ANTONIO CASTRO VOCES

Licenciado en Xeografía e Historia.

Membro de Mérito do IEV.

Cédula identificativa dun segador valdeorrés

expedida pola DeputaciónProvincial de Ourense

en 1940.

7~

Decía Lucas Labrada, a prin-cipios do século XIX, que“Valdeorras era una tie-

rra que pasaba más hambreque sed puesto que era másabundante la producción devino que la del cereal”.Nembargantes,ámbalas dúas cou-sas, contituían os elementos bási-cos nos que se sustentaba a eco-nomía familiar dos séculos XVIII,XIX e boa parte do XX destacomarca.

O cereal, nas súas tres vertientes–centeo, trigo e cebada–, xuntocoas castañas eran o complemen-to básico da dieta alimenticia val-deorresa. O pan –trigo ou cen-teo– e a cebada, como forraxe oucomo penso para o gando, eran

compoñentes habituais na ali-mentación. Baseado nos mesmoscompoñentes, González Garcíaelabourou o seguinte menú bási-co para o século XVIII e que esta-ría formado por:“Copa de aguar-diente con pantrigo mezcladode centeno”, para empezar o día.Ó medio-día “caldo de berzas sinpatatas, con carne de cerdo,chorizo o tocino; algún pescadofrito en aceite sin mucho refinoy alguna fruta del tiempo, si estiempo de ella, de lo contrariofrutos secos. Todo regado convino de la tierra”. E pola noite“castañas cocidas casi todo elaño, o un potaje de habas. Mielen las enfermedades y parafabricar los dulces de los días defiesta”.

Ven esto a conto, en que na esfe-ra agrícola valdeorresa, entreoutras moitas labores, sempre selle adicou un tempo ó mundo dafouce. Segar as terras, colleitar opan,acarretar,mallar,etc.,eran tra-ballos, que ano tras ano, se repetí-an e formaban parte desas laboresmáis habituais e cotiáns.O arte dobo manexo da fouce, da perfectacolocación dos dedís; a habilida-de para cortar a palla sen ser cor-tado; a pericia para ben atar os“moios”, no menor tempo posi-ble e sen que se desfixesen, erancaracterísticas habituais doslabregos desta terra.

Pero Valdeorras, en comparacióncon outras terras, producía e pro-duce pouco cereal –sempre

SEGADORES VALDEORRESESEN TERRAS DE CASTELA

Antonio Castro Voces

TECNOLOXÍATRADICIONAL

8~

fomos deficitarios de gran– eparte do mesmo estaba e está enmans dalgunhas poderosas fami-lias polo que a fame –antes máisque agora– pendía constante-mente como unha especie de“espada de Damocles” da cabezadaqueles labregos a pouco que ascousas viñesen mal dadas e ascolleitas se resistisen un chisco.

Entón, aqueles multifacéticosxornaleiros valdeorreses, queigual tiraban de aixada todo odía que ían a unha canteira amachacar pedra ou a unha mina

profunda a sacar o mineral, alápolo medio do mes de xuño,xuntabanse en “cuadrillas”, connúmero de compoñentes varia-do segundo as necesidades,aínda que o habitual eran 3, 5 ou7 membros e ben pertrechadoscun saco grande ou unha maletade madeira, en ristre, onde leva-ban aquelo máis necesario paraa súa estancia en terras caste-láns –roupa, fío e agullas, xabón,comida para a viaxe e 2 ou 3fouces de reposto–, cargados deforza e ilusión, saían rumbo aCastela, para facer a temporada

O cereal, nas súas

tres vertientes -

centeo, trigo e

cebada-, xunto coas

castañas eran o

complemento básico

da dieta alimenticia

valdeorresa.

9~

das segas –entre 40 e 50 días– evoltar, alá polos primeiros deAgosto, cunhas ben merecidas2.000 ou 3.000 pts., no peto queviñan ó pelo para tapar algúnque outro burato, para repoñerparte do vestiario habitual nos“Almacens Arias” ou dos“Castrois” do Barco ou paraabastecerse de aceite, petróleo,pan e outros productos de pri-meira necesidade nos almacéns“do Sr. Telesforo”, tamén noBarco.

O verán estaba a piques de rema-tar, as festas do Cristo chamaba ásportas, eran tempos de lucir asmellores galas –que as veces eraun simple pantalón de mahón eunha camisa a cuadros–, as vendi-mas votabanse enriba, as castañaspronto ían pingar e a matanza do

porco non estaba lonxe. Erantempos de certa abundancia,unha economía de complementoindispensable para mellor pasar oinverno.

Pero para traer aquelas 2.000 pts.,antes había que pasar“as de Caín”,en terras castelans. Cheos de ilu-sión, xuventude e ganas de traba-llar, os valdeorreses saían en tresdireccións:Cara á Castela profunda;cara ás áreas centrais daComunidade de Castela-León;terras ricas no monocultivo docereal, como a provincia de Avila ea comarca de La Moraña –Bercialde Zapardiel, Madrigal de las AltasTorres, Barromán, Horcajo de lasTorres, Mamblas, Moraleja deMatacabras, Rasueros e Esteban deZapardiel; terras de marcado carác-ter histórico na zona de Arévalo

O arte do bo manexo

da fouce, da perfecta

colocación dos dedís; a

habilidade para cortar

a palla sen ser

cortado; a pericia para

ben atar os “moios”,

no menor tempo

posible e sen que se

desfixesen, eran

características

habituais dos labregos

desta terra.

10~

estaban case como en casa; oclima e a paisaxe xa lles eran máisfavorables; e a comida, tamén. Astemporadas eran máis curtas:entre unha e dúas semanas.Paisaxe e paisanaxe impoñíannovos aspectos e os valdeorresessentíanse máis a gusto. Con elestamen ían as mulleres. Ían, case,en familia. En cambio a Castela eá Rioxa ían menos pois estabanmáis lonxe e eran temporadasmáis longas. Non era polo traba-llo, ¡non!. A muller valdeorresaestaba afeita a traballar como a

–Montuenga,Villanueva del Aceral,Cabeza de Alambre, Constanzana,etc.–; terras plomizas e uniformesonde tan só se dominan mares detrigo; terras da provincia deValladolid na comarca de Medinado Campo –Velascalvaro, Cerville-go de la Cruz,Bobadilla del Campo,El Campillo, Rubí de Bracamonde,Ataquines, Lomoviejo, Gomezna-rros,Brahojos,etc.,etc.–

A estampa que describían eraimpresionante: man firme, pasocurto e xesto serio ían cara á

Rioxa, ás altas terras de Navarra eLogroño, asentandose principal-mente en: Solorzano, Recajo, Sto.Domingo de la Calzada, Alberite,Nalda, Salinas,Alcanadre, Lodosa,Villamediana de Iregua, Arrubal,Osa, etc., etc.

Co paso dos anos, ían tamén aterras máis cercanas; case, casecoma quen dí “a un tiro de pie-dra”. Ían a Astorga, á Maragateria,á Cepeda, ás Omañas, Valdevieja,Villamejil, Sueros, Valporqueros,Villameca, etc. Estaban fora pero

Na esfera agrícola

valdeorresa, entre

outras moitas

labores, sempre se

lle adicou un

tempo ó mundo da

fouce. Segar as

terras, colleitar o

pan, acarretar,

mallar, etc., eran

traballos, que ano

tras ano, se

repetían e

formaban parte

desas labores máis

habituais e

cotiáns.

11~

que máis e coa fouce na man,che-gado o momento, non había cas-telán que a seguise ou a pillase.Ese tiña sido o seu destino dendesempre, traballar, traballar e traba-llar, e no que mellor sabía facelo.¡A boa parte lle ían a quitar a pallaningunha semellante por bonspantalóns que vestise!. As mulle-res tamen foron á terra do Bolo–Albergueria, Prada, Meda,Castromarigo, Sta. Cristina,Lamalonga, Pradolongo, etc., etc.–

Os galegos e os valdeorresessempre se distinguiron por ser

bos e grandes segadores. Eranapreciados pola súa aptitude–precisamente por elo– porquecumprían coma os primeiros–ata que remataba a temporada aterra dos seus patróns era comoa súa propia–. Había unha sinto-nía moi particular: eles –os val-deorreses– querían acabar cantoantes porque así evitaban unposible pedrisco que arruinase acolleita e o futuro dos seuspatróns; e os outros –os caste-lans– porque contratando ósgalegos tiñan a seguridade plenaque non lles plantarían o traballo

Entón, aqueles

multifacéticos

xornaleiros

valdeorreses

xuntabanse en

“cuadrillas” con

número de

compoñentes variado

segundo as

necesidades, aínda

que o habitual eran

3, 5 ou 7 membros e

ben pertrechados cun

saco grande ou unha

maleta de madeira,

en ristre, onde

levaban aquelo máis

necesario para a súa

estancia en terras

casteláns

12~

ata o seu remate e, ademais, faría-no ben. Uns traballaban, osoutros pagaban; ámbolos douscumplían fielmente o axustado epor elo respetabanse e aprecia-banse.

Atrás,perdidas no tempo,quedanaquelas vellas estampas ondesegadores galegos e patróns cas-teláns, coa luz das estrelas, ían encuadrilla a segar as terras por sen-deiros e veredas. A xornada quelles esperaba era longa; vían asaída e a postura do sol; segaban–tal como din os casteláns–“besana tras besana”, sempreabría o corte o maioral e tras dela segunda, a terceira...., fouce,con paso firme,sen descanso, sendarse respiro, salvo o grolo deauga quente dun botixo. Detrásos rapaces, os nenos, o “rabicei-

ro”, todos áxiles e avispados quefacían mollos e feixes como quenfacía “churros”, en perfecta sinto-nía para non deixar rastro e sem-pre coa mirada fixa no maioralpor se os reprendía.

O traballo era duro;dureza que sereflexaba nos rostros cansinos ecurtidos dos segadores que devez en cando paraban a secar osudor da frente con pañuelos queun día foran brancos. Calqueraparada era boa, calquer pretextoaxeitado para facer un alto, botarunha ollada á inmensidade quetiñan por diante e seguer rumbofixo cara o final do surco. Nonhabía outro remedio nin outrameta final. O obxetivo prioritarioera chegar á esquina, virar outravez, voltar a meter a cabeza nochan e ¡tira para adiante!.

Os galegos e os

valdeorreses

sempre se

distinguiron por ser

bos e grandes

segadores. Eran

apreciados pola súa

aptitude porque

cumprían coma os

primeiros.

13~

As paradas, as xustas. Non habíatempo que perder. Xa se encar-gaba o maioral, con xesto autori-tario, de marcar os tempos e osespacios; cada un pola súa suca-da, cada rabiceiro coas súas fou-ces; agora tú a afiar, agora aquela votar un trago, agora unha sen-tada, agora unha ollada nostálxi-ca ó frente e ¡así ata a noite¡. Áhora de xantar, como mesa oamplio chan de Castela e nomedio unha “olla” chea de gar-banzos, sopa, touciño e algúnrecheo..., e todos, en batallón.Comida a rancho para uns solda-dos de luxo. De siesta, nada de

Atrás quedan aquelas

vellas estampas onde

segadores galegos e

patróns casteláns, coa

luz das estrelas, ían en

cuadrilla a segar as

terras por sendeiros e

veredas.

nada. Os valdeorreses eramos asíe mentres os “chancleiros”, os“serranillos” ou os “extreme-ños” deitabanse un par de horase levantábanse coma novos. Osnosos non, había que traballarcomo burros e dar a nota comotolos. O sol do mediodía dictabasentencia sobre uns corpos queapenas se tiñan en pé pero o tra-ballo seguía, baixo unha calortórrida, que sen contemplaciónsse clavaba nos osos mentres unpolvillo, que as fouces levanta-ban ó cortar na palla, tiznaba ascaras dun negro intenso.Así, che-gaba a noite.

14~

Outra cousa eran as comidas e asduras xornadas diarias pero paraámbalas dúas había unha explica-ción lóxica. Polo regular comíanmal pero os patróns non comíanmellor. Non había outra cousa ehabía que conformarse co quehabía. Tamén en Valdeorras secomía mal e ninguén rechistabaporque non había outra cousa.Xeralmente patróns e segadorescomían o que había, sen grandesdistincións.

Cousa ben distinta foron asexcepcións, que sempre ashoubo, hai e habera e que ade-

máis son inevitables. E así houboalgún terrateniente desalmado,que nadaba na abundancia, peroque era máis amarrado ca un“chotis” e que daba moi mal dexantar. Pero tamén pasaba á vice-versa, é dicir, algúns segadoresque co seu comportamentopouco solidario e un tanto trapa-lleiro deixaron moito que des-exar, empañando, en parte, a boaimaxe que merecidamente e apulso, gañaron os demais.

O ano pasado, o 14 e 15 dexullo, 278 segadores valdeorre-ses voltaron a Castela. Foi unha

A xornada que lles

esperaba era longa; vían

a saída e a postura do

sol; segaban -tal como

din os casteláns- “besana

tras besana”, sempre

abría o corte o maioral e

tras del a segunda, a

terceira...., fouce, con

paso firme, sen descanso,

sen darse respiro, salvo

o grolo de auga quente

dun botixo.

15~

viaxe de reencontro, de volver arememorar tempos pasados.Con esta viaxe, abulenses egalegos, quixemos conxugar eunir as verdes terras valdeorre-sas coas monótonas e agrestesparameras casteláns. E así,entre”airas” cheas de gran, apaisaxe amplia e sobria caste-lán, rota tan só polas liñas quemarcan o trazado parcelario dasterras que nos rodean. Naquelainmensidade de campos secos eásperos delimitados –tal comoapuntaba D. Bruno Coca, alcal-de de Bercial de Zapardiel–“tan solo por una linea en el

horizonte que establece laestrecha relación entre el hom-bre y la tierra, entre castella-nos y gallegos. Aquí, en estasllanuras siempre sedientas yde ardientes suelos, se curtie-ron en el trabajo al aire y alsol sacrificados hombres galle-gos y también campesinos yjornaleros castellanos, Aquí seluchó contra las inclemenciasdel tiempo, en jornadas de sola sol, siempre con la miradaserena, fiel reflejo de unaEspaña tradicional a la quelos nuevos tiempos han obliga-do a cambiar”. Alí vivimos

unha xornada para todos nosinesquecible. Foi o reencontrocun pasado non moi lonxano.Foi recuperar parte da nosamemoria histórica.

Calquera parada era

boa, calquer pretexto

axeitado para facer un

alto, botar unha ollada

á inmensidade que

tiñan por diante e

seguer rumbo fixo cara

ó final do surco.

16~

Este ano, os dias 31 de agosto e 1de setembro,os “amos” casteláns–os patróns– visitaron a comarcade Valdeorras.Viñeron coñecer asterras das que tanto lles tiñanfalado os nosos –xa se sabe, poraquelo da morriña e de que nonhai terra coma dun– e das queprocedían aqueles esforzadossegadores que ano tras ano íansegarllelas terras do pan.

Tanto esta viaxe coma a do anopasado, alcumadas xenericamen-te como “viaxes do reencontro”,posto que ese era o fin persegui-do, propiciar o reencontro entrevellos amigos e coñecidos,patróns e obreiros, galegos e cas-teláns, compañeiros de fatigas,nunha palabra, que xuntos volví-an a lembrar tempos pasados,revivir datas inesquecibles, areencontrarse tras moitos anosde esquecemento.

Como moi ben dixo D. AlfredoGarcía, alcalde de O Barco,na súamensaxe de benvida:

“Voltamos, da mesmamaneira que o fixeron faianos pero non coa orella“gacha”, a fouce na man,os dedís en ristre, e a olla-da perdida na inmensida-de das parameras caste-láns. Voltamos para reen-contrarnos con vós, parareencontrarnos coa paisa-xe e o paisanaxe.Voltamospara rememorar temposafortunadamente xapasados, para recordarvivencias, para rebobinarrecordos pero dende unhaposición de igualdade,que é a mellor e máisgrande das condiciónsque pode e debe disfrutaro ser humano.

Hoxe, aquí e agora, todossomos amigos e de profe-sión “labregos”, compañei-ros de fatigas.Aquí non haini patróns, nin obreiros;todos somos iguais e ami-gos e, afortunadamente,todos nos miramos á cara,ós ollos, rememorandovellas andanzas e tempospasados do que fomos tanvictimas: nosoutros –quetivemos que abandoar asnosas terras para vir agañar uns bos “cartiños”que nos axudasen amellor pasar o duro inver-no; e vos, porque para vosa vida tampouco foidoada e con nos compar-tistes pan e miseria; sudore algunha bagoa, porque avida naqueles anos nondaba para máis.

Neste día de reencontro,no que afloran na nosamemoria tantas e tanentrañables imaxes erecordos do pasado quixe-ra, no nome de toda adelegación valdeorresa,felicitarvos a todos, peromoi especialmente a vos–sufridos segadores– polamagnífica lección de histo-ria viva que nos estades atrasmitir”.

Leccións de historia viva, mo-mentos entrañables, reencontrosdominados pola emoción...Ámbalas dúas viaxes formabanparte dun proxecto global que,co fin de recuperar a memoriahistórica, elaboramos o técnicoen medios audiovisuais e realiza-dor de televisión Julio NogueiraCampos, o fotógrafo Jose LuisNogueira –Nogue– e eu mesmo,eque baixo o título de “Recuperar

a Memoria Histórica dosSegadores Valdeorreses que íana Castela”, abrangue, básicamen-te, os seguintes aspectos:

- Elaboración dun documentaltitulado“Segadores valdeorre-ses en Castela” de 45 ou 50minutos de duración coassegas en Castela como argu-mento; un recordo histórico-social do traballo dos segado-res valdeorreses como corren-te migratoria descoñecida.

- Edición dun libro titulado“Segadores en Castela; escra-vos de sol a sol” e baseado nasexperiencias vitais daquelesesforzados xornaleiros, quepasaron mil e unha peripeciasnaquel seu lexítimo afán porconseguir un complementoeconómico que lles axudase amellor sobrevivir.

- Montaxe dunha exposiciónde fotografía titulada “As terrasde Valdeorras, La Moraña,Arévalo e Medina unidaspolas segas e os segadores”;baseada en fotos antigas erecentes sobre as peculiarida-des propias e máis definitoriastanto da Comarca deValdeorras como da Moraña,Arévalo e Medina do Campo.Exposición que estivo aberta ópúblico en ámbalas dúascomarcas no verán pasado.

- Organización dunha viaxe cha-mada do “Reencontro” coa par-ticipación de todos aqueles val-deorreses que quixeran ir ataaqueles pobos onde estiveronsegando para propiciar un“ree-contro”entre patróns e obrei-ros, rememorando vellas viven-cias.Viaxe de ida e volta, nestaocasión con visita á comarca de

17~

Valdeorras e os seus lugaresmáis emblemáticos.

Dos catro apartados dos queconstaba o proxecto inicial xa secumpriron todos. O derradeirofoi a presentación en sociedadedo documental e o libro titulados“Segadores en Castela; escravosde sol a sol”, feito que tivo lugarrecentemente. Nos mesmos,tanto no documental coma nolibro, recollense os obxetivosmarcados na súa orixe –o temadas segas– e trátase de darlle res-posta ás preguntas que ó respec-to poidan xurdir.No documental,dunha forma visual e, no libro,mediante a letra impresa

Documental e libro, concebidose feitos de forma conxunta, de

maneira que se mixturan e com-plementan, están estructuradosen catorce capítulos que obede-cen á seguinte distribución:

No capítulo primeiro analizamosa situación económica –fontesde riqueza, poboación, traballo,etc.– da comarca na primeirametade do XX;no segundo apún-tase como as segas a Castelapoden ser unha solución parasuperar esa falta de recursos;¿Quen ía ás segas? pregunta áque intentamos contestar nocapítulo terceiro; mentres nocuarto analízase ¿A onde ían?dentro do amplo espectro daEspaña cerealista; no capítuloquinto inténtase respostar á pre-gunta ¿Como e cando ían?; nocapítulo sexto estúdianse as cua-

O ano pasado, o 14 e

15 de xullo, 278

segadores valdeorreses

voltaron a Castela. Foi

unha viaxe de

reencontro, de volver a

rememorar tempos

pasados. Con esta viaxe,

abulenses e galegos,

quixemos conxugar e

unir as verdes terras

valdeorresas coas

monótonas e agrestes

parameras casteláns. Alí

vivimos unha xornada

para todos nos

inesquecible. Foi o

reencontro cun pasado

non moi lonxano. Foi

recuperar parte da nosa

memoria histórica.

18~

drillas desde o punto de vista dasúa organización –maioral, fou-ces, atadores–, o seu comporta-mento, o seu salario, etc.; os con-tratos e as súas formas –axuste exornal– forman parte da temáti-ca tratada no capítulo séptimo.

No capítulo octavo faíse unsuperficial repaso ós conflictosou desacordos máis habituaisentre patróns e obreiros; no capí-tulo noveno, as comidas, o sem-pre discutido e controvertidotema das comidas, se era pouca,se era moita, se se pasaba fame, senon, cal era o menú habitual nasdistintas zonas de sega; no déci-mo analizamos, brevemente,como se desenvolvía unha xorna-da de traballo desde que “rompíao día ata a noite”; no capítuloundecimo recollemos un amplorelatorio de anécdotas e cousascuriosas que ocorreron nas terrascastelás e que tiveron como pro-tagonistas a segadores e patróns;no duodécimo vemos un dos ele-mentos máis determinantes dodesenvolvemento das segas calera o regreso á casa e o afán des-medido por volver os primeiros;no trixésimo describimos comose desenvolveu a “viaxe do ree-contro” que tivo lugar o 14 e 15de xullo do ano 2.001, e ondemáis de 270 segadores valdeorre-ses voltaron pisar terras castelánspero cunha lixeira diferencia,nono facían coma sempre, coma tra-balladores, senon coma heroes,coma triunfadores, para reencon-trarse coa paisaxe e a paisanaxe.

No derradeiro capítulo, o cua-draxésimo, recollemos o teste-muño dalgunhas mulleres dopobo de Rubiá que vían comoos seus maridos ían ás segas e,por un tempo, quedaban soas áfronte da casa. Unhas conclu-sións finais e o correspondentecapítulo da bibliografía poñenpunto final a un libro e un docu-mental que pretende reflectircomo e cal era a realidadedaquelas xentes e daquelasterras na ardente e calurosaCastela da primeira metade doXX para facilitar un mellorcoñecemento deste fenómenomigratorio que tanta importan-cia terá na nosa máis recentehistoria tanto social como eco-nómica.

Libro e documental; documentale libro, que tanto monta... foronpresentados ó publico recente-mente na Casa de Cultura do con-cello de Rubiá, un dos pobos quemáis continxente de seitureirosaportou ós duros traballos enterras casteláns. Os seus testemu-ños e conclusións irán a parar ásmans daqueles sufridos traballa-dores –vaiselle agasallar cunexemplar a cada un deles–, ver-dadeiros protagonistas tanto dolibro como do documental, que-nes co seu exemplo e abnega-ción demostrada nas duras xor-nadas de traballo en terras deCastela escribiron con grafía deouro unha das páxinas máisentrañables e apaixoantes da his-toria desta terra.

19~

As paradas, as xustas.

Non había tempo que

perder. Xa se

encargaba o maioral,

con xesto autoritario,

de marcar os tempos e

os espacios; cada un

pola súa sucada, cada

rabiceiro coas súas

fouces