakume horiek guztiak apaltasunez omentzeko, eta gizar-te justuago bat lortzeko zer egin handia dagoela ez ahazteko. Izan ere, ez dago ulertzerik gizateriak gaurdaino egin duen bidaia luzea kontuan hartu gabe emakume horien guztien bultzada eta ekarpenak.

Liburuaren antolaketari buruz

Irakurle agurgarria, esku artean duzun liburu honek ondo bereizi-tako bost atal ditu:

Page 17: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

18

Lehenengoan, Atik Zra deitutakoan, larogeita sei emakume aurki-tuko dituzu, asmatzaile eta sortzaile handiak, garrantzi berezia dutenak arlo teknologikoari dagokionez, eta bizitza harrigarria izanak guztiak.

Bigarren atalean, euskal emakume edo euskal jatorrikoei buruzkoan, eremu desberdinetako sei emakume ezagutuko dituzu.

Hirugarrenean, Euskal Herrian jarraituz, emakumeen hiru kolektibo aurkezten ditugu gure historiako uneren batean beren familien, herrien edo hirien bilakaeran nolabaiteko protagonismoa izan dutenak.

Laugarren atalean, beste 58 emakume aipatzen dira, labur-labur. Ho-rietako askori buruz informazio gutxi dugu, aurkitu ez dugulako edo emakumeek jasandako ahanzturaren beste adibide bat direlako.

Bosgarren atalean, glosario txiki bat dago, testuan erabilitako kon-tzeptu eta sigla batzuk argitu ditzakeena.

Bestalde, esan behar da Internet-eko mundu digitalean informazioa aurkitzea erraza dela baina askotan zaila da jakitea datuak guztiz zuze-nak diren, kontatzen diguten guztia errealitatera % 100 egokitzen den. Egile horiek egindako ahalegina zalantzan jarri gabe, batzuetan ia ezi-nezkoa da informazio horren zuzentasuna egiaztatzea. Horregatik, na-hiz eta beti saiatu garen emandako informazioa zuzena dela ziurtatzen, onartu behar dugu gu geu ere ez gaudela salbu balizko akats horietatik, zeinak erakusten baitigute alor horretan asko dagoela egiteko.

Bukatzeko, gogoan izan liburu hau oraindik idazteke dagoen beste handiago baten lehen kapitulua baino ez dela. Ea falta den atala denon artean osatzen dugun.

Page 18: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

LEHENENGO ATALA

Atik Zra

Page 19: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

21

Ada Lovelace 1815eko abenduaren 10ean jaio zen, Londresen. Progra-matzailea, idaz lea eta matematikaria izan zen.

Adaren ama, Anne Isabella Milbanke, matematikaria eta ekintzaile politiko eta soziala izan zen, eta aita, George Byron, poeta ezaguna. Ada jaio eta egun gutxira, gurasoak banandu egin ziren, eta Ada amarekin joan zen Anne Isabellaren gurasoek Seahamen (Durham) zuten etxe ba-tera. Banantzearen ondorioz, alaba poesiatik urruntzen saiatu zen ama; aitzitik, oso zorrotz jokatu zuen alabak ikas zezan. Adaren heziketa bera oso txikia zela hasi zen; lau urterekin irakasleak zeuzkan jada. Zortzi urte zituela, musika, frantsesa eta aritmetika ikasten zituen. Amak aha-legin handia egin zuen alabak matematika ikas zezan, diziplina hura praktikatzen baitzuen berak. Amak diziplina zorrotza ezarri zion Adari, sari eta zigor sistema batean oinarritua.

Adak hamar urte zituela, Ingalaterratik kanpora bidaiatu zen ama-rekin, taldean. Hamabost hilabeteko bidaiaren ondoren, Bifronsen jarri ziren bizitzen, hiritik urrun zegoen landetxe batean.

Hamaika urte zituenean, hegan egitea zen Adaren ametsa, eta hegan egiteko makina bat asmatzeko irrika bizia zuen. Helburu horrekin, ur-teak eman zituen hegaztien anatomia ikasten eta amestutako proiektua-ren marrazkiak egiten. Hamalau urterekin, elgorriak hanketako parali-sia eragin zion, eta denbora luzez egon behar izan zuen ohean. Horrek erabat markatu zuen Ada: aurreko izaera ameslaria galtzen hasi zen, eta gogor ekin zion ikasteari eta irakurtzeari.

Ada Lovelace

Lehenengo programazio-lengoaia

(1815-1852)

Page 20: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

22

Denbora batez, Mary Somerville matematikari eta zientzialari es-koziarra izan zen Adaren tutorea. Zientzialari hura estimulu eta eragin handia izan zen Adarentzat.

Hemezortzi urterekin, Londresko goi mailako gizarteko jai batean Charles Babbage ezagutu zuen. Babbagek berrogeita lau urte zituen une hartan, eta ezaguna zen, besteak beste, esku artean zuen proiektuagatik: gizakiaren laguntzarik gabe funtzionatzen zuen makina analitiko bat. Ada eta Babbage lagunak egin ziren. Harreman hura akuilu izan zen Adarentzat, alderdi intelektualetik.

1835eko udaberrian, Adak William ezagutu zuen, lord King. Lord King familia aristokrata batekoa zen, eragin handia zuena politikan, gi-zartean, erlijioan eta intelektualen artean. Urte hartan bertan ezkondu ziren, eta Ada lady King bihurtu zen. Hiru seme-alaba izan zituzten. Bigarrena, Annabella, jaio eta berehala, Adak gaixotasun mingarri eta luze bat izan zuen, eta hilabeteak behar izan zituen sendatzeko. 1837an, William Kingek beste titulu bat hartu zuen, Lovelaceko kondearena, eta une hartatik aurrera, Adak beti sinatu zuen Ada Lovelace izenez.

1841etik aurrera, Babbageren lanetan parte hartu zuen Adak. Babba-geren ideiak interpretatuz, lehenengo programazio-lengoaia garatu zuen Adak. Horregatik, historiako lehenengo informatika-programatzailetzat hartua da gaur egun.

1852ko udan, Adaren osasunak okerrera egin zuen. Urteak zerama-tzan nerbio-nekea eta ahultasun orokorra pairatzen, baina urte hartan umetokiko minbiziaren lehen sintomak izan zituen. 1852ko azaroaren 27an hil zen, hogeita hamasei urte zituela, ama eta William lagun zitue-la. Aitaren ondoan lurperatu zuten, berak hala eskatuta.

Ada Lovelaceren omenez, Estatu Batuetako Defentsa Departa-mentuak Ada izena jarri zion 1983. urtean sortu zuen informatika- lengoaiari.

Page 21: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

23

Amanda T. Jones 1835eko urriaren 19an jaio zen, East Bloomfield-en (New York, AEB). Idazlea eta asmatzailea izan zen.

Amanda hamabost urte besterik ez zeukala hasi zen eskola-maistra. Urte batzuk geroago, lehen poema liburua argitaratu ondoren, irakas-kuntza alboratu, eta idazteari ekin zion. Hainbat poema eta autobiogra-fia bat idatzi zituen. Amandak osasun ahula zuen, eta tuberkulosiak jo zuen 1859an; suspertzeko, urtebete eman zuen bere ama alargunaren etxean.

1872. urtean, koinatu baten laguntzaz, elikagaiak hutsean ontziratu-ta kontserbatzeko metodoa garatu zuen: Jonesen prozesua. Asmakizun horrek eman zion ospea.

Amandak beste gailu bat ere asmatu zuen: segurtasuneko erregailu automatikoa. 1880. urtean lortu zuen horren patentea. Gailu horri esker, petrolio gordina labeetan erre zitekeen. Eta, handik aurrera, asmakizun harekin asko erraztu ziren lurruna sortzeko, metalak urtzeko eta beira ekoizteko lanak.

Zoritxarrez, asmakizun horien kontura bizitzeko ahaleginek ez zuten behar bezain emaitza onik eman, eta idazteari ekin zion berriz ere.

Emakumeen eta haien boto-eskubidearen defendatzaile sutsua iza-nik, 90eko hamarkadan Women’s Canning and Preserving Company konpainia fundatu zuen Chicagon, emakumeei lana emateko. Tamalez, konpainiak porrot egin zuen. Orduan, desengainu handia hartuta, Chi-cagotik alde egin zuen, Junction Cityra (Kansas), bere bi ahizpak bizi ziren tokira.

Amanda T. Jones

Elikagaiak hutsean ontziratzeko metodoa

(1835-1914)

Page 22: EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN · Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako

24

Jonesek bere asmakizunekin lanean jarraitu zuen, eta kontserbatze-ko prozesuarekin lotutako patenteak lortu zituen1903., 1905. eta 1906. urteetan. 1904., 1912. eta 1914. urteetan olio-erregailuarekin zerikusia zuten beste patente batzuk ere lortu zituen.

Guda hispaniar-amerikarraren ondoren, Amerikako Itsas Arma-dak ikatza baztertu eta petrolioa erabiltzeko sistema aurkitu nahi zuen. Amandaz gogoratu ziren, eta horri buruzko artikulu tekniko batzuk idazteko eskatu zioten. Amandak eskatutakoa egin zuen, eta armadak eskuzabaltasunez ordaindu omen zizkion idatzitako lau ar-tikuluengatik.

Bizitzaren amaieran Brooklynera (New York) joan zen bizitzera. Han hil zen, gripeak jota, 1914. urtean.