Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

47
Situación actual e Situación actual e investigaciones sobre las investigaciones sobre las lenguas indígenas de la lenguas indígenas de la Argentina, Argentina, con especial referencia a la con especial referencia a la lengua toba” lengua toba” Dra. Cristina Messineo (UBA- Dra. Cristina Messineo (UBA- CONICET) CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

description

“Situación actual e investigaciones sobre las lenguas indígenas de la Argentina, con especial referencia a la lengua toba”. Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT). Objetivos:. Diversidad geográfica, sociolingüística y tipológica de las lenguas indígenas - PowerPoint PPT Presentation

Transcript of Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Page 1: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

““Situación actual e investigaciones Situación actual e investigaciones sobre las lenguas indígenas de la sobre las lenguas indígenas de la

Argentina,Argentina,con especial referencia a la lengua con especial referencia a la lengua

toba”toba”

Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET)Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET)

Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Page 2: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Diversidad geográfica, Diversidad geográfica, sociolingüística y tipológica de las sociolingüística y tipológica de las lenguas indígenaslenguas indígenas

Toba (lengua chaqueña, familia Guaycurú)Toba (lengua chaqueña, familia Guaycurú)

Estado actual de las investigaciones Estado actual de las investigaciones Proyecto comunidad toba de DerquiProyecto comunidad toba de Derqui

Objetivos:Objetivos:

Page 3: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Viabilidad de las lenguas americanas

[Fuente: Grinevald 2005]

Canadá 4 / 60Estados Unidos 5 / 175Centro América 250 / 300América del Sur 290 / 400--------------Total 549 / 935 (lenguas viables / lenguas habladas)

Page 4: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

L E N G U A SIN D ÍG E N A S

D E L AA R G E N T IN A

Page 5: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

LenguaLengua Grupo étnicoGrupo étnico Región Región

quechuaquechua collascollas (antiguos (antiguos atacamas, diaguitas y atacamas, diaguitas y omaguacas)omaguacas)

Salta y JujuySalta y Jujuy

quichua santiagueñoquichua santiagueño criollos / no indígenascriollos / no indígenas Santiago del EsteroSantiago del Estero

guaraní correntino / guaraní correntino / goyanogoyano

criollos / no indígenascriollos / no indígenas Corrientes (también Misiones, Corrientes (también Misiones, Chaco, Formosa)Chaco, Formosa)

guaraní paraguayo / guaraní paraguayo / yoparáyopará

inmigrantes paraguayosinmigrantes paraguayos frontera con Paraguayfrontera con Paraguay

chiriguano-chané chiriguano-chané chiriguanos, chanés y chiriguanos, chanés y tapietéstapietés

N y NE de SaltaN y NE de Salta

mbyá mbyá mbyámbyá MisionesMisiones

wichíwichí wichís o matacoswichís o matacos Salta, Formosa y ChacoSalta, Formosa y Chaco

chorote chorote choroteschorotes N de SaltaN de Salta

nivaclé o chulupínivaclé o chulupí nivaclés o chulupíesnivaclés o chulupíes Salta (mayoritariamente en Salta (mayoritariamente en Paraguay)Paraguay)

Page 6: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

LenguaLengua Grupo étnicoGrupo étnico RegiónRegión

makámaká makásmakás alrededores de Asunción del alrededores de Asunción del Paraguay (originarios del Paraguay (originarios del Chaco paraguayo)Chaco paraguayo)

tobatoba tobastobas Chaco, Formosa y E de SaltaChaco, Formosa y E de Salta

mocovímocoví mocovíesmocovíes S del Chaco y S del Chaco y N de Santa FeN de Santa Fe

pilagápilagá pilagápilagá centro de Formosacentro de Formosa

vilelavilela vilelasvilelas O del Chaco O del Chaco Santa FeSanta Fe

tehuelchetehuelche tehuelchestehuelches Santa CruzSanta Cruz

mapudungunmapudungun mapuchesmapuches Neuquén, Río Negro, Chubut, Neuquén, Río Negro, Chubut, La Pampa y Buenos AiresLa Pampa y Buenos Aires

Page 7: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Cantidad de familias lingüísticas (Fuente: Grinevald 2005)

Europa 6

África 20

Australia 15

América América del Norte Centroamérica América del Sur

157 50 1493

Page 8: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Familias lingüísticas de la Familias lingüísticas de la

ArgentinaArgentina

quechua

quechuaquichua santiagueño

guaraní correntino / goyano

tupí-guaraníguaraní paraguayo / yopará

chiriguano-chané

mbyá

Page 9: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Familias lingüísticas de la Familias lingüísticas de la

ArgentinaArgentina

wichí

mataco-mataguayachorote

nivaclé o chulupí

maká

toba

guaycurúmocoví

pilagá

Page 10: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Familias lingüísticas de la Familias lingüísticas de la

ArgentinaArgentina

vilelalule-vilela

tehuelchechon

mapudungunlengua aislada

Page 11: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Es una lengua polisintética

sanatadema s - anata - d-em - a

yo - aconsejar - vos-ben - obj

Yo te aconsejo esto a vos

Page 12: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Es una lengua aglutinante

shigueuotashiguemecshi - gueuo - ta - shiguem -

ec

1sg - ir - asp - dir - loc

Estoy subiendo hasta ahí

Page 13: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Marcas de posesión

yate’e adate’e qadate’e

ya - te’e ad - ate'e qad - ate'e

1pos - madre 2pos - madre 1PLpos- madre

mi mamá tu mamá nuestra mamá

Page 14: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Género y número

a) yalec

b) yale

c) yalecpi

a) ya - le - c1pos - hijo - mascmi hijo

b) ya - le1pos - hijomi hija

c) ya - le - c - pi1pos - hijo - masc - plmis hijos

Page 15: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Clasificadores deícticos

configuracionales(forma y posición)

da

extendido, vertical

yi extendido, horizontal

ñi no extendido tridimensional

deícticos

na

en movimiento, próximo a la vista

so en movimiento, alejándose de la vista

ca fuera de la vista, ausente

Page 16: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Clasificadores deícticos

da yape’ mi abuelo, parado

yi yape’ mi abuelo, acostado o muerto

ñi yape’ mi abuelo, sentado

na yape’ mi abuelo, próximo/ acercándose

so yape’ mi abuelo, distante/ alejándose

ca yape’ mi abuelo, ausente

Page 17: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Clasificadores

da

-seres humanos-árboles -nombres abstractos

- da shiyaxaua - ada epaq - da ya’aqtac

el hombre (parado)el árbolmi palabra

yi -animales rastreros -peces-seres humanos o animales acostados o muertos

- yi adaxanaxaq

- yi chelmec - yi shiyaxaua

la vívora

el surubí el hombre (acostado o muerto)

Page 18: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Clasificadores

ñi

-seres humanos sentados -animales en cuatro patas-construcciones

- ñi shiyaxaua

- ñi pioq

- ñi noyic

el hombre (sentado)

el perro

la casa

na

-partes del cuerpo

- na iuaq mi mano

so

- aves en vuelo - so qoyo el pájaro

Page 19: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Tiempo

na próximo presente

so distante pasado reciente

ca fuera de la vista, ausente

pasado remoto y futuro

Page 20: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Tiempo1) n-vi’ na ’ad-qaya

3-venir D-prox 2pos-hermano

Viene tu hermano PRESENTE

2) n-vi’ so ’ad-qaya3-venir D-dist 2pos-hermanoVino (recién) tu hermano PASADO RECIENTE

3) n-vi’ ca ’ad-qaya3-venir D-aus 2pos-hermanoVa a venir tu hermano

FUTURO

Page 21: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Adverbios

co’ollaxa soso huayaxalachigui ilaalec so quiyoq

antiguamente D-dist zorro 3-ver-loc D-dist tigre

Hace mucho tiempo el zorro vio al tigre

Page 22: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

No posee verbo copulativo

ana ’alo onaxaifem-D mujer linda

La mujer [es] linda

Page 23: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

toba

Numerales

’oonolec uno

dosolqa’ dos

tresolqa’ tres

cuatrolqa’ cuatro

Page 24: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Tarea del lingüista

1. Documentación y archivo de datos lingüísticos:

Gramáticas + Diccionarios + Textos

2. Análisis (fonético, fonológico, morfosintáctico y semántico) de esos datos

3. Trabajo colaborativo con los hablantes (capacitación y fortalecimiento de la lengua)

Page 25: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Proyecto colaborativo de Proyecto colaborativo de documentación y documentación y revitalización lingüística revitalización lingüística en la comunidad toba de en la comunidad toba de Derqui (Buenos Aires)Derqui (Buenos Aires)

Page 26: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

N

PA M PAD E L IN D IO

E L C O L C H Ó N

L O T E 68

L A P R IM AV ER A

M ISIÓ NL A ISH Í

R E SIS T E N C IA

L A SPA L M A S

C A S TE L L I

C O L O N IAA B O R IG E N

S Á EN ZP E Ñ A

M A C H A G A I

Q U IT IL IP I

E SP IN IL L O

M IR A FL O R E SB E R M E JI TO

B A RT O L O M É D E L A S C A SA S

A R G E N T IN AG R A L . V E D IA

PA S O S O SA

C iu d a dd eB u e n o sA ir es

G r a n B u e n o s A ire s

R ío d e la P la ta

2

34

9

1 0 11

1 2 1 3

1 41 5

5 6

78

1

0 5 0 100 km

L O C A L ID A D E S C H A Q U E Ñ A S

D E O R IG E N D E L O S

Q O M P I D E D AV IA X A IQ U I

(D e rq u i, G ra n B u e n o s A ire s )

A se n ta m ie n tos tob as ene l G ra n B u en o s A ires

1 . C om un id ad D av iax a iqu i (D erq ui) 2 . C om un id ad Yec taqa i (P ach eco ) 3 . R am o s M ejía 4 . F ue rte A pach e (C iud ade la ) 5 .

7 . B a rr io Q om pi L’o na tac 8 .

11 . C om un idad d e E zp e le ta1 2. 1 3 . B a rr io L a E s pe ranza1 4. C om un id ad N o ’o legax anaq1 5. B a rr io L a Q uin ta

C o m u nidad I.A .P.I . (B e rna l O es te) 9 . B a rr io E uca lip tus1 0. B a rr io S anta A na

C o m u nidad "1 9 de ab ri l" ( D ock S ud ) 6 . B e rn a l E ste

B arr io L as M a lv inas , N ’tau na ’t N am Q o m

L A C A N G AY E

Ana

Del

l’A

rcip

rete

Page 27: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 28: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 29: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

N

PA M PAD E L IN D IO

E L C O L C H Ó N

L O T E 68

L A P R IM AV ER A

M ISIÓ NL A ISH Í

R E SIS T E N C IA

L A SPA L M A S

C A S TE L L I

C O L O N IAA B O R IG E N

S Á EN ZP E Ñ A

M A C H A G A I

Q U IT IL IP I

E SP IN IL L O

M IR A FL O R E SB E R M E JI TO

B A RT O L O M É D E L A S C A SA S

A R G E N T IN AG R A L . V E D IA

PA S O S O SA

C iu d a dd eB u e n o sA ir es

G r a n B u e n o s A ire s

R ío d e la P la ta

2

34

9

1 0 11

1 2 1 3

1 41 5

5 6

78

1

0 5 0 100 km

L O C A L ID A D E S C H A Q U E Ñ A S

D E O R IG E N D E L O S

Q O M P I D E D AV IA X A IQ U I

(D e rq u i, G ra n B u e n o s A ire s )

A se n ta m ie n tos tob as ene l G ra n B u en o s A ires

1 . C om un id ad D av iax a iqu i (D erq ui) 2 . C om un id ad Yec taqa i (P ach eco ) 3 . R am o s M ejía 4 . F ue rte A pach e (C iud ade la ) 5 .

7 . B a rr io Q om pi L’o na tac 8 .

11 . C om un idad d e E zp e le ta1 2. 1 3 . B a rr io L a E s pe ranza1 4. C om un id ad N o ’o legax anaq1 5. B a rr io L a Q uin ta

C o m u nidad I.A .P.I . (B e rna l O es te) 9 . B a rr io E uca lip tus1 0. B a rr io S anta A na

C o m u nidad "1 9 de ab ri l" ( D ock S ud ) 6 . B e rn a l E ste

B arr io L as M a lv inas , N ’tau na ’t N am Q o m

L A C A N G AY E

Ana

Del

l’A

rcip

rete

Page 30: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 31: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 32: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 33: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 34: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 35: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 36: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 37: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 38: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 39: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Proyecto DerquiProyecto Derqui

1.1. investigación (documentación y investigación (documentación y análisis lingüístico y antropológico) análisis lingüístico y antropológico)

2.2. entrenamiento de estudiantes entrenamiento de estudiantes universitarios en el trabajo de campo universitarios en el trabajo de campo

3.3. capacitación de capacitación de indígenas en la indígenas en la investigación y enseñanza formal de investigación y enseñanza formal de su lengua. su lengua.

Page 40: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 41: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

NQATAXAC (CONSEJO):NO DEBES REIRTE DE LAS PERSONASCON DEFECTOS

¼alole,mi hijita

’anloshigemprestá mucha atención

jexatae da ’auacona da ’am enaxanaxaino agarres eso de ser burlona(no tengas la costumbre de ser burlona)

cha’aye da ’am enaxanaxaiporque si sos burlona

huo’o ca na’ahabrá un día

da ñigelaq dam ’adenaxanaxacen que tu ofensa regrese

qaq sactai’ ’amy si no va directamente hacia vos

qalaxashe ishet da tai ca na½ashiguempuede ir hacia el que viene arriba tuyo

nache no’on dam a½em ’annaxa½axanaentonces es bueno que me escuches

qaq nache ’aua½ateny entonces aprendas

qaq huo’o ca na’a da qaltacy existirá un día en que después

dam ’auapaguen cam na½ashiguemle enseñarás esto al que viene arriba tuyo

qanache damaye quetay él seguirá

yaqto’ ’am qo½octegue da’anachalataxacpara que tu vida continúe

yaqto’ qo½octegue da ’adenaxat.para que tu nombre continúe.

Page 42: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

1

No’on aso sheu lasheLinda mujercita del norte

’am ’am yecopitaYo te deseo

2

Taguiñi lasheMujer del este

aso itaxa½axauami compañera de conversación

Taguiñi lasheMujer del este

nachoxode’etaestá penando

3

Sashigota ½asosholeTe extraño mucho, sobrinita

Eco’ ca ½asosholeTe recuerdo, sobrinita

¼asoshe qanshegadoSobrina, nuestro cigarro

Page 43: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

1. Nahua logoxoshit na shi½axaua lo’oquiaxacLas partes del cuerpo humano

ana ltoguesu pecho

na nquetsu ingle

añinamosu pene

naua l‘alsus testículos

na lallaqsu hombro

na l’tel’etasu muslo

na l’llicte’su rodilla

na lcomsu ombligo

Añi lqonasu dedodel pieAñi lqona late’e

su dedo gordodel pie

Añi lqona lyalesu dedo chicodel pie

na lashicsu rostro

na lapia’su pie

Naua lapiate’sus pies

na lana’qsu nuca

ana lqotesu codo

añi lchi da’amsu pantorrilla

na lla’achesu dorso dela rodilla

añi lqonacamosu tobillo

na lapia’ l’aqsu empeine

na lapia’ lahuelsu planta del pie

ana lli’agasu talón

na lallaqosu partede arribade laespalda(incluyeloshombros)

na lasotsu delanteradel tronco

nate’lai (1)glúteonate’ layel (2)glúteo

navin lapatmuslo(la parte deatrás)

l’tele’tamuslo(la parte de adelante)

Page 44: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)

Artículo 75 inc. 17 (Constitución Nacional)

Correciones de Felipe Cerón

Corresponde al Congreso:

Dam qa½amaxalec da i’ot nam nta’alpi ma½i netaigui añi laponaxaqui:

Reconocer la preexistencia étnica y cultural de los pueblos indígenas argentinos.

Qa½auattoota da nal’ena nalochiguiñi nam ½otta’a’t qompi co’olloxochiyi mashi netalec ana’na alhua.

Garantizar el respeto a su identidad y el derecho a una educación bilingüe e intercultural.

’itchiguiñi da huo’o da ’enec da eeta’an namayipi qataq qa½auo’o da lataxac da napaxaguenalo da ½ilyiñinaua maichi l’aqtaqa qataq naua doqshi ½aleeguet na la½ipi paxaguenaxacpi.

Reconocer la personería jurídica de sus comunidades y la posesión y propiedad comunitaria de las tierrasque tradicionalmente ocupan

Qa½auattoota da nalochiguiñi namayipi dam netalec na maichi lma'pi qataq na lalamaxat layitet namayipimaichi n’alhua co’olloxochiyi imattalec

y regular la entrega de otras aptas y suficientes para el desarrollo humano;

qataq qada’ac qanaloqchiiñi na qo½anem na la½ipi mayi ishit da qamayinalec dam lataxac nam qompi;

ninguna de ellas será enajenable, transmisible ni susceptible de gravámenes o embargo.

sa ishit qome da qaiuotaxanet na n’alhua cha’ayi maichi lalamaxat qataq qaica ca l½a ishit da talec.

Asegurar su participación en la gestión referida a sus recursos naturales

Cha’ayo sa ishiten lqo’ qoiga da huo’o aca lavigaxaijte itchiguiñi da nuan’au’a dam lataxaguesatpi namhuetalec ana alhua

y a los demás intereses que los afecten.

qataq henauac na la½ipi da ectapeguec ishit da ividauga.

Las provincias pueden ejercer concurrentemente estas atribuciones.

Na nta’alpi netaigui na provinciapi ishit da do’onataxana nataq’en nam namaxasoxonaxacpi.

Page 45: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 46: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)
Page 47: Dra. Cristina Messineo (UBA-CONICET) Lic. Paola Cúneo (UBA-ANPCyT)